Ruimte voor relatiesEthisch verantwoorde

ouderenzorgChris GASTMANS

KU Leuven – Zorgnet Icuro

chris.gastmans@kuleuven.be

Mijn inspiratiebronnen

• Personalistische ethiek • de mens centraal

• Verpleegkundige ethiek • ethiek van dagelijkse zorg

• Zorgethiek• verbonden in kwetsbaarheid

• Empirische ethiek• Zorg als antwoord op kwetsbaarheid

• Organisatie-ethiek • contextuele inbedding van ethiek

Ouderenzorg: intrinsiek ethisch geladen

• Zorg• Zorg is antwoord op gedeelde ervaring van kwetsbaarheid

• Zorg is gericht op bevordering van menswaardigheid

• Menswaardigheid als doel • Maakt ouderenzorg intrinsiek ethisch geladen

• Relativeert efficiëntie en winst als waarden

• Mens-waardigheid verwijst naar mens-visie• Lichamelijk – psychisch – relationeel – sociaal – moreel – levensbeschouwelijk

• Mens is geen behoeftewezen

• Mens is zinwezen: ‘’We willen ten einde toe gezien en gehoord worden”

Ouderenzorg: instrinsiek ethisch geladen

• Mens-visie geeft ons waarden die ons inspireren, motiveren en in beweging zetten: gezondheid, zelfontplooiing, verbondenheid, solidariteit, autonomie, zin, ...

• Woonzorgcentrum als waardengemeenschap• Een morele gemeenschap van mensen (gemeenschap geïnspireerd door

waarden)

• Die gericht zijn op het bevorderen van menswaardigheid via het verlenen van goede zorg

• De morele identiteit van een WZC

Wat is ethiek?

• Kwetsbaarheid stelt waardigheid onder druk• Intrinsieke – gewone en meer-dan-gewone – kwetsbaarheid van het mens-zijn en

ouder-worden• Kwetsbaarheid door interacties met anderen: uitgesloten worden van communicatie,

verbaal geweld, ongepaste aansprekingen, geen oogcontact, objectivering, geen respect voor privacy, ongevoeligheid voor verhaal van ouderen, infantilisering, ...

• Confrontatie met kwetsbaarheid maakt ons ethisch verantwoordelijk

• “Ethiek wordt geboren uit kwetsbaarheid”

• Paradoxale structuur van ethiek• Ethisch moeten• Dat niet kan worden afgedwongen• Ethisch moeten is gebaseerd op vrije en geïnformeerde keuze

Wat is ethiek?

• Van ethische intuïtie naar ethische reflectie• Ethische intuïtie: spontaan ethisch aanvoelen van wat goed is

• Een systematische kritische reflectie op het menselijk gedrag in het licht van menswaardigheid

• Kritische invraagstelling is kern van ethiek• Ter ver-antwoord-ing geroepen worden als menselijke karakteristiek

• Van ethische reflectie naar ethisch gedrag

Twee soorten ethische problemen

• Ethisch geladen problemen• Situaties die de waardigheid van de oudere onder druk zetten als gevolg van

maatschappelijke, institutionele, interpersoonlijke factoren (vb. disengaged care, ouderen niet zien staan)

• Laten zich niet ‘oplossen’, vereisen ruime bewustmaking en procesmatige attitude- en cultuurverandering

• Ethische dilemmas• Een langdurig conflict tussen twee of meer waarden (vb.

levenseindebeslissingen, wilsonbekwaamheid, privacy, dwang)

• Interdisciplinaire, ethische reflectie is nodig

Ethiek op drie niveaus

• Individueel niveau: de hulpverleners

• Meso niveau: het woonzorgcentrum

• Macro niveau: de maatschappij

Individueel niveau: de hulpverleners

• De persoon van de hulpverlener en de zorgrelatie als instrumenten om goede zorg te verlenen

• Permanente kritische en creatieve zoektocht naar wat het beste zorgantwoord is voor de kwetsbare situatie waarin de bewoner zich bevindt

Individueel niveau: de hulpverleners

• Moeilijkheden• Sterke context-afhankelijkheid van ethisch denken• Conventioneel niveau van ethisch denken• Te weinig deskundigheid (vb. zoeken van alternatieven, creativiteit)• Te weinig tijd (ethische reflectie als ‘aparte’, ‘niet-geïntegreerde’ activiteit)• Complexiteit van ethische problemen (geen juist/fout antwoord)• Routinegedrag versus kritische invraagstelling• Onvoldoende communicatievaardigheden voor interpretatieve dialoog• Plaats van emoties• Moral distress, eeltvorming, burnout, verlaten van beroep• Hulpverlener als ‘slachtoffer van omstandigheden’

Individueel niveau: de hulpverleners

• Mogelijkheden• Post-conventioneel denken• Skilled companion – moral agency – reflective practitioner

• Combinatie van deskundigheid (kritisch denken) en zorgzame houdingen• ‘Geraakt worden door’ situaties van kwetsbaarheid• Aandacht voor het particuliere (geen veralgemeningen, routines, ...)• Cultiveren van intellectuele, emotionele en communicatieve vaardigheden• Verantwoordelijkheidsgevoel

• Reflectievragen• Wat is goede zorg voor mij en voor ons team? • Kan ik/ons team goede zorg verlenen? Ondersteunende en hinderende factoren?• Welke zijn verbetermogelijkheden?• In welke zin kunnen Sociaal Ondersteunende Robots een positieve bijdrage leveren tot

ethisch goede zorg?

Meso niveau: het woonzorgcentrum

• Hulpverlener- bewoner relatie is ingebed in institutionele context

• Waardigheidsbevorderende zorg is meestal niet alleen resultaat van solitaire act, maar wel van gezamenlijke, interdisciplinaire inzet

• Waardigheidsbevorderende zorg vereist dynamische ethische infrastructuur• Informeel: huiscultuur, morele identiteit, ‘geïntegreerde’ aandacht voor

ethiek, ...

• Formeel: moreel beraad, commissie voor ethiek, missie, ethische adviezen, ethische vorming

Meso niveau: het woonzorgcentrum

• Moeilijkheden• Ethiek van mooie woorden

• Leidt ethiek tot betere zorg?

• Afzondering van ethiek versus geïntegreerde reflectie• Snelle en trage ethiek

• Reductionistisch discours en evaluaties• Juridisch, economisch, medisch, ...

• Vertrouwen en risico (cfr. scharrelruimte voor medewerkers) versus wantrouwen en controle (proceduralisme)

• Zwijgzaamheid versus bespreekbaarheid

• Balans tussen eenheid en verscheidenheid in het ethisch verhaal

Meso niveau: het woonzorgcentrum

• Mogelijkheden• Waardegedreven WZC: morele gemeenschap van mensen die gericht is op het

realiseren van steeds meer menswaardigheid (personalistisch perspectief)• Beleid creëert contexten en structuren die menswaardige zorg verlenen

mogelijk maakt• Positieve interne en externe beeldvorming: bewoners en medewerkers

worden als mens benaderd• Op alle niveaus dialoog en reflectie over centrale waarden en normen

stimuleren: wat verstaan wij onder ‘goede zorg’?• Gastvrijheid: toegankelijkheid voor bezoekers, vriendelijkheid• Betaalbaarheid: transparante facturatie• Solidariteit: verbondenheid, collegialiteit

• Appelerende en lerende gemeenschap

Meso niveau: het woonzorgcentrum

• Reflectievragen• Is onze missie duidelijk en richtinggevend?

• Is er tijd voor ethische reflectie?

• Is er voldoende ruimte voor ethische vorming?

• Zijn we aanspreekbaar voor ethisch gevoelige vragen?

• Is er aandacht voor ethische aspecten van beleid en bestuur?

• Laten we ons kritisch bevragen?

• Is er aandacht voor gewetensbezwaren van hulpverleners?

Macro niveau: de samenleving

• Maatschappelijke mentaliteit• Is vergrijzing een probleem of een kans?

• Welke plaats heeft zorg verlenen en zorg ontvangen?

• Elkaar tot last zijn

• Financiering van ouderenzorg

• Regulering van levenseindezorg (vb. levensmoeheid)

Macro niveau: de samenleving

• Moeilijkheden• Professionalisering (efficiëntie, output, ...)

• Economisering (zorg als product, commercialisering, schaarste, ...)

• Juridisering (zorgrelatie als contractrelatie, bioethische wetten, ...)

• Secularisering (moeilijk om gedeeld waardenkader te vinden, ...)

• Vergrijzing als probleem

• Lage waardering voor zorg

Macro niveau: de samenleving

• Mogelijkheden• Reflectievragen

• Wat is onze maatschappelijke meerwaarde als WZC?

• Kunnen we alle zorgvragen aan? Wat als we dat niet kunnen?

• Hoe gaan we om met wachtlijsten?

• Hebben we aandacht voor maatschappelijke thema’s (vb. armoede, milieu, gendergelijkheid, grensoverschrijdend gedrag)

• Welke bijdrage leveren we aan ethische reflectie op maatschappelijk niveau (vb. levensmoeheid, robots, ...?

Besluit

• Geïntegreerde beweging: alle alle niveaus, in alle keuzes, in alles wat we doen

• Continu proces: beweging i.p.v. losse initiatieven

• Op maat van elk WZC

• Kritische en creatieve reflectie vanuit kernwaarden en –normen

• Ambitieus (meer dan mooie woorden) en bescheiden (het goede ligt vaak in kleine dingen)

Literatuur

• Gastmans, C., Dierckx de Casterlé, B. Verpleegkundige excellentie: verpleegkunde tussen praktijk en ethiek. Elsevier Gezondheidszorg, Maarssen, 2000.

• Goethals, S., Gastmans, C., Dierckx de Casterlé, B. Nurses’ ethical reasoning and behaviour: a literature review. International Journal of Nursing Studies 47 (2010) 635-650.

• Vanlaere, L., Gastmans, C. Zorg aan zet: ethisch omgaan met ouderen. Davidsfonds, Leuven, 2010.

• Zorgnet-Icuro. Waardegedreven ondernemen in de zorg (Advies 17). Brussel, 2015.