AZ RBAYCAN M LL ELML R AKADEM YASI

ak. Z YA BÜNYADOV ADINA RQ ÜNASLIQ NST TUTU

SÜLEYMAN XAN D RGAH

S F RNAM(fars dilind n t rcüm )

T rcüm çi:msi P naho lu

Bakı-2014

2

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

akad. Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr edilir.

Redaktor: Məsiağa Məhəmmədi Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rəyçilər: Möhsün Nağısoylu Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Nüşabə Əlizadə Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Səadət Şıxıyeva

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Süleyman xan Dərgah. “Səfərnamə”. Fars dilindən tərcümə. Tərcüməçi: Şəmsi Pənahoğlu. Bakı, “Zərdabi” nəşriyyatı, 2014, 136 səh.

İSBN 978-9952-485-12-7

© AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, 2014

3

Tarixi Az rbaycanla ba lı 500-d n artıq s f rnam ninoldu u t xmin edilir. Onlardan çox az qismi (barmaqla sayılabil c k q d r) Az rbaycan dilin t rcüm edilmi dir. Halbuki s f rnam d biyyatı tarix i ıq tutması baxımından çox böyük maraq do urur v n etibarlı m nb l rd n biri hesab olunur. Çünki o, hal, hadis v prosesl ri özünd n sonrakı n sill rdaha dol un kild çatdırır. Düzdür, s f rnam d mü llifin subyektiv fikir v münasib tl ri d ifad edil bil r. Lakin, bununla bel , s f rnam ni yazan xs özü o hadis l ri görmü ,e itmi , bir çox hallarda is xs n ya amı dır. Ona gör dtarixi, o tarixd ba ver n hadis l ri, xalqın h yat t rzi, m i ti, inancını, bütövlükd m d niyy ti v d biyyatını, dövrün idar çilik sistemini, f rdi v ictimai münasib tl ri, mü yy nelml ri v s.-nin öyr nilm sind s f rnam l rin h miyy ti vrolunun sübuta ehtiyacı yoxdur. Bu baxımdan Süleyman xan D rgahın “S f rnam ” s ri d istisna deyildir. s rin yazılma tarixi çox da uzaq olmayan bir keçmi -1881-ci il t sadüf etsd o, öz dövrünün idar çilik, maarif v t hsil, pul-maliyy vmühasibat sistemi, mür kk b xsi v ictimai münasib tl r, s rd adıç kilmi h r v k ndl rin o vaxtkı v ziyy ti, yollar,

a ırımlar, da lar, çaylar, ba lar, tarixi abid l r, kommunika-siya v rabit vasit l ri, xalqın m i ti, xlaqı, inancı, ad t vn n l ri v bir çox dig r m s l l r bar sind ilkin m nb kimi

maraqlı m lumatlar verir.Mövcud t rcüm nin Süleyman xan D rgahın ran Milli

ura M clisinin Kitabxanasında 2311 saylı ifr il qorunub saxlanan “S f rnam ” lyazmasının orijinalından (8) t rcümedilm si onun d y rini daha da artırır. s r müt x ssisl r, el cd geni oxucu kütl si üçün n z rd tutulmu dur.

4

MÜND R CAT

Süleyman xan D rgahın “S f rnam ” s rininAz rbaycan dilin t rcüm sin ön söz......................... 5 S f rnam ....................................................................20 I f sil. Yol ziyy tl ri, t ssüratları, yolçular v s. haqqında ......................................................................22II f sil. T briz h yatım, oranın qaydaları, m dr s ninr isi, d rs müdiri, mü lliml r, t l b l r v m dr sx b rl ri haqqında .......................................................45 III f sil. Tehrana qayıtma ım haqqında .....................72 D rgahın “S f rnam ” s rinin fotofaksimil si .........80 Xülas (rus dilind )...................................................132 Xülas (ingilis dilind )..............................................134

5

SÜLEYMAN XAN D RGAHIN “S F RNAM ”S R N N

T RCÜM S N ÖN SÖZ

Dövrünün ziyalısı v q l m hli Süleyman xan D rgah“S f rnam ” s rini 1881-ci ild q l m almı dır. s r, adındanda göründüyü kimi, s f rnam janrında yazılmı ır. O, mü llifin T briz m dr s sin mü llim t yin edilm si, onun Tehrandan T briz s f ri, T briz h yatı, Tehrana geri qayıtması, yol t ssüratları v s. m s l l ri ehtiva edir.

Süleyman xan D rgah haqqında limizd , dem k olar ki, heç bir m lumat yoxdur. ld olanlar is onun “S f rna-m ”sind n t xmin olunanlardır.

“S f rnam ” s rinin m zmununa g linc , o, a a ıda-kılardan ibar tdir: lah zr t Qüdsi hriyar (pad aha veril nt mt raqlı ad-t behdir-müt rcim) elml rin inki afı v yayılmasıüçün T briz Darüls lt n sind (hökum t evi, saray, vilay t-müt rcim) m dr s açmaq bar d göst ri verir. Bu i in h yatakeçirilm si b nd l rd n böyük r f N vvab Setaba v Allahınruhu h zr t Etimadüss lt n y h val edilir. H zr t t r find nbununla ba lı Tehran m dr s sinin r isi Elxaqan C f rqulquxana mr gönd rilir. O da bu mri m lumat, xeyir-dua v icra üçün öz yaxınlarına-mübar k “ hab” m dr s sinin mü lliml riM h mm d H s n xan Nazim v Mirz Qafar N cm lmülkçatdırır. Bel likl , adları a a ıda qeyd olunanlar m dr s ymü llim t yin edilirl r:

M h mm d C f r xan-t bab t v kimya mü llimi; N c fquqlu xan Yav r-topxana mü llimi; Qafar xan Yav r-sad sistem mü llimi; Süleyman xan D rgah-fransız dili v riyaziyyat mü llimi;

6

Bu m lumatlar (Allahın ruhu) h m tli t hsil naziringönd rilir. H m tli nazir d bu m lumatı axırıxeyir uca korpus generalı v böyük k r m sahibi c nab C lal Boyata yetirir. Müvafiq göst ri zilh cc ayında t l sik T brizin Darüls lt n -sin gönd rilir v Elxaqanın yaxınlarından biri olan vmü lliml rin t dris i l rin baxan general Mirz Cavad xanınr hb rliyi il bu mrin icrasına ba lanılır.

s rin mü llifi Süleyman xan D rgah bütün bunları vT briz s f rinin tarixç sini a a ıdakı 3 f sil klind yazıbmöht r m dostlarına v yaxınlarına çatdırır:

I f sil. Yol ziyy tl ri, t ssüratları, yolçular v s. haqqında;

II f sil. T briz h yatım, oranın qaydaları, m dr s nin r isi, d rs müdiri, mü lliml r, t l b l r v m dr s x b rl rihaqqında;

III f sil. Tehrana qayıtma ım haqqında.M lum oldu u kimi, s f rnam d biyyatı tarix i ıq

tutması baxımından maraqlıdır. Çünki o, hal, hadis vprosesl ri özünd n sonrakı n sill r daha dol un kildçatdırır. Düzdür, s f rnam d mü llifin subyektiv münasib ti difad edil bil r. Lakin, bununla bel , s f rnam ni yazan xsözü o hadis l ri görmü , e itmi , bir çox hallarda is xs nya amı dır. Ona gör d tarixi, o tarixd ba ver n hadis l ri, xalqın h yat t rzi, m i ti, inancı, bütövlükd m d niyy ti vd biyyatını, dövrün idar çilik sistemini, f rdi v ictimai

münasib tl ri, mü yy n elml ri v s.-nin öyr nilm sinds f rnam l rin h miyy ti v rolunun sübuta ehtiyacı yoxdur. Bu baxımdan Süleyman xan D rgahın “S f rnam ” s ri distisna t kil etmir. s ri oxuyark n o dövrün idar çilik, maarif v t hsil, pul-maliyy v mühasibat sistemi, mür kk b xsi v

7

ictimai münasib tl r, s rd adıç kilmi h r v k ndl rin o vaxtkı v ziyy ti, yollar, a ırımlar, da lar, çaylar, ba lar, tarixi abid l r, kommunikasiya v rabit vasit l ri, xalqın m i ti, xlaqı, inancı, ad t v n n l ri v bir çox dig r m s l l r

bar sind ilkin m nb d n m lumatlar ld edirik.Mövcud t rcüm Süleyman xan D rgahın ran Milli ura

M clisinin Kitabxanasında 2311 saylı ifr il qorunub saxlanan “S f rnam ” lyazmasının orijinalından (8) edilmi dir.

Bütövlükd Süleyman xan D rgahın “S f rnam ” s riAz rbaycan dilin qazandırılmı yeni bir m nb dir. Bir çox elm sah l rinin müt x ssisl ri özl rinin t dqiqat i l rind bu s rd ki m lumat v materiallardan yararlana bil rl r. H m d

bu s r sad v lakonik bir dild yazıldı ı üçün geni oxucu kütl si üçün d maraqlı ola bil r.

Bir neç k lm d s rin t rcüm xüsusiyy tl ri haqqında.R van v rahat oxunması, oxucunu yormaması üçün t rcüm ninmaksimum s lis bir dill yerin yetirilm sin çalı ılmı dır.

slind t rcüm dediyimiz h r hansı bir dild ifad olunan m zmun v m nanın ba qa dilin qayda-qanunlarına, ifad t rzi v standartlarına uy un v n asan ba a dü ül c k bir kildverilm sind n ba qa bir ey deyildir. Bu baxımdan t rcüm eledilm lidir ki, onun t rcüm olması ilk baxı dan sezilm sin vhiss olunmasın. Bel t rcüm ni oxuyanda, sanki, heç t rcümdeyil, ana dilind yazılmı bir s ri oxuyursan. Süleyman xan D rgahın “S f rnam ” s rini fars dilind n Az rbaycan dilint rcüm ed rk n m hz bu prinsip sas götürülmü dür. Amma qar ıya qoyulan m qs d n d r c d nail olunması hörm tlioxucuların r y ver bil c yi bir m s l dir.

T rcüm d o dövr , xüsus n onun m i tin aid söz vifad l r, el c d istilahların, h mçinin b zi adların izahının aid

8

oldu u s hif nin sonunda verilm si m qs d uy un hesab olunmu dur.

Yeri g lmi k n, ba qa dill rd ölk miz haqqında yazılmıv ya möht viyytında ölk mizl ba lı m lumatların da yer aldı ıb zi s f rnam l r haqda m lumat verm yi münasib gördük.

S f rnam janrı d biyyat ünaslı ın irih cmli janrlarındanbiridir. lb tt , h r hansı bir s rin adı s f rnam olmaya bil r. Ancaq onun möht viyyatı v mahiyy tinin sözüged n s rin m hz s f rnam janrına daxil edilm sin sas verm si mümkündür.

Az rbaycan d biyyatında s f rnam d n danı anda ilk olaraq Zeynalabdin Mara ayinin (1837-1910) “ brahim b yins f rnam si v ya t sübke liyin b lası” s ri yada dü ür (2). Bu s r bir çox m nb l rd s f rnam kimi t qdim olunmu dur.

Lakin slind o, roman janrında yazılm dır. Mü llifinin onu s f rnam adlandırması, çox güman ki, onun sl h qiq td real h yat hadis l rini xatir v b dii bir salnam klind t qdimetm si il ba lıdır. V t np rv r mü llif- sl n Az rbaycanınq dim h rl rind n biri Mara adan olan q l m sahibi, demokratik fikirli Zeynalabdın b y Yaltada ticar tl m ulolark n x yal n v t nin s yah t etmi v misilsiz bir m har tld rin m zmunlu, geni hat li roman yazmı dır. Adıged n s rh m d demokratik b dii n srimizin tarixin ilk realist romanlardan biri kimi daxil olmu dur. O, randa, o cüml d nGüney Az rbaycanda ba vermi 1905-1911-ci ill r inqilabınınzehni z mininin hazırlanmasında çox qiym tli b dii salnam dir.Çox böyük ictimai-siyasi, sosial-m d ni v hüquqi- xlaqi mahiyy t da ıyan bu s r t kc randa (Az rbaycanda) deyil, bütövlükd Yaxın v Orta rqd hökm sür n mütl qiyy t üsul idar sin , özba ınalı a, haqsızlı a, hüquqsuzlu a v c hal t

9

qar ı yön lmi v insanların, xüsus n d g nc n slin c miyy tid yi m k arzusu v inqilabi dünyagörü ünün formala masında,onların demokratik ideyalar u runda “istibdada, zora vanarxiyaya qar ı mübariz sind ” (2, 4) qeyri-adi d r c dh miyy tli rol oynamı dır. “S yah tnam “nin d y rini s ri o

günl rd oxuyanlar bil rl r... O dövrd bu nöqsanlara vm nfilikl r ad t edib, öz f lak tli ya ayı ından ba qa bir h yatıgümanlarına bel g tirm y n adamlar bu kitabı oxuyanda sanki yuxudan oyanır v udd tl silk l nirdil r. Çox adam tapmaq olar ki, bu kitabı oxumaqla ayılmı , ölk nin abadlı ı u runda mübariz y ba lamı dır (6, 63).

s r 3 cildd n ibar tdir. Onun birinci cildind mü llifin adı olmamı dır. Yax ı ki, olmamı dır. Çünki randa çox böyük ks-s daya s b b olan bu s r gör s rin mü llifi olmasındaübh li bilin n bir neç xs saxlanılm , h bs , i g nc , c rim ,zab v ziyy t m ruz qalmı dır. Zeynalabdin Mara ayinin

“ brahim b yin s f rnam si v ya t sübke liyin b lası” s riranda, Türkiy d , Misird v Pakistanda d f l rl n r

olunmu , dünyanın bir çox dill rin t rcüm edilmi dir.Zeynalabdin Mara ayinin özün g linc o, 23 ya ından

ba ıb lalı bir mühacir olmu , Kutaisi, Tiflis, Yalta, stanbuldaya amı dır. slind o, özü brahim b yin prototipidir. M hz elbuna gör d brahim b yin (y ni özünün) ba ına g l nl ri“t ssübke liyin b lası” adlandırmı dır.

S f rnam janrı q dim zamanlardan mövcud olsa da, onun inki afı v çiç kl nm si orta srl r t sadüf edir. Xüsus n d nizyolu il yeni torpaqlar (daha do rusu, s rv t v xo b xtlik) axtarı ına çıxanların, el c d missioner v dövl t tap ırı ı icra ed nl rin, dem k olar ki, hamısı yol qeydl ri-s f rnam l ryazmı lar. S f rnam mü llifl ri halinin müxt lif t b q l rini

10

hat etmi dir (4, 67). Onların arasında s yyahlar, aliml r, tacirl r, orduları mü ayi t ed n mirz -salnam çil r, x fiyy l r(k fiyyyatçılar, agentl r), r smi dövl t t msilçil ri, o cüml d ns firl r dini t ssübke l r, s n t adamları v s. olmu dur.

Az rbaycanla ba lı m lumat ver n ilk s f rnam l r r bv ya r bdilli mü llifl r aid olmu dur. N.V lixanlı özünün “IX-XII sr r b co rafiya ünasları Az rbaycan haqqında”s rind bu bar d traflı m lumat vermi dir (3).

S f rnam l rin b zil ri sırf k fiyyat m qs di ilyazılmı dır. Avropalılar v ruslar rq , o cüml d n tarixi Az rbaycana ayaq açdıqdan sonra ölk mizl ba lı yazılan s f rnam l rin sayı çoxalmı dır. Bel s f rnam l rin ks rhiss si A qoyunlular, Qaraqoyunlular, S f vil r, f arlar vQacarlar dövrün t sadüf edir. Qeyd ed k ki, s f rnam yazmıxarici mü llifl rin bir çoxu bir neç dil, o cüml d n Az rbaycan (türk) v fars dill rind n birini, b z n d h r ikisini bilmi l r.

B zi s f rnam l r diqq t yetir k: 1. Avqust Bentonun s f rnam si.2. Hayenin s f rnam si.3. Hatemin s yah tnam si.4. bn B tut nin s yah tnam si.5. bn F zlanın s yah tnam si.6. Vilyams Ceksonun s f rnam si.7. Furyenin s f rnam si: Abbasqulu C lil t r find n fars

dilin t rcüm edilmi v 1977-ci ild Tehranda çap olunmu dur.

8. Kontarininin s f rnam si.9. Fl ndin Uj nin s f rnam si. Hüseyn Nursadiqi

t r find n 1978-ci ild fars dilin t rcüm v n r edilmi dir.10. Klavixonun s f rnam si.

11

11. Konte de Serseyin s f rnam si.12. Lui Emilin s f rnam si.13. Marko Polonun s f rnam si.14. Molokunovun s f rnam si.15. Nasir Xosrovun s f rnam si: A. Bertels t r find n fars

dilind n rus dilin t rcüm edilmi v 1933-cü ild Moskvada n r olunmu dur. Qeyd ed k ki, bu s r 1997-ci ildT.M h rr mov t r find n fars dilind n Az rbaycan dilint rcüm edilmi v AMEA rq ünaslıq institutu t r find n çap edilmi dir.

16. Polkovnik Kasakovskinin s f rnam si. s r fars dilint rcüm edil r k 1984-cü ild Tehranda i ıq üzü görmü dür.

17. Pulak Yakub Edvardın s f rnam si: Pulak Yakub Edvardın s f rnam si Keykavus C handari t r find n fars dilint rcüm edilmi v 1983-cü ild Tehranda n r olunmu dur.

18. Nam lum mü llifin-venetsiyalı tacirin s f rnam si(Günd lik): bu s f rnam H l b-Urfa-Diyarb kir-Mardin-Bitlis-T briz yolu il T briz g lmi v 1507-1520-ci ill rdAz rbaycanın müxt lif bölg l rind ya amı venetsiyalı tacir t r find n yazılmı dır. s rd Osmanlı-S f vi münasib tl ri ilyana ı, M r nd, Xoy, T briz h rl rinin sosial-iqtisadi vm d ni h yatı haqqında d y rli m lumatlar vardır. Sözüged ns f rnam M nüçehr miri t r find n fars dilin t rcümedil r k n r olunmu dur.

19. Vinçentio d`Alassandrinin s yah tnam si: venetsiyalıV. d`Alassandri 1571-1572-ci ill rd 8 ay Q zvin v T brizdVenetsiya dojunun S f vil r sarayında elçisi olmu , Osmanlı-S f vi münasib tl ri, S f vi dövl tinin h rbi durumu, saray h yatı, iqtisadi v ziyy t, ticar t laq l ri, ticar t yolları, T briz

12

v Q zvinin memarlıq abid l ri, ad t- n n l r v s. haqqındageni hesabat hazırlamı dır.

20. Don Qarsiya de Silva Fiqeroanın s f rnam si: spaniya kralı III Filip1614-cü ild diplomatik danı ıqlar aparmaq üçün Don Qarsiya de Silva Fiqeroanın I ah Abbasın sarayınagönd rilm si bar d göst ri vermi dir. Bu göst ri in icrası ilba lı Fiqeroa 1617-ci ild ticar t g misi il Hörmüz daxil olmu , buradan Lar-Ka an- iraz-Qum karvan yolu il 1618-ci ild Q zvin h rin g lmi dir. O, I ah Abbasla diplomatik danı ıqlar aparmı v 1619-cu ild g ldiyi mar rutla da geri dönmü dür. Fiqeroa gördüyü, mü ahid etdiyi, öyr ndiyi bir çox, o cüml d n Q zvin h rinin iqtisadi h yatı, memarlıqabid l ri il bir çox m s l l ri öz s f rnam sind traflı kildi ıqlandırmı dır. Onun s f rnam si Qulamrza S mia t r find nfars dilin t rcüm edil r k 1985-ci ild Tehranda n rolunmu dur.

21. Petro della Vallenin s f rnam si: italiyalı s yyah Petrodella Valle 1614-cü ild Venetsiyadan F l stin gönd ril nelçil rin t rkibind stanbula g lmi , daha sonra Misr , oradan is Ba dad yolu il 1617-ci ild S f vil r ölk sin yollanmı dır. Burada bir müdd t qalan s yyah 1623-1626-cı ill rd Hindistana s f r etmi dir. Petro della Valle Osmanlı, ran (Az rbaycan), Hindistana aid 7 hiss d n ibar t bir s r (s yah tnam )yazmı dır. Bu s r d f l rl italyan, ingilis, fransız, alman dill rind d f l rl çap olunmu dur. Petro della Vallenin s f rnam sinin S f vil r dövl tin aid hiss l ri randa üa ddin

fa t r find n farscaya t rcüm olunmu v 1992-ci ildTehranda n r edilmi dir. Adıged n s rd S f vil r dövrü Az rbaycanı il ba lı çox maraqlı m lumatlar vardır.

13

22. Fedot Afanasyeviç Kotovun s yah tnam si: Pe ctacir olan F.A.Kotov Rusiya Xarici l r dar sinin m xfitap ırı ını icra etm k üçün 1623-cü ild Az rbaycanagönd rilmi v ona x zin mallarının satı ını h yata keçirm kicaz si verilmi di. Kotov Az rbaycanda oldu u müdd tdölk nin ictimai, iqtisadi, siyasi v m d ni h yatının müxt lifsah l rind oxlu m lumatlar ld etmi v onları hesabat

klind öz ölk sinin aidiyyatı qurumlarına t qdim etmi dir.23. Adam Olearinin s yah tnam si: qeyd ed k ki, A.

Oleari rus, türk, r b v fars dill rini d mük mm l bilirdi. M hz el buna gör d Hersoq III Fridrix onu S f vi dövl tingönd ril n Hol teyn elçil rinin t rkibin daxil etmi di. Alman s yyahı A. Olearinin s yah tnam sind onun 1633, 1636 v1639-cu ill rd Moskva v rana s f rl ri öz ksini tapmı dır.

s rd karvan yolları, daxili v xarici siyas t, s n tkarlıq,dövl t qurulu u, inzibati razi bölgüsü kimi mühüm m s l l rhaqqında geni m lumatlar yer alr. A. Olearinin s yah tnam si.Barsov t r find n alman dilind n rus dilin t rcüm edilmi v

1978-ci ild Moskvada n r olunmu dur.24. Evliya Ç l binin s yah tnam si: Osmanlı s yyahı

Evliya Ç l binin tarixi v co rafi m lumatlardan ibar t bu möht m s yah tnam si 10 cildd n ibar tdir. E.Ç l bi 1646-1647-ci ill rd Gürcüstan v Az rbaycana birinci s f rini h yatakeçirmi dir. kici d f is Osmanlı sultanının r smi tap ırı ı ilo, 1654-cü ild yenid n Az rbaycana g lmi , ölk il ba lı çox maraqlı materiallar toplamı v onları q l m almı dır. Evliya Ç l binin “S yah tnam ”sinin Az rbaycana aid b zi hiss l ri dilimiz t rcüm edilmi v n r olunmu dur.

25. Jan Battist Tavernyenin s f rnam si: fransız taciri Jan Battist Tavernye 1631-1668-ci ill rd 6 d f rq ölk l rin

14

s yah t etmi , randa (Az rbaycanda) olmu dur. S yyah-tacirinrq ilk s f ri stanbul- rzurum- r van-Naxçıvan yolu il ba

tutmu dur. Onun s yah tnam sind sosial-iqtisadi m s l l rdaha çox yer verilmi dir. s r buturab Nuri t r find n fars dilin t rcüm olunmu v 1958-ci ild Tehranda çap edilmi dir.

26. Yan Streysin s f rnam si: Hollandiya d nizçisi Jan Streys 1668-ci ild Rusiyaya g l r k bu ölk nin X z rd nizind ki h rbi-d niz donanmasında qullu a girmi dir. O, xidm ti i ini yerin yetir rk n Qaytaq hakimi t r find n sirgötürülmü v köl kimi D rb nd yanlarından birin satılmı ,bir müdd t D rb nd v amaxı h rl rind ya amı dır.Azadlı a çıxandan sonra amaxı- rd bil-Sultaniyy -Qum-sfahan yolu il v t nin qayıtmı “Ecazkar, olduqca ba ıb lalı

s yah tl r” s rini yazmı dır. Bu s rd maraqlı m lumatlar çoxdur. Onlardan biri d Q zvind keçiril n Qurban bayramınıv m rasimini müf ss l bir kild t svir etm sidir.

27. Jan ardenin s yah tnam si: fransız s yyahı Jan ardenin s yah tnam si öz elmi d y rin gör dig r avropalı

mü llifl rin analoji s rl ri il müqayis d daha d y rlidir. B lk d bunun sas s b bi Jan ardenin yax ı t hsil görm si, el c d Az rbaycan (türk) v fars dill rini mük mm l bilm siil ba lı olmu dur. Jan ardenin rq ölk l rin I s f ri 1664-1670-ci ill ri, ikinci s f ri is 1671-1677-ci ill ri hat edir. Mü llifin s yah tnam si 10 cildd n ibar tdir. s r M h mm dAbbasi t r find n fars dilin evrilmi v Tehranda 10 cildd i ıqüzü görmü dür. s r V.Aslanov t r find n ixtisarlarla fransızdilind n Az rbaycan dilin t rcüm edilmi v 1994-cü ildBakıda “Parisd n stanbula s yah t” adı il n r olunmu dur.

28. Cemelli Karerinin s f rnam si: italiyalı s yyahCemelli Kareri 1693-1694-cü ill rd S f vil r dövl tind olmu ,

15

ah Sultan Hüseynin tacqoyma m rasimind i tirak etmi dir.Onun s yah tnam sind Az rbaycanın o dövr m d ni h yatı ilba lı d y rli m lumatlar vardır. s r bir çox dill r , o cüml d nAbbas N xçıvani v bdül li Kar ng t r find n fars dilint rcüm edilmi dir.

29. Rafael dyu Manın s yah tnam si: dini v düny vielml r yaxından b l d olan Rafael dyu Man (1613-1696) katolik missioneri idi v ömrünün son 50 ilini sfahandaya amı dır. Onun s rind S f vi dövl tinin daxili v xaarici siyas ti, ticar t-iqtisadi h yatı, dövl t idar çiliyi, yerli ad t-n n l r daha qabarıq bir kild t svir v rh edilmi dir.

30. Sansonun s f rnam si: Sanson missioner olmu dur. O, 1683-cü ild S f vil r dövl tin g lmi v 8 ay burada ya amı dır. Sanson öz s f rnam sind Q zvin v T brizin toxuculuq emalatxanaları, vergil r, gömrük rüsumları, idar etmv ba qa m s l l r xüsusi yer vermi dir. Onun s yah tnam siTa ı T f zzüli t r find n fars dilin t rcüm edilmi v 1968-ci ild Tehranda n r olunmu dur.

31. Kempfer Enqellbertin s f rnam si: ixtisasca h kimolan Kempfer Enqellbert 1683-cü ild sveçd n S f vil rdövl tin ticar t danı ıqları aparmaq üçün gönd ril nnümay nd liyin katibi olmu dur. Nümay nd liy Lui Fabrisus ba çılıq edirdi. 1683-1684-cü ill rd elçiliyin t rkibindS f vil r dövl tinin bir çox yerl rini g zmi dir. Elçil r geri qayıdark n o, v t nin dönm mi v Hollandiyanın ran körf zind ki h rbi d niz donanmasında i düz lmi dir. 1693-cü ild v t nin qayıdan Kempfer Enqellbert öz s f rnam sini n retdirir. Onun s rind dövl t qurulu u v idar çilik m s l l rindaha ox yer verilmi dir. Bu s yah tnam Keykavus Cahandari

16

t r find n fars dilin t rcüm edilmi v 1972-ci ild Tehranda n r olunmu dur.

32. Tadeus Kru inskinin s f rnam si: f al missioner olan polyak s yyahı Tadeus Kru inski 1707 v 1720-ci ill rdsfahanda olmu dur. Onun s f rnam sind S f vil r dövl tinin

sosial-iqtisadi süqutu m s l l ri daha çox i ıqlandırılmı dır.s r .Fazil t r find n farscadan Az rbaycan dilin t rcüm

edimi dir.33. Artemi Volınskinin s f rnam si: Artemi Volınski

Rusiyanın çarı I Pyotrun göst ri i il S f vil r dövl tingönd rilmi nümay nd hey tinin r hb ri olmu , 1716-1718-ci ill rd Az rbaycanda ya amı dır. Onun s yah tnam sindAz rbaycanın o dövrkü siyasi, iqtisadi v m d ni h yatı bar dtraflı m lumatlar vardır.

34. Prins Aleksis Saltıkovun s yah tnam si: Yazıçı-jurnalist v r ssam Prins Aleksis Saltıkov1838-d randa(Az rbaycanda) olub. Onun s f rnam sind bir çox r sml r dyer almı dır. Bunlardan n maraqlısı “Naxçıvan” adlı s rdir.

s rin d y ri ondan ibar tdir ki, Naxçıvanda mövcud olmu vsonradan da ılmı v yer üzünd n silinmi Nuh türb si burada aydın kild görünür. Hazırda h min razid Nuhun türb sib rpa olunmu v böyük bir abid kompleksi yaradılmı dır.Prins Aleksis Saltıkovun s yah tnam si Homa Möhsün t r find n fars dilin t rcüm edilmi v 1958-ci ild Tehranda çap olunmu dur...

S f rnam l r mövzusu ara dırılark n onun dü ünüldüyüq d r d sad v yı cam olmadı ı ortaya çıxdı. Bel m lumoldu ki, bu, bir ön söz sı acaq m s l deyildir. lkin ara dırmalar zamanı Az rbaycanla ( ranla) ba lı s f rnam l rin sayının t qrib n 300-d n artıq oldu u ortaya çıxdı. T kc bir

17

faktı qeyd ed k ki, M h mm d Ta ı Pur hm d Cektabi yalnızran Milli Kitabxanasında t kc 1 sr aid (XIX srin ortaları-

XX srin ortaları) 88 ingilis (9), 43 fransız (10) mü llifinin lyazma s f rnam l rinin oldu unu ara dırmı v onların qısa

t svirini vermi dir, yaxud da B dri Atalay t kc S lt n tkitabxansında saxlanan 26 s f rnam lyazmasını t svir etmi dir(5). Halbuki onlardan çox az qisminin adı Az rbaycanın elmi d biyyatında istinad kimi qeyd olunur. M s l n,

A.Bax liyevin “Güney Az rbaycan h rl rinin m d ni h yatıs yyah günd likl rind (XVI-XVII yüzillikl rd )” s rind (1) onlarla xarici s f rnam d n b hs olunur, onlara istinad edilir. Bu üzd n bu mövzunun g l c kd bütöv monoqrafiyalar klindi l nm si z ruridir.

Ümumiyy tl , ölk mizl ba lı xarici dill rd yazılmıs f rnam l rin Az rbaycan dilin t rcüm si v rhi rq ünas aliml rimizin qar ısında duran, h m d ümumdövl t vümumxalq h miyy ti k sb ed n m s l l rd n-v zif l rd nbiridir-dey dü ünür m. Çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz völk mizl birba a ba lı olan 300-d n artıq s f rnam nin yalnızbarmaqla sayıla bil c k miqdarı ana dilimiz t rcüm edilmi dir.Ölk mizd elm sah sind i girm k üçün magistratura t hsilit l b olunur. Yax ı olardı ki, elm sah sind çalı maq ist y nl rd n n azı 2 xarici dili (1-i rq, 1-i Q rb) mük mm lbilm l ri t l b olunsun. Yaxud da rq ünaslıq sah sindi l m k ist y nl rin qar ısında 1 s f rnam nin v ya onun mü yy n h cmd hiss sinin t rcüm si v elmi dövriyy yburaxılması t l bi qoyulsun.

Qeyd etm k yerin dü r ki, Az rbaycana ( rana) aid bir çox s f rnam l r müxt lif vaxtlarda fars dilin t rcüm edilmiv i ıq üzü görmü dür.

18

S f rnam yazılması günümüzd d davam edir. Onun nbariz nümun l rind n biri ahin Fazilin bu günl rd i ıq üzü görmü “ ran s f rnam l ri” s ridir. s r ran slam Respublikasının Az rbaycan Respublikasındakı S firliyinin M d niyy t M rk zi t r find n çap olunmu dur. Yeri g lmi k n, sözüged n m d niyy t m rk zi f aliyy t ba ladı ıgünd n Az rbaycan m d niyy tinin ara dırılması, n ri vt bli i i ind bir çox i l r görmü , dost v qarda ölk l rimiz arasında m d ni laq l rin inki afına öz layiqli töhf sinivermi dir. ahin Fazilin “ ran s f rnam l ri” s ri mü llifin qon u v dost ran slam Respublikasına 23 s f rinin t s-süratlarını v qeydl rini özünd ks etdirir. s rin bir çox m ziyy tl ri vardır. Onlardan biri d yeri g ldikc mü llifin hal v hadis l ri poetik d y rl ndirm si kimi ruz, heca v s rb steir formalarında q l m aldı ı eirl rinin verilm sidir.

Heç übh siz ki, müst qillik raitind tarix, d biyyat vm d niyy timizin lazımi s viyy d öyr nilm sind ölk mizin keçmi in aid s f rnam l rin çox böyük h miyy ti vardır. Bu baxımdan linizd ki bu t rcüm haqqında irad v t klifl rinizint qdim olunması ümumi i imiz ancaq v ancaq fayda ver c kdir. B ri ba dan t kkürl r.

Son olaraq bu kitabın rs y g lm sind z hm ti olmuh r k s , xüsus n onun çapının t bbüskarı olmu M sia aM h mm diy öz d rin minn tdarlı ımı ifad etm yi özümborc bilir m.

19

d biyyat

1. Bax liyev A.V. Güney Az rbaycan h rl rinin m d nih yatı s yyah günd likl rind (XVI-XVII yüzillikl rd ).B: Elm, 2003, 182 s.

2. Mara ayi Zeynalabdın. brahim b yin s yah tnam si.Farscadan t rcüm ed ni v ön sözün mü llifi H mid M mm dzad . Bakı: Avrasiya press, 2006, 456 s.

3. V lixanlı N. IX-XII sr r b co rafiya ünas s yyahlarıAz rbaycan haqqında. Bakı: Elm, 1974, 224 s.

4. .

. //.

: , 2012, 318 .5. .--

. . .2536 .759 . 6. .. .1978 . 530.7. .)

.(1 . . .1378 . 250.8. . . . .

23119. .

. . . .2538 .268.

10. . . .. .2535

.260.

20

Süleyman xan D rgah

“S F RNAM ”

( ran Milli ura M clisinin Kitabxanası: ifr 2311)

F da oldu um al ml rin v hyi v ruhu h zr t Qüdsi hriyar1, elml rin yayılması v inki afı üçün T briz

Darüls lt n sind 2 m dr s nin açılması bar d f rman verdi. Bu i in h yata keçirilm si b nd l rd n böyük r f N vvabSetaba v Allahın ruhu lah zr t Etimadüss lt n y h valedildi. H zr t t r find n bununla ba lı Tehran m dr s sinin r isi Elxaqan C f rqulqu xana mr gönd rildi. Onların x b ri dm lumat v xeyir-dua üçün Elxaqanın yaxınlarına-mübar k“ hab” m dr s sinin mü lliml ri M h mm d H s n xan Nazim v Mirz Qafar N cmülmülk çatdırıldı. Bel likl ,adları a a ıda qeyd olunanlar m dr s y mü llim t yin edildil r:

M h mm d C f r xan-t bab t v kimya mü llimi; N c fquqlu xan Yav r-topxana mü llimi; Qafar xan Yav r-sad sistem mü llimi; B nd Süleyman D rgah-fransız dili v riyaziyyat

mü llimi; Bu m lumatlar h m tli t hsil nazirin çatdırıldı.

H m tli nazir d bu m lumatı axırı xeyir uca korpus generalıböyük k r m sahibi c nab C lal Tomaba yetirdi. Müvafiq göst ri zilh cc ayında t l m-t l sik T brizin Darüls lt n sinyeti di. Elxaqanın yaxınlarından mü lliml rin t dris i l rin

1 Qüdsi hriyar-pad aha amil edil n epitetl rd n biri 2 Darüls lt n -paytaxt, hökum t evi

21

baxan Mirz Cavad xan S rtibin r hb rliyi il bu mrin icrasınaba lanıldı.

Bütün bu hadis l rd m n, b lk d sas i tirakçılardanbiri kimi i tirak etmi dim. H m d ba ıma g l nl r acı olsa da, yol s f rim maraqlı v s rgüz tl rl dolu olmu du. slind ,sanki, hansısa bir daxili hiss m hz bel olaca ını vv lc d nm n demi di. H r halda m n qısa da olsa, oxucu üçün cazib liv b lk d bir az inanılmaz günl r v anlar ya amı dım. Ona gör d bütün bunların v T briz s f rimin tarixç sinia a ıdakı 3 f sil klind yazıb möht r m dostlarıma vyaxınlarıma çatdırıram:

I f sil. Yol ziyy tl ri, t ssüratları, yolçular v s. haqqında;

II f sil. T briz h yatım, oranın qaydaları, m dr s nin r isi v müavini, mü lliml r, t l b l r v m dr s x b rl rihaqqında;

III f sil. Tehrana qayıtma ım haqqında.

22

I F S LYOL Z YY TL R , T SSÜRATLARI,

YOLÇULAR V S. HAQQINDA

1292-ci il (miladi 1881-ci il), zilh cc ayı.Gün in batmasına 4 saat qalmı Tehranın Darülxüla-

f sind n1 çapar2 arabası il T briz yola dü düm. Dostlarım 1 saat yarım, y ni f rs x3 yarım m ni mü ayi t etdil r.

vv la, yeri g lmi k n, hörm tli sk nd r xana, polkov-nik-müh ndis li r f xana, M h mm dqulu xana, polkovnik Müq dd m , eyx Rzaya, Mirz li kb r Müh ndis , Marurus xana v möht r m mi o lanlarıma v dig rl rin m nd n ötrü ç kdikl ri z hm t gör t kkür edir m.

Gec oldu u üçün bir arxın yanında yer enib nahar etdik. Nahardan sonra m ni mü ayi t ed nl rd n bir neç si m nimlvidala ıb geri qayıtdılar.

Çaparın m qs di iki çay arasındakı çaparxanaya4 yeti m kidi. O, gül r üzl sk nd r xan, li r f xan v Marurus xanla söhb t ed -ed qüruba yaxın bizi çaparxanaya yetirdi. Bala-xanada5 m nzil götürdük, çay hazır oldu, içdik, h r c h td nrahatladıq. Yem yimizi yeyib yatdıq. S h r tezd n yuxudan durduq, çay iç nd n sonra yenid n söhb t etdik, g ld n-getd ndanı dıq. Bu arada atları hazırlamı dılar, dostlarımla vidala maq ist dim; onlardan ayrılmaq m nim z if b d nim üçün çox ç tin

1 Darülxülaf -Tehranın yer (m h ll ) adlarından biri 2 Çapar-atlı, at arabası (fayton) sür n; kuryer 3 F rs x-6-7 km- b rab r uzunluq ölçüsü 4 Çaparxana-uzaq ya ayı m nt q l ri arasıında poçt stansiyası; atı yorulmuçapar burada atını d yi ir v yoluna davam edirdi. 5 Balaxana-yuxarı ev, y ni zirz misi olan evin I m rt b si, yaxud da iki m rt b li evin ikinci m rt b si

23

idi. Danı madan gözü ya lı ayrıldıq. Onlar Tehrana t r f geri döndül r, m n is otorabada t r f yola dü düm. Kül k vıyıltıil sirdi. Faytonçu v yirdi qabaqda, m n is arxada oturmu dum. Fikrimi da ıtmaq v ür yimi sakitl dirm k üçün faytonçunun yirdi il bir az söhb t etm k ist yirdim. O, türk idi. Bu arada yird n s dedi. M n t k bbürl ona bildirdim ki, türk dilini bilmir m v s nin dediyini ba a dü mür m. Lakin az keçm di ki, m n öz t k bbürümd n v türk dilini bilm m yimd n pe iman oldum. Çünki m lum oldu ki, yirdd farsca bilmir. Ona gör d Tehranda türkc öyr ndiyim nvardısa, hamısını i saldım, ancaq yen d bir-birimizi m lli-ba lı ba a dü bilm dik. Axırda o da, m n d bel q na tg ldik ki, danı mayaq v sakitc yolumuza davam ed k.

K r c çayının suyu az idi. trafda bir çox ya ayım nt q l ri v kin sah l rli görünürdü. Hava buludlu idi vsoyuq kül k sirdi. Çapar atları yor a gedirdil r. Onlar bizi neclazımsa, çaparxanaya çatdırdılar. Balaxanada od qalayıb çay hazırladıq v içdik. M n uzanmı dım. Bu arada dövl t çaparıBurc li b y iç ri daxil oldu. M n onun adını e itmi dim, ancaq özünü görm mi dim. Burada onunla görü m k qism t oldu. M lum odu ki, yolda dostlarım ona deyibl r ki, m nimldostla ıb birlikd h r k t etsin. Burc li b y m n onunla birlikd yola dü m k t klif ets d , m n yor unlu uma göronun t klifini q bul etm dim. O, yola dü dü, m n is qaldım. Balaxana soyuq oldu una gör m nim gec ni burada keçirm yim ç tin m s l idi. Ona gör d xidm tçid n xahietdim ki, m ni isti bir ota a keçirtsin. Xidm tçi m nim xahi imi n z r ald v m n oranı bo aldıb a a ı ota a keçdim. Bura qaranlıq olsa da, isti idi. Çıra ı yandırıb dostlarıma bir ka ızyazdım v Tehrana ged n 1 n f r verdim ki, Tehrana çatdırsın.

24

st yirdim yem k yey m, ancaq gördüm ki, heç i taham yoxdur. Ona gör d yem k yem d n yatdım. Gec yarısı Sultaniyy d nolan çapar f rra ı1 g ldi. Soyuq oldu u üçün ona verm y isti otaq yox idi. M n öz ota ımda ona yer verdim. O, bir az söhb tedib yatdı. F rra s h r çox tezd n durdu v dedi ki, atı artıqhazırdır v o, yola dü m lidir. M n qalxdım, onunla bir az söhb t etdim. M lum oldu ki, laüddövl ona bir müq ssiriSultaniyy d n g tirm yi tap ırıbdır. Deyirdi ki, ax ama yaxınTehrandan h r k t edibdir v sabah Sultaniyy y yeti m lidir.

T l sdiyin gör m n çapar faytonunu ona verdim. O, getdi, m n is qaldım. Ota ım v yerim çox isti olsa da, t kraryata bilm dim, yen d d rin dü ünc l r daldım.

S h r at götürüb yola dü düm. Bu d f halım dün nkind nyax ı idi. Yolçulu un yor unlu u canımdan bir az çıxmı dı.Yava -yava çaparla yol getm y ad t edirdim. H r eyd nq rib si o idi ki, bu d f çaparın yirdi fars idi v bir az da irfan hli t siri ba ı layırdı. Birlikd söhb t ed -ed gedirdik. Hava

çox yax ı idi. Geni bir sulu sah y çatdıq. Çaparın yirdi ir lid idi. Yum aq bir yerd onun atı palçı a batdı, m ndayandım. Diqq tl baxa-baxa ç tinlikl onu bataqlıqdan çıxartdım. Onun batması m nim sayıqlı ımı artırmı dı. M n çox ç tinlikl bataqlıq olmayan yerd n keçdim. Biçar o lan b rkyorulmu du. A a ı enib bir az yem k yeyib rahatladıq. Daha sonra ata minib yola dü dük. r lid 7 f rs xd n artıq yol var idi. M nzil ba ına tez yeti m k üçün çapar yirdi atları qovaraq m ni yordu. Düzü, bir az da dilxor oldum. Çünki get-ged hava d yi ir v ondan ya ı qoxusu g lirdi. r lid ki çaparxanaya 2 f rs x qalmı narahatlıq v qorxu ya adıq. M n öz-özüm belt s vvür edirdim ki, ir lid ki Xac m nt q sind 2 saatdan artıq

1 F rra -r smi xidm tçi (qulluqçu)

25

qalmayaq, istirah t edib, atları d yi k v yolumuza davam ed k. Ancaq bel görünürdü ki, ya mur ya acaq. g r biz çaparxanada qalmayıb yolumuza davam ets ydik, ya mura vziyy t dü c kdik. M n bunları dü ün -dü ün 1 saat keçdi v

biz yor un-ar ın çaparxanaya yeti dik. M n çay içib uzandım vrahatladım. Hava açılmaq bilmirdi. Dü ündüm ki, rahatlıqnarahatlıqdan, bu havada qalmaq getm kd n yax ıdır. Yolun yor unlu unu xatırlayıb yem k yem d n dü düyüm xaraba balaxanada irin yuxuya getm k ist dim. Amma ucu-buca ıbilinm y n fikir v dü ünc l r, b z n is x yal dolu arzular m ni yatma a qoymadı, hey el o t r f-bu t r f döndüm. H rhalda sonunda yor unluq üst l di v m n d rin bir yuxuya daldım.

Xülas , gördüyüm çaparxanalardan m n bel q na tg ldim ki, ehtiyac olmayan zaman çaparxanada qalmamaq m sl h tdir. Çünki el bil bütün çaparxanaları eyni memar layih l ndirib v eyni müh ndis in a edibdir; onların hamısındaqı ota ı qaranlıq d hlizd n keçib qapısız v p nc r siz tövlkimi xaraba bir balaxanaya gedir.

S h r qalxıb çay içdim. Fikrim bir an önc h r k t etm kidi.

Bu gün zilh cc ayının doqquzu, h ft nin is üçüncü günüdür. H r k t etm k ist yirdim ki, q fl t n iki çapar g lib yeti di. Onlarla söhb t etdim; biri urmiyalı Mirz bülqasımadlı çapardı, o birinin is adı lixan idi. Mirz bülqasımxo söhb t, qeyr tli v yax ı bir insan t siri ba ı layırdı.

vv ld n bir-birimizi tanımama ımıza baxmayaraq onların h rikisi çox s mimi insanlar idil r. H r eyd n danı dıq; m nAz rbaycan v onun halisi il ba lı suallar verdim. bülqasımsuallarıma qaneedici cavablar verdi. Dedikl ri m nim

26

dü ünc l rim v x yallarıma uy un g lirdi. Öz-özüm belt s vvür etdim ki, g r Az rbaycan ölk sinin v onun halisinin v ziyy ti bu xsin dedikl ri kimi olsa, orada ya amaq olar. Ancaq yen d dedim ki, “E itm k ayrı, görm k ayrı”. Sonra biz çay içdik, onlar Tehrana, m n d Q zvin t r f yola dü dük.nsaf n dü düyüm çaparxana pis deyildi, bel l rin bu yolda az

rast g lm k olar.Hava isti, yol düz v t miz idi. trafda birind n aralı

da ınıq k ndl r görünürdü. Yax ı yol gedib günortaya Abdullaabada yeti dik. Güman edirdim ki, Q zvin 3 f rs x yol qalıbdır. Dü ündüm ki, burada qalma ıma gör s f rnam mi oxuyanlar m ni qınayarlar. Ancaq çaparxanada m lum oldu ki, Q zvin m hur bir yerdir v burada t kc soba odununa 3 min, çapar yirdin is 2 min pul nam verirl r. vv l ist dim çaparxanada qalam, sonra fikrimi d yi dim, dedim atımıy h rl dil r. M n böyük h v sl Q zvini görm k v bir gün orada qalmaq fikri il yola çıxdım.

Xülas , at qaydasınca yürüyür v m n d çox rahatam. Yava -yava Q zvin çatdıqca uzaqdan h r m nz r l ri, geniküç l r v trafdakı üzüm ba ları göz d yirdi. trafı seyr etdikc xalq arasında deyil n: “Q zvin ba ı kimi uzundur” ifad sini xatırladım. Dü ündüm ki, buralar yayda çox s falı olar. Tehrandan özüml götürdüyüm toyuq kababını çaparınköm kçisin verdim. O, kababı bir andaca yedi. h rçathaçatda güclü ya ı ba ladı, biz teleqrafxananın h y tingirdik. Teleqrafxananın r isi Mirz bdülvahab xan balaxanada öz i l ri il m ul idi. M ni görc k bayıra çıxdı, salam verdi. M n faytondan dü üb onunla balaxanaya getdim. nsaf n Mirz

bdülvahab xan m ni çox yax ı q bul etdi, bir-bir dostlarımınkefini soru du. M n buradan sg nd r xana, Mirz li r f xana

27

v Elxaqan xana teleqraf ç kdim. Yolun yor unlu u vdilxorçulu u bir az s ngidi. Gün batana yaxın Mirz

bdülvahab xanla birlikd teleqrafxananın yaxınlı ındakı evgetdim. Orada qaldım, onunla bir çox mövzularda söhb t etdik v yatdıq. Bütün gec bayırda ya ı ya ırdı.

Ayın 10-da s h r qalxıb bdülvahab xanla teleqrafxanaya g ldik. Dü ündüm ki, günortaya yaxın yola çıxaram.

lk s f rim oldu u üçün h ri g zm k v görm kist yirdim. Fikrim bir az dola maq v yl nm k idi. Bu arada ahzad Murtuzaqulu Mirz iç ri girdi. Üz-gözünd n dilxor

görünürdü, di l ri tökülmü dü, uzun saçları da ınıqdı, beli yilmi di, yay s rdar libası geyinmi di, üst-ba ı çirkli v zik

idi. M n m hr m bir kild hal- hval tutdum. M lum oldu ki, o, 5 d f evl nib, hazırda is 3 arvadı var. N yi varsa, bu yolda x rcl yib. “Xarici görünü daxilin güzgüsüdür”- deyibl r. Onun da görk mi daxili narahatlı ından x b r verirdi.

mir xan poçtların r isi il birlikd çaparla g ldi. O, m nqar ı çox hörm t göst rdi. M ni dostlarından birinin evinyem y götürdü. Evin sahibi m n yax ı bir bıçaq h diyy etdi. Onların m n göst rdikl ri qonaqp rv rlikd n riqq t g ldim.Sonra teleqrafxanaya qayıtdım. Teleqrafxananın r isi nahar yeyirdi. Alic nablı ından nahar yediyimi üzüm vurmadı.Birlikd nahar etdik. Sifari gönd rdim ki, çaparxanada at hazırlasınlar. At yax ı at deyildi.

Bu arada Qafar xan Yav r g lib yeti di. M lum oldu ki, dig r mü llim yolda lar da g libl r. T klif etdim ki, birlikdh r k t ed k. Hamılıqla m nim t klifimi b y ndil r. Ancaq dedil r ki, t l sm y lüzum yoxdur. Çaparla ged rik. Daha sonra m n dedim ki, adam a a ı qiym t at ala, öz atı il h r k ted . Bir n f r dedi ki, m n at almaqda Siz köm k ed r m. Bir

28

n f r tanıyıram, imkansızlıqdan atını satmaq ist yir. Ona görd ucuz verir. O, atı o q d r t rifl di ki, m n görm d n-bilm d n onu b y ndim v dedim ki, ged k ata baxaq. Dedi ki, yox, biz g r k rt k s k. Birincisi, m nim d llalıq pulum vz hm t haqqım g r k vv ld n öd nsin. kincisi d at alınandansonra Q zvind bir günd n artıq qalmamalısınız. Dedim ki, birinci rtin aydındır, ancaq ikinci rtinin s b bini ba adü m dim. Dedi ki, hakim z duldövl d f l rl deyib ki, sıxıntıda olan mömin adamların malını vasit çil r d y r-d ym zin almasınlar. Bils l r, sonra i pozular v m n xatadan qurtara bilm r m. Dedim ki, h r iki rti d q bul edir m. Xülas , getdik, atı gördük, b y ndim. Atı 18 tüm n aldım, 1 tüm n d d llal pulu verdim. Atı çaparxananın r isinin tövl sinba ladım. Gec ni d Mirz Seyida a adlı h min adamınota ında keçirdim. O, h m d teleqrafxananın mirz si v çox xo söhb t v s mimi bir insan idi.

Bu gün zilh cc ayının 11-dir. S h r tezd n qalxıb çay iç nd n sonra dü ünürdüm ki, teleqrafxananın r isi il birlikdgedim teleqrafçı Kamalı görüm, onunla bir az söhb t edim. Biz söhb t ed rk n Tehrandan bir teleqraf g ldi ki, h m tli hakim

z düldövl teleqrafxanada olsun. Hakim g ldi v m n qar ı sonsuz lütf göst rdi, m ni öz

yanında oturtdu, bir çox m s l l d n danı dı, dövl tm murlarını bir-bir soru du, sm düss lt n nin böyüklüyünd nv xeyirxahlı ından, q rargah r isinin qabiliyy tind n, xarici i l r naziri Mirz S id xanın m tan tind n, polis r isi A aMirz M h mm din lütfünd n, Müxbirüddövl nin t dbirli-liyind n, Nazimülmülkün m rhum ail sinin xeyriyy çiliyind ndanı dı, eyx Möhsün xan v onun eyx tayfasından söhb taçdı. Xeyli söhb td n sonra o, öz ota ına getdi.

29

Bu gün d günortadan sonra hava tutuldu v güclü ya ıya dı. Ax am oldu v m n teleqrafxananın r isi il birlikdonun evin yollandım. Yolda h rbi hazırlıq mü llimi N c fquluxanı gördüm. Narın ya ı onun ovqatını pozmu du. N c fquluxanla hal- hval tutduqdan sonra onun qaldı ı yer yeti dik.Sonra getdim çaparxana r sinin ota ına. Bu gec Qafar xanınqaldı ı yer getm liy m ki, s h r tezd n onunla birlikd oradan h r k t ed k.

Bir neç k lm d Q zvin h ri v burda gördükl rimd nb hs etm k ist yir m. Q zvin böyük h rdir. X yalım tarixqayıtdı. Buranın bir vaxtlar paytaxt oldu u yadıma dü dü. Öz-özüm “Ey giti dünya”-dedim. Burada bir neç uzun v geniküç , çoxlu bazar v karvansaralar vardır. Bazarların çoxunun üstü örtülüdür. Onlar bi mi k rpicd n in a edilmi l r. Küç -l rd iki t r fd n divarlar boyu tullantılar göz d yir. Burda böyük imar tl r d var. Ancaq h y t evl rinin ks riyy tinindivarlarının hündürlüyü bir z rd n1 artıq deyil. Ona gör dbunların imar t v ya hakim evi oldu unu söyl m k ç tindir.

hali sas n ticar t v kimçilikl m ul olur.Teleqrafxananın r isinin evind çay içib N c fqulu xanla

bir q d r söhb t etdikd n sonra Qafar xan g ldi. Gec d n iki saat keçmi ç km l rimizi geyib dostlarla vidala dıq v yola dü dük. Yol çox uzun, hava tutqun idi, güclü ya ı ya ırdı.Özümüzü çox böyük ç tinlikl ir lid ki karvansaraya çatdırdıq.M nim üçün hazırladıqları evd Qafar xanın iki n f r qona ınında ota ı var idi. Onlardan biri Tehrandakı qon umuz Mustafa-qulu xanın qarda ı hm d xan, o biri isı Y zd hli Hüseynqulu a a Qacar idi. Onlar m ni otaqlarına d v t etdil r, m n çox ehtiram göst rdil r v öz i l rind n danı dılar. M lum oldu ki,

1 Z r-107 sm- b rab r olan uzunluq ölçüsü

30

onlar m nim g l c yimd n x b rdar imi l r. M n d ya ı lıyoldan g lmi kimi bir q d r oturdum, g ld n-getd n danı dım; yava -yava yor unlu um çıxdı. am yedikd n v söhb tibitirdikd n sonra yatma a getdim. Gözümü yummamı g l c khaqqında dü ünc l r yuxumu üst l di. Bu arada bayırda ya ıdaha da idd tl nirdi v sobadan su axma a ba ladı. H r yan su olmu du. Qalxdım, çıra ı yandırdım. Öz-özüm dü ünürdüm ki, g r T briz yolunun keyfi budursa, vay bu yolu ged nl rin

halına! H r ey islanmı dı, oturma a yer d qalmamı dı.Durmu dum ayaq üst ; sanki, m n bu ota ın göz tçisi idim. Öz-özüm deyirdim ki, “ ahın x racından kim qaçmı ?” Y niolaca a çar yoxdur.

Çıxı yolu axtarırdım ki, bu arada M h mm d C f r xan H kimba ı titr y -titr y v qorxmu halda yoldan g lib yeti di.O, suyun içind idi; ac v susuz özünü karvansaraya yetirmi di.

Növb ti gün ayın 12-si, nb günü s h r ya ı sakitl -mi di. Hava sakit v gün li idi. Bu, adama sevinc v adlıq his-si ba ı layırdı. Qafil nin sahibi çarvadar1 buyurdu ki, hava yax-ıdır, buradan h r k t etm liyik. Adamlar yükl rini hazırladılar.

M n d iftixarla atıma minib Q zvind n sonrakı Gore kin adlıbir m nt q y t r f yola çıxdım. Hava çox yax ı idi. Yolun trafında h r yer qarla örtülmü dü. Yeri g lmi k n, bu anda

Sindbaddan m nim halıma uy un misralar yadıma dü dü:ah gec i l ri yax ıca götür-qoy etdi,

S n balıq b d nli ay üzlü verim,- dedi. T ki, bu xo gec ni qısaltma m n .

1 Çarvadar-1. ribuynuzlu mal sahibi; 2. Heyvanları il insan v yük da ıyan(karvanba ı)

31

Qafil hlind n bir n f r m nd n atı haradan v neç yaldı ımı soru du. O, m nim bel t hlük li yola atla çıxma ıma t ccüb etdi. H m d “B h-b h, c b atdır!”-dedi.

Göz l “Gözün qurban!” dem k üçün g r k onun gözl rinin cizgil rin diqq t ed s n. Öz-özüm dü ünürdüm ki, bu s f r çıxma a n sövq etdi m ni? M n d ba qalarınınt rifin uyub özüm haqda çox dü ünür m. Ancaq fikirl dim ki, lb tt , bu da bir taledir v ilk s f rim g r k bu cür keç ydi. 18

tüm n camaatın yanında vermi m ata, indi d l zz tl yol gedir m v gülür m, özüm d keyf edir m; gah qafil d n yarımf rs x dala qalıram, gah da ondan yarım f rs x qabaqda dü ür m. H m d qafil hli il söhb t edir m. Özlüyümdt s vvür edirdim ki, g lir yeri tapmı am, bu atı T brizd baha sataram. Yol x rcl rimi v d ymi ziyanı çıxararam. Gore kinyaxınla ma a üç saat qalmı dı. Buraların halisi o q d rqonaqp rv r v q ribsev ndil r ki, yoldan keç n qona ı v ya qafil ni gör nd k ndd n çıxıb 200 metr ir li g l r v h rqona ın üstün 3-4 n f r yürüy r v onu evl rin d v t ed r vöz yerl rini v raitl rini t rifl y rl r. M s l n, dey rl r ki, bizd q ng otaq v isti kürsü1 var. Burada atı olanlara xüsusi ehtiram göst rirl r. Bu üzd n m nimki g tirmi di. Atım m ni Gore kin k ndind n hörm tli bir qona a çevirmi di. M nyax ı otaq v isti çay verdil r. Yolun yor unlu unu unutdum vçox rahatladım. Bu gec hm d xan v Hüseynqulu a a m nd nayrı ba qa yerd otaq tutmu dular. Bel q rara alınmı dı ki, Qafar xanın qaldı ı evd am bi irib m n d g tirsinl r. am

1 kürsü-evin içind olan xüsusi isinm t ndiri; t ndiri yüngülc yandırar, köz dü nd n sonra üstün paltar-palaz atıb ayaqlarını onun altına uzadar, ya barda qurub oturar v ya uzanıb yatarmı lar.

32

g tirildi, m n onlarla birlikd am yeyib yatdım. S h r tezd nqalxıb atlara mindik.

Bu gün bazar günü, ayın 13-dür. Növb ti yolüstü dayanaca a-Xürr md r y t r f yola dü dük. Hava çox yax ıidi, yol h r yerd d r d n keçirdi. Bu yerl r Q zvinl Z ncan arasında s rh d oldu undan heç birinin hakimi buralara çox diqq t etmirdi. Yol ç tin idi v d r l r adamda xof yaradırdı.Biz sür timizi artırıb buradan çıxma a çalı ırdıq. N hay t ki, düz yola çıxdıq. Qarın gücü a aclara t sir ets d , trafdakık ndl r v çoxsaylı çay qolları m nz r li görünürdü. übh sizki, yayda buralar çox s falı olardı. Ax ama yaxın Xürr md r yyeti dik. Bura çox göz l v abad bir k nddir. Qar ısından böyük bir çay keçir. nsaf n burada yax ı bir m nzil götürdüm. Balaxanada da Qafar xan yer götürmü dü. A a ı otaqda m n,

hm d xan v Hüseynqulu a a qızındıq, çay içib yor unlu umuzu çıxardıq v rahatladıq. Biz söhb t edirdik ki, m nim s m nd atımın hansısa davada i tirakı v yaralanmasıbar d x b r g ldi. Öz-özüm dedim ki, gözüm aydın! D rhal ba a dü düm ki, o q d r t rifl n n atın axırı bel olmalıydı!Dostlarımla atın ba landı ı tövl y getdik. K nd camaatındanbir neç n f r ça ırıb ba ıma g l ni onlara danı dım. Adamlarınarasından dünyagörmü bir a saqqal dedi ki, s nin atın xam olub, z d alıb, burda bir neç gün qalıb onun aya ınıda lamaqdan ba qa lac yoxdur. Dedim ki, siz atın aya ınıda lamaqdansa, m nim ba ımı da layın v m nd n soru un ki, m n hansı a ılla tanımadı ım bir yerd at almı am v çapar xidm tind n vaz keçmi m? Xülas , m n bilmirdim n ed m: yoluma davam edim, yoxsa qalım bu k ndd . Sonunda belq rara g ldim ki, çarvadara müraci t edim v hvalatı ona danı ım v xahi etdim ki, kirasını öd yim, m ni d yalarımla

33

birlikd Z ncana çatdırsın. Çarvadar önc d n i d n hali oldu uüçün vv l naz el di v dedi ki, yükl m y heyvanım yoxdur, hamısının yükü var. Bura da yolun ortasıdır. M n çox dedim, o, az e itdi. Axırda kiranı artırdım v çox yalvar-yaxardan sonra çarvadar razı oldu. M n borc edib onun kiray sini verdim. Soru dum ki, b s atı neyl yim? Dedil r ki, g r k bir adam tapasan ki, atın cilovundan yapı ıb Z ncana q d r apara, orada müalic oluna. Dedim el bir adam tapa bil r m? Xülas , bir neç n f r tapıldı v m n atın aparılmasına 4 tüm n verdim, lav xurcun kirası da öd dim.

Daha sonra Sultaniyy d ki dayanaca a t r f yola dü dük.Atı qabaqda ç kirdil r. M n daha heç bir t k bbürgöst rmirdim. Hava buludlu, yol m qq tli idi. Kül yin gücü v istiqam ti tez-tez d yi irdi. Bel görünürdü ki, ya qar, ya da ya ı ya acaq. Buna gör d T kqala adlanan yerd qalmalıolduq. Bu k nd çox s falı v abad m nt q l rd n biridir. Xürr mabad çayı bu k ndin ortasından axır. Giri v iç otaqdan ibar t bir ev tapdıq. Qafar xan iç ota ı, m n, hm d xan vHüseynqulu a a is giri i götürdük. 1 saatdan sonra ya murba ladı. Çox güclü ya ırdı, öz-özüm ükr edirdim ki, yax ı ki, burada dü dük v rahatladıq. Burada atın lav 3-4 eybi v bir sirri d ortaya çıxdı. Mü t ri lav iki tüm n d ist di. M n çox dilxor oldum, lakin ba qa lacım olmadı ı üçün onun ist diyi 2 tüm ni d verdim. Ax am oldu v biz yatdıq.

S h r tezd n qalxdıq. Möhk m qar ya mı dı, h m d güclü kül k sirdi. M lum oldu ki, bel kül k Sultaniyy y xasdır.Yola dü m k mümkün olmadı. Bu günü burada qalmalı olduq. Buranın camaatı mehriban v qonaqp rv rdir. M n ota ımdarahat idim. Gec yatmı dım. Gec nin yarısı çarvadar x b r verdi ki, hava yax ıdır, ir lid ki dayanacaq Sultaniyy dir, yax ı olar

34

ki, yola dü k. Yuxulu gözl r v min bir z hm t v m qq tlqalxıb yola çıxdıq. Bir f rs x yol getmi dik ki, kül k yenid ngücl ndi. Qafil d ki bütün insanlar l-aya a dü dül r. stipaltarı olanlar onları geyindil r. M n möhk m bürüns m d ,soyuq üzümü yandırır v d h tli d r c d titr yirdim. Qamçının gücü il h r k t etm y n atlar soyu un t siri il 4 nala çapırdılar. M n yazı ın halı qalmamı dı, ancaq bilirdim ki, bir d qiq y yer dü s m, qafil d n geri qalacam, odur ki, h rv chl atdan yıxılmama a çalı ırdım. Ancaq özümü saxlaya bilm yib yıxıldım, qafil keçdi. M n qorxudan yarım f rs xq d r qafil nin dalıca qaçdım v axırda özümü ona yetirbildim. N ba ınızı a rıdım, zablarla dolu a ır gec ni arxada qoyub gün çıxana yaxın özümüzü Sultaniyy y yetirdik. Sultaniyy sarayının qalıqları yarım f rs x uzaqdan görünürdü. Saray alçaq t p d dir, onun trafında is q dim k ndin qalıqlarıyerl ir.

Bu gün zilh cc nin 16-dır. Soyuq v m qq tli bir gec d nsonra bir otaq kiraladım v isti kürsünün altına gir r k günbatana q d r yatdım. Ax am qalxdım, çay iç nd n sonra k ndibir q d r dola dım.

Buradakı q dim xarabalıqlar arasında Xudab nd ahınm qb r si m hurdur. M qb r nin için girdim, çox z m tliq dim tikili idi. Onun 7 yüz il bundan vv l tikildiyini danı ırdılar. M qb r xüsusi seçilmi ka ı il i l nmi di. M nbel sini heç Tehranda da görm mi dim. M qb r o q d rmöhk m idi ki, qay ısına qalan v baxan olsa, bundan sonra daha 700 il ya aya bil rdi. K nd çox da ılmı dı, dem k olar ki, onda a ac qalmamı dı. Sultaniyy q srin tama a ed nd n sonra ev döndüm v yatıb istirah t etdim.

35

O birisi gün ayın 17-d s h r qalxıb çay iç nd n sonra atlara mindik v Z ncan h rin t r f yola dü dük. Dün nkininksin olaraq hava çox yax ı v t rav tli oldu u üçün rahat

gedirdik. T p l rin trafında uzanan yol r vandır. Körpüd nkeç nd n sonra h r yerd böyük v kiçik k ndl r görünürdü. Yollardan çoxlu k ndlil r v yolçular keçirdi. T p l ri a andansonra uzaqdan Z ncan h ri göründü. Yüks kd yerl diyim lum olurdu. trafa mal-heyvan tullantıları tökülmü dü v h ryer ba -ba at idi. h rin özünün bir hiss sinin da ılmı q dim hasarı vardı. Bir hiss si is hazarsız idi. Da ılmı v çirkli bir hasarın arxasından keçdik v h r daxil olduq. Bir neç tikilisi küç y baxan v bazarın yaxınlı ında yerl n yax ı bir karvansarada dü dük. Bir balaxana götürüb istirah t etdik. Bu gün bir yana çıxmadım, ota ı qızdırıb çay içdim v yatdım.

Sabahısı s h r çay içdikd n sonra h ri g zm k üçün evd nçıxdım. Hava soyuq idi. Çoxlu qar ya mı dı v yava -yavaya maqda davam edirdi. Adamlardan soru a-soru a bazardan keçdim. Bazar çox göz l idi. Birba a teleqrafxanaya üz tutdum. Tehran bazarı kimi böyük bir meydana v s bzi bazarına çatdım. Meydanın trafına t z a aclar kilmi di. Teleqrafxana xiyabanın ortasında, hökum t binasının arxasında yerl irdi. Teleqrafxanaya daxil olub buranın r isi Mirz Musa Yav rlgörü düm. O, dedi ki, siz h l Q zvin daxil olmamı ,g lm yiniz bar d teleqraf almı dıq. M n Tehrana Elxaqan xana teleqraf ç kdim v soyuqdan çox gileyl ndim.

Daha sonra qalxıb yenid n bazar v karvansaraları g zdim. Çox dola dım. Do rudan da, Z ncan Q zvin kimi deyil v çox yax ı bir yerdir. Bi mi k rpicd n tikilmi çoxlu q ngbazarlarında ucuz qiym t h r n adda v çe idd des n, mal

36

var. H m d ucuzçuluqdur. M s l n,1 m n1 çör k 8 dirh m, 1 toyuq 8 dirh m, 1 ç r k2 t 8 dirh m, 6 d d yumurta 1 dirh mdir.3 Bu neç günlük s f rd v h tta Tehranda da b nz rini görm diyim v yem diyim Z ncan çör yi olduqca yax ı, dadlı v l zz tlidir.

Bütün gün qar ya dı. Ax ama yaxın N c fqulu xan g ldi. Ondan sonra M h mm d C f rqulu xan m nim qaldı ımkarvansarada yer götürdü. Ax am bir-birimiz ba ç kibgörü dük, istirah t edib ayın 19-u s h r yataqdan qalxdıq.Fikrimiz h r k t etm k idi. Yarım z r, b lk ondan da artıq qar ya mı dı v öz kefin möhk m ya maqda davam edirdi. Biz yola dü m k fikrind n da ındıq. M n bazara çıxdım. st yirdimatı satam. Hamıdan xahi edirdim ki, ata bir mü t ri tapsınlar.Axırda bir n f r mü t ri tapıldı v m n atı 8,5 tüm n satdım. Mü t rini tapana da çox t kkür el dim v ota ıma qayıtdım. Ba ım a rıdı ından bir q d r yatdım.

Bu arada m ni axtarıb tapan ahzad Zeynalabdin g ldi. T yinatıma gör m ni t brik etdi v xo sözl r söyl di. M n ddiqq tin gör ona nec lazımsa t kkür etdim. Çay iç nd nsonra o, özünün hün rl rind n, bacarı ından v dövl txidm tl rind n danı dı. Hakim Rükn ddövl nin onun yolunda ç kdiyi z hm tl ri dil g tirdi. Gördüm ki, bunun bütün söhb tl rini axıra kimi dinl m k üçün 3 il Z ncandaqalmalıyam. Ona gör d araya salıb dedim ki, köhn dostunuz v miskin xeyirxahınız Mirz li kb r Müh ndisd n Siz bir

1 M n- v ya batman ç ki vahididir; T briz m ni 2,944 kq, ah m ni is 5,888 kq-dır.2 Ç r k, v ya çeyr k-özlüyünd dördd bir dem kdir, lakin ç ki vahidi olaraq 742,4 qramı ifad edir. 3 Dirh m-o dövrd i l nmi xırda pul

37

x b r g tirmi m. O, dostları il bel m sl h tl ibl r ki, m dr -s nin ehtiyaclarının öd nm si üçün Siz müraci t etsinl r v nvaxt ist s niz, Sizin hüzurunuza t rif g tirsinl r. Bunu e id n-d n sonra ahzad nin halı pozuldu v sa olla ıb getdi. M n dba ımın a rısından am bel yey bilm dim v yıxılıb yatdım.

Bu gün s h r zilh cc ayının 20-dir. Sübh zanındaqalxdım. Qafil il birlikd yola dü düm. Hava möhk m soyuq idi v güclü qar ya mı dı. Z ncandan uzaqla dıqca qarınya ma ı azalır, ancaq soyu un idd tind n ba a rısı gücl nirdi. Yol çay boyu eni v yoxu lardan keçirdi. trafda çoxlu a ac vkollar görünür, çayın k narından soxsaylı çe m l r axıb gedirdi. r li getdikc çayın suyu artırdı. Y qin ki, yayda buralar çox

s falı, bu yol da c b maraqlı olur. Yolun sas göz lliyi onun t biiliyind idi. Bu yola mü yy n x rc ç kils ydi, onun t rifind n doymaq olmazdı. Biz h r k timizi bir az yava ıtmı dıq. N c fqulu xanla M h mm d C f r xan g lib biz yeti dil r. M h mm d C f r xanın v ziyy tind n ba adü düm ki, Az rbaycanın bel s rin havasında Tehranda dola dı ımız r smi paltarı d yi m d n yol getm k n q d rç tin v yanlı dır. O, soyuqdan el bir hala dü mü dü ki, t sviretm k mümkün deyil. Söhb t ed -ed xaraba k ndd n sonra g l n v çök kd yerl n Nikpi adlı bir k nd çatdıq. Burada bir neç ev vardı. Onlar n q d r köhn v halsi n q d ryoxsul olsa da, yoldan keç n müsafirl rin ehtiyacını qar ılamalıidil r v qar ılayırdılar. Dola dım, dola dım v axır ki, Zal1

yyamından v M nüçöhr2 zamanından qalma bir ev tapdım. Bu ev min bir m qq tl bizi ötü dürm li idi. Evd uçuq bir kürsü, çırıq-cındır bir yor an v b zi köhn ev yaları var idi. Biz üç

1 Zal - fsan vi p hl van, “ ahnam ”nin q hr manlarından biri 2 M nüçehr- ranın q dim ahlarından biri

38

n f r q rib-m n, Hüseynqulu a a v hm d xan bu evi götürdük. Soyu un d rdind n kürsüy girdik. T rslikd n ota ınqapısı anbara açılırdı v ev sahibi tez-tez ora girib-çıxırdı.Axırda m n ev sahibin dedim ki, yatmaq vaxtıdır, anbardan ngötür c ksinizs , bird f lik götürün, n Siz ziyy t olsun, nd bizi narahat em y siniz. Ev sahibi razıla dı, qalxıb i l riniyekunla dırdı v getdi. Biz d yatdıq. Gec nin bir vaxtındax yal m ni qanadlarında uçurark n bird n üstüm a ır bir eydü dü. El bildim ki, divar uçdu v m n qaldım altında.Fikirl dim ki, zrayıl gör m ni harda yaxaladı. c lin g ldiyini z nn etdim v ucadan ba ırdım v qalxdım. Hamıhövlnak qalxdı, m n h l n oldu unu ba a dü m mi dim, an-caq narahatçılıq tör tdiyim gör yolda larımdan üzr ist dim. Sonradan m lum oldu ki, ev sahibi anbardan n is götürm kist yib v öz al mind m ni oyatmamaq üçün üstümd n adla-yark n müvazin tini saxlaya bilm diyind n üz rim dü mü dür.

Xülas , ev sahibi çox dilxor olmu du. O, dön -dönm nd n üzrxahlıq el di v söz verdi ki, bir daha g lib bizi narahat etm sin.T z d n yatdıq. Ancaq yuxu m ni tam aparmamı dı ki, x yalıma bir eyl r g ldi; el bildim ki, bir hamamdayam, q rib bir tüstü trafı bürüyübdür v m nt hlük d y m. Qorxudan oyandım. N görs m, yax ıdır!Gördüm ki, ev sahib si evd ocaq qalayıb ri üçün plov bi irm k ist yir v oca ının tüstüsü evi bürüyübdür. M n d elbilmi m ki, yuxu görür m. Tez yolda larımı da durquzdum. Onlar da v ziyy td n hali oldular. Biz n q d r etdiks , ev sahib sini fikrind n da ındıra bilm dik. Axırda lacsız qalıbdurub oturduq v böyük zabla gec ni s h r el dik.

Bu gün zilh cc ayının 21-i, h ft nin birinci gündür. Qalxdıq, canımız bel bir ev sahibind n qurtardı ı üçün ükr

39

el dik v atları minib o xaraba k ndd n çıxdıq. Hava yax ı idi, yol k narlarında seyr k a aclar görünürdü. Yol boyu axan çayıbir neç d f o t r f-bu t r f keçdik. Rahatlıqla yol gedib Nikpi k ndinin ksin olaraq S rç m adlı abad v m nz r li bir k ndçatdıq. Düz razid çay sahilind yerl n bu k ndd ah Abbasın bi mi k rpicd n tikdirdiyi bir karvansara da var idi. Burada soyuq bir ev tutdum v s h r kimi n q d r çalı samda, onu qızdıra bilm dim.

S h risi gün zilh cc ayının 22-d sübh tezd n ata minib qafil nin dalınca yola dü dük. K ndd n çıxanda hava buludlu olsa da, soyuq deyildi. Ancaq k ndd n bir az aralandan sonra elq rib bir ya mur v tufan ba ladı ki, göz-gözü görm di. Atlar bel qorxub hürkür v h mah ng yürüy bilmirdil r. Qara bulud h r yanı bürümü , trafa qorxunc bir qaranlıq çökmü dü. Çox ç tinlikl Camalabada daxil olduq. Atlar bir ba a xaraba karvansaraya üz tutdular. Bu karvansara 425 il bundan qabaq

ah Abbas t r find n tikdirilmi di. Biz hamımız n ed c yimizi dü ünürdük. M n ev axtarma a ba ladım. sti kürsülü v çoxlu yor an-dö kli bir ev tapdım, tez kürsüy girdim v canımıqızdırdım. Sonra C f r xan v N c fqulu xan g lib çıxdılar. On-lar da qon uluqda bir ev kiray etmi dil r. Biz üçümüz kürsüdbarda qurub oturduq v söhb t etdik. Qafar xan da yaxınlıqdam nzil tutmu du. Biz el g lirdi ki, bu evd el biz qalaca ıqv gec bütün yor unlu umuz v dilxorçulu umuz aradan qalxacaqdır. Ancaq x b rimiz yox idi ki, bu ev 25 n f rd nibar t yol t hlük sizliyi m kda larınındır. Onlar bir-bir xidm t-d n qayıdıb g lm y ba ladılar. Gec d n bir saat keçmi hamıbir ota a yı ı mı v bizim oturma ımıza yer bel qalmamı dı.Q rib b xtimiz var imi . Axırda lacsız qalıb ba qa bir ev axtarmaq fikrin dü dük. M n v Hüseynqulu a a bir saat ev

40

axtardıq. Hava çox qarlı v çov unlu idi. Hansı ev ba vurduq-sa, kürsü qurulmu v 10 n f r q d r adam onun trafına top-la mı dı. Balaca v böyük u aqların b zil ri kürsüd çılpaq yatmı v ya oturmu dular. Qadın v ki il r is alt paltarları vköyn kl ri geymi dil r. Bir sözl , onların geyiml ri yayda s h-rada geyinil n paltarlara ox ayırdi. Bel geyimd onlar kürsünün altına girmi dil r. Xülas , biz d balaca bir ev tapıb yatdıq.

Zilh cc ayının 23-ü s h r hava yax ı idi v biz yubanmadan qafil il yola çıxdıq. 6-7 f rs xlik Qaplankuh yolu çox eni li-yoxu lu v ç tin idi. trafda m rm r da ı kimi a da lar görünürdü. Yolda qafil çox idi. Onlar havaya gör 2-3 gün h r k t ed bilm mi dil r. ndi hava yax ı oldu u üçün hamısıyola çıxmı dılar. Da ların t kl rind qar alar uçu urdu. Böyük bir çaya çatdıq, onun üz rind ki körpüd n keçdik, t p nin t yiil ir lil dik. T p o q d r d hündür deyildi, t qrib n 7 z rhündürlüyü vardı, ancaq uzun idi, uzunlu u yarım f rs x olardı.Buranın havası soyuq idi. Yolun üstünd ç tin bir a ırım vardı.Qaplankuhun yoxu una çatdıq. Burada qar azalsa da, yer buz ba lamı dı. Buradan at üst keçm k mümkün deyildi. Odur ki, atlardan dü üb çox ç tinlikl yoxu u a dıq. A ırımı keç nd nsonra geni v göz l bir düz çıxdıq. Burada hava yax ı vgün li idi. Gün öz f ql rini Qızılüz n çayına salırdı. Çayınh r iki t r find kiçik v böyük k ndl rin a acları görünürdü. Göz l v sa lam bir körpünün üstünd n keçib Miyan y daxil olduq. Buralar t hlük siz olsa da, qarın çoxlu undan v kül yinidd tind n bir neç d f sürü üb yıxıldım. Yayda bu a ırımı

keçm k o q d r d ç tin olmaz. Miyan d k ndxudanın evindü dük. Ev sahibi biz o q d r d m h l qoymurdu. Ax am bir neç d f ça ırıb odun ist dim; ev sahibi g lir v h r d f dçox pul ist yirdi v g tirdiyi odun da ancaq yarım saata b s

41

edirdi. Yarım saat qızınırdıq, sonra od sönürdü. Axırda n q d rça ırdım s s verm di, lacsız qalıb özüm getdim anbardan bir q d r odun o urladım, t ndir atdım, qızındım. Çünki daha ba qa lacım qalmamı dı, yoxsa soyuqdan ölürdük. Bu k ndinadamlarını qınamaq da olmaz. Çünki buranın qı ı deyil si deyil. nsanlar bu ç tin raitd yanaca a, y ni oduna q na t etm y

m cburdurlar. Ax am bir az ir v bal yeyib yatdım. Zilh cc ayının 24-d s h r Miyan d n h r k t etdik. Yolda

qafil çox idi. Miyan böyük ya ayı m sk nidir. Burada odun ticar ti il m ul olanlar özl rin yax ı k rpic evl rtikdirmi l r. B z kli qapı ba ları göz l görünürdü. Miyan d ntez yola dü düyümüzd n teleqrafxanaya getm k fürs ti olmadı.K ndd n çıxıb çölün ortasından keç n bir yola çıxdıq. Yol qarla örtülmü dü. Çaylar buz ba lamı dı. Kül k qarı sovurur, adamınüzün çırpır, ya da ba ına tökürdü. Hava saf olsa da, gün int siri hiss edilmirdi. Atın üstünd soyuqdan titr yirdim. Soyuq v ç tinlikd n bütün qafil özünü itirmi di. Bu üzd n yolun k narındakı Xac Qiyas adlı balaca bir k ndd dayanmalı olduq. Soyuqdan danı a da bilmirdik. Bir t h r bir otaq kiraladıq. Otaq tövl nin qaba ında idi. Tez od qaladım, ancaq h l d i ar ildanı ırdıq, çünki dilimiz söz tutmurdu. Bir azdan ota ın havasıisindi v biz qızındıq. Biz el g lirdi k ndin camaatı ist yir ki, bütün k nd qarla örtülsün ki, onlar qonaqlı-qaralı olsunlar. Q rib si bu idi ki, evd ki u aqların hamısı çılpaq idil r. S ndem , burada gec l r canavarlardan qorunmaq üçün qapılarınarxasına da qoyurmu lar. Bizim is bundan x b rimiz yox idi. Ancaq Hüseynqulu a a qapının a zında canavar l piri gör nd nsonra biz bunu öyr ndik. Biz ba a dü dük ki, canavarlar bizim ardımızca g lirl rmi . Biz tez iç ri qaçdıq. Bu k ndd canavar it kimidir. 5 n f rlik evin h y tin 10 ba canavar dü ür. Biz d

42

böyük bir da ı qapının dalına it l yib uzandıq, amma qorxudan s h r q d r bayıra çıxmadıq. Gec ni yatıb s h r tezd nqalxdıq. Zilh cc nin 25-i s h r yola dü dük. Yolda eni -yoxuaz oldu undan bu gün yol getm k dün nkind n yax ı idi. Ancaq idd tli qar ya ırdı. H r halda el soyuqdur ki, evd n çıxandan

sonra yen d trafa baxma a v danı ma a halımız yox idi. Min bir ziyy tl gah at üstünd , gah da piyada yol gedirdik.

N hay t ki, g lib Qaraç m n k ndin yeti dik. g r burda qalma a yer tapmasaydıq bel , h r k t el m y d halımız yox idi. lq r z, tövl qaba ı1 bir otaq tapdım. Bu gec rahatlaya bildim. O birisi gün zilh cc nin 26-da s h r tezd n yen d yola çıxmaq fikrind idik, ancaq güclü qar ya mı v bütün k nd,sanki, qarın altında qalmı dı. Ona g r d h r k t etm kmümkün deyildi. Bu üzd n fikrimizd n da ınma a m cburolduq. Çarvadar dedi ki, atların aya ına buz sındıran nallar vurulmalıdır. Bütün günü soyu un qorxusundan tövl qaba-ından çıxmadıq. S h r q d r güclü qar ya maqda davam ets

d , yerimiz isti idi. 27 zilh cc d s h r tezd n durduq. Hava açıq idi, ancaq

çoxlu qar ya mı dı. Qaraç m n k ndi üzb üz dayanan iki t p nin üstünd yerl n göz l bir k nddir. T p l rin arasından böyük bir çay axır. K ndd çoxlu ev var. T p nin a a ısındanyuxarısına q d r bir-birinin arxasınca evl r tikilmi dir. Burada çoxlu qoyun saxlayırlar. hali iqtisadi baxımdan imkanlıdır: h reyl ri var.

Qarın içind n h r k t edib xaraba bir karvansaraya yeti dik. Karvansara b rbad v ziyy td olsa da, soyu a gör

1 q dimd bir çox k nd yerl rind , xüsus n qı da tövl ni odün v ya ç p rliki yer bölürdül r, giri hiss d insanlar qalırdılar, bel yer tövl qaba ıdeyirdil r

43

burada qalma a m cbur idik. Ancaq karvansarada heç bir rait olmadı ından dedik ki, burda qalsaq, öl rik. Ona gör dcanımızın qorxusundan dilimizi di imiz tutub min bir zablah r k t etm k v yarım f rs x ir lid olan T km da k ndinyeti m k q rarına g ldik. Axır ki, T km da a çatdıq, soyuqdan h r k t el m y taq tim yox idi. Bu k nd ba qalarından f rqliolaraq çox böyük, yax ı, abad idi v ya ıl bir razid yerl irdi.Yerd çoxlu ot- l f vardı. Qonaqp rv r hali m n yax ı bir otaq verdi. Ev sahibi yax ı hüsnüx tt sahib cavan bir adam idi. ki n f r m n qulluq edirdi. M kt b agirdl ri d g ldil r. M n

onlara nam verdim. Burada çox rahatladım v zilh cc ayının28-d , birinci gün s h r Hacı A a adlı m nt q y yola dü dük.Hava qarlı v soyuq idi. Güclü kül k sir, qarı üzümüz çırpırdı.

Bu gün d çox ç tinlikl h r k t etdik v özümüzü HacıA a k ndin yetirdik. Tövl qaba ı bir otaq götürdüm, rahatlayıbyatdım.

Zilh cc ayının 29-da s h r gün çıxanda Hacı A ak ndind n yola dü dük. Hava tamamil d yi mi di. Yolda qar yoxdu v havada yum aqlıq hiss olunurdu. Allaha ükr etdim. 3 f rs x yol ged nd n sonra qar ıya bir t p çıxdı. Bel görünürdü ki, qar ya acaq v biz yen d zill t dü c yik. T p nin üz rinçox rahat qalxdıq, ancaq onun eni ind soyuq kül k sirdi. int rsliyind n axan çe m nin suyu yolu basmı v onu ü buza çevirmi di. Biz atdan dü m li olduq. Çox ehtiyat v diqq tlbuzun üstünd n keçdik. Buradan keçm k 5 d qiq mizi aldı.M n 3 d f sürü üb yıxılsam da, xo b xtlikd n z d almadım. Bir q d r getdikd n sonra xaraba bir karvansaraya yeti dik.Q lyan hazır idi. Çayçı dedi ki, yaxınlıqda ev var. O, yax ız nc fil çayı hazırlamı dı. Ya adı ım soyuqdan sonra bu çay

44

çox yerin dü dü v l zz t verdi; m n bir neç piyal çay içdim. Bununla h m d yor unlu um çıxdı.

Karvansaranın yerl diyi k nd çox abad bir m nt q idi. Buradan T briz 3 f rs x yol qalırdı. K ndd n böyük bir çay da keçirdi. Çayın trafında evl r v a aclar görünürdü. K nddyax ı evl r, bazar v karvansara vardı. Bir xeyli g zdikd n sonra axırda bir ev dü m k ist dik, ancaq qiym td razıla maq mümkün olmadı. Bu minvalla bir neç ev ba ç kdik. Sonunda bir tövl tapıb lacsızlıqdan onu götürdük; bu qı boyu bura mal ba lanmamı dı. Soyuqdan v raitsizlikd n s h r kimi yata bilm dik. S h r tezd n durub ükr etdim ki, buradan canımqurtardı.

Bu gün h ft nin üçüncü günüdür. S h r tezd n yen dAllaha ükr el dim ki, a ır v m qq tli yol ba a çatmaq üzr dir. Atlara minib yola çıxdıq. Hava açıqdı v yolda qar yox idi. Uzaqdan çoxlu a aclar görünürdü. Adama el g lirdi ki, ir lid böyük bir ba var. Ancaq ba ın içind h r hansı bir tikili göz d ymirdi. Bir azdan hiss el dik ki, biz T briz h rinin trafına yeti mi ik. M n bu ç tin yolu sa -salamat g lib

çıxdı ıma gör ükr el dim. H m d uzun sür n, zab vt hlük l rl dolu bir s f rin ba a çatmasına olduqca sevinirdim. El bir hvali-ruhiyy m vardı ki, az qalırdım balaca u aq kimi atlanıb-dü m. Yol boyu m ni t rk etm y n qara dü ünc l rm nd n k narla mı , ksin q lbimd böyük ümidl r baqaldırmı dı. Yax ı ki, ir lid m ni gözl y n b db xtçilikl rd nv iztirab dolu anlardan x b rim yox idi, yoxsa insanıqanadlandıran o irin anları ya aya bilm zdim. Ancaq d d -babalar “S n saydı ını say, gör f l k n sayır”-demi l r.

45

II F S LT BR Z H YATIM, ORANIN QAYDALARI,

M DR S N N R S , MÜAV N , MÜ LL ML R,T L B L R V M DR S

X B RL R HAQQINDA

Üçüncü gün m n böyük h v s, sevinc v ümidl T brizh rin daxil oldum. Burada general Mirz Cavad xanın evini

axtardım. Bir müdd td n sonra onun evinin ünvanını tapdım. Yava ca h y t daxil oldum, asta-asta ir li gedib evin qapısınaçatdım. M nd n bir az qabaq daxil olmu M h mm d C f r xan v N c fqulu xan generalın yanında oturmu dular. M n d icazist yib iç ri daxil olub d bl salam verdim v oturdum. General vv l mü lliml rin sayını soru du, sonra da dedi ki, mü lliml rin g lm yind n v m dr s nin v ziyy tind n heç m lumatım olmayıb. Çox t ccüb etdi ki, bura 25 n f r agird üçün Tehrandan mü llim gönd rilibdir Dedi ki, buna n ehtiyac var. Burada h r dil aid yüzl rl mü llim tapmaq olar. Belnizamsız v qarı ıq i l r t ccübl n n general bir neç sual verdi v üzrxahlıq el yib çıxdı.

Biz çox yor un oldu umuzdan heç n yin fikrind deyidik, ancaq yatmaq ist yirdik. Bizi bir otaqda yerl dirdil r. Genera-lın evi s falı bir imar t idi. Tövl qabaqlarında keçirdiyimiz gec l rd n sonra bura daha da möht m, cah-c lallı v s falıgörünürdü. Bu gec çox tez am yedik v yor un oldu umuzdan erk n yatdıq.

Sabahısı gün çıxmamı yuxudan oyandıq, s f ri ba açatdırdı ımızdan r smi paltar geydik v generalı gözl m yba ladıq. General t rif g tirdi. Ondan sonra bir çox i adamlarıg ldil r. Onlar ticar tl ba lı söhb tl r etdil r. Bu arada nahar

46

hazır oldu v biz nahar etdik. Sonra general dedi ki, M h mm dC f r xan tibb sah sind oxumayıb, ancaq onu tibb mü llimi t yin etmi l r, halbuki onun ixtisası fizikadır. Yazıq M h mm dC f r xan cavan oldu u üçün çox utanırdı v danı a bilmirdi. Ona gör d m n cavab verm li oldum v dedim ki, onun sah sidaha ox tibb yaxındır, fizika v kimya is onun lav f nl ridir. General bu cavabı m nd n gözl m diyi üçün t ccübl üzümbaxdı v soru du ki, s n neç ildir Tehran m dr s sind s n? Dedim ki, 16 il yaxındır. Dedi ki, el ey olmaz, çünki m ns nin haqqında e its m d , 13 il bundan qabaq orada olanda s niorada görm mi m. M n cür tl nib lav d lill r g tirdim vgeneral inandı ki, m n onunla birlikd orada olmu am. Bir q d rd söhb td n sonra general bizd n ayrıldı. M h mm d C f rxan ev kiraladı, getdi öz evin , m n v N c fqulu xan qaldıq vgec ni orada keçirdik.

S h r yen general t rif g tirdi, b zi tacirl r d g libgetdil r. Biz nahar yedik. Neç gün idi ki, biz burada idik, ancaq general öz q rarı bar d biz bir söz demirdi. B z n acı danı sada, ondan pis bir h r k t d görm mi dik. H min gün m nteleqrafxanaya gedib ev bir teleqraf ç kdim ki, m n sa -salamat T briz çatmı am. Teleqrafxananın i çil ri il söhb tetdim. M lum oldu ki, bizim g li imizd n iki gün qabaq general teleqrafxananın r isliyind n çıxarılıb v özü d m dr s ninr isliyind n istefa veribdir. Ev qayıtdım. H min gün çox soyuq idi. O günü d yatdıq.

Sabahısı gün s h r hakim Abbasqulu Mirz g ldi. Hal- hvaltutduqdan sonra teleqrafxana il ba lı söhb t getdi. Generalındedikl rin qar ı hakim s rt cavablar verirdi. M s l n, general

h rin bütün teleqraf xidm tçil rinin ona tabe oldu unu iddia edirdi. Abbasqulu Mirz is , ksin , bütün nöqsanların ona aid

47

oldu unu deyirdi. Xülas , bu gün general üçün çox ç tin bir gün idi. Biz d generalın bu halını görüb pis olduq.

General ged nd n sonra Qafar xan g lib çıxdı. Ev tuta bilm diyind n çox gileyl ndi. O, danı ırdı ki, neç gündür karvansarada adi bir otaqda qalıram v n q d r axtarsam da, münasib bir ev tapa bilmir m. O, ist yirdi ki, generalın köm yi il bir ev tapsın. Bu arada M h mm d C f r xan da g lib çıxdı.O, da giley etdi ki, yuva kimi bir ev tapıbdır; n qapısı var, np nc r si. Ev adamı soyuqdan qoruya bilmir. El bu zaman Mirz bdülvahab xandan bir teleqraf g ldi ki, satılan atla ba lıikay t g libdir.

M n bu narahatçılıqda ik n m lum oldu ki, generalınyaxınlarından biri M h mm d brahimin evind toy var. Bizi dgeneralın qonaqları kimi ora ziyaf t d v t etdil r. Biz d durub yola çıxdıq. Güclü ya ı ya ırdı v biz yax ıca islandıq. Yax ıki, getdiyimiz yer yaxın idi. H y t girdik, bizi bir neç n f rlik m clisin quruldu u balaxanaya apardılar. d b- rkanla salam verib oturduq. General da orada idi. O, ucaboylu, qara qa lı,qara gözlü, sarıb niz bir adamla üz-üz oturmu du. H min adam generalın i ar si il üzünü m n tutub fransız dilind danı ma aba ladı. Onun bütün söhb ti dövl t qanunlarından v milli qaydalardan b hs edirdi; b z n nazirl rin qanunsuzluqlarından,b z n d mirl rin yarıtmaz i l rind n söhb t açırdı. Ona vm n aid olmayan i l rd n danı dı ı üçün m n söhb tid yi dim. O, da söhb ti davam etdirm di.

General fars dilind danı ma a ba ladı; o, da dövl tqanunlarından danı dı. M n bu cür söhb tl ri çox e itdiyimd nv bel adamları çox gördüyümd n onun suallarına cür tlcavab verm y ba ladım. General t cüb etdi v h tta m nimb zi cavablarım ona yenilik kimi g ldi. Onun t ccübü getdikc

48

artırdı. Axırda general lütf el di v dedi ki, Elxaqan xan vNazim N cimmülkün Sizin haqqınızda yazdıqlarının do ruoldu unu öz qulaqlarımla e itdim v gözl riml gördüm. N tic d Siz olan ehtiramım daha da çoxaldı. Çox söhb td nsonra am yedik v ev qayıtdıq.

Bilirdim ki, sabah yen d ticar t m clisi qurulacaqdır. Ona gör d m clis qızı mamı m n v N c fqulu xan çöl çıxdıq,bir q d r küç v bazarda dola dıq. Bu bar d növb ti f sildb hs ed c m.

Bir az da öz v ziyy imd n v güz ranımdan söhb t açım. Tehrandan çıxark n v s f r ged rk n m murlara veril n yol x rci v mükafatlar biz verilm di. Çünki lah zr t ah n ahınyeni mrin gör 3 aylı ımı Tehranda verdil r v dedil r ki, nam kimi 6 aylı ınızı da T briz çatanda generalın yanında

alacaqsınız. Lakin T brizd bir neç gün qalma ımızabaxmayaraq puldan söhb t açılmadı. O üzd n biçar dostlarımucuz ev tutub keçinm y çalı ırdılar. lacsızlıqdan bu bar dsöz açanda general dedi ki, b li, m nd pul var, ancaq o, Sizin maa ınız üçün deyil, paltar, m nzil v s. üçündür. Bu, tam dilxorçuluq oldu, çünki m nim x rcliyim qalmamı dı.

M dr s il ba lı olaraq deyim ki, Tehranda olanda beldeyilmi di ki, T brizin köhn m dr s sini t mir edib orada t zm dr s qurulacaq, yaxud da divanxananın tikdirdiyi imar tm dr s binası kimi istifad y veril c kdir. Ola da bil r ki, hökum t binalarından biri m dr s üçün ayrılsın.

T briz g l nd n sonra m lum oldu ki, köhn m dr s nin iç otaqları uçub bayır divarları qalıb. Hökum t iqam tgahında da sultan oturub hökum t i l ri il m ul olur. Bu arada bel bir fikir d var idi ki, h zr t v i hdin sarayının arxasındakı bir t p d dövl t binası tiksinl r. Teleqrafxananın binası is

49

bo aldılıb m dr s y verilsin. Bu arada teleqrafçılar bu bar dM czaüddövl y x b r verdil r. O, is cavab verdi ki, teleqrafxananı ld n verm k fikrind deyil. Bu x b rd n m yusoldular v dü ündül r ki, m dr s üçün bina kiralasınlar. Çünki T briz Tehran kimi deyil, h r bir m h ll d bir gün rzind boev tapmaq olar. Bununla beı aydın olurdu ki, m dr s m s l siuzun ç k c k. Çünki h r gün iki n f r m kt b üçün bina axtarsa da, bir n tic hasil olmurdu.

Bel q rar alınmı dı ki, bir gün sonra divanxananın r isi ilgörü k. ki n f r getmi di. Biz 3 n f r d dallarınca getdik. Qafar xan h l d ev axtardı ına gör g lm di. Biz vv l bir neç n f rin oturdu u ota a daxil olduq, sonra balaxanaya qalxdıq. Burada divanxananın r isi bir neç mirz iloturmu du. Biz d oturduq. Bir az oturduq, bir söz dem dil r. Qalxıb ev qayıtdıq. Divanxananın r isi m rhum ziz xan S rdar idi. O, böyük bir ev , geni ba a v q dim bir imar tsahibdi. Ev dön nd n sonra ax am evd t k idim, ür yim sıxılırdı. Generalın dostlarından biri g ldi, m ni dilxor görüb ür yimi açmaq üçün bir q d r söhb t etdi. O, dedi ki, general istefa verdiyin gör m dr s nin qurulması ç tin m s l dir.M dr s qurulsa da, Sizin generalın evind qalma ınız uy undeyil. Daha yax ı olar ki, Siz ya teleqrafxanada, ya da karvan-sarada ev tutun. General Siz iltifat göst rs d , onun i l ri yax ıdeyil v bir gün Sizi acılayacaq v evd n qovacaq. Yax ısıbudur ki, vaxtında ev tapıb buradan çıxın. O, bu bar d çox danı dı, ancaq m n bilm dim ki, o, generalın sözl rini m n çat-dırır, yoxsa bütün bunlar önun xsi dü ünc l ridir. Ax am bu söhb tl rin t siri il qanı qara yatdım.

Sabahısı s h r hava çox soyuq idi. Ax am general, M h m-m d brahim v Mirz At l birlikd t rif g tirdi. Oturandan

50

sonra söhb t snasında bir q d r M cz üddövl d n giley el -dil r. Dedil r ki, o, a lını itirib v artıq i l rinin öhd sind ng lm k iqtidarında deyildir. Onlar bir az da N c fqulu xana kinay edib getdil r.

Biz d yıxılıb yatdıq.Növb ti gün s h r hava çox soyuq oldu u üçün heç evd n

e iy çıxmadım. Növb ti gün h zr t v li hdin g li günü idi. Evd n çıxıb bir

az g zib dola dım. Ancaq hava soyuq oldu u üçün geri döndüm. Yen d generalın dostu g ldi v vv lki söhb tl rini t krarladı.Bu d f o, açıq-açı ına bizd n soru du ki, niy gedib özünüzev tutmursunuz? g r bu gün general m n tap ırsa ki, Sizi evd n çıxarım, onda n ed c ksiniz? Gec nin bu yarısında kimp nah aparacaqsınız? M n cavab verm dim. N c fqulu xan da gah yol s f rind n, gah da ba qa mac ralarından danı ır v sual-lara aid olmayan sözl r söyl yirdi. Bel c Hüseyn xan çıxıbgetdi. Biz d yatdıq.

Sabahısı gün hava bir az mülayim idi. Çıxıb bazarı dola dıq,gündüzü ax am el dik. Ax am yen general öz g li i il bizi

r fl ndirdi. Söhb t etdik, am yey nd n sonra o, çıxıb getdi. Sabahısı gün qurban bayramı idi. H zr t v li hd dua

oxunurdu. Biz d baxma a getdik. Ancaq biz çatana q d rxüsusi salamlama m rasimi qurtarmı dı, m ns b sahibl ri vsg rl r evd n çıxırdılar. Adamlar a , qırmızı v mavi r ngli

paltarlar geymi dil r. B zil rinin ynind çuxa vardı, b zil ri isköyn k v ya r smi göd k ba geymi dil r. Silahların çoxu qısasilahlar olub, qundaqlı v ya çaxmaqlı idil r. Qonaqlar h r cür papaqlar qoymu dular. B zil rinin ba ında papaq v zind smala b nz r bir ey vardı; danı ırdılar ki, T brizd sg rl rpaltar verilmir; s b bini bil bilm dim.

51

mar tin qar ısında h r cür oyun vasit l ri hazırlanmı dı. Bir n f r havaya uçmaq üçün böyük bir ar hazırlamı dı. Baxmaq üçün yerimiz münasib olmadı ına gör teleqrafxanaya gedib oradan tama a etdik. arın için buxar doldurulmu du. ki t r f-d n d ip ba lanmı dı. ar havay qalxdı. Sonradan m lum oldu ki, o, h r ba ında yer dü übdür.

Bu gün böyük hakim Etemadüss lt n d n generala bir teleqraf g ldi. O, bildirirdi ki, m dr s m s l si divana aid olan bir m s l dir v onun teleqrafxanaya heç bir aidiyyatı yoxdur. Ona gör d Siz teleqrafxananın r isi olsanız da, olmasanız da m dr s nin r isliyi Sizin öhd nizd dir. Ona gör d bütün s yl -rinizi toplayıb tezlikl m dr s ni açmalı v öz v zif nizi yerinyetirm lisiniz.

Bu arada x b r g ldi ki, h zr t v li hdin dayısı Hacı brahimxanın evi var, onu 10 tüm n kiralayıb m dr s üçün bo aldacaqlar.

Bu gün general m ni öz i ota ına ça ırıb mü lliml r üçün b zi göst ri l r verdi, özü is çıxıb getdi. M n orada oturub 25 n f r agird üçün fransız lifbasını v d rsl ri t rtib etm klm ul oldum. Nahardan sonra general qayıtdı. O, m n qar ıxüsusi iltifat v mehribanlıq göst rdi v öz planlarından b hsetdi. M n d onun xo münasib tind n ür kl nib sıxıntılarımısöyl dim. Dedim ki, çaparla g ldiyim gör ev yaları g tirm -mi m. Ev tutma a v ya alma a da imkanım yoxdur. M nim sözl rimi e id nd n sonra general m n daha çox qay ı göst r-di, m n ür k-dir k verdi v dedi ki, m dr s d qalmanız üçün xüsusi bir otaq hazırlatdıraca am. M tb xd n Sizin üçün qab-qa ıq veril c kdir. Siz lazımi h r cür köm k göst ril c kdir.Çox söhb td n sonra biz çay içdik v m n ota ıma qayıtdım.

52

O günl rd Mirz F t li v Mirz Abasqulu adlı t hsilm murları T briz g ldil r. Onlar camaata, o cüml d n mü l-liml r pul g tirmi dil r. M s l n, m n 4 tüm nin çeki verildi. M n bir neç gün fikirl dim ki, gör s n, bu, altı aylıqmaa ımdandır, yoxsa, namdır. H r halda ba qa mü lliml r aldı-lar, generalın israrına baxmayaraq m n ehtiyat edib almadım. Qorxurdum ki, bird n s hv olar, alaram, x rcl y r m, sonra m nd n geri ist y rl r, qaytara bilm r m.

Növb ti gün ayın 17-d h ft nin ikinci günü agirdl r öz tap ırıqlarını almaq üçün m dr s y g lm li, o birisi gün isd rs ba lamalı idil r.

T yin olunan gün general hamıdan vv l m dr s y g lmi -di. Ancaq orta ota ın ü si yox idi, o biri ota ı da Hacı xan h lbo altmamı dı. Ba qa bir otaqda is M h mm d, onun trafındais u aqlar oturmu dular. U aqlar bizi tanımadıqlarına gör bizetina etm dil r. H tta i ar il onlardan oturma a yer ist s k d ,mümkün olmadı.

M n göst ri verildi ki, m n ota ı qaydaya salım. M nota ı qaydaya saldım v h r agird öz yerind oturdu. General türk dilind agirdl r b zi tövsiyy l r verdi v onları evl rinburaxdı. Bel tap ırılmı dı ki, onlar növb ti gün d rs g lsinl r.Lakin otaqların t miri v qaydaya salınması ba a çatmadı ındanm dr s nin i ba laması altıncı gün keçirildi.

Bu gün ayın 19-u, h ft nin birinci günüdür. S h r tezd nm dr s y g ldim. agirdl r d g lmi dil r. O biri otaqlar hazırolmadı ından onları vv lki otaqda yerl dirdim. Özüm d bir k narda oturub fransız lifbasını t lim etm y ba ladım. Otaqda el bir s liq -s hman v sakitlik hökm sürürdü ki, m nim d rs dediyim zaman generalın g lib sobanın yanında oturub qulaq asdı ını sezm mi dim. Dig r t r fd is M h mm d brahim,

53

N c fqulu xan il Hacı dayı oturmu dular. Q rib bir m nz ridi. Bel c m n d rsi axıra çatdırdım.

H min gün günortadan sonra divanxananın r isinin n v siMöhsün xan v o lu Lütf li xan oxumaq üçün m dr s y g l-dil r. Onlar üç il yaxın A a xanın yanında d rs oxumu dular.M n A a xan haqqında M h mm d brahim xangild e itmi -dim. M dr s açılandan sonra divanxananın r isi bel q rara g lmi di ki, bu iki cavan d rsl rini m dr s d davam etdirsinl r. Onlarla bir az söhb t etdim. Onlara el g lirdi ki, fransız dilindyazmaq v zb rl m k üçün h r bir felin öz qaydası var. M nvv l bununla ba lı onlara izahat verm li oldum. Xülas , bir

neç günd fransız dilind fel yaratmaq qaydasını mük mm l bir kild u aqlara öyr tdim.

Onlar generalın v A a Mirz H s nin yanında böyük s mimiyy tl bel bir sistemli qaydanı onlara öyr tdiyim üçün m n t kkür etdil r.

Bu gün ayın 20-dir. vv l ota ı s liq y saldım. El el dim ki, k nar adam iç ri daxil olmasın. st yirdim ki, u aqlara bir az öyüd-n sih t ver m, dövl tin göst rdiyi qay ılardan b hs ed m. Ancaq m n danı dıqca diqq t el dim ki, bu söhb t u aqlara yorucu g lir. O zaman söhb ti d yi dirdim v keç n d rsin t krarını el tdirdim. Bu gün divanxananın r isinin n v l ri ilbirlikd iki n f r yeni agird d g lmi di. Onlara da d rs dedim.

Bu gün h zr t v li hd lütf ed r k mü llim v agirdl ri öz hüzuruna d v t etmi di. Ona gör d ax ama 3 saat qalmı eyni r ngli yarım r smi paltarlar geyinmi agirdl ri sıraya düzdüm, onlara lazımi t limat verdim v h zr t v li hdin imar tinyolandıq. mar t daxil olanda vv l divanxananın r isi iç ri girdi. Sonra bir-bir adlar soru uldu v girm y icaz verildi. Ota ın qaba ında sıraya durduq. Xo b xtlik gün i do du; qapı

54

açıldı v v li hdin mübar k camalı göründü. O, qapının a zındadayandı v u aqların adları oxunaraq ona t qdim edildi. Sonra m n ir li çıxıb h zr t v li hdin qar ısında fara at dayandım vh rbi qaydada salam verdim. M nim h r k tim ba qalarına da nümun oldu, onlar da m nim kimi etdil r v m nim yanımdac rg il durdular. Bu qayda h zr tin çox xo una g ldi. O, N -c fqulu xana çox xo sözl r söyl di. Sonra general getdi h zr tv li hd m ruz el di. 8 d qiq d n sonra bizi yola saldılar. Biz m dr s y qayıtdıq. U aqları buraxdım. Özüm is ev getdim.

M dr s d oxuyan t l b l r iki qrupa bölünürdü. Onlardan bir hiss si dövl t hesabına, dig r bir hiss si is öz hesabınat hsil alırdı.

H min gün h zr t v li hdin görü ünd olan 25 n f r dövl thesabına t hsil alan t l b l rin siyahısı:

1. Mirz Sadiq xan-Mo r ba xan Mirz Cavad o lu2. Mirz s dulla-Hacı Mirz brahim C lil o lu3. Mirz F r culla lb qa 4. Mirz Hüseyn li-Hacı Mirz S fiulla a anın n v si5. Mirz Kazım-Hacı M zburun n v si 6. Mirz Murtuza-i l r müdirinin qarda ı o lu7. Abbas li xan- brahim Qacar o lu8. Heyd rqulu xan- lia a o lu9. Mirz buturab-xüsusi adyutantın qohumu 10. Mirz N sir-polis r isinin qarda ı o lu11. M h mm d Rza xan-Hüseyn li xan Müh ndis o lu12. bdül ziz xan-xüsusi adyutantın qohumu 13. Mahmud xan-H s n li xan Müh ndis o lu14. kb r Mirz -N vvab Sultan Hüseyn Mirz o lu15. Mirz B ha ddin- sg r Nevis o lu16. Mirz bdülhüseyn xan-Mirz zim Müstövfi o lu

55

17. H s n li xan-Mirz brahim Müstövhi o lu18. s d li xan-Mirz brahim Müstövfi o lu19. Rzaqulu xan-Mirz zim Müstövfi o lu20. Mirz Ba ır-polis r isinin qarda ı o lu21. bdül li xan-m rhum s d xanın o lu22. llam li xan-M h mm d li xan S rtib o lu23. Mirz M sud xan-Mirz shaq xan o lu24. Mirz Mahmud xan- lisa o lu25. F r c a a-hökum t mü avirinin bacısı o lu.

Öz hesabına t hsil alan agirdl rin adları is bunlar idi: 1. H s n xan-Mirz Hüseyn xan o lu 2. Lütf li xan-divanxana r isinin o lu 3. Mirz bülturab-Mirz Seyidulla L g rnevis o lu4. Mirz hm d-Mollaba ının n v si 5. Mirz Mahmud- ls h banın n v si6. Mirz Qulam li- ls h banın n v si7. bdülhüseyn xan 8. Mirz C lil-Mirz li r f L g rnevis o lu9. Mirz Samil- ls h ba o lu10. Abbas li xan-M h mm d Sadiq xan o lu11. Hüseyn a a-Mirz Sadiq xan o lu12. A a Seyid Rza-Seyid Hüseyn o lu13. Mirz M h mm d N bi xan-Müstövfi Nizam o lu 14. Mirz Hüseyn xan ls h ba15. Mirz M h mm d-Mirz Sadiq o lu 16. Mirz Qafar-Q hv çiba ı o luM n s h rl r tezd n m dr s y gedir, dövl t t l b l rini

qaydaya salınmı orta otaqda yerl dirir v nahara q d r d rs keçirdim. Günortadan sonra is qeyri-dövl t agirdl rin d rs

56

verirdim. Gün ba a çatanda general m n t kkür etdi v dedi ki, m dr s nin bütün yükü t kba ına Sizin boynunuzdadır. Buna baxmayaraq Siz i l rin öhd sind n yax ı g lirsiniz. El z nnetm yin ki, Sizin bu z hm tinizi kims d y rl ndirm y c k vo, bo a ged c kdir. n allah, bu xidm tl rin qar ılı ını yaxınvaxtlarda m nd n gör c k v çoxlu xo sözl r e id c ksiniz. M n sad lövlükl dü ünürdüm ki, onun dedikl ri sözl r do ru, verdikl ri v dl r h qiq tdir. Öz-özüm dü ünürdüm ki, m nbel xeyirxah adam görm mi m v bel si haqqında e itm -mi m. Ancaq tezlikl m nim bu bar d ki bütün x yallarımt rsin n tic verdi v bizim dostlu umuz dü m nçiliy çevrildi.

Bu gün ayın 23-dür. Yava -yava x yallarım reallı adönürdü. Nahar vaxtı A a xanı m dr s d gördüm. D rsd nsonra ax ama yaxın m lum oldu ki, siyas tçi A a xan divanxananın r isind n general üçün bir m ktub g tiribdir. M ktubda A a xana m dr s d i verilm sind n b hs edilirdi. A a xan m dr s d dil d rsi dem k ist yirdi.

Sabahısı gün çıxan Gün m n qarab xtin taleyini alt-üst etdi. clasda oturmu v fikr getmi dim. Bird n general dedi ki, hamınız bilin: A a xan m nim müavinimdir, m n olmayanda o, m ni v z ed c kdir. Sonra üzünü m n t r f tutub dedi, filan-k s, Sizin bu m dr s d z hm tiniz v ziyanınız çox olubdur. Sizin rahatlı ınız üçün yax ı olar ki, qeyri-dövl t t l b l rin dil mü llimliyini A a xanın öhd sin buraxasınız. Bunu e id ndr ngim qaçdı v ür yim b rk çırpınma a ba ladı. Çünki zahirdm nim z hm tim azalsa da, slind i im pozulurdu. Ancaq “Göz lliyin vv li t dbirdir”-dü ünüb susdum.

Bundan az sonra Tehran m dr s sinin r isind n bir teleqraf yeti di. O, m nd n soru urdu ki, i l r n yerd dir? Teleqrafıgeneral almı , oxuyandan sonra b rk s bil mi di. Deyirdi ki,

57

teleqrafı gönd r n Az rbaycan m dr s sinin yox, Tehran m dr s sinin r isidir, qoy o, öz i l ri il m ul olsun. M g ronun i i-gücü yoxdur ki, bizim m dr s nin camaatının i inmüdaxil edir? Xülas , general Tehran m dr s sinin r isinuzun bir cavab yazdı.

Bu gün ayın 29-dur. Mübar k m h rr m ayının ba lamasımünasib ti il son d rs günüdür. Sabahdan t til ba layacaq.H zr t v li hdd n x b r g tirdil r ki, ax ama 4 saat qalmım dr s y t rif g tir c kdir. M dr s ni b z dil r; otaqlara t zxalı-xalça dö dil r, üz rin al- lvan müt kk l r qoydular. Çay, irniyyat v s. hazırlıqları görüldü. General v mü lliml r yola

çıxıb h zr t v li hdin pi vazına t l sdil r. H zr t v li hd t rif g tirdi, vv l dövl t t l b l rinin ota ına daxil oldu. Hamı bir a ızdan ona m dhl r v t rifl r söyl dil r.

H zr t v li hd bütün bunları çox b y ndi. Divanxananınr isi d kifay t q d r t rif v m dh söyl di. Sonra h zr t v li hdv trafındakılar qeyri-dövl t agirdl rinin oxuduqları ota adaxil oldular. Burada çox dayanmadılar v h zr t v li hd çoxlu tövsiyy v göst ri l r verdi. Daha sonra h zr t v li hd xüsusi hazırlanmı otaqda istirah t etdi. Bu arada t z t limba layanlar topçu m qi göst ri i nümayi etdirdil r. Ancaq h zr t v li hd onlara o q d r d h miyy t verm di. N c fquqluxana bir neç xo söz dedi v özünün m qi üçün hazırlanmıtopu m dr s y ba ı ladı. Çay iç nd n sonra h zr t v li hdgetdi. Ba qa mü lliml r d onu mü ayi t etdil r. Ancaq m nqaldım, u aqlara t til tap ırıqları verdim, sonra onları buraxdım. Daha sonra generalla birlikd ev getdim. Ba qa yer köçm kbar d dü ünürdüm. Bu arada 24 tüm n d pul almı dım. Generaldan xahi etdim ki, icaz versin sabah, y ni m h rr mayının birind onun evind n m dr s y köçüm.

58

Sabahısı m dr s y getdim. M lumdur ki, xüsus n T brizinsoyuq havasında insana ilk olaraq istilik lazımdır. Ona gör dm n vv lc kürsü v odun kömürü t darükü gördüm. Bu zaman N c fqulu xan qarda ı li il m nim t z evim g ldi. O, elbura g l nd n nasaz idi v anbar kimi bir otaqda li il qalırdı.Onların h r ikisinin qızdırması olurdu; yazıqlara baxan da yox idi. M n dilxor v gözü ya lı biçar h rd n onlara baxırdım. Bu arada m nim d istiliyim qalxdı v m ni d titr tm tutdu. Bel c biz 3 n f r m dr s ota ının bir küncünd dü üb qaldıq.

Bel likl d , t til günl rinin zabı d rs günl rinin ziyy tind n daha çox oldu.

Bu arada ba ıma g l n b db xtlikl rd n v onlarıns b bl rind n siz söhb t açım.

T briz m dr s si t kil olunan zaman general el bilmi diki, ixtiyar sahibi olacaq v mü lliml rin i götürülm si, agirdl rin seçilm si v dig r bütün m s l l ri özü h ll

ed c kdir. Ona gör d biz T briz g lm mi d n qabaq Mirzbdül li T bib Hafizols hh y tibb mü llimliyi, M h mm d

Mirz Müh ndis riyaziyyat v topxana mü llimliyi sözü vermi di. O, hesab etmi di ki, piyada hazırlı ı d rsin ehtiyac yoxdur. General t s rrüfat müdirliyini mio lusu Mirz Rza, mühasibatlı ı is Qulam li xan Nurçe mi üçün n z rdtutmu du. Ancaq biz g l nd n sonra v ziyy t d yi di v o verdiyi v dl r m l etm diyi üçün narahat idi. H r iclasda ri x nd edir v deyirdi ki, a pazı v f rra ı niy Tehrandan gönd rm yibl r? Xülas , h r zaman bizi l salırdı v birimiz olmayanda o birimiz haqda danı ırdı. M s l n, biz deyirdi ki, mirz v n zar tçi i yaramır, onları i d n çıxaracam. Biz olmayanda is onlara deyirdi ki, mü lliml rin i xeyri yoxdur, onları i d n uzaqla dıracam.

59

Xülas , mirz v n zar tçi g l nd n sonra bir müdd tkarvansarada qaldılar. Axırda general m dr s nin göz tçisi kimi gec l r onların qeyri-dövl t agirdl rinin ota ında yatmalarınaicaz verdi. Generalın biz lütfü bir d özünü onda göst rirdi ki, m dr s d heç kimin olmadı ı m h rr mlik t tili günl rindb han il bdülr zaq adlı f rra ı gönd rirdi ki, bizim n i lm ul oldu umuzu mü ahid etsin v bizd n m lumat toplasın. O f rra da öz i ind n qalmır, li sin sind yanımızag lib-ged nl ri qeyd edir, biz hara gedirdiks , bizim sadiq nök rimiz kimi bizi t k buraxmırdı. Gec l r d x fiyy kimi otaqları axtarırdı. Sanki bizim x zin miz vardı v o da onu tapma a çalı ırdı. Bir çox hallarda is gec saat 5-6-da g lirdi vdeyirdi ki, generalın ixtiyarında idim, i d n azad oldum, buradan keçirdim, ba vurdum Siz ki, bird n bir mriniz olar. M n ddeyirdim ki, günün günorta ça ı m nim Sizinl i im yoxdur. Gec nin bu vaxtında Sizinl n i im olacaq? H d r z hm tç kmisiniz, xudahafiz, gec niz xeyr qalsın. Gedirdi, sabahısıgün ax am saat 7-d yen g lirdi ki, salam leykum. M n dnarazı v narahat halda cavab verirdim:

- leyküm salam. Qaldı ım otaqda çarpayı v pla yox idi. Gec l r çox vaxt

paltarlı oturur, yuxum g l nd el o v ziyy td ba ımı kürsünün üz rin qoyub mürgül yirdim. M nim bu halım bdülr zaqıdü ündürürdü ki, gör s n, m n hara getm yi planla dırıram? Çünki h r zaman g l nd m ni bu v ziyy td görürdü. B z n dgedir v geri dönürdü ki, guya g lib m ni namaza durquzsun. Xülas , axırda ota ımın qapısının yanında bir sg r qoydular ki, gec l r burda yatıb otaqdakı yalara göz tçi olsun. Halbuki otaqdakı bütün yaların birlikd d y ri 5 tüm n etm zdi. M nis bütün bunlara qar ı t mkinli davranırdım. sg r m n el

60

diqq t edirdi ki, sanki ç kdiyim n f sl ri sayırdı. S h rl r dbdülr zaqa m ruz edirdi. bdülr zaq da e itdikl rinin üstün

be ini d lav edib generala çatdırırdı. Xülas , m nim t tilgünl rim bel c m qq tl keçirdi.

T til bitdiyind n agirdl r m dr s y g ldil r. M n dköhn qayda il d rs dem y davam etdim. Dövl t t l b l rinin 3 d rsi olurdu: hesab, dil v piyada t limi. Qeyri-dövl tt l b l ri d 3 d rs keçirdil r: hesab, dil v topxana t limi.

Tibb d rsini is müv qq ti t hsil alanlar keçirdil r.Ancaq d rsl rin gedi i a a ıdakı s b bl r gör qarı ıq idi. General m dr s ni özü üçün bir m uliyy t güman edirdi.

Ona gör d o, gündüzl r d rs ota ına g lir, bir k narda stul qoyub otururdu. Qulam li xan v V li xan is stolların arasındadayanırdılar. General yaxındakı h r bir agird il söhb t edirdi. Uzaqda olan agirdl rl söhb t etm yi is mü lliml r tap ırırdı,bununla da d rs keçilmir, general zarafat edir, deyib gülürdü. Bu üzd n u aqlar m n yad münasib t b sl yir v generalıng lm yini ist yirdil r. H r bir agird genarala yaxın oturma açalı ırdı. General g l nd u aqlar sevinirdil r ki, d rs keçilm y c k. U aqlar özl rind n b hs edir, onlardan biri dün nevl rind ba vermi hadis ni danı ır, dig ri is qon ununs rgüz tini söyl yirdi v bel c deyib-gülürdül r.

Bu v ziyy td getdikc m nim d rsl rim s m r siz olurdu. Verdiyim öyüd-n sih tl r d t l b l r t sir etmirdi. H r ndeyirdims , zarafat kimi q bul edirdil r. Artıq bir mü llim kimi nüfuzumu itirirdim. General ged nd n sonra da h r k s öz söhb tind olur, çöl çıxıb yl nm k ist yirdil r.

bu yer çatanda dü ünürdüm ki, bu v ziyy tlrazıla mayım v özüm ba qa bir i tapım.

61

Bir gün t l b l r uzun-uzadı bir nitq söyl dim, xüsus n t -l b l rin d b qaydalarından b hs etdim. Çöl çıxma ı, gülm -yi, danı ma ı v dig r bu kimi h r k tl ri qada an etdim. Növb ti gün ad ti bird n t rgitm k ç tin oldu undan b zi t l -b l r köhn qayda il d rs qulaq asmır, söhb t edir v gülürdü-l r. Ancaq m n onlara qar ı k skin mövqe nümayi etdirirdim. Sonda u aqlar m nim ist diyim kimi davranma a ba ladılar.

Ancaq v ziyy tin d yi diyini gör n general m n göst riverdi ki, u aqları incitm yim. M n d b yan etdim ki, onlarınt rbiy si v qayda-qanunlara tabe olması h r eyd n vacibdir. Bundan sonra general d rs ota ına girmirdi. Ancaq m n ba adü düm ki, bizim münasib timiz dav t çevrilir v onda m nqar ı kin v paxıllıq ba qaldırır v özünü biruz verirdi.

Bu günl rd t hsil nazirliyind n generalın ezamiyy tçıxması v h zr t v li hdl birlikd Tehrana getm sin icazverilm si il ba lı bir teleqraf g ldi. Generalın sevinci yer -göysı mırdı. O, s f r hazırlıqlarına ba ladı v m dr s y g lm di;m dr s nin i l rini A a xana h val etdi.

A a xan özünü s lahiyy t sahibi bilib mü lliml rl zahirdxo davransa da, fikrind n mü llimlik keçirdi v m n qar ı çox kinli davranır v araya fitn toxumu s pirdi. Onun ist diyi dılmü llimliyini m nim limd n almaq v m ns b maa ına sahib olmaq idi.

Bir ax am generalın yola çıxmasına iki gün qalmı n n yuy un olaraq biz 4 n f r mü llim generalı görm y getdik. Ta-cirl r v ba qaları da ora topla mı dılar. Arada A a M h mm dbrahim bizi evin d v t etdi. Biz dü ündük ki, generalın burda

olmasından istifad edib b zi sözl rimizi ona çatdırarıq. General M h mm d C f r xana n sih t etdi ki, dil üz rind i l sin vnitq sür tini artırsın. Sonra da Müxbirüddövl d n danı dı. O

62

q d r söhb t el di ki, daha bizim qulaq asma a halımız qalmadı.Ancaq qorxumuzdan bir söz d dey bilmirdik.

Xülas , ondan bu cür sözl ri çox e itdiyimizd n vh r k tl rini gördüyümüzd n hamımız bir yerd b yan el dik ki, biz özümüzü Sizin köhn xidm tçil riniz hesab edirik. Bizim Sizd n ba qa köm yimiz yoxdur. Axırda da N c fqulu xan ona bu eir parçasını söyl di:

Biz bu h rd q rib, bu ölk d yoxsuluq, S nin k m ndin dü mü ük, s n sirik.S nd n ba qa yoxdur bizim kims miz, S n bizi buraxma, biz sahib çıx.M n d ümidimizi ona ba ladı ımızı söyl dim, onun

getm sin gör çox p ri an oldu umuzu dedim. Bizi bel gör ngeneral halımıza acıdı v dedi ki, m n harda olma ımdan asılıolmayaraq h r zaman Sizin dostunuz v köm yiniz olacam.

Ancaq slind o, özü daxil n bizim p ri anlı ımıza s b bolmu du. Xülas , bu gec m clis bel c ba a çatdı. Biz qalxıbev yollandıq. bdülr zaq da ehtiramla biz yol yolda lıqedirdi. Biz ev çatdıq. O, biziml xudahafizl ib getdi.

Sabahısı gün s h r ist yirdim yenid n generalın görü ünged m, ancaq mümkün olmadı. Gec general A a Murtuza S rrafın evin t rif aparmı dı. bdülr zaq da öz hesabatlarınıona orda çatdırmı dı.

Ert si gün s f r ayının ikisind ax ama yaxın general, h zr tv li hd il birlikd yola çıxdı. Ona gör d m n onu görbilm dim.

Növb ti gün özünü m dr s nin tam s lahiyy tli r isi kimi hiss ed n A a xan tezd n qalxıb, b z nib-düz nib, gözl rinigeni açıb qa larını düyünl y r k xüsusi bir da, vüqar v stlm dr s y g ldi, öz i l ri il m ul olma a ba ladı. Onun

63

m dr s d ki hakimiyy tinin birinci günü idi. B zil ri bunu bilm dikl rind n ona etina etmirdil r. Bir neç gün bel c keçdi. A a xan, agirdl rin mü lliml r deyil, ancaq ona xüsusi ehtiram nümayi etdirm l rini ist yir v u aqları buna t hrikedirdi.

Generalın getm yind n 4 gün keçmi di. A a xan m dr s ydaxil olub m ni bir k nara ç kdi, minn t vurdu v m nim çatı -mayan c h tl rimd n danı dı. lav etdi ki, e itmi m dün ngec m dr s d n bir qadın çıxıb. Q zetl r bunu qbalüddövl yçatdırıblar. O, da möhk m s bil mi di. st yirdi hamınızıyı ıb c zalandırsın. Ancaq m n xahi etdim. O, da m nim xatirim Sizin h r k tiniz göz yumdu v Sizi c zalandırmadı.Ancaq bundan sonra el i l r görm yin ki, h m m dr s nin vh m d özünüzün abrı getm sin.

Bu sözl ri e id nd tüstü t p md n çıxdı v dedim ki, c nabA a xan, vv la, heç bir a ıllı adam q rib vilay td , bel bir a ır v m qq tli raitd Siz dediyiniz i i görm z. kincisi d ,f rra bdülr zaqın sayıqlı ından b r deyil, heç m l kl r dbu t r f ayaq basa bilm zl r. Üçüncüsü, Siz m nim yanımdacaara dırın, görün, bu qadın kim imi v kimin yanına g lmi dirv ya kimin üçün g tirmi l r onu? Dediyiniz iftiradır, belsözl r danı mayın. Ancaq A a xan öz yalanlarından l ç km di v m nim haqqımda Tehrana ikay t m ktubu gönd rdi.

Bir neç gün sonra A a xan m dr s y g lib m n dedi ki, e itmi m dün n gec s nin adamını küç d tutublar. qbalüd-dövl s h r q d r onu saxlatdırıb. S h r m nim xatirim bura-xıbdır. Dedim ki, c nab A a xan, ba ı layın, m nim bir d n dolsa nök rim yoxdur, N c fqulu xanın da 1 nök ri var, x st dir,6 ay bundan sonra da yataqdan qalxa bilm z. Bütün bunlardan

64

sonra deyirsiniz ki, Sizl rd n birinin adamıdı? Dedi, m nbilmir m, h r halda Sizl rd n birinin adamıdır.

M n bu m s l il ba lı qbalüddövl y bir m ktub yazdım. Xahi el dim ki, dün n kec ki adamı gönd rin, g lsin görüm, o, kimdir? M ktub hazır olanda A a xan dilxor oldu. M ktubum nd n aldı, qoymadı gönd r m. Ancaq özü bu m s l ni gizli olaraq yazıb Tehrana bildirdi. M n bunu sonradan ba a dü düm.

Bir gün agirdl rd n birinin yanlı h r k ti il otaq qarı mı dı. M n o agirdin otaqdan çıxarılıb t rbiy mü llimi g l n q d r ba qa otaqda saxlanmasına göst ri verdim. Ancaq t rbiy mü llimi orda imi . A a xan bunu da m nim adıma q bah t olaraq d y rl ndirdi v Tehrana ikay t yazdı ki, guya, m n m dr s nin r isi olmaq fikrin dü mü m.

Xülas , general Tehrana çatana q d r A a xan m nd n iftira dolu 3 ikay t m ktubu gönd rmi di Tehrana. General m ktub-ları alır v Tehrana çatandan 2-3 gün sonra Tehran m dr s sininr isi Elxaqan xanın yanına gedir, yazılanların üstün be dqoyub r is v onun müavinin ikay t edir. Ancaq m dr s ninr isi 16 il m n t lim-t rbiy verdiyind n, m ni v orada oxu-yanları kifay t q d r tanıdı ından generalın sözl rini q r zli ad-landırmı v onu axıra q d r danı ma a qoymamı dır. General çöl çıxmı v r isin ona qar ı oldu unu ba a dü mü dür.

Bundan sonra o, uca hakimin hüzuruna gedib v m nim bar md ki ikay tl ri ona çatdırmı dır. General uca hakimin baköm kçisini d öz t r fin ç kib v o da, m nim pisliyimd n vgeneralın s daq tind n uca hakim danı mı v demi dir ki, generalın dedikl rinin hamısı do rudur.

Meydanı geni gör n A a xan öz q zetini kafi hesab etm mi , generalın mi u aqları Mirz Nurullanı v Mirz Rzanıs h r-s h r yanına ça ırmı v onlara t limat vermi dir ki, biri

65

m dr s nin daxilind , o biri is m dr s nin xaricind olsunlar v biz biçar l rin leyhin h r n olsa, q zet yazıb Tehrana gönd rsinl r.

Bir-birinin dalınca q zetl ri alan uca hakim sonunda T brizm dr s sin iki t liq gönd rdi. lim yeti n birinci t liq ninvv lind son 6 ayda m dr s d olub keç nl rd n b hs olunur

v sonunda is bildirilirdi ki, m n xam x yallardan l ç kim vöz i l riml m ul olum.

kinci t liq d is deyilirdi ki, m nim m dr s d qalma ımsöz-söhb t s b b olur. Ona gör d m n tezlikl m dr s ni t rketm li v ba qa yer köçm liy m.

Bu x b r m n b db xtin daha çox m yus olma ıma s b boldu. Düzdür, m dr s d qalmaq arzum yox idi. Ancaq h m dburanı m cbur n t rk etm li idim.

Lakin n getm y yerim, n ev yam, n d pulum yoxdu. Bu i in v özümün axırımın nec olaca ını dü ünür, bir çartapa bilmirdim. M n ba a dü düm ki, general uca hakimin baköm kçisini aldadıb özü il lbir edibdir. Ba köm kçi uca hakim n des , hakim onun dediyini q bul ed c kdir. M n isdövl t v mill t bu q d r xidm td n sonra günahkar olacam. Lakin dü ünc m yava -yava açılır v gücl nirdi. M n belq rara g ldim ki, v zif md n istefa ver m v Tehrana qayıdam. Ancaq bünün üçün münasib zaman v fürs ti gözl m li idim.

lk olaraq a lıma g l n o oldu ki, i l rimi yoluna qoymaq üçün A a xanla münasib tl rimi qaydaya salmalıyam. Bununla da onun m n olan kini azalsın. slind o, da son vaxtlar m nqar ı münasib tini qism n d yi mi di. B z n gec l r m ni öz evin d v t edir v bilm diyim b zi eyl ri söyl yirdi. M s l n,bir gec generaldan çox giley el di v dedi ki, onun maa vv zif il ba lı verdiyi sözl r özünü do rultmur. M n demi di

66

ki, Tehrana çatan kimi bütün mü lliml ri i d n çıxardıbm dr s ni s n tap ıracam. Bu v ziyy t m n deyir ki, g r kmü lliml rl yax ı yola gedim.

A a xan ür yini m n açandan sonra m n d bu raitiq nim t bilib ona dedim ki, indi ki, bel dir, niy m niml bu q d r dav t v dü m nçilik aparırsınız? M nim haqqımda yaramaz sözl r söyl yirsiniz? A a xan cavabımda dedi ki, m nSizinl özba ıma dav t aparmıram. Bunların hamısını general m n tap ırıbdır. Bundan sonra is Sizinl heç bir i im yoxdur.

Ancaq o, yalan deyirdi v öz sözünün üstünd durmurdu. Lakin buna baxmayaraq A a xan tez-tez ax amlar m ni evind v t edirdi. O, ür yind kil ri m n deyir, generaldan ikay tedirdi. H tta m n m dr s d n maddi yardım ed c yin söz verirdi. Ancaq dedikl rin m l etmirdi. ksin , m nd nsoru urdu ki, Tehran m dr s sinin r isi v müavinı hansım nb d n qazanc ld edirl r? G l, biz d qarda kimi l- lver k v qazanaq. Generalın li il Tehranda 20 tüm n pul vermi m. M dr s d n d general m n 200 tüm n m vacib düz ltm lidir. Buna baxmayaraq 200 tüm nl ya amaq mümkün deyil. N q d r d qıssam, m s l n, naharı m dr s d yeyir m, amı da heç vaxt dostlarım qoymurlar evd olum. Ev kiray si v

nök rin m vacibini Mirz Hüseyn xandan alıram. B z n bir eyl r d çıxır. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq ya ayı çox

ç tindir. n allah, general böyük bir i keç nd n sonra m dr s nin r isliyini tamamil m n ver c kdir. O zaman, güman ki, qazanmaq olar. H , olar! hesablamı am, ayda nahardan 15 tüm n qalır, paltardan da n q d r ist s n.M dr s y l vazimat alanda da qazanmaq olar. M s l n, guya m dr s y 800 tüm nlik xalı-xalça alınıb, ancaq heç nalınmayıb, köhn xalı-xalçaları generalın v A a M h mm d

67

brahimin evind n g tiribl r. A bazxananın yalarına da pul s rf olunmayıb. Qab-qa ıq hamısı A a M h mm d brahim-gild n g tirilib. 800 tüm n s rrafda durur. Bunlar hamısı qazanc deyil? Siz özünüz ahidsiniz, divanxanadan 5 n f r f rraist nilib. Hanı onlar? M dr s d biri d yoxdur. Onlardan iki n f ri generalın evin v i l rin baxırlar. M n d nahar vaxtıonlara yem k gönd rm liy m. Onlardan biri A a M h mm dbrahimin evinin xüsusi nök ridir. O biri d Mirz Nurullanın v

Mirz Rzanın evind xidm t edirl r. M dr s d is bir n f r dolsun, f rra yoxdur. Ancaq onların aylıq 4 tüm n maa ı qalır.Bu minvalla general v A a M h mm d brahim ortada olmasalar, m dr s d g lir yeri çoxdur. M n A a xana ür k-dir k verdim ki, bel getm z, axırı yax ı olar. Sizin dövl tböyükl rin göst rdiyiniz xidm tl r bo a getm z. Siz qaba aged c ksiniz v m dr s nin r isliyi Sizin haqqınızdır.

Xülas , bu günl rd daha d h tli x b rl r g ldi. A a xana gör b zi mü lliml rin m vacibind n üst-üst 100 tüm nk sdil r. Bu x b r m nim övqatımı bir az da pozdu. Götürdüm Tehrandakı dostlarımdan birin yazdım ki, bu m s l niara dırsın. O, da m nim yazımı generala göst rib. Genegal da onun üstün bel bir cavab yazmı dı: “ ziz h mkarım, y qin ki, m nim m ktubumu h l Siz çatdırmayıblar. Ancaq Sizin yazınız m ni heyr tl ndirdi. Bel çıxır ki, Siz m ni ziyankar bir insan hesab edirsiniz? M n Sizin m vacibinizi nec azalda bil r m? ksin , m n v sad t qaıdırmı am ki, Sizin m vacibiniz artırılmalıdır. Bu söhb tl ri kim çıxarır v nec olur ki, Siz bunlara inanırsınız? Yoxsa, Siz m ni haqqdan uzaq vinsafsız bir adam hesab edirsiniz? Bu dü ünc l riniz gör az qalmı dı ki, Sizd n küs m. M n Sizin m vacibinizink silm sin nec razı ola bil r m? M n dü m nl rim h r cür

68

yax ılıq etdiyim halda, dostlarıma nec pislik ed bil r m? Siz bir az da dözün, h m m ni, h m d ba qalarını daha yax ıtanıyacaqsınız. Bu cavabdan sonra m vacibl ba lı arxayınoldum. Onu A a xana da göst rdim. Cavab A a xanı daxil nçox narahat etdi. O, dedi ki, bel cavablara bel ba lamayın,onlar Sizin ba ınızın altına yastıq qoyur.

Bu arada mü lliml rin hamısı dilxor v p ri an idil r. Onlar öz m sr fl ri üçün A a xandan bir q d r borc ist dil r. A a xan vv l verm k ist m di. Ancaq onlar çox israr edinc o, razıla dı;

qol ka ızı sasında Qafar xana 3 tüm n verdi. Bir neç günd nsonra da N c fqulu xana 25 tüm n verdi v bu bar d generala m lumat yazdı. Bir gün ax ama yaxın A a xanın yanına getdim ki, söz verdiyimiz kimi birlikd Mirz Hüseynin yanına ged k.A a xan generalın ka ızını göst rdi. O, yazırdı ki, n y arxayınolub mü lliml r pul vermis n? M n d xli yoxdur. Özün bildiyin kimi öd y rs n. M clis hli bu cavaba çox s bil di vpul t l b etdi. Mirz Hüseyn A a xanın h r k tind n qeyzl ndiv kinay li sözl r söyl di. O, bütövlükd t hsil nazirliyinin i iniyet rsiz hesab etdi, ahzad nin m dr s y g lm si v kitab-xanada oturmasına la el di, C f rqulu xanın qay ısızlı ından,müavinin intizamsızlı ından, mü lliml rin t rbiy sizliyind nsöz açdı v çı ıraraq dedi ki, ey T briz camaatı, bu q d re itdikl rinizd n sonra siz yen u aqlarınızı bu mü lliml retibar edirsiniz?

Bu sözl r biz toxunsa v bizi qıcıqlandırsa da, yeri olmadı ı üçün biz s simizi çıxartmadıq. Ancaq Qafar xan dözm di v onunla mübahis y ba ladı. Lakin bunun bir faydasıolmadı. Biz qonaqlıqda çox acı sözl r e itdik v kor-pe iman oranı t rk etdik.

69

Sabahı Mirz Hüseynl görü üb giley el dim ki, heç yax ıolmadı; dün n niy o zözl ri deyirdiniz? Dedi ki, t hsil naziri bunlardan bet rdir. Dedim ki, düz deyirsiniz, g r belolmasaydı, Sizin kimi t crüb siz bir adamı i ba ına qoymaz vbizi d Sizin ixtiyarınıza verm zdi!

Xülas , o gün ax am Mirz Hüseyn xanın evind çox adam yı ı mı dı. A a xan da el ba ırırdı ki, m clis hlind n ba qatraf 10 evin camaatı da onun yersiz sözl rini e idirdi. Bizi

çoxlu insanların yanında abırdan saldılar. Ona gör d küç yçıxanda ba ımızı a a ı dikib gedirdik.

st yirdim ki, h min gec ki hadis ni uca hakim yazım.Ancaq qorxdum ki, ba köm kçi m nim yazımı o uca h zr tyanlı çatdırar. Ona gör d yazmaqdan vaz keçdim.

M kt bd n çıxmaq bar d mü lliml r veril n 3 günlük möhl t ba a çatdı. Qafar xan abrının v canının qorxusundan n l r ç kdi bu 3 günd ! Çünki d llallar bütün T brizi dola dılar, ancaq onun yı ılıb ba lanmı ev yalarının girov qoyulmasımüqabilind ona 3 tüm n borc ver c k bir adam tapılmadı.S b b d bu idi ki, biz artıq etibardan dü mü dük. Bu üzd nborcu qaytarmaq üçün verilmi vaxt bitdiyind n Qafar xan A axanın yanında biabır olub sakitc oturmu du.

Bir saatdan sonra x b r g ldi ki, A a xan qbalüddövl d nist yib ki, Qafar xanın onun pulunu öd m si üçün bir neç f rragönd rsin.

Bunu e id nd A a xanı k nara ç kib bir q d r danladım. O, dedi ki, b li, m n f rra ça ırmı am. M nim el imkanımyoxdur ki, mü lliml r m nim pulumu yesinl r. Ancaq sonra bir az utandı v m nim çox yalvar-yaxı ımdan sonra razı oldu ki, f rra ça ırmaqdan vaz keçsin v Qafar xana bir neç gün daha möhl t versin.

70

Bu arada Qafar xanın b xtind n Tehrandan h r bir mü llim15 tüm n pul g ldi. O, pulunu aldı, A a xana olan 3 tüm nborcunu qaytardı v rahatladı. H min günl rd dostlardan biri Tehrandan T briz g ldi, burada balaca bir ev tutdu, m n dm dr s d n çıxıb onunla bir yerd qalma a ba ladım.

st yirdim d rs hiss müdirinin h r k tl ri v r ftarı, el cd yazıq mü lliml rin onun lind n ç kdikl ri m qq tl ritraflı yazam, ancaq b zi mülahiz l r gör fikrimd n da ındım.

Bu mülahiz l rd n biri odur ki, onları yazma a adamın lig lmir, h m d evd yazma a rait yoxdur. Bundan ba qa, m ndav tin yayılmasını ist mir m. Bir d axı m nim d rs

müdirinin gizli i l ri bar d ahidim yoxdur. Bu üzd n ba qam s l l rd n b hs etm k ist yir m.

Ba köm kçi generalın xahi i il t liq yazmı dı, uca h zr td möhür vurub T briz gönd rmi di v o, m nim xsi i imdü mü dü. M rk zd d bu bar d bilirdil r. Dü ündüm ki, ba qa bir t liq bar d d hökm veril c kdir. Buna gör d yuxu m n haram olmu du.

R c b ayının 20-d b db xtlik artdı; m vacib c dv linin sur tini gönd rmi dil r. M lum oldu ki, m nim v M h mm dC f r xanın m vacibi 100 tüm ndir, y ni 50 tüm n azalmı dır.Bununla da generalın A a xanla ba lı fikri h yata keçmi di.

M n istefa verm kd n ba qa bir çar görm dim. A a xandan yaxa qurtarmaq üçün münasib bir vaxt idi. Buna gör d r c bayının 21-d M h mm d C f r xanla birlikd teleqrafxanaya getdik, öz v ziyy timizi teleqrafxananın r isin izah etdik. O, istefa bar d teleqrafımızı gönd rdi, lakin dedi ki, indiy q d rgönd ril n heç bir teleqrafa cavab g lm mi dir. Biz m yus olub geri qayıtdıq. Yolda b zi tanı lardan e itdim ki, uca h zr tin

71

teleqrafı biz çatmamı T briz camaatının çoxu onun bar sindm lumat alır.

R c b ayının 28-d uca hakimin mri sasında yay t tili ba açatdı v m dr s nin açılması bar d q rar verildi. M n d öz istefamın q bulu bar d m lumatım olmadı ı üçün h r gün m dr s y gedib d rsl rini deyirdim.

aban ayının 3-d istefamın q bul olunması bar d teleqraf g ldi. Teleqrafda deyilirdi ki, uca hakimin t liq sini gözl yin vson hesabınızı alıb yola çıxın. Bu x b r A a xanı el sevindirdi ki, az qaldı qollarını açıb oynasın. Axı m nim getm yiml o, mü llim olacaqdı.

abanın 10-da intizarımız sona çatdı; uca hakimin t liq siyeti di ki, bizi m dr s d n azad etsinl r v 15 tüm n çıxmaqla 6 aylıq maa ımız öd nsin v t cili geri qayıdaq. lav 25 tüm nd m n sonradan öd nilm liydi. M h mm d C f r xan ail lioldu u üçün onun i i bir az ç tin idi. Ona gör d m n onu gözl m dim, tez özüm iki n f r yol yolda ı tapıb yola dü düm.

72

III F S LTEHRANA QAYITMA IM HAQQINDA

aban ayının 16-da h ft nin ikinci günü düz 8 ay yarımT brizd sıxıntı içind qalandan sonra günün batmasına 4 saat qalmı üzüm xö b xtlik gün i do du v m n mü lliml rl vba qa dostlarla vidala ıb T brizd n çıxdım. A a ıda adları qeyd oluna dostlarım bir q d r m ni mü ayi t etdil r:

mirzad Murtuzaqulu Mirzmirzad M h mm d Ba ır Mirz

Qafar xan-mü llim Mirz F t li xan-t s rrüfat müdiri

mir xan R is v ba qa bir neç n f r.Biz yol boyu X l tpu ana q d r söhb t etdik. Orda bir az

dayanıb yor unlu umuzu alandan sonra onlarla sa olla dıq.Dostlarım ayrılma ımıza gör çox kövr lmi dil r v göz ya ıaxıdırdılar. M nim is keyfim kökdü v onlardan gül -gülayrıldım. Gün batana g lib Basmaca yeti dik. Qafil s h rd ng lib gözl yirdi. Gec ni Basmacda qaldıq. M n qalsa, m nmümkün q d r tez T brizd n uzaqla maq ist yirdim.

Ayın 17-d atlara mindik. Hava çox l zz tli idi. H ft ninüçüncü günü oldu undan Basmacın yaxınlı ında poçt çaparıgördüm. nsaf n poçtun i i nizamsız olsa da, çaparın i i çox münasib idi. Yükü yerl dirir, öz i ini bilir v onu nla rahat vt hlük siz h r k t edirs n. Günortaya yaxın Hacı A aya çatdım.Bu k ndd yen d tövl qaba ı bir yerd m nzil tutdum. Bura yax ı bir yerdir. Yax lıq da odur ki, “Kefin harda kökdür, ora yax ıdır”-deyibl r. T brizd n 10 f rs x uzaqla dı ımı dü ü-n nd tövl qaba ı m n generalın evind n yax ı g lirdi. Keyfim olduqca kök idi.

73

Ayın 18-d s h r qalxıb yola dü dük. Hava soyuq idi. M nim pla ım olmadı ından m n ç tin idi. Ancaq bir t h r dö-zürdüm. G lib ah Abbasdan qalan bir xarabalı a çatdıq. Burda heç tövl qaba ı da yox idi. Gec ni çox ç tinlikl keçirdik.

Ayın 19-da cüm günü tezd n yola dü dük. Allaha ümid deyib gedirdim. Hava çox yax ı idi. Gün çıxana yaxın dün n-kinin ksin olaraq çox s falı bir m nt q y yeti dim. H r t r f-d ba lar görünürdü. Yolun k narından da arx axırdı. Oradan da keçib Xac Qiyas adlı k nd çatdım. Bu k nd çayın k narında salınmı dı. Növb ti k ndd çoxlu müsafir vardı. Biz d orada gec l dik.

nb günü ayın 20-d evd n çıxıb yola dü dük. Yol boyu müxt lif fasil l rl çoxlu sayda k ndlil r kin i l ri il m ulidil r. Tamamil t hlük siz rahat bir raitd h r k t edirdim. Ancaq yolun eni li-yoxu lu olması m ni çox yorurdu. Günorta Miyan y çatdım. Qafil yol k narında bir ba ın yanındadayandı. M n Mirz K rim xan adlı bir dostumun evin getdim. Onunla T brizd tanı olmu dum. O, m nim g l c yimi bilib m ni qar ılama a çıxmı dı. Biz onun evind nahar etdik. Daha sonra ba ları dola dıq. Ax am ev qayıdıb am yedik. Geconunla vidala ıb körpünün yanında dayanmı qafil nin yanınageri döndüm. Gec Qaplankuh da ının o rularının qorxusundan atlı, piyada, qatırlı, d v li 300 n f rlik qafil hli lbir olub qafil nin trafında ke ik ç kirdi. Bird n qar ıdakı t p ninüstünd iki yad atlı göründü. Qafil d n iki n f r atlı ba ıraraqonlara t r f çapdı. ki n f r tüf ngçi is ir li çıxdı. Sonra daha bir neç tüf ngçi qafil nin qaba ına dü dü v qafil onlarındalınca yava -yava h r k t etm y ba ladı. Bu vaxt o rularınsayı artmaqda idi. M n öz-özüm dedim ki, bu s f rd birco ru çatmırdı, onu da gördüm. slind f lak t v dilxorçuluq-

74

larla dolu bu s f rd m nim o urlanacaq bir eyim d yox idi. O ruların sayı artsa da, qafil hlinin çoxlu una gör onlar bizyaxınla ma a cür t etm dil r. Bir q d r trafımızda dola salar da, uzaqla ıb getdil r. Bu minvalla t hlük li a ırımdanuzaqla dıq, Camalabadı keçdik v S rç m m nt q sin çatdıq.

Yeri g lmi k n, bir neç k lm daha o urluq v yolk smhaqqında. T brizd bir neç d f tacirl r divanxananın r isinikay t etmi dil r ki, onların malını filan yolda talayırlar.

Divanxananın r isi buyurmu du ki, hansı yol il g lirdiniz?Demi dil r a a ı yolla. Demi di ki, hökum t d xli yoxdur, bilirdiniz ki, a a ı yol qarı ıqdır, o ru var, o zaman yuxarıyoldan g l ydiniz. Bu yerd m n dü ünür m ki, Qaplankuhda a a ı v yuxarı yol yoxdur; orada birc yol var. O zaman hökum t bu yolu niy mühafiz etmir?!

Ayin 23-ü birinci gün yola dü üb Nikpi k ndin , oradan da günortaya yaxın Z ncan h rin yeti dik. Bir karvansarada dü dük. Ged nd kiraladı ım ota ı yen götürdüm. Çox s falıbir balaxana idi. Bir t r fd n geni bir q bristanlıq, o biri t r fd n is misg rl r bazarı görünürdü. Bir az dinc lib yatdım.

kinci gün ayın 24-d teleqrafxanaya getdim. Teleqrafxa-nanın r isi Mirz bdülvahab xanla xeyli söhb t etdim. Gec dorada qaldım. Sabahısı ax am Z ncan çaparxanasının r isi MirzM h mm d li m ni bazarları g zdirdi. O, Tehranda m nim t l b m olmu du. Daha sonra onun evin getdik. Mirz

bdülvahab xan v bir teleqrafçı da orda idi. Mirz bdülvahabxan dedi ki, s dulla Mirz adlı bir n f r teleqrafçı var, onu Tehrana ça ırıblar. Ancaq burada çoxlu borcu var v p ri anhaldadır. Borclu oldu u adamlardan x b rsiz onu da özünüz ilgötürüb Tehrana aparsanız, yax ı olar. Q zvind d dü übqalmasına imkan verm yin. Bütün yolu Sizinl getsin. M n bu

75

i d özüm bir ziyanın olaca ını dü ünm dim v h m d onun bu v ziyy td n xilas olmasını ist yirdim, ona gör d razılıqverdim v çarvadardan xahi el dim ki, onu da götürsün.

Ax am ahzad , xanımı v yya yaxınlarından olan bir nök ri il karvansaraya g ldi. M n Mirz M h mm d linin evind saat be q d r qaldım, sonra karvansaraya qayıtdım. Yola dü nd ahzad xanımı il k cav d oturmu du, m n data mindim v yola dü dük.

Ayın 25-d h ft nin dördüncü günü Sultaniyy t r fdgüclü kül k sm y ba ladı. S h r q d r soyuqdan titr dik.Sultaniyy y çatanda kül k dayanmı , hava bir az isinmi di. Bir baxçada olan daxmaya dü dük.

Ayın 26-da h ft nin cüm günü h r k t etdik. vv l hava soyuq idi, ancaq o m nt q d n uzaqla dıqca hava istil m yba ladı. Lakin növb ti m nt q y q d r olan m saf 7 f rs xd nçox idi. Ona g r d m nzil ba ına, y ni Xürr md r y çatanda çox yor un v zgin idim. Hacı xan adlı bir n f rin evind otaq tutdum. Otaq iki hiss d n ibar t idi. M n balaxanada idim.

ahzad ail li oldu undan ona iç ri ota ı verdim. Ax am ahzad m nim ota ıma t rif g tirdi. Bir xeyli müxt lif

söhb tl r etdik. ahzad getdikd n sonra m n d yatdım. Ayın 27-d yola çıxdıq v günortaya yaxın Gore kin

yeti dik. T sadüf n yax ı bir m nzil kiraladıq. M n k ndd ki 4 bürcd n birind yerl dim. Fransız üslubunda in a olunmubürcün çox t nt n li bir görk mi vardı. O, h r t r fd n diqq tic lb edirdi. Ordan baxanda ba lar, yol v çöl görünürdü. T brizd n uzaqla ma ıma v Tehrana yaxınla ma ıma sevinirdim. Ancaq h mi b db xtlikl rl dolu pis tale yen dm niml birg idi. Çox yor un oldu um üçün bir q d r yatdım. Ancaq q fl t n bir f ryad s sin oyandım. Qorxa-qorxa ba ımı

76

qaldırıb diqq tl qulaq verdim. Aydın oldu ki, qı qırır v arada m nim adımı ça ırırdılar. Adımı e id nd özüm g ldim vdü ündüm ki, m n ki, bir s hv el m mi m. Bir az diqq tlbaxanda gördüm ki, li çomaqlı v silahlı camaat bürcün ba ınatopla ıbdır. M n çox narahat oldum. Dü ündüm ki, bu, b lk ,A a xanın i idir. Xülas , m n bel dü ün rk n bürcün üstünçıxdım v gördüm ki, Hacı Xaliq, onun qarda ı, 3 n f r seyid, Xürr md r nin k ndxudası v silahlı cavanlardır. Onlar bürcü üzük qa ı kimi dövr y almı dılar. M n o q d r qorxmu dum ki, h r k t etm y v danı ma a halım qalmamı dı. Xülas , Hacıxan m n çı ırdı ki, m nim qona ım olmusunuz, b s niy m nx yan t etmisiniz? M n s bil dim ki, xain kimdir, x yan tn dir? Dedi ki, ahzad nin qaldı ı otaqda taxçada 12,5 tüm npulum vardı. ahzad onu o urlayıb aparıb. Dedim Hacı, bu nzösl rdir, Siz danı ırsınız? Min tüm n d olsa, ahzad bel igörm z. Hacı v yanındakılar zahir n m n ehtiram qoysalar da, daxil n rahat olmadılar. Bu arada eyxülislam kimi tanınan bir molla g lib çıxdı. Gec nin bir yarısı ahzad ni tapıb yyanök ri il birlikd hamama gönd rdil r ki, yuyunub and içsin. Ancaq o, andı ür yind içdiyi üçün bel q rara g lindi ki, pul ondadır. Lakin eyxülislam dünyagörmü adam idi; ahzad yehtiram göst rirdi v bel q rara g ldi ki, uca hakim 6 tüm nöd sin, bununla da i bitsin. Ancaq Hacı buna razı olmurdu. Axırda eyxülislam Hacını, ahzad v bir n f r seyidi m nimyanıma gönd rdi ki, m n Hacını bu m sl h t qulaq asma avadar edim. M n d h r n etdims , Hacı razı olmadı. Durub getdik eyxülislamın yanına. Gec d n 7 saat keçmi di, yen dmübahis gedirdi. Hacı getdikc daha ucadan ba ırırdı ki, m nim pulumun hamısı verilm yinc y q d r bu iki n f rd nbirini getm y qoymayaca am. S h r yaxın ahzad nin bir

77

gümü samavarı v bir gümü q lyanba ı 6 tüm n qiym tl n-dirildi v Hacıya veril r k onun razılı ı ld edildi. Bu minvalla bu gec istirah t ed bilm d n ayın 28-d bu narahat yerd nyor un-ar ın yola dü dük. Günortaya yaxın Q zvin çatdıq.Karvansarada yer götürüb bütün gün yatdım. ahzad d öz qarda ının evin getdi. Bundan sonra onunla görü üb birlikdh r k t ed bilm dik.

Ayın 29-da Q zvind qalıb bazarları dola dım. Ancaq yen d ahzad gözüm d ym di. Ev qayıtdım. Halımqarı mı dı; özümd deyildim. Bel c yıxılıb yatdım.

Ramazan ayında Q zvind n çıxib Abdullaabada yeti dim. Dün nkind n d pis v ziyy td idim. Abdullaabadda xaraba bir ev tutduq, h r bir t r fd öz i i il m ul olma a ba ladı.kinci gün biz dilxor halda buradan ayrıldıq. G lib mamzad y

yeti dik. Burada balaca bir karvansara vardı. Orada yer götürdüm. Ax am çarvadar göst ri verdi ki, h r k t etm liyik. Ancaq m nim qızdırmam v titr tm m vardı, ona gör d m nyola dü bilm dim. S h r q d r ilan vurmu adam kimi rahat-lamaq m n qism t olmadı; o t r f -bu t r f çevrildim vzarıdım.

Ramazan ayının 3-d yola çıxmaq fikrin dü düm. Ancaq ata min nd camaat m nim bu halsız halımı görüb dil g ldil rv m nim yola çıxmama ımda israr etdil r. Sonunda m nota ıma qayıtmalı v burada qalmalı oldum.

Ayın 4-d karvansaraya bir çarvadar g ldi. O, m ni bu halda gördü. M n ondan çox xahi etdim ki, m ni d götürsün. Axırda o, razıla dı v m ni çox ç tinlikl arabaya qoydular vbiz K r c t r f h r k t etdik.

Ramazan ayının 5-d K r cd n Tehrana t r f yola çıxdıq.Ancaq h r yarım f rs xd biz-çox zaman bir yerd olan 3 n f r

78

yer dü üb dincimizi alır, yen d ata min r k h r k t edirdik. Min bir ziyy tl axır ki, özümü Tehran h rinin yaxınlı ınaçatdırdım. M n qızdırmamı unudaraq bütün gücümü topladımv özümü Gömrük qapısına yetirdim. Orada narahat bir kildvarg l ed n v h r keç nd n m ni soru an mio lumu gördüm. O, m ni v halımı gör n kimi m nim müalic y ehtiyacımoldu unu söyl di v çox böyük canf anlıqla halımı soru du.M lum oldu ki, m nim yubanma ım onu çox t la a salmı v o, h tta Z ncan v Q zvin teleqraf gönd rmi di.

Xülas , mio lu il söhb t ed -ed ev yeti dik. Ev hli ilgörü dükd n v ükürl r etdikd n v bir az rahatladıqdan sonra m lum oldu ki, T brizd abırdan dü m yim v zab- ziyy timazmı , general öz v d l ri il anamı da aldadıb v biçar ya lıqadın da ill rl topladı ımız ev yalarını d y r-d ym zin satıbki, m nim dalımca T briz g lsin. yasız qalan ev bir yuvaya dönmü , yolda b rbad v ziyy td gördüyüm karvansaralardan da pis bir hala dü mü dü. Bütün bunlardan sonra halım daha da qarı dı; bir anda qızdırma v titr tm qo unu bütün gücü ilüstüm yeridi. ndi el bu v ziyy td yıxılıb qalmı am v bu i l rin axırının n il bit c yini bilmir m.

79

80

“S f rnam ” s rininfotofaksimil si

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

«» 1881 .

,, ,

, . « » -

: ( – . ) -

- ( - ).

- ( , , ) -

. -. -

, , - -

« ». ,

, -, .

- ( ). -

- -.

-. -

- - .

« »-

:

133

. , , -.

. ,.

. ., ,

, -. ,

. , -

, . --

, , , , -, , , , -

, ., « » -

., , -

, - ,. -

, , -, .

,, .

«» , -

2311.

134

RESUME

Intellectual and penman of the time Suleimankhan Dargah has described the “Safarnama” (“Journey-book”) in 1881. The work embraces teacher appointing to Tabriz religious school of the author, his journey from Tehran to Tabriz, his life in Tabriz and comeback to Tehran, impressions of his voyage and other problems.

Maintenance of the “Safarnama” (“Journey-book”) consists of the followings: Highness sacred Shahriyar (bombastic name-comparison given to tsar-translator) for development and spread of the sciences gives instructions about open religious school in Tabriz Darulsaltana (Government House, palace, region-translator). Carrying out of this work is charge from slaves to big aristocrat Navvab Setab and spirit of the Allah (God) Excellency Etimadussaltana. In this regard, check order is sent by Excellency to Head of Tehran religious school Elkhagan Jafarqulukhan. And he sends this order for information and blessings to his folks - teachers of the famous “Shahab” religious school-Mohammad Hasan khan Nazim and Mirza Gafar khan Najmalmulk. Thus, 4 persons including author of the work have been appointed teacher to the religious school.

This information is sent to the splendid minister of education (spirit of God). And the splendid minister delivers this information to serviceable high general of corps and master of grace Mr. Jalal Boyat. Corresponding instructions is sent hastily to Tabriz Darulsaltana in Zilhajj month and execution of this order is begun with administration of General Mirza Javadkhan, i.e. one of the folks of Elkhagan and person in responsibility for educational works of the teachers.

All of these have been inscribed by the author Suleiman khan Dargah, and the incident of the journey to Tabriz is delivered in the following 3 chapters to honorable friends and folks:

135

Chapter One. About troubles and impressions of the journey, travelers and so on...

Chapter Two. About my life in Tabriz, including educational possesses in religious school.

Chapter Three. About comeback to Tehran. As it's known, the journey literature is interesting from the

point of view that it holdslight to the history of the peoples. Undoubtedly, journey-books may be having subjective attitude of the author, which will be able to express journey. But, nevertheless, those events of the person who write down thejourney, has lived in some circumstances personally. For this reason, there is no need to prove the role of journeys in the learning completely of the history, life manner, and welfare, belief, culture and literatureof the people, public relations, definite sciences, governance system of the time therefore. “Journey-book” of Suleyman khan Dargah does not organize exception from this point of view.

Reading the work we get information about the gover-nance system, enlightenment and education, money-finance and account department, private and public relations, towns and countries conditions, transports, paths, mountains, rivers, gar-dens, historical monuments, communication and com-munication, welfare, morals, belief of the people, customs and traditions and other problems of the time from the initial source.

The work has been translated from the original manuscript of “Journey-book” of Suleyman khan Dargah, preserved in Iran National Council Library coded 2311.

136

SÜLEYMAN XAN DƏRGAH

SƏFƏRNAMƏ

(fars dilindən tərcümə)

Tərcüməçi: Şəmsi Pənahoğlu

Kompüter icraçısı: Nübuvvət Qarayeva

Чапа имзаланмышдыр: 04.07.2014 Каьыз форматы: 60х84 1/16

Щяъми: 8,5 ч.в.; Сифариш: 391/4; Сайы: 300

Китаб “Зярдаби ЛТД” ММЪ

Няшриййат Полиграфийа мцяссисясиндя щазыр диапозитивлярдян истифадя олунмагла

офсет цсулу иля чап едилмишдир.

Цнван: Бакы шящ., Кешля гяс., Н.Абдуллайев кцч., 12 Тел.: (012) 514-73-73