Dr Lazo Roljić

INFORMACIJE – SISTEMI -

UPRAVLJANJE

UVOD U INFORMATIKU

2

Autor: Prof. dr Lazo Roljić

Recenzent: Prof. dr Ratko Dejanović

Izdavač: Sveučilište/Univerzitet “Vitez” Travnik

Za izdavača: Prof. dr Nikola Grabovac

Urednik: Prof. dr Lazo Roljić

Tehnički uredio: Prof. dr Lazo Roljić

Dizajn korica:

Štampa:

Marija Roljić, dipl. prof. komunik.

“Xyyyy” Xxxxx

Tiraž: 200 primjeraka

ISBN 86-387-0032-6

UDK

681.3.06:519.6(075.8)

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Narodna i univerzitetska biblioteka “Petar Kočić”, Banja

Luka

UDK 681.3.06:519.6(075.8)

ROLJIĆ, Lazo

Uvod u informatiku / Lazo Roljić . - 3. izd. - / Banja

Luka : (Banja Luka: Grafomark). - 146 str. : ilustr. : 24 cm

Tiraž 300. - Literatura (15 jedinica)

3

ISBN 86-387-0032-6

Sadržaj 1. PERIODI INFORMATIZACIJE DRUŠTVA .............................................................. 12

2. RAZVOJ NAUČNE MISLI ......................................................................................... 17

3. INFORMATIKA - POJAM, PREDMET I CILJ .......................................................... 21

4. INFORMACIJA - PORUKA - ZNAK ......................................................................... 28

5. FENOMENOLOGIJA POJMA INFORMACIJA ........................................................ 37

6. FENOMENOLOGIJA POJMA ZNANJE.................................................................... 44

7. INFORMACIJA I ZNANJE KAO RESURSI .............................................................. 56

8. KOMUNICIRANJE - MODEL I PROCES ................................................................. 59

9. ELEMENTI TEORIJE INFORMACIJA ..................................................................... 94

10. ELEMENTI OPŠTE TEORIJE SISTEMA ........................................................... 112

11. SISTEMSKA ANALIZA ...................................................................................... 129

12. KONCEPT INFORMACIONE TEHNOLOGIJE ................................................. 163

13. DIGITALNI RAČUNAR – EPOHALNI IZUM ................................................... 167

13.1.Istorija razvoja mehaničkih i elektromehaničkih računara ..................................... 169

13.2. Istorija razvoja digitalnih računara ........................................................................ 177

13.3. Tipovi i generacije računara .................................................................................. 177

13.4. Klasifikacija digitalnih računara prema kapacitetu ............................................... 187

14. LOGIČKE OSNOVE DIGITALNIH RAČUNARA ............................................ 213

14.1. Račun iskaza......................................................................................................... 213

14.2. Bulova algebra .................................................................................................... 216

15. ALGEBARSKE OSNOVE DIGITALNIH

RAČUNARA ..................................................................................................................... 219

15.1. Sistemi brojeva - brojevni sistemi ........................................................................ 219

15.2. Operacije u binarnom brojevnom sistemu ........................................................... 228

15.3. Oduzimanje i zapisivanje negativnih brojeva ...................................................... 229

15.4. Operacije u heksadekadnom brojevnom sistemu ................................................ 232

16. PREDSTAVLJANJE PODATAKA U RAČUNARU .......................................... 234

4

16.1. Tipovi podataka u računaru ................................................................................... 237

16.2. Prikaz brojeva sa čvrstom tačkom ....................................................................... 238

16.3. Prikaz brojeva sa pomičnom tačkom ................................................................... 241

16.4. Kodiranje i dekodiranje ....................................................................................... 242

17. ORGANIZACIJA RAČUNARA .......................................................................... 250

17.1. Interne hardverske komponente ............................................................................ 267

17.2. Periferijski uređaji računarskog sistema ................................................................ 290

18. SOFTVER RAČUNARA ..................................................................................... 314

18.1. Sistemski softver ................................................................................................... 317

18.1.1. Operativni sistemi .......................................................................................... 319

18.1.2. Podjela operativnih sistema ............................................................................ 325

18.1.3. Vrste operativnih sistema ............................................................................... 327

18.1.4. Opšti pregled strukture operativnih sistema ................................................... 328

18.1.5. Pregled operativnih sistema za desk-top i lap-top

računare ...................................................................................................................... 328

18.2. Ostali sistemski programi ...................................................................................... 330

18.3. Uslužni programi ................................................................................................... 330

18.4. Aplikativni softver ................................................................................................ 334

18.4.1 Programi za obradu teksta i stono izdavaštvo ................................................. 336

18.4.2. Softver za unakrsno tabelarno izračunavanja ................................................. 337

18.4.3. Softver za multimedijalno prezentovanje podataka ........................................ 338

18.4.4. Sistemi za upravljanje bazama podataka ........................................................ 339

18.4.5. Grafički alati - Programi za grafičku obradu, dizajn

i projektovanje, i multimediju - .................................................................................. 340

18.4.6. Programi za rad sa multimedijom - multimedijalni

programi ..................................................................................................................... 340

18.4.7. Paketi softvera na principu međusobnog

povezivanja i uključivanja podataka između aplikacija -

OLE ............................................................................................................................ 341

18.4.8. Paketi softvera na principu integrisanog razvojnog

okruženja - IDE .......................................................................................................... 342

18.4.9. Paketi softvera na principu .NET razvojne

platforme .................................................................................................................... 345

18.4.10. Programi za pretraživanje i prikazivanje internet

prezentacija ................................................................................................................ 350

18.4.11. Softver za upravljanje projektima ................................................................ 351

5

18.4.12. Tutorijali i dokumentacija ............................................................................ 351

18.4.13. Programi na bazi vještačke inteligencije ...................................................... 352

18.5. Programi za specijalne (posebne) potrebe ............................................................. 352

18.5.1. Prepoznavanje govora .................................................................................... 352

18.5.2. Programi za uvećanje ekrana .......................................................................... 354

18.5.3. Čitači ekrana................................................................................................... 354

18.5.4. Tastature na ekranu ........................................................................................ 354

18.6. Kategorije softvera po vrstama licenci ................................................................. 355

18.6.1. Vlasnička komercijalna licenca ...................................................................... 355

18.6.2. Licenca na ograničeni period korištenja ......................................................... 356

18.6.3. Softver za besplatno nekomercijalno korišćenje ............................................ 356

18.6.4. Softver otvorenog koda .................................................................................. 356

18.6.5. Softver finansiran od reklama, napušteni softver i

privatni softver ........................................................................................................... 357

19. PROGRAMIRANJE RAČUNARA ...................................................................... 358

19.1. Izvršavanje instrukcija u procesoru ....................................................................... 358

19.2. Podaci .................................................................................................................... 360

19.3. Struktura programa ................................................................................................ 361

19.4. Objektno orijentisano programiranje ..................................................................... 362

20. PROGRAMSKI JEZICI ........................................................................................ 364

20.1 Generacije programskih jezika ............................................................................... 364

20.1.1 Mašinski jezik ................................................................................................. 365

20.1.2. Asemblerski jezici .......................................................................................... 365

20.1.3. Simbolički jezici višeg nivoa ......................................................................... 366

20.1.4. Jezici četvrte generacije ................................................................................. 367

20.2. Tipovi programskih jezika .................................................................................... 369

20.3. Evaluacija programskih jezika .............................................................................. 370

20.4. Proceduralni programski jezici .............................................................................. 370

20.5. Objektno-orijentisani programski jezici ................................................................ 371

20.6. Objektno-orijentisano programiranje .................................................................... 374

20.6.2. Objekti u objektno-orijentisanom programiranju ........................................... 377

20.7. Usporedba proceduralnog i objektno-orijentisanog

programiranja ................................................................................................................. 377

20.8. Viši programski jezici i prevodioci ....................................................................... 381

20.9. Algoritam .............................................................................................................. 386

6

21. POSTUPAK IZRADE RAČUNARSKOG

PROGRAMA ..................................................................................................................... 387

21.1 Programska okruženja ........................................................................................... 392

22. UPRAVLJANJE SISTEMIMA I ODLUČIVANJE.............................................. 398

22.1. Upravljanje ............................................................................................................ 398

22.2. Odlučivanje ........................................................................................................... 399

22.3. Teorija odlučivanja ................................................................................................ 400

21.3.1. Opšti model donošenja odluke pri neizvjesnosti ............................................ 401

22.4. Menadžersko odlučivanja ...................................................................................... 403

22.5. Sistematizacija problema odlučivanja ................................................................... 409

22.6. Vrste odlučivanja s obzirom na strukturisanost problema ..................................... 410

22.7. Koraci procesa odlučivanja ................................................................................... 411

22.8. Model racionalnog donošenja odluka .................................................................... 414

23. INFORMACIONI SISTEM .................................................................................. 416

23.1. Fenomenologija pojma informacioni sistem ......................................................... 416

23.2. Definicija pojma .................................................................................................... 416

23.3 Geneza razvoja funkcije informacionog sistema .................................................... 418

23.4. Informacija kao osnova odlučivanja ................................................................. 421

23.5. Informacioni sistem kao dio poslovnog sistema ............................................... 423

23.6. Kategorizacija informacionih sistema ................................................................... 425

23.7. Klasifikacija struktura informacionih sistema ....................................................... 426

23.8. Informacioni sistem preduzeća .............................................................................. 427

23.9. Klasifikacija informacionih sistema ...................................................................... 432

23.9.1. Funkcionalni informacioni sistemi ................................................................. 435

23.10. Vrste informacionih sistema ................................................................................ 437

23.10.1. Informacioni sistemi proizvodnih preduzeća ............................................... 437

23.10.2. Struktura integrisanog informacionog sistema,

zasnovana na organizacionim funkcijama preduzeća ................................................. 438

23.10.3. Oprema i resursi potrebni za integrisani

informacioni sistem .................................................................................................... 440

23.11. Efekti uvođenja integrisanog informacionog sistema ......................................... 440

1. INFORMACIJE I INFORMACIONI SISTEMI ............................................................ 445

1.2. Informacioni sistem preduzeća ................................................................................ 446

1.3. Komponente informacionog sistema ....................................................................... 448

1.4. Vrste informacionih sistema .................................................................................... 449

7

22. UPRAVLJAČKI INFORMACIONI SISTEMI ............................................................ 451

22.1. Razvoj i klase upravljačkih informacionih sistema (MIS) .................................... 453

2.2. Sistemi za transakcionu obradu podataka (TPS) ..................................................... 457

22.3. Sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja

(OAS) ............................................................................................................................. 458

23.4. Upravljački informacioni sistemi (MIS-KL) ......................................................... 460

22.5. Sistemi za podršku odlučivanju (DSS) .................................................................. 463

22.6. Sistemi podrške izvršnom rukovodstvu (ESS) ...................................................... 468

22.7. Ekspertni sistemi (ES) ........................................................................................... 469

23.4. Procjena kvaliteta informacionih sistema .............................................................. 473

23. ZAŠTITA UPRAVLJAČKIH INFORMACIONIH

SISTEMA .......................................................................................................................... 473

23.1. Oblici napada na informacione sisteme ................................................................. 474

23.2. Oblici zaštite informacionih sistema ..................................................................... 475

24. KOMPJUTERSKO PRAVO - PRAVNI ASPEKTI

ZAŠTITE PODATAKA..................................................................................................... 477

24.1. Objekti zaštite........................................................................................................ 477

8

PREDGOVOR

Cilj i zadatak predmeta Uvod u informatiku je da

studente upozna sa osnovnim pojmovima teorije

informacija, teorije sistema i kibernetike, osnovama

metoda i tehnika kojima se služe ove naučne discipline,

kao i o mogućnostima njihove upotrebe za rješavanje

praktičnih problema korišćenjem računara, računarskih

mreža, baza podataka i Interneta.

Materija u ovoj knjizi globalno je izložena u dvadeset

poglavlja kojima je obuhvaćeno devet tematskih cjelina:

(1) Periodi informatizacije društva

(2) Osnovni elementi teorije informacija, teorije sistema,

sistemske analize i kibernetike

(3) Koncept informacionih tehnologija

(4) Izum računara – istorijski razvoj, klasifikacija i tipovi

(5) Logičke i algebarske osnove digitalnih računara,

(6) Osnovna građa i princip rada digitalnog računara,

(7) Programiranje računara i programski jezici

(8) Upravljački informacioni sistemi

(9) Vrste obrade podataka

U V O D

Za uspješno poslovanje i razvoj neke organizacije

(preduzeća) neophodno je odgovarajuće upravljanje

organizacijom i njenim procesima od strane menadžera.

Adekvatno upravljanje preduzećem zahtijeva donošenje

pravih i pravovremenih odluka, pri čemu se u današnje

vrijeme broj odluka od presudnog značaja za preduzeće

neprestano povećava, a sa druge strane, raspoloživo

vrijeme za odlučivanje se skraćuje. Prave i pravovremene

odluke donose se na osnovu pravih, pouzdanih i

pravovremenih informacija, a one se dobijaju iz velikog

broja podataka, koje organizacije svakodnevno prikupljaju,

obrađuju i distribuišu krajnjim korisnicima. Cjelokupan taj

proces, od prikupljanja podataka do donošenja odluka i

upravljanja organizacijom, u današnje vrijeme nezamisliv

je bez odgovarajuće informacione tehnologije, koja taj

proces uveliko olakšava i ubrzava. Skup informacione

tehnologije, ljudi, podataka i informacija koji se koriste u

procesu upravljanja preduzećem predstavlja upravljačke

informacione sisteme.

9

Predmet ovog dijela rada su upravo upravljački

informacioni sistemi, kao savremena sredstva za podršku

menadžerima u donošenju odluka, rješavanju problemskih

situacija i upravljanju organizacijom. Materija u ovom

radu je izložena u tri dijela.

U prvom dijelu najprije su predstavljeni pojam, značaj i

način dobijanja informacija iz raspoloživih podataka, kao

jedan od organizacionih resursa, zatim je definisan pojam

i uloga informacionih sistema u preduzeću i predstavljene

njihove komponente i vrste.

U drugom dijelu detaljnije su obrađeni upravljački

informacioni sistemi. S obzirom da postoje različita

mišljenja u vezi samog pojma upravljačkih informacionih

sistema (MIS – Management Information Systems),

predstavljeni su i kao posebna klasa informacionih sistema

(MIS-KL), ali i kao skup više klasa informacionih sistema,

od kojih svaka ima određen doprinos u procesu

upravljanja. Tako (u širem smislu posmatrano)

upravljačke informacione sisteme čine sistem za

transakcionu obradu podataka, sistem za automatizaciju

kancelarijskog poslovanja, upravljački informacioni sistem

(u užem smislu), sistem za podršku odlučivanju i, kao

najrazvijeniji oblik IS, ekspertni sistem. U ovom dijelu

opisan je razvoj pojedinih klasa MIS-a, njihova namjena i

način funkcionisanja i razlike među njima.

I na kraju, u trećem dijelu pažnja je posvećena zaštiti i

bezbijednosti upravljačkih informacionih sistema. Sa sve

većom upotrebom informacionih tehnologija u poslovanju

i rukovođenju, potrebno je osigurati i njihovu adekvatnu

zaštitu od mogućih zloupotreba, kako unutar samog

preduzeća, tako i od eksternih uticaja. Stoga su u ovom

dijelu opisani oblici napada na informacioni sistem

preduzeća , oblici zaštite i mjere bezbijednosti u korištenju

upravljačkih informacionih sistema.

Proučavajući izloženu materiju studenti se upoznaju

sa osnovnim pojmovima teorije informacija, opšte teorije

sistema i kibernetike, metodama sistemske analize,

osnovnom građom, logičkim i algebarskim osnovama i

principom rada digitalnog računara, organizacijom i

načinima obrade podataka, kao i o vrstama i

karakteristikama postojećeg hardvera računarskih sistema,

pojmom računarskih mreža i servisa globalne računarske

10

mreže – Interneta, upravljačkih informacionih sistema i

vrstama (savremene) obrade podataka.

Polazeći od svakodnevnih dobro definisanih

pojmova, postepeno ih pretvarajući u egzaktne, u knjizi

dolazimo do takvih pojmova kao što su slučajnost,

vjerovatnoća, entropija, informacija, poruka ili saopštenje,

znakovi, kodiranje, dekodiranje, bit, bajt, sistem,

komunikacija, račun iskaza, Bulova algebra, informacione

i komunikacione tehnologije, računar, informacioni

sistemi, hipertekst, multimedija i ostalih pojmova kojima

se operiše u informatici, teoriji sistema i kibernetici i

objašnjavaju se informacione metode i tehnike

rješavanja problema u svakodnevnoj praksi.

U želji da čitaocu olakšamo savladavanje nastavne

materije, gotovo u svakom poglavlju izlaganje je

ilustrovano praktičnim primjerom nekog problema,

njegovim rješenjem ili opisom načina njegovog rješavanja.

Na kraju svakog poglavlja navedeno je više zadataka i

pitanja koji imaju za cilj da čitaocu omoguće provjeru

pređenog gradiva i olakšaju spremanje polaganja ispita.

Primjerima rada i rješavanjem problema datim u knjizi

studenti se podstiču na rješavanje jednostavnih problema

pomoću računara. Vježbama u okviru predmeta Uvod u

informatiku studenti se upoznaju sa neposrednim

korišćenjem personalnih računara i dobivaju uvid u

brojne mogućnosti njihove upotrebe, razvijaju

algoritamski način razmišljanja, kao i temeljitost i

sistematičnost u rješavanju praktičnih problema.

Studenti se moraju pripremiti za primjenu savremene

informacione tehnologije. Sposobnost programiranja

računara i njihovog korišćenja u svakodnevnom životu i

radu, a posebno korišćenje Interneta, postalo je danas

toliko značajna kao što je to znanje čitanja i pisanja,

vožnja automobile ili korišćenje telefonskog aparata. Ove

spoznaje treba da nam predstavljaju dodatni stimulans

da što bolje ovladamo informatikom kao naučnom

disciplinom od posebnog i rastućeg značaja.

U izradi knjige korišćena je brojna literatura, koja je

navedena na kraju.

Bićemo veoma zahvalni svima koji ukažu na nedostatke

ovog rada, jer će to pomoći da naredno izdanje bude

kvalitetnije.

11

Novembar 2011. godine

A u t o r i

12

1. PERIODI INFORMATIZACIJE

DRUŠTVA

Mi još uvijek govorimo da se nalazimo u informatičkoj eri,

u kojoj napredno čovječanstvo prelazi iz industrijskog u

postindustrijsko društvo - tzv. informatičko društvo. Ovom

su, prije svega, doprinjeli računari - svakako jedan od

najsloženijih uređaja koje je čovjek do sada stvorio, a čiji

rad je vezan za prijem, čuvanje, obradu, manipulisanje,

zaštitu i izdavanje podataka i informacija, a u zadnjih 20

godina i globalna računarska mreža, odnosno računarska

mreža računarskih mreža, nazvana Internet. O prelasku iz

industrijskog doba u postindustrijsko, tj. informatičko

doba, već se toliko raspravlja da nismo primjetili kako

prelazimo u

postinformatičko doba u doba znanja. Industrijska epoha, u

velikoj mjeri atomska, dala nam je koncept masovne

proizvodnje, sa svojim ekonomijama koje su nastale

iz proizvodnje sa jednoobraznim i repetitivnim metodama

u vremenu i prostoru. Informatička epoha, epoha računara,

pokazala nam je ekonomije iste veličine, ali manje vezane

za prostor i vrijeme. Proizvodnja bitova se može odvijati

bilo gdje, bilo kada i, na primjer, može se kretati kroz

berze Njujorka, Londona i Tokija, kao da su u pitanju tri

susjedne mašine alatke. U međuvremenu, svijet se već

nalazi na pragu revolucionarnog prelaska iz informatičkog

društva u društvo i privredu (ekonomiju) znanja. Znanje

postaje osnovna konkurentska prednost države, proizvoda i

pojedinca. U privredama znanja, osnovna pokretačka

snaga postaje kreativnost i inovacija. Kreativnost je

vještina kombinovanja ideja na jedinstven način ili

stvaranje neobičnih asocijacija između ideja. Iako

organizacije koje podstiču kreativnost rade na specifične

načine, kreativnost sama po sebi nije dovoljna. Neophodno

je da rezultati kreativnih procesa budu pretvoreni u korisne

proizvode ili nove metode1 što se naziva inovacijom.

Prema tome, inovativne organizacije su karakteristične po

svojoj vještini da usmjere kreativnost u korisne ishode

(nove ideje, proizvodi, načini rada, nove strategije

menadžmenta).

1 Metoda: Skup pravila u izvođenju ili obavljanju nekog posla

čija primjena omogućava ostvarenje nekog cilja.

13

Periodi informatizacije društva najuže su povezani sa

razvojem ljudske vrste i društva.

Artikulisani govor predstavlja prvu i najznačajniju

informacijsku revoluciju. Kada su naši preci naučili da

govore, mogli su da se međusobno sporazumijevaju na

jedan suptilniji i energetski ekonomičniji način, nego

pokretima ruku i mimikom lica. Gestikulacija je

vjerovatno prethodila artikulisanom govoru, jer mi se i

danas pri razgovoru često služimo njom bilo nesvjesno,

bilo kao podrška onome što govorimo.

Drugi izvor znanja je pismenost. Prva informacija koju

je čovjek ostavio potomcima, a koja se sačuvala i do

današnjih dana, bio je crtež pećinskog čovjeka. Starost

tih crteža je oko 200.000 godina. Pismo, kao osnov

pismenosti, odnosno sredstvo za bilježenje poruka i

zamisli, javilo se relativno kasno, prije oko 5.500 godina.

Istoričari po nastanku pisma periode razvoje čovječanstva

dijele na period prije njegovog nastanka - praistoriju i na

period poslije nastanka pisma - novija istorija. Bez pisma

može se govoriti samo o materijalnoj kulturi naroda. Prvo

poznato pismo je Sumeransko slikovno pismo, koje je

nastalo 3.500 godina prije nove ere2. Pismenost je imala

najveći značaj za razvoj informacije i čovječanstva uopšte.

Pisani dokumenti su daleko pouzdaniji i precizniji od

čovjekovog pamćenja. Oni mogu relativno lako da se

kopiraju i umnože, kao i da se prenesu sa mjesta na mjesto.

Pismenost je omogućila da se informacija sačuva

pouzdano za vrlo dugi niz godina i da se ostvari

komunikacija među ljudima koji se nikad nisu ni vidjeli,

ni živjeli u isto vrijeme.

Početak trećeg perioda informatizacije društva vezan

je za njemačkog štampara Johanesa Gutenberga (Johanes

Gutenberg: 1400-1468.), koji je izumio štampariju. Do tog

vremena postojale su knjige i ostali pisani dokumenti,

ali je njihovo korišćenje bilo privilegija malog broja

2 Pismo Sumerana, Babilonaca, Asiraca i susjednih

bliskoistočnih naroda je najstarije pismo sve do pojave, prvo,

feničkog, a kasnije grčkog pisma. Nazvano je klinastim pismom

po tome šo su mu znakovi sačinjeni od ravnih crta urezanih u

obliku klina. Pisalo se (slijeva nadesno) šiljkom od trstike ili

metala - stajlusom, na pločicama od gline, koje su se poslije

pekle na suncu. Ovim pismom pisalo se 4000 godina, a njime se

prestalo pisati 75 godina poslije nove ere.

14

ljudi. Biblija je bila prva knjiga štampana u

Gutenbergovoj štampariji. Odštampana je u 200

primjeraka, od kojih je danas sačuvano samo 47.

Štamparija i pronalazak hartije omogućili su relativno

jeftinu masovnu knjigu. Ovo je znatno uticalo na širenje

pismenosti, pa prema tome i znanja. Razvoj civilizacije od

tada krenuo je ubrzanim tempom.

Konačno, četvrta informacijska revolucija, čiji smo mi

svjedoci, donijela je čovječanstvu još jedno blago -

masovno uvođenje i primjena računara. Računari su

sada prisutni ne samo u kancelarijama, industrijskim

pogonima i istraživačkim laboratorijama, koji su ušli u

naše stanove, škole i fakultete.

Privreda SAD danas se temelji na informacijama.

Godine 1967. u proizvodnji, obradi i distribuciji

informacionih dobara i usluga stvaralo se 25% bruto

društvenog proizvoda. Uz to, više od 21% bruto

društvenog proizvoda stvaralo se u proizvodnji

informacionih usluga javnog i privatnog sektora za interne

potrebe. Oko 1/2 radne snage u SAD mogla se

klasifikovati u kategoriju informacionih radnika, sa

zaposlenjem na području proizvodnje, obrade i distribucije

informacija. Oni su zajedno zaradili više od 53% od svih

isplaćenih nadnica.

Osnovna razlika između poljoprivrednog, industrijskog

i informacijskog društva iskazuje se u prebacivanju težišta

ekonomske aktivnosti i tehnoloških promjena sa

proizvodnje "predmeta" ka obradi informacija. Plug i

poljoprivredna znanja bili su nosioci poljoprivredne etape

nacionalne privrede, parna mašina i razvoj proizvodne

tehnologije preobrazili su, prvo Evropu, a zatim SAD i

industrijska društva. Računari i telekomunikaciona

oprema, računarske mreže i Internet glavni su faktori

transformacije SAD u smjeru informacione ekonomije.

Jedna od najznačajnijih i najinteresantnijih

karakteristika budućeg ekonomskog razvoja sastoji se u

činjenici da informaciona ekonomija nije ograničena

prirodnim resursima, kao što je to slučaj s industrijskom

ekonomijom. Informacija je potpuno obnovljiv resurs -

proces trošenja ne uništava informacioni sadržaj i on se

može ponovo upotrebiti, ne samo pojedinačno, nego

istovremeno na mnoštvo korisnika.

Informacijska revolucija razlikuje se od prethodnih u

još dvije bitne stvari.

15

Prvo, uticaj prethodnih revolucija na napredak

svakodnevnog života bio je relativno spor. Prolazili su

vijekovi, pa i hiljade godina da bi se uočio neki

kvalitativni napredak. U ovoj revoluciji stvari se odvijaju

daleko brže. Prije više od šezdeset godina proizveden

je prvi komercijalni računar, tj. računar koji je mogao da

se kupi, odnosno naruči. To je bio UNIVAC 1 (skr. od

engl.: Universal Automatic Computer - čitaj: Juniveik 13),

proizveden 1951. godine.

Drugo, dostignuća prethodnih informacionih revolucija

ograničavala su se na razmjenu informacija među

ljudskim bićima. Govor, pismenost, štampanje knjiga i

dokumenata predstavljaju metode i sredstva za

prenošenje informacija među ljudima - za komuniciranje.

U ovoj revoluciji stvari stoje drugačije. Ako

pogledamo spoznaje dvadesetog vijeka vidjećemo da

fizika i hemija suvereno dominiraju tehnološkim

promjenama, a u stopu ih prati biologija. Tehnološki vrh

su informatička tehnologija i biotehnologija. Ostale nauke

još predstavljaju ružno pače iz Andersenove bajke4.

Najveći proizvod dvadesetog vijeka je računar. Isprva s

elektronskim cijevima, kasnije s tranzistorima, a u

najnovije vrijeme s visokointegrisanim krugovima. U

početku računar je služio za numeričku obradu podataka, a

sada sve više i za nenumeričku. Uz tekst i sliku digitalizira

se i zvuk pa je multimedijalni pristup infrastruktura novog

načina multimedijalnog učenja.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

3 U našem jeziku ne postoji adekvatna zamjena za mnoge riječi

iz engleskog jezika, na primjer za riječ firmware, a ni za niz

drugih riječi koje su uvedene u računarstvu i informatici, kao što

su hardware, software i slično, pa ćemo ih ubuduće originalno

pisati Italic fontom (ukošeno) i najčešće ih upotrebljavati onako

kako se one u engleskom jeziku izgovaraju: firmver, hardver,

softver, a negdje ćemo u zagradi, prilikom njihovog prvog

pominjanja, napisati kako se one (približno) izgovaraju na našem

jeziku i/ili kako se pišu na engleskom jeziku i objasnićemo im

značenje, a ponegdje ćemo riječi na engleskom samo prevesti na

naš jezik. 4 Lauc, A., Metodologija društvenih znanosti, Pravni fakultet

Sveučilišta „J. J. Štrosmajer“ Osijek, 2000.

16

1. Navedite informacijeske revolucije koje su se

desile tokom razvoja društva?

2. Šta je glavno obilježje četvrte informacijske

revolucije?

3. Koji je prvi komercijalni proizvod četvrte

informacijske revolucije?

17

2. RAZVOJ NAUČNE MISLI Pojavu informatike kao naučne discipline, a potom i

pojavu poslovne informatike kao posebne naučne

discipline treba posmatrati u sklopu opšteg razvoja nauke i

naučne misli, koji iz današnje perspektive predstavlja

jedan od najznačajnijih aspekata ljudske istorije.

Ako se pod naučnom paradigmom5 podrazumijeva

najširi okvir naučnog mišljenja, osnovna misao koja služi

kao uzor za sva ostala promišljanja u objašnjavanju svijeta,

onda se istorija nauke može uslovno podijeliti u tri

perioda u kojima su dominirale slijedeće naučne

paradigme:

- filozofijska paradigma

- mehanicistička paradigma, i

- entropijska paradigma.

Filozofijska paradigma vezana je za početne korake

naučnog pristupa objašnjenju pojedinih problema i pojava.

Počeci nauke datiraju u doba antičkih kultura kada su prvi

naučnici bili ujedno i filozofi. U metodološkom smislu

nauka je bila vrlo skromna. Korištene su opservacione

metode koje su se sastojale u opažanju pojedinih problema

i pojava, te zatim u detaljnom opisivanju i klasifikaciji

onoga što je opaženo, bez prave mogućnosti da se stvarno

objasne razlozi i zakonitosti koji stoje iza posmatranih

pojava.

Mehanicistička paradigma dugo vremena je određivala

savremenu nauku, odnosno tradicionalnu nauku

evroameričkog civilizacionog prostora. Na formiranje

naučne misli dominantno su uticali Newton-ovi zakoni

mehanike, pa odatle i sam naziv ove naučne paradigme.

Osnovno obilježje ovog naučnog uzorka je ideja da se svi

procesi u prirodi i društvu smatraju reverzibilnim, odnosno

da je sve moguće vratiti u prvobitno stanje. To je posebno

vidljivo iz 3. Newton-ovog zakona mehanike: Akcija i

reakcija su jednake i suprotnog su smjera. Smjer toka

vremena je irelevantan jer sve zakonitosti vrijede i ako

vrijeme promijeni predznak.

5 Paradigma je skup saznanja (misli, ideja, informacija, znanja,

vještina, sposobnosti) koja predstavljaju određeni načina

razmišljanja o nečemu (fenomenu, događaju ili pojavi).

18

Uz mehanicističku paradigmu vežu se analitičke metode u

nauke koje se temelje na nekim osnovnim načelima:

- složeni problem ili pojava koja se izučava,

posmatra se kao skup nezavisnih elemenata koji su

dovoljno jednostavni da se mogu relativno

jednostavno u potpunosti proanalizirati.

- nakon što je objašnjeno ponašanje pojedinih

dijelova složene pojave, ona se u cjelini objašnjava

kao mehanički skup objašnjenja pojedinih njenih

dijelova.

- odnosi između pojedinih dijelova složene pojave

se posmatraju uzročno posljedično, zanemarujući

pri tome druge uticaje.

- nastoje se pronaći stroga pravila i definicije koja

će striktno opisati i objasniti posmatranu pojavu.

- analitički pristup posmatra dio po dio sistema ne

obazirući se previše na cjelokupnost sistema niti

na interakciju njegovih dijelova, što je ujedno i

njegov nedostatak.

Pojava sve složenijih problema tokom 20. vijeka ukazala

je da mehanicistička paradigma i analitičke metode ne

mogu odgovoriti novim izazovima nauke.

Entropijska paradigma nastaje na tekovinama razvoja

termodinamike, odnosno njenih zakona. Prema 1. zakonu

termodinamike energija odnosno toplina se pretvara u rad i

obrnuto. Prema 2. zakonu to je moguće samo ako dio

energije pređe trajno iz toplijeg u hladniji spremnik

topline, odnosno ako dio energije trajno pređe iz

iskoristivog u neiskoristivi oblik, što nameće stav o

ireverzibilnosti ukupnih procesa u prirodi. To daje poseban

značaj pojmu vremena, jer svijet u cjelini nikada ne može

biti kao ranije. Uz to se uvodi pojam entropije kao mjere

promjene stanja sistema i njegove sposobnosti da poprimi

korisna stanja. Entropija je mjera organizovanosti,

odnosno reda (negentropija) ili nereda u sistemu,

transparentnosti sistema, neizvjesnosti utvrđivanja nastupa

nekog budućeg događaja, neizvjesnosti predviđanja

ponašanja sistema u budućnosti, mjera količine

informacija potrebnih za upravljanje sistemom. Entropija

je prirodna težnja svakog sistema da iz stanja reda ili

organizovanosti pređe u stanje nereda. Ako je sistem

prepušten sam sebi, entropija je mjera neizvjesnosti

predviđanja ponašanja sistema u budućnosti. Entropija je

19

suprotna informaciji jer informacija smanjuje neizvjesnost,

a time i entropiju. Entropijom se mjeri nedostatak

informacija o stanju sistema ili postupcima u sistemu. Ovu

veličinu u informatiku, tj. u teoriju informacija, uveo je

Klod Šenon6.

Fizika pokazuje da ukupna entropija u prirodi raste,

iako se ona u određenim podsistemima može držati

minimalnom, ali na uštrb povećanja entropije u njegovoj

okolini. Upravo uvođenje pojma entropije i njegovo

poimanje obilježava novi okvir naučne misli koji je manje

optimističan i stoga teže društveno prihvatljiv.

Odnos i zavisnost između entropije i informacije je

slijedeći: kao što je količina informacije u sistemu mjera

njegovog stepena organizovanosti ili reda, tako je i

entropija sistema mjera njegovog stepena

neorganizovanosti, odnosno nereda; jedno je negativ

drugoga.

Entropija kao mjera neizvjesnosti u vezi s ishodom nekog

događaja: ako možemo pribaviti dovoljnu količinu

informacija o nekom događaju, onda se neizvjestan

događaj pretvara u siguran, pa je entropija “nula”.

Sredinom dvadesetog vijeka opšta nauka, a ne samo

fizika, prihvatila je te zakone i ponudila je novi oblik

naučnog promišljanja, nove naučne metode, pa čak i nove

naučne discipline. Pojave se počinju posmatrati u njihovoj

cjelokupnosti, kao sistemi, pa se govori o sistemskoj eri,

sistemskom mišljenju, sistemskom pristupu, sistemskoj

analizi, sistemskom inženjerstvu itd. Sistemski pristup

posmatra sistem kroz sveukupnost njegovih elemenata i

dinamiku njihovih odnosa.

Sistemski pristup integriše: opštu teoriju sistema,

kibernetiku, teoriju informacija, semiotiku7, informatiku i

matematičku teoriju sistema.

6 Claude E. Shannon (1916 –2001). 7 Semiotika (engl. semiotics, semiology) - Izučava znakove i

simbole, posebno kao sredstvo u jeziku ili komunikaciji, kao i

procese označavanja. Ona obuhvata i to kako se konstruiše

značenje znakova i simbola i kako se oni razumijevaju.

20

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Koja su tri karakteristična perioda u istoriji nauke i

naučne misli?

2. Koje naučne metode su korištene u okviru

filozofijske paradigme?

3. Šta je entropijska paradigma i koje su

karakteristike ovog okvira naučne misli?

4. Šta je entropija?

5. Objasnite odnos i zavisnost između entropije i

informacije.

6. Po čemu je karakteristična tzv. „sistemska era“?

21

3. INFORMATIKA - POJAM,

PREDMET I CILJ Informatika je jedna od najmlađih ali i najsloženijih

naučnih disciplina. Razvila se kao samostalna disciplina

šezdesetih godina dvadesetog vijeka u SAD i Velikoj

Britaniji. Nastala je kao objedinjenje dostignuća iz većeg

broja naučnih oblasti kao: formalna logika, matematika,

teorija informacija, elektronika i drugih, što je čini

kompleksnom. Pošto je informatika relativno mlada nauka,

sve prisutnija u djelatnosti čovjeka u vrlo raznolikim

sistemima, nužno je spoznati njenu definiciju i područje

djelovanja. Pokušaj definisanja informatike ilustrovaćemo

nekim od mnogih definicija, kao na primjer slijedeće:

Informatika je nauka o informacijama ili

obavještenjima.

Informatika proučava informacione tehnologije.

Informatika je naučna disciplina koja istražuje

dizajniranje informacionih sistema s računarskom

podrškom,

Informatika je naučna disciplina koja proučava

zakonitosti i djelovanja mješovitog sistema i to

prvenstveno čovjek-računar. Bavi se proučavanjem,

razvojem i upotrebom postupaka i uređaja za obradu

podataka.

Navedene definicije informatike su samo neke od

postojećih, ali više ilustruju problem definisanja složenih

pojava analitičkim pristupom, nego što određuju pojam.

Informatika je vrlo složen, slojevit i interdisciplinaran

fenomen, te ga treba sagledavati u njegovoj cjelokupnosti.

Danas se može reći da informatika kao interdisciplinarna

naučna disciplina ima temelje u tri naučna polja:

- računarska nauka (Computer Science),

- informacione nauka (Information Science),

- telekomunikaciona nauka (Telecomunication

Science).

Počeci razvoja informatike vezani su za prva dva

naučna polja jer je vrlo teško povući jasnu crtu

razgraničenja među njima zbog vrlo često zajedničkog

predmeta istraživanja. S vremenom im se nerazdvojno

pridružuje i telekomunikaciona nauka. Posebne poteškoće

su u razgraničenju na nivou tehnologija i njihove primjene.

22

Zbog navedenog, te iz pragmatičnih razloga, ustanovljena

je informatika kao posebna naučna disciplina.

Informatika doživljava uspon kasnih šezdesetih godina 20.

vijeka, kada nalazi primjenu u mnogim privrednim i

društvenim djelatnostima. Poseban rast primjene

informatike ogleda se u poslovnim sistemima, te se zbog

toga razloga i potrebe iznalaženja novih specifičnih

rješenja za potrebe poslovnih sistema, sedamdesetih

godina 20. vijeka informatika počinje dijeliti prema

područjima primjene, te tako nastaje poslovna informatika. Osnovni cilj primjene informatike je da se na viši nivo

podigne individualna i kolektivna efikasnost i to putem

efikasnijeg upravljanja. Dobro upravljanje poslovnim

sistemom je osnova njegovog opstanka i razvoja. Izraz „informatika“ koristi se u različitim zemljama s

različitim tumačenjem te otuda i šarolike definicije. Pojam

„informatika" kako ga i danas upotrebljavamo, stvorio je

1962. godine francuski inženjer Filip Drejfis (Philippe

Dreyfus) tako što je sastavio prva dva sloga francuske

riječi information (čit. enformasijon) i posljednja dva

sloga riječi automatique (čit. otomatik). Njegova ideja

bila je da se ovim pojmom dopuni pojam automatske

obrade podataka (AOP), tj. da bude njen sinonim, čime su

povezana dva pojma: informacija i automatski uređaji

(računari).

Isti pojam, samo u ruskoj ćirilici i s ruskim izgovorom,

pojavio se godinu dana kasnije u Rusiji. Prof. Fjodor E.

Temnikov predložio je 1963. godine termin

"informatika" za označavanje integralne nauke o

informacijama "... koja se sastoji iz tri glavna dijela:

teorije informacionih elemenata, teorije informacionih

procesa i teorije informacionih sistema...".

Prije toga, 1961. godine, na "Konferenciji o

obrazovanju kadrova za informacionu nauku" u Atlanti

(SAD), na univerzitetu Georgia Institut of Technology,

definitivno je odbačen raniji termin "dokumentaristika",

koji je još dugo korišten u Evropi, a usvojen je termin

"informaciona nauka" (Information Science). U

Njemačkoj, informatika (die Informatik) označava

računarstvo, ono što se danas u SAD naziva nauka o

računarima (Computer Science, čit. kompjuter saijans).

Prva definicija oblasti informatike, koju je 1966.

godine dala Francuska akademija nauka, glasi:

"Informatika je nauka sistematskog i efikasnog (dakle,

23

racionalnog; prim. L.R.) obrađivanja informacija kao

medija ljudskog znanja i medija za komuniciranje u

svim područjima društvenog života i rada - u području

tehnike, ekonomije, društvenih i drugih nauka, a sve to

uz pomoć savremenih tehničkih sredstava". Ovaj termin

se uglavnom udomaćio u Evropi.

Opšta enciklopedija (1966) definisala je informatiku

kao naučnu disciplinu koja proučava strukturu i svojstva

(ali ne i sadržaj) informacija, te zakonitosti informatičke

djelatnosti, njenu teoriju, istoriju, metodologiju,

organizaciju i efiksanost.

U SAD i Velikoj Britaniji su definisana dva osnovna

pravca informatike i to:

- računarske nauke (Computer Sciences) i

- informacione nauke (Information Sciences).

Prva oblast bavi se proučavanjem računara kao složenog

tehničkog uređaja i razmatra način njegove konstrukcije,

osnovnu građu i principe njegovog rada, postupke koji se

primjenjuju na računarima, te njegovu primjenu;

matematička logika, teorija računanja, algoritmi, strukture

podataka, programski jezici, programsko inženjerstvo,

arhitektura računara, komunikacija i drugo.

Računarstvo obuhvata teoriju, metode, analizu,

projektovanje i konstrukciju, primjenu i djelovanje

računarskih sistema. Centralni objekat proučavanja u

računarstvu je cjelokupnost računarskog sistema, koji se

sastoji od hardvera i softvera, te postupaka i načina

primjene računara. Teoretski aspekti računarstva obrađuju

se u naučnom području računarskih nauka (engl. computer

science, njem. Theoretische Informatik), a

implementacijski na hardverskom nivou, temeljeno na

metodama računarske nauke i projektantsko-inženjerskom

pristupu, u području računarske tehnike (engl. computer

engineering, njem. Technische Informatik).

U drugoj oblasti – informacionih nauka, računar se

posmatra samo kao sredstvo za obradu informacija i pri

tome se vrši razrada optimalnih metoda i sredstava

primanja, čuvanja, prenosa, obrade, pronalaženja i

upotrebe informacija.

Naše, a i evropsko poimanje (izuzev Vel. Britanije), pod

informatikom podrazumijevamo ravnopravno objedinjenu

i jednu i drugu oblast.

24

Norbert Viner (Norbert Wiener), tvorac kibernetike8,

zajedno sa Klod Šenonom (Claude E. Shannon),

Ričardom Hartlijem (Richard V. Hartley) i Andrejem N.

Kolmogorovom9, tvorac teorije informacija, tumačeći

"povratnu spregu" kao princip veza i regulacije koji je

zajednički za mašine, životinje i ljude, tj. za tehničke,

biološke i društvene sisteme, naglašavao je značaj

"interdisciplinarnog pristupa" kao najekonomičnijeg i

najproduktivnijeg sredstva za brže proširivanje granica

ljudskog saznanja.

Informatika ili informatička nauka je nauka koja istražuje

svojstva i ponašanje informacije, te sile koje upravljaju

protokom informacija i sredstvima za obradu informacija

radi optimalne dostupnosti i upotrebljivosti. Ti procesi

uključuju nastajanje, diseminaciju, prikupljanje,

organizaciju, čuvanje, pretraživanje, interpretaciju i

upotrebu informacija i njihovu zaštitu od destrukcije i

uništenja.

Preovladava mišljenje da se informatike treba baviti

proučavanjem opštih zakona

svih komunikacionih procesa, od neformalnih (usmenih i

8 Biografija prof. Norberta Vinera veoma je zanimljiva. Rođen je

1894. godine. U 19. godini života završio je doktorsku tezu na

Harvardskom univerzitetu. Već u najranijem dobu ispoljio je

izvanrednu inteligenciju, tako da je postao poznat kao

vunderkind. Pred kraj života, 1963. godine, objavio je

autobiografski spis Bivše čudo od djeteta - Moje djetinjstvo i

mladost. Otac mu je bio profesor slavistike tako da se i sam

dosta interesovao za probleme jezika. Poznat je kao poliglota.

Govorio je 10 jezika. Sa 25 godina počeo je da predaje

matematiku na MIT-u u Bostonu. 1958. godine objavio je

čuveno svoje djelo Kibernetika - ljudska upotreba ljudskih

bića. Umro je u Amsterdamu 1964. godine. Bavio se uglavnom

izučavanjem bioloških sistema sa aspekta matematike i teorije

automatskog upravljanja. Prvi je sagledao potrebu zaokreta

tehnike (teorije automatskog upravljanja i teorije informacija) od

neživih stvari ka izučavanju bioloških sistema. 9 Andrej N. Kolmogorov - jedan je od najvećih matematičara

dvadesetog vijeka. Baveći se 13-tim Hilbertovim problemom,

1957. godine publikovao je fascinantnu teoremu, koja tvrdi da je

svaku neprekidnu funkciju f od n varijabli iz intervala 0,1

moguće predstaviti uz pomoć funkcije samo jedne varijable.

Kasnije će se pokazati da je ovo možda najznačajnija teorema

vezana za neuronske mreže - jedan ogranak primjene vještačke

inteligencije.

25

pismenih) do formalnih (razmjena naučne literature

između naučnika tj. naučnih zajednica).

Prema jednoj definiciji “informacione nauke” obuhvataju

sve one nauke koje se bave proučavanjem postupaka

prikupljanja, selekcije, obrade, strukturisanja,

memorisanja, pretraživanja, odašiljanja, prenošenja,

diseminacije, interpretacije, upotrebe i zaštite informacija

kao i postupcima društvenog komuniciranja u svim

njegovim oblicima10.

Polazeći od toga možemo dati slijedeću definiciju

informatike: Informatika je interdisciplinarna nauka koja

se bavi savremenim načinima i metodama pronalaženja,

prikupljanja, memorisanja, obrade i upotrebe informacija.

Nastala je postepenim spajanjem dostignuća većeg broja

autonomnih i priznatih nauka, kao što su: formalna logika,

neka poglavlja matematike, teorija informacija,

elektronika i neke druge naučne discipline. Pri tome,

interdisciplinarnost se ne ostvaruje na nivou znanja, nego

na nivou koncepta i metoda, principa i aksioma.

Interdisciplinarni karakter informatike kao nauke

podrazumijeva korišćenje nekih opštih naučnih metoda

(analiza, sinteza, indukcija, dedukcija, statističke

metode itd.) i univerzalnih naučnih metoda, među kojima

su dominantne:

a) metoda dijalektičkog materijalizma11,

b) metoda sistemskog pristupa - polazi od toga da rezultat

funkcionisanja sistema je sinergetski efekat djelovanja svih

elemenata sistema. To znači da je efekat sistema veći od

efekata svakog pojedinačnog elementa, što se može

iskazati na slijedeće načine:

10 Definiciji Sveučilišta u Zagrebu (1985). 11 Dijalektika (grč. dialektiké téchne) je vještina ispitivanja ili

raspravljanja i metoda mišljenja kojom (po Platonu) spoznajemo

svijet ideja i određujemo veze i odnose tog svijeta sa svijetom

pojavnih predmeta i naše svijesti. Po Kantu, dijalektika je

"logika privida", umovanje koje se, prelazeći granice mogućeg

(iskustvenog) saznanja, bavi onim što se ni na koji način ne

može empirijski utvrditi kao nešto što po sebi jeste. Dijalektički

materijalizam je filozofski sistem nastao u Rusiji krajem XIX

vijeka (zaslugom Plehanova) kao posebna interpretacija

stvarnosti. Prema njemu, sve manifestacije realnosti svode se na

jedinstvenu osnovu u materiji, koja se kreće po imanentnim

dijalektičkim zakonima.

26

- sinergetski efekat postoji samo ako postoji harmonija

između elemenata sistema.

- sinergetski efekat je donošenje zaključaka dedukcijom

(od opšteg ka pojedinačnom)

- cjelina se ne može rastaviti na sastavne dijelove, a da pri

tome ne izgubi svoje osobine.

- optimum cjeline = zbir suboptimuma, i

- matematički : f(a,b,c) > f(a) + f(b) + f(c).

c) metode kibernetskog pristupa (metoda povratne sprege i

metoda "crne kutije").

Dakle, informatika je naučna disciplina koja

proučava strukturu i svojstvo informacije, njeno

oblikovanje, prenošenje, registrovanje, obrađivanje i

korišćenje. Kako je nastanak i razvoj informatike tijesno

vezan uz primjenu računara, informatiku možemo

definisati i kao naučnu disciplinu koja istražuje sastav,

funkcije, oblikovanje, izgradnju i funkcionisanje

informacionih sistema sa računarskom podrškom. Po

tome informatika je ne samo nauka, nego i tehnologija,

jer utiče na proizvodne snage 12 .

Cilj informatike je razvoj optimalnih metoda i

sredstava pronalaženja, prenosa, prijema, memorisanja,

obrade i korišćenja informacija.

12 Proizvodne snage (engl. productive force) - Međusobno

povezani sredstva za rad, predmeti rada i radna snaga, stavljeni u

dinamički odnos i privremeno aktivirani radi prilagođavanja

prirode ljudskim potrebama. Informacija i znanje se u teoriji i

praksi sve više tretiraju kao direktne proizvodne snage (engl.

immediately productive force) već odavno se razmatraju kao

strateški faktor proizvodnje.

27

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Šta je to “informatika“ i kako je taj pojam nastao?

2. Kako je pojam „informatika“ 1966. godine

definisala Francuska akademija nauka?

3. Šta je predmet i cilj informatike?

4. Šta je predmet proučavanja informatike?

5. Da li oblast informatike obuhvata samo

proučavanje računara?

6. Šta se podrazumijeva pod „računarstvom“?

7. Za šta je zaslužan Norbert Viner sam, a zašto on

zajedno sa Klod Šenonom, Ričardom Hartlijem i

Andrejem Kolmogorovom?

8. Šta je to „sinergetski efekat“ kod sistema i kako se

on iskazuje matematički?

28

“Bez materije ništa ne postoji, bez energije ništa se ne događa,

bez informacija ništa nema smisla”

(J. Božičević, 1995)

4. INFORMACIJA - PORUKA -

ZNAK

Reklo bi se da je metodološki najjednostavnije početi

od pitanja: šta je informacija. Ali, teškoća je u tome da u

literaturi na to pitanje još uvijek nema jedinstvenog

odgovora, kao ni na to šta je informatika ili kibernetika.

Postoji u literaturi mnogo različitih definicija šta

je to informacija, od kojih strogo uzevši nijedna nije

pogrešna, ali ni jedna nije prihvaćena od strane svih;

svaka je iz svog ugla, iz ugla određene nauke i prakse,

tačna, ali ne zadovoljava i sve ostale "uglove".

Ako se pođe od etimološkog značenja riječi

informacija dolazi se do latinskog "Informatio", čije je

značenje formiranje nečeg, uobličavanje ili podučavanje.

To znači da moraju da postoje u krajnjoj liniji dva

sistema koji međusobno djeluju jedan na drugi. Tim

dejstvima - uticajima možemo dodijeliti određeni smisao

koji zovemo informacija. Ovo se slaže i sa formalnom

definicijom informacije o kojoj će biti riječi kasnije.

Intuitivni odgovor na pitanje šta je informacija,

glasi: saopštenje. U svakodnevnom životu pojam

informacija poistovjećuje se sa pojmom saopštenje.

Neko nekome, nešto nečemu ili nešto nekome - nešto

saopštava, pri čemu nije važan fizički oblik, ni tehnika tog

saopštavanja. Recimo, ljudi međusobno prenose uzajamna

saopštenja na ogroman broj načina. Čitava priroda prosto

kipti od mnogobrojnosti veza i najrazličitijih prenosa

informacija, odnosno saopštenja. Ali, ne samo živa, nego i

neživa priroda (primjer fizike, hemije, termodinamike), tj.

čitav materijalni svijet prožet je bezbrojnim

informacijama, nešto slično kao što je prožet

neprekidnim kretanjem materije i energije.

Međutim, bilo bi pogrešno samo na osnovu intuitivnog

odgovora izvesti zaključak da je informacija sinonim

saopštenja jer, kao što ćemo vidjeti, svako saopštenje ni

približno nije informacija, ali svaka informacija je ujedno i

saopštenje.

29

Iz definicije informatike koju je dala Francuska

akademija nauka, informacija se definiše kao medij

ljudskog znanja i komuniciranja, što je dosta dobro

filozofski rečeno, međutim nas interesuje malo

pragmatičnija definicija tog pojma, pa ćemo to malo

detaljnije objasniti.

Sami znakovi ili signali (od latinske riječi "signum" -

znak) nemaju neko određeno značenje nego se pomoću

njih konkretizuju (prenose) pojmovi, poruke, podaci,

vijesti i informacije. Oni su osnovni nosioci informacije i

materijalne su ili energetske prirode. Stoga kažemo da je

znak ili signal materijalni nosilac informacije.

U društvenim sistemima signali mogu ići u obliku

napisanih ili izgovorenih riječi, slika, muzike, formula

itd., u biološkim sistemima - u obliku gena i kiselina,

raznih biotokova itd.; u tehnici - u obliku raznih fizičkih

pojava, kao što je pritisak, temperatura, tok struje i sl.

Međutim, nisu svi znakovi nosioci informacije, nego

samo oni čija se slika nalazi u memoriji korisnika (na

primjer: dogovoreni ili propisani znaci). Prema tome,

znak je nosilac informacije samo za onog primaoca koji

taj znak (signal) ima na popisu u svojoj memoriji. Znakove

koji nisu na popisu naše memorije ne razumijemo i oni

stoga ne mogu biti nosioci informacije.

Komunikacija među pojedinim jedinicama u računaru

odvija se pomoću signala. To su električne veličine,

najčešće napon, koje se prenose preko spojnih linija.

Znakovi u informatici su standardizovani i

sistematizovani, a to su: mala i velika slova azbuke ili

abecede, cifre od nula do devet (0-9), znakovi

matematičkih operacija (+ - * /), znakovi razdvajanja (: ;

. , ) ( ] [ \ } { itd.), zatim znakovi interpunkcije (! " ? ' itd.)

i razni specijalni znakovi i simboli koji služe kao

aritmetički i logički operatori (˅ ≤ Σ ≈ ≠ ≡ = > < ^ |

itd.) i neki posebni znakovi za označavanje dimenzije i tipa

podataka (• ° ® € ∞ @ © itd.). Opšteprihvaćeni standard

za razmjenu digitalno kodiranih znakova je ASCII (skr. od

American Standard for Coded Information Interchange,

čit. “aski”).

Kod po ovom standard je 7-bitni (slova su dužine 7

binarnih cifara). ASCII kod ima 256 znakova od kojih je

svaki predstavljen binarnim brojem od 0 do 255. ASCII

skup sadrži sva slova, brojeve, većinu znakova

30

interpunkcije, neke matematičke simbole i druge brojeve.

Puno ASCII znakova ima upravljačko značenje, pa ovi

kodovi služe i kao jezik za komunikaciju između različitih

dijelova računarskog sistema (na primjer, za komunikaciju

sa štampačem), na primjer znak LF - Line Feed, je znak

štampaču da preskoči jednu liniju.

Poruka ili saopštenje (obavjest) je skup znakova

sastavljenih prema određenim (dogovorenim) pravilima

između komunikatora (onih koji međusobno

komuniciraju). Kao i znakovi i poruke, da bi bile

razumljive primaocu, moraju se nalaziti na popisu u

memoriji primaoca, a pored toga one moraju biti vezane

uz određene konkretne ili apstraktne pojmove. Možemo

kazati da su poruke ili saopštenja skup znakova koje smo

mi spoznali rođenjem, učenjem ili čuvenjem (čuli smo to

nekada, negdje i od nekoga, pa nam je stoga postalo

poznato).

Poruka uvijek ima neko značenje, ali sama za sebe ne

govori nam mnogo. Na primjer, poruka "87" ne govori

nam nešto posebno, ali ako taj broj povežemo s nekim

predmetom, onda ima određeno značenje i ispunjava

određenu svrhu, na primjer: "87 komada proizvoda A".

Skup poruka koje imaju određenu svrhu

predstavlja podatke odnosno vijesti. Prema tome, podaci

su skup poruka koje za primaoca imaju određeno

značenje.

Riječ "informacija" je izraz koji potiče od latinske

riječi informatio, što bukvalno znači razjašnjenje,

izlaganje, osvjedočenje. Iz razloga interdisciplinarnosti

informatike, do sada je otkriveno mnogo komponenata

pojma informacije, pa postoje teškoće u formiranju

dovoljno opšte definicije ovog filozofskog, dakle

apstraktnog, pojma. Otuda danas postoje brojne

definicije informacije od kojih se ni jedna ne može uzeti

kao opšta.

Svjesni te činjenice mi ćemo se, za sada, koristiti

slijedećom definicijom: informacija je skup poruka i

podataka, jednim imenom - sadržaj poruka, koji

prijemniku u procesu komuniciranja služe za otklanjanje

nedoumice ili smanjenje neizvjesnosti i za preduzimanje

određenih akcija.

Ovo bi bila definicija informacije s obzirom na njene

osobine. Dakle, informacija za prijemnika ima karakter

novosti, otklanja mu neizvjesnost ili nedoumicu u pogledu

31

ishoda neke aktivnosti ili događaja i služi mu kao podloga

za donošenje odluka.

U navedenom primjeru, "87 komada proizvoda A",

možemo zaključiti da je to poruka ili saopštenje, jer ne

otklanja nikakvu neizvjesnost, koju možemo otkloniti

jedino primitkom informacije. Dakle, informaciju možemo

stvoriti ako uz navedenu poruku dodamo još i kontekst

poruke, tj. podatak o tome gdje se nalaze tih 87

proizvoda A i čemu ili kome su namijenjeni - na primjer:

"87 komada proizvoda A su na skladištu, a 54 komada su

rezervisana za kupca K".

Uglavnom, možemo reći da je informacija apstraktan

pojam, a njena fizička predstava obično se naziva podatak.

Da bi informacija mogla da se upotrebi ona mora da bude

prikazana preko realnih elemenata, kao što su: slova,

brojevi, vrijednosti nekih fizičkih veličina i slično.

Informacije predstavljaju činjenice o pojmovima kao što

su ljudi, biljke, životinje, predmeti i pojave. Da bismo

bolje objasnili razliku između pojma podatak i pojam

informacija i definisali njihovo značenje, poslužićemo se

slijedećim primjerom.

Primjer 4.1. Podatke o komponentama stanja sistema

“fakultet”, kao realnog sistema, predstavljaju:

- podaci o svakom studentu,

- broj upisanih studenata,

- podaci o nastavnicima,

- podaci o godinama studija,

- podaci o predmetima,

- ocjene studenata iz predmeta, i slično.

Na primjer, neki student može biti opisan na slijedeći

način:

“Indira Marković je student treće godine Fakulteta

poslovne informatike u Travniku. Ona stanuje u Vlašičkoj

ulici broj 17 u Vitezu”.

Ovakav opis sadrži posredno informaciju koju mi

razumijemo na osnovu iskustva, ali ona je informacija u

kontekstu u kojem podaci figurišu. Dakle, nismo rekli ni

da je to Petar Petrić, niti Ana Lovrenović, nego Indira

Marković. Nismo rekli ni da je student IV, II ili I godine,

nego III godine. Nismo rekli ni da studira na Fakultetu

kozmetologije i zdravstvene njege, niti na Filozofskom

32

fakultetu, već smo rekli da je to Fakultet poslovne

informatike, i on se nalazi u Travniku, a nije ni u Bihaću,

ni u Livnu, ni u Sarajevu. Takođe nismo rekli da joj je

ulica stanovanja Bašćaršijska, niti Kralja Alfonsa XIII, već

smo rekli da je ulica u kojoj student stanuje Vlašićka ulica.

Takođe, broj kuće je 17, a nije ni bb, ni 23, ni 116. Rekli

smo da je Vitez grad u kojem student stanuje, a nismo rekli

ni da je to Kiseljak, Tuzla ili Bugojno. Pa šta to onda,

eventualno, u prethodnoj rečenici, za koju smo rekli da je

informacija, može nekome da bude nejasno ili da bude

nepoznato nakon što mu ista bude saopštena. Naravno,

ništa s obzirom na kontekst saopštenja i podataka u toj

rečenici.

Ali, hajde sada da tu informaciju (rečenicu) kažemo na

malo drugačiji način, ali da pazimo da ne promijenimo ni

sadržaj (podatke) niti značenje (kontekst) informacije koju

ta rečenica nosi:

“Indira Marković je ime i prezime studenta, treća je

godina studija. Fakultet poslovne informatike, je naziv

fakulteta koji student pohađa, Travnik je grad u kojem se

fakultet nalazi, Vlašička je naziv ulice u kojoj student

stanuje, broj 17 je broj kuće stanovanja studenta, a Vitez je

grad u kojem student stanuje”.

Iz prednjeg primjera može se uočiti da je informacija o

studentu, obilježju njegovog studija i adresi stanovanja

sastavljena iz najmanje dva dijela: podataka i konteksta.

Da bismo bolje uočili razliku između podataka i

konteksta, u gornjoj rečenici podatke smo ispisali kosim

slovima, a kontekst je ostao u nizmjenjenom obliku slova.

U informatici i računarstvu je, pored toga, važno da

znamo i u kakvom fizičkom obliku su podaci predstavljeni.

Prema tome, informaciju o nekom biću, predmetu, stvari

ili pojmu u informatici čine:

- kontekst,

- podaci i

- način ili medij fizičkog predstavljanja podataka.

Kao što iz našeg primjera vidimo, kontekst je definisan

pomoću niza veličina i isti je za sve slične pojave.

Kontekst informacije određuje se tako što se napravi lista

veličina koje ga definišu i čije će vrijednosti biti zapisane

podacima. U našem primjeru, to su: prezime i ime, godina

33

studija, naziv fakulteta, sjedište fakulteta, i adresa

stanovanja (ulica, broj, mjesto-grad). Takva lista veličina u

konceptu baza podataka naziva se opis logičkog zapisa ili

logičkog sloga.

Informacija mora tačno odgovarati činjeničnom

stanju i njen sadržaj je relevantan za donošenje odluka.

Količinu informacije kao apstraktnog pojma nije tako

jednostavno izmjeriti, jer ne postoji ni dužinski metar, niti

decimalna vaga, ni zapreminski litar, ni termometar,

ampermetar i slično mjerilo kojim bi se njena količina

izmjerila. Količina informacije, kao što ćemo kasnije

vidjeti, utvrđuje se prema stepenu u kojem ona (njen

prijem) otklanja neizvjesnost ili nedoumicu ili nas nagoni

na preduzimanje neke akcije. Tako je izmišljen “bit” kao

osnovna jedinica za mjerenje količine informacije. Jedan

bit je ona količina informacije koja se dobije saznanjem da

se od dva podjednako vjerovatna (slučajna) događaja desio

jedan. Ili, na drugi način rečeno: mjera za količinu

informacije, koja se naziva BIT (BInary digiT = binarni

broj), je količina informacije 50% slučajnog događaja.

Ukoliko je neka poruka vjerovatnija utoliko ona sadrži

manje informacija. Tako, na primjer, neko izlaganje je više

naučno (pruža više informacija) ako je manje izričito.

Veću količinu informacija nosi, odnosno više je naučno,

mišljenje da je “vjerovatno da će svemir doživjeti svoju

toplotnu smrt” nego ako se izričito tvrdi da će to “sigurno”

tako biti.

Primjer 4.2: Poruka može i ne mora da sadrži informaciju.

Na primjer, osoba 'A' posmatra kako osoba 'B' baca kamen

u dalj. Zatim, osoba 'B' poručuje osobi 'A' da je kamen

„pao na zemlju“. Osobi 'A' ova poruka ne donosi nova

saznanja o događaju, jer oko pada kamena na zemlju nema

dvojbe, nema neizvjesnosti ni nedoumice. Rezultat

događaja je osobi 'A' 100% poznat i vjerovatan (siguran

je), jer drugačije ne može biti. Takva poruka u sebi ne

sadrži informaciju. Količina informacije u njoj jednaka je

nuli.

Ako takođe osoba 'A' u vazduh baci novčić i zatim poruči

osobi 'B' da je novčić pao na zemlju „na jednu od strana“,

tada ta poruka takođe ne sadrži informaciju jer osobi 'B' ne

otklanja neizvjesnost i nedoumicu oko rezultata. 50% je

moguće da novčić padne na jednu stranu, odnosno 50% je

moguće da novčić padne na drugu stranu. Međutim,

34

poruka da je novčić po padu pokazao „pismo“ (ili „glavu“)

sadrži novo saznanje o događaju i u sebi sadrži

informaciju, jer je ta poruka otklonila svaku neizvjesnost

oko toga na koju stranu je pao (pokazao) novčić. Količina

informacije u poruci sada je veća od nule.

Poruka ili saopštenje koja egzaktno opisuje rezultat

neizvjesnog događaja, sadrži u sebi određenu količinu

informacije.

Primjer 4.3: Ovaj primjer uzet je iz prakse onako kako je

autor (R.L.) studentima na času demonstrirao šta je to 1 bit

informacije, odnosno šta je i kolika je količina informacije

od jednog bita.

U sali u kojoj se nalazi grupa studenata pronađimo tačno

određenu osobu po imenu i prezimenu i mjerimo koliko

bit-ova informacije nam je potrebno da tu osobu nađemo.

Zamolimo nekoga od prisutnih da nam kaže (ali ne da

pokaže), imenom i prezimenom, neku osobu koja je tu,

među nama. Zatim, studenta/studenticu zamolimo da nam

samo sa “da” ili sa “ne” odgovara na naša pitanja koja će

se odnositi na to da li se tražena osoba nalazi sa lijeve ili

desne strane rukom pokazane, ravnomjerno (po sredini)

podijeljene grupe studenata. Logično, tražena osoba može

biti samo sa jedne strane strane ravnomjerno podijeljene

(pokazano rukom) grupe. Odgovor na prvo pitanje daje

nam 1 bit informacije, jer smo saznali da se od podjednake

mogućnosti da se tražena osoba nalazi sa jedne od dviju

strana, saznali jednu stranu na kojoj se tražena osoba

nalazi. Traženje nastavljamo sa istim pitanjem, ali tako što

sada preostalu polovinu grupe studenata, za koju je

odgovor bio “da” se tražena osoba nalazi na toj strani, opet

(od oka) podijelimo na dvije, otprilike, ravnomjerne grupe

- lijevo od naše ruke i desno. Opet studenta/studenticu

zamolimo da nam samo sa “da” ili sa “ne” odgovori na

naše pitanje koje se odnosi na to da li se tražena osoba

nalazi sa naše lijeve ili sa desne strane rukom pokazane,

ravnomjerno (po pola) podijeljene preostale grupe. Nakon

odgovora, bilo “da” ili “ne”, dobićemo još 1 bit

informacije. Do sada smo dobili 2 bita informacije, ali mi

još ne znamo ko je tražena osoba. Očigledno je da nam

nedostaje još bita informacije. Zato, ovaj postupak

nastavljamo sve dok ne preostane poslednja moguća

podjela na pola preostale grupe. Kada od

studenta/studentice dobijemo odgovor na osnovu kojeg

35

saznamo na kojoj strani se nalazi tražena osoba, tada je

on/ona ta tražena osoba. Taj 1 bit dobivene informacije

pribrojimo prethodnom zbiru bitova i dobijemo izmjerenu

količinu informacije koju smo dobili da bi došli do tačno

određene osobe, odnosno koja nam je bila potrebna da bi

entropiju problema “traženja tačno određene osobe u grupi

osoba” sveli na nulu.

Ova količina informacije se može tačno izračunati i to po

formuli za entropiju, ali o tome će više riječi biti u jednom

od narednih poglavlja.

Primjer 4.4: Prilikom bacanja kocke i kuglice ruleta,

bacači su gledaocima saopštili slijedeće poruke:

a) kocka je pokazala jedan od šest brojeva,

b) kocka je pokazala broj tri,

c) kocka je pokazala broj sedam,

d) kuglica je stala na jedan od brojeva,

e) kuglica je stala na broj sedam.

Pojedinim porukama ćemo pridružiti slijedeće opise

sadržaja informacije:

a) Poruka ne sadrži informaciju jer će bačena kocka

sigurno pokazati jedan broj. Događaj opisan na navedeni

način 100% je siguran i nije neizvjestan. Vjerovatnoća

pokazivanja bilo kojeg broja je:

p=1 (100%)

b) Poruka sadrži informaciju jer otklanja dvojbu oko

rezultata bacanja kocke. Kako kocka ima šest jednakih

strana, vjerovatnoća pokazivanja navedenog broja je:

p=1/6 (16.66%)

c) Poruka sadrži potpuno nemoguć opis. U ovom slučaju

radi se o degradaciji informacije, tj. događaj je nemoguć i

vjerovatnoća njegovog nastanka jednaka je nuli,

p=0 (0%)

d) Poruka ne sadrži informaciju jer je sigurno da će kuglica

stati na polje s jednim od brojeva. Događaj je po opisu

identičan događaju a).

p=1 (100%)

e) Kako rulet ima ukupno 37 polja, znači da je

zaustavljanje kuglice na navedenom broju jedan od 37

mogućih rezultata događaja. Vjerovatnoća pokazivanja za

jedan broj je:

36

p=1/37 (2.70%)

Primjer pokazuje da neizvjesnost događaja utiče na

količinu informacije sadržane u poruci. Količina

informacije je veća što je događaj neizvjesniji. Saznanje o

rezultatu događaja odklanja neizvjesnost, odnosno

odstranjuje dvojbu, odnosno neodređenost događaja -

entropiju. Povećanjem količine informacije smanjuje se

entropija.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Šta su „znakovi“ u informatici?

2. Šta je poruka ili saopštenje?

3. Šta je informacija?

4. Da li je svaka poruka ili saopštenje ujedno i

informacija?

5. Koji dijelovi (obavezno) čine informaciju o nekom

biću, predmetu, stvari ili pojmu?

6. Od slijedećih pojedinačnih saopštenja (davanjem

konteksta podacima) napravite neko saopštenje

koje će biti informacija: 127, cm, drvene, GP

„Gradnja“, Mrkonjić Grad, letve, Jajačka, 14,

komada, 22, dužine.

7. Šta u vašem primjeru informacije, onako kako ste

je vi sačinili na osnovu pojedinačnih saopštenja iz

prethodnog pitanja (6), pripada kontekstu, a šta su

podaci?

8. Navedite neki skup znakova koji nije saopštenje,

onako kako smo ga mi definisali.

9. Čime se mjeri količina informacija?

10. Šta je ASCII?

11. Čemu služe informacije?

37

5. FENOMENOLOGIJA POJMA

INFORMACIJA

Informacija je postala interdisciplinarni fenomen, a

svaka je naučna oblast pokušala, i još pokušava,

protumačiti samo jedan dio ili oblik te složene pojave.

Nikada nije bilo sporno da je informacija (saopštenje,

obavijest, poruka) kompleksan fenomen, s mnoštvom

različitih fizičkih, bioloških i društvenih svojstava. Još su

Šenon i Viver (Weaver) upozoravali da se saznanje

(saopštenje, obavijest ili poruka) može tumačiti na (a)

tehničkoj, (b) semantičkoj i (c) biheviorističkoj osnovi.

Pojam egzistencije informacija, oko koje se, za koju se i

sa kojom se, cijelim svojim bićem, bavi informatika i kao

fenomenom i kao resursom informatičkog društva, tj.

njenu fenomenalnost13 objasnićemo na dva načina:

egzistencija informacije kao fenomen odraza i kao

fenomen raznovrsnosti.

Informacija kao fenomen odraza. Ako bismo htjeli da

damo definiciju pojma informacije na dijalektički način,

onako kako ona suštinski egzistira, onda to možemo

učiniti na slijedeći način. Neka je A bilo koji realni

sistem (predmet, stvar, problem, itd.). Tada sistem B

koji obezbjeđuje informaciju J o A zovemo informacioni

sistem (slika 1).

13 Fenomenologija (engl. Phenomenology) je metoda

filozofskog istraživanja koji je razvio Edmund Huserl (Husserl).

Sama riječ doslovno znači proučavanje ili opisivanje pojava. Cilj

fenomenologije je da obuhvati totalitet ili suštinu opažanog

objekta.

38

U slučaju sprege dva proizvoljna objekta A i B (ma

kakvi oni bili) jedan od njih uvijek odražava (oslikava,

reflektuje) onaj drugi. Pri tome, odraz je (po riječima

ruskog filozofa A. D. Ursul-a) reprodukovanje sadržine

jednog objekta u drugoj formi - u drugom objektu i to

u procesu njihovog uzajamnog djelovanja. Dakle, za

pojavu odraza nužno mora da egzistira sprega ( - ro)

dva objekta - objekta A koji se odražava i objekta B koji

ga odražava. To se može objasniti i time da ne može realni

sistem da bude, na primjer, školska tabla, a odražavajući

sistem, na primjer, neka biljka ili životinja. Pored toga,

odraz posjeduje semantiku (smisao) i intenzitet

(jasnost). To znači da se u fenomenu odraza krije jedna

logička veličina J, koja se može definisati uređenom

četvorkom:

J = ( A, B, S, I ).

Ovu veličinu zovemo informacija. Pri tome, komponente

informacije su:

A - objekat odražavanja ( realni sistem, npr. preduzeće,

čovjek, biljka, životinja, organizacioni problem itd.),

B - objekat koji saopštava

J - odražavajući objekat (informacioni sistem)

S - skup znakova čije značenje definiše smisao

odražavanja, a

I - intenzitet odražavanja.

Ako nedostaje bar jedna od navedenih komponenata,

tada ne može biti riječi o informaciji. Iz ovakve

definicije informacije može se zaključiti, da je ona

objektivna veličina kao sadržaj odražavanja, da se uvijek

39

odnosi na prvi objekat, a saopštava je drugi, da ima svoj

smisao (značenje, semantiku) i da ima svoj intenzitet

(količinu).14

Ovdje smo nabrojali samo dvije komponente

informacije: semantičku (kao relaciju znakova prema

označenom objektu) i kvalitativnu. Pod semantičkim

jedinicama podataka podrazumijevamo jedinice podataka

koje se prenose u razmjeni informacija između ljudi, na

čovjeku prihvatljivim nosiocima podataka. Najmanja

semantička jedinica podataka je znak, a zatim pojam,

segment, slog i datoteka.

U literaturi se često uz pojam informacija koriste

prilozi, kao na primjer: logička, naučna, upravljačka,

ekonomska, medicinska, socijalna, itd. Definicija pojma

informacije koju smo naprijed naveli dovoljno je opšta da

su sve nabrojane karakteristike obuhvaćene gornjim

izrazom, zavisno od toga kakve je prirode objekat A.

Naučna istraživanja pokazuju da je informacija

neodvojivo povezana sa odrazom. Ali, informacija je samo

jedan aspekt - jedna strana odraza, ona je odraz

raznovrsnosti. To znači da je pojam odraza širi pojam od

pojma informacije.

Koristeći sliku 1. za objašnjenje pojma informacije

pomoću odraza, možemo dati slijedeću definiciju pojma

informacionog sistema.

Neka je A bilo koji realni sistem, sistem koji

obezbjeđuje informaciju J o A zvaće se informacioni

sistem, ili kraće IS sistema A. Iz ovakvog opisa IS-a

slijede veoma važni zaključci:

- na osnovu dijalektičog principa sveopšte povezanosti

i djelovanja slijedi, da za jedan isti realni sistem A može

se naći, ili konstruisati, više (teoretski bezbroj)

informacionih sistema. Zaista, svaki sistem koji je u stanju

da obezbijedi informaciju o B, koji je u nekakvoj vezi sa

A, predstavlja IS sistema (ili objekta) A.

- informacioni sistem objekta A (sistema A), koji

obezbjeđuje informaciju J (sistem B), međutim, nije

jednoznačno određen. Postoji više informacionih

14 Interesantno je da u engleskom jeziku ne postoji množina od

riječi informacija i podatak, dakle ne postoje izrazi

Informations i datas, nego uvijek i samo izrazi Information

( informacija/e) i data (podatak/ci).

40

sistema koji obezbjeđuju istu informaciju J u odnosu na

isti sistem A.

Ovako kompleksna definicija informacionog sistema

zahtjeva i svoju konkretizaciju. Stoga, u svim našim

daljim izlaganjima realni sistem (sistem A) biće neki

organizacioni sistem - preduzeće, neki biološki (živi)

sistem (čovjek, biljka, životinja), neki problem ili neki

model (ekonomski, organizacioni, matematički, itd.), a

sistem B njihov informacioni sistem.

Informacija kao fenomen raznovrsnosti. Wiljem Ros

Ešbi (William Ross Ashby, 1956.) dao je nešto širi pristup

objašnjenju pojma informacije. On je dokazao da je pojam

informacije neodvojiv od pojma raznovrsnosti, što se

samo po sebi nadovezuje na odraz. Dakle, informacija

postoji samo ako postoji i raznovrsnost (elemenata,

mogućnosti, varijanti, izbora, poteza, aktivnosti itd.). To se

tumači na ovaj način: zamislimo skup sastavljen od

slijedećih elemenata:

a, b, c, a, c, c, a, b, c, b, b, a.

Kao što se vidi, gornji skup ima dvanaest elemenata.

Izostavljajući redoslijed rasporeda tih elemenata, kao i

njihove moguće kombinacije, vidimo da taj skup sadrži

svega tri različita elementa: a, b, c. Po R. Ešbi-ju taj skup

ima "razliku od tri elementa", a količina informacija

izražava količinu (broj) raznovrsnosti. Prema tome, skup u

kome su svi elementi različiti ima maksimalan broj

raznovrsnosti i u tom slučaju količina primljenih

informacija ima maksimalnu vrijednost. Nasuprot tome,

skup u kome su svi elementi jednaki sadrži minimalan

broj raznovrsnih elemenata, to jest svega 1, pa je

količina informacije u takvom skupu jednaka nuli. Iz

ovoga se izvlači zaključak o tome da se informacija u

skupu pojavljuje onda kada se elementi razlikuju jedan od

drugog - kada ima više alternativa, više mogućnosti.

Podatak – informacija – znanje. Pojmovi kao što su

podatak, informacija i znanje su objašnjeni na više mjesta

u stručnoj literaturi. Svugdje u objašnjenjima postoji

semantička razlika između podatka, informacije i znanja.

Najprostiji prilaz u objašnjenju pojma podatak

naglašava da je on zapis neke konkretne činjenice na

proizvoljnom medijumu (papiru, magnetskom medijumu,

41

CD-u, itd.) nezavisno od njegove dalje sudbine, tj.

nezavisno od toga da li će biti upotrijebljen za donošenje

poslovnih odluka i/ili za upravljanje ili ne. Ako se podatak

upotrijebi za upravljanje, tj u procesu odlučivanja, on se

transformiše u informaciju. Zapis zadržava svojstvo

podatka sve dok postoji vjerovatnoća da će se na neki

način transformisati u informaciju, a poslije gubi to svoje

svojstvo.

Takvo shvatanje pojma podatka i informacije u

današnje vrijeme više ne može da opstane. Opšte

prihvaćen je danas stav, da je podatak konkretizacija

pojave (ili pojavnog oblika) informacije, grupa simbola

koja se može obraditi na računaru, ali sa suženijim

značenjem i manjim značajem od informacije. Informacija

je bogatija u semantičkom smislu od podatka. Podatak je

neprotumačeno saznanje ili neprotumačena informacija

koja se može protumačiti. Podatak je, znači, takav

neprotumačeni niz simbola ili znakova koji opisuje

karakteristike (obilježja) stanja objekata ili uopšte

promjena u realnom sistemu sa ciljem kasnijeg korišćenja

i/ili obrade, a obuhvata se u formi pogodnoj za

memorisanje i prenos.

Informacija je, dakle, protumačeni podatak. Podaci

nose u sebi informaciju, ali količina informacionog

sadržaja podatka je takođe relativan pojam, jer u velikoj

mjeri zavisi od primaoca podatka (informacija). Isti

podatak, naime za jednog primaoca ostaje samo podatak

(znači on ga nije mogao protumačiti), a za drugog

primaoca postaje informacija (ako za njega predstavlja

novo saznanje).

Informacija kao skup podataka sa značenjem, postaje znanjem tek kada je primijenjena – kada njena upotreba dodaje vrijednost.

Protumačenje saznanja je u stvari povezivanje

novodobijenog podatka ili iskaza sa ranijim saznanjima.

Ako ne postoje ranija saznanja sa kojima bi se mogao

povezati podatak, informacija naravno neće nastati.

Informacija se neće “roditi” ni tada, ako se povezivanje

već jednom dogodilo. Informacija nastaje u trenucima

kada razmišljamo o samom sadržaju podatka, kad

donosimo neki sud u vezi tog iskaza, kada pronađemo

42

mjesto tog podatka u nekoj ili nekim klasifikacijama, kada

formiramo neku misao, kada formulišemo neki

zaključak15.

Upravo iz prethodnih razloga na računaru uvijek

smještamo “samo” podatke, koje poslije po potrebi i

obradimo. Informacija, onako kako smo je mi definisali,

rađa se samo u glavama ljudi, a obrada podataka na

računaru je samo onda odgovarajuća ako obezbjeđuje

takve nizove podataka da ljudima olakšava i ubrzava

proces njihovog protumačenja.

I da zaključimo oko toga šta se može smatrati informacijom s obzirom da postoje brojne definicije pojma informacije. Da bi se nešto, prema pojedinoj definiciji, smatralo informacijom, neophodno je da: a) kazuje nešto što je prethodno nepoznato primaocu, b) govori o nečemu što je prethodno manje nesumnjivo za primaoca, c) utiče na količinu ili strukturu znanja primaoca, d) bude upotrijebljeno u primaočevom odlučivanju, e) proizvodi zamišljene, razmatrane ili stvarno preduzete akcije primaoca, f) primaocu redukuje neizvjesnost, g) primaocu pomaže da identifikuje kontekstualna značenja riječi u rečenici, h) isključuje neka od alternativnih stanja stvari i i) mijenja vjerovanja primaoca, posebno s obzirom na distribucije vjerovatnoća s primaočeve tačke gledišta.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Kako se pomoću fenomena odraza na dijalektički

način objašnjava pojam informacije?

2. Kako se na dijalektički način objašnjava

egzistencija informacionog sistema?

15 Ekonomiste osuđuju da nisu u stanju da se odluče. Naročito su

osuđivali sjajnog Johna Maynarda Keynesa za prevrtljive

stavove. Kada je kraljevska komisija zamolila petoro ekonomista

za mišljenje, rečeno joj je da će dobiti šest odgovora - dva od

gospodina Keynesa. Sam gospodin Keynes se nije nimalo kajao

zbog toga. Obično bi kazao: “Kad se moje informacije

promijene, ja promijenim svoje mišljenje. A šta Vi u tom slučaju

radite, gospodine?” On nije želio da bude poput zaustavljenog

sata koji pokazuje tačno vrijeme samo dva puta u danu.

(P.A.Samuelson)

43

3. Kako se po Ros Ešbiju objašnjava egzistencija

pojma informacije?

4. Da li su podatak i informacija sinonimi, odnosno

da li je to jedno te isto?

5. Kada informacija kao skup podataka sa značenjem, postaje znanje?

6. Šta je neophodno da bi se nešto smatralo

informacijom?

7. Šta se obrađuje u računaru-podaci ili informacije?

44

6. FENOMENOLOGIJA POJMA

ZNANJE

O znanju ima nekoliko različitih teorija, pa je i izraz znanje, baš kao i izraz informacija, višeznačan. Navešćemo niz definicija znanja nanizanih po vremenu kada su nastale: "Znanje je informacija u kontekstu". Ova definicija ima korijene u racionalističkom shvatanju prema kojem se neko tvrđenje smatra valjanim znanjem ako ne sadrži kontradikciju i ako se koherentno uklapa u širi okvir znanja. (1970) "Znanje obuhvata implicitna i eksplicitna ograničenja postavljena nad objektima (entitetima), operacijama i odnosima zajedno s opštim i specifičnim heuristicima i procedurama zaključivanja uključenim u situaciju koja se modeliraju." (1984) "Znanje je informacija koja je organizovana i analizirana da bi bila razumljiva i primjenljiva u rješavanju problema ili u odlučivanju." (1992) "Znanje se sastoji od istina i vjerovanja, perspektiva i pojmova, rasuđivanja i očekivanja, metodologija i know-how." (1993) "Znanje je rezonovanje o informacijama i podacima radi aktivnog omogućavanja performanse, rješavanja problema, donošenja odluka, učenja i učenja drugih." (1997) "O znanju sastavljenom od podataka i informacija može se misliti kao o znatno većem razumijevanju situacije, odnosa, uzročnih fenomena, i kao o teorijama i pravilima (eksplicitnim i implicitnim) koje leže u osnovi datog domena ili problema." (2000) "Znanje je informacija koja je kontekstualna, relevantna i djelotvorna." (2005) „Znanje je aktivnost koja manipuliše, transformiše ili stvara rezultat iz nečega. Čak šta više, znanje djeluje kao mehanizam koji iz podataka i informacija kreira odluke i definisane postupke.“ (2011) Znanje je ukupnost svega što je bilo spoznato, otkriveno ili izvedeno zaključivanjem. Znanje je neophodno za dobro odlučivanja, tj. za prepoznavanje i razumijevanje uzročno/posljedičnih odnosa koji utiču na poslovanje organizacije, a time i na sposobnost predviđanja njene budućnosti.

45

Saznanja o realnom svijetu vezana za njegove pojave i

procese kroz iskustva i učenje omogućuju formulisanje

zaključaka, analizu uzročno - posljedičnih veza,

apstrahovanje – izvlačenje bitnih crta – atributa, kao i

sposobnost sticanja novih saznanja i označavaju sistem na

višem nivou apstarkcije koji se naziva znanjem.

Slika 2: Slijed pretvorbe podatka u znanje

Znanje je, prema tome, pojmovna slika realnosti u

svijesti ljudi o stvarima, objektima, činjenicama, pojavama

i procesima zajedno sa svim njihovim međusobnim i

uzročno-posljedičnim vezama.

Jedna druga definicija glasi: znanje predstavlja

razumijevanje određene oblasti, koja u sebi sadrži

potencijal za njenu praktičnu primjenu.

Neosporno je stanovište da je znanje nematerijalni resurs.

Ali, iako nematerijalno, ono se može sakupljati, skladištiti

i prenositi kroz različite medije (govorom, vizualno-

tekstom, slikom) te prikazivati na različite načine uz

različite tehnike i sredstva. Neki autori pojam znanja

prvenstveno, a neki isključivo, vežu uz čovjeka i

organizaciju, međutim autori koji su bliži tehnologiji,

posebno iz područja vještačke inteligencije, govore o

bazama znanja. Na primjeru ekspertnih sistema, u kojima

se znanje prvo prikuplja od stručnjaka, može se uočiti da

se znanje može uskladištiti, a potom koristiti iz

tehnoloških sredstava.

U novije vrijeme u propulziji je ekonomija zasnovana

na znanjima kao efikasnom faktoru proizvodnje i

upravljanja znanjima (managing knowledge) do sredine

80-ih godina, a kasnije knowledge management16) na svim

16 Upravljanje znanjem (knowledge management) je nastojanje

da pravo znanje dospije do pravih procesora (obrađivača), u

pravo vrijeme, u pravim prezentacijama, uz prave troškove, sve s

ciljem da se uspostave (potspješe) pravi odnosi, odluke i

46

nivoima. Područje interesovanja naučnika iz menadžmenta

znanja, sada, ili upravljanja znanjem, ranije, razmatra se

kao proces u kojem se znanje kreira, osvaja, čuva, dijeli i

primjenjuje, i s tog aspekta predstavlja oblast u kojoj se

znanje primjenjuje efikasno u svim situacijama

odlučivanja.

Odnos podatka, informacije i znanja. Mnogi shvataju

razlike između podataka, informacije i znanja, kao

postepene, različite nivoe istog objekta, pri čemu samo

čovjekova interpretacija stvara razliku. Na narednoj slici

simbolički je prikazan “put” i “okolina” (dakle

“infrastruktura”) kojim se od podataka dolazi do znanja,

inteligencije i mudrosti.

Podaci predstavljaju opažanja ili činjenice izvan konteksta, te stoga sami po sebi ne prenose značenje. Podatak postaje informacija kada mu se doda odgovarajući kontekst. Informacija se preobražava u znanje ako joj ljudi dodaju svoje iskustvo, rasuđivanje, vrijednosti i uvjerenja.

Slika 3. Odnos podaci-informacija-znanje-mudrost

Znanje predstavljaju naša vjerovanja i vrednovanja koja se

zasnivaju na smisleno organizovanom skupu informacija

(poruka) do kojih dolazimo iskustvom, komunikacijom ili

zaključivanjem.

Inteligencija17 se obično definiše kao sposobnost

snalaženja u novim situacijama, pri čemu se umjetno

nastoji odvojiti od iskustva ili znanja. U stvarnosti

inteligencija ne postoji odvojeno od znanja i svih ostalih

karakteristika koje čine jednu osobu. Inteligencija je često

neophodna, ali ne i dovoljna za uspjeh. Osim sposobnosti

važne su okolnosti, osobine ličnosti i motivacija.

aktivnosti uz uvažavanje uloge entiteta. Ta nastojanja iskazuju

se u različitim kontekstima, kao što su kreiranje, komuniciranje,

istraživanje i odlučivanje. 17 Riječ inteligencija potiče od latinske riječi inteligere i znači

razumijeti, shvatiti.

47

Postoji nekoliko grupa definicija inteligencije, a obično se

navode slijedeće sposobnosti kao osnova inteligencije:

brzina adaptacije na postojeće i novonastale uslove

brzina i lakoća učenja

apstraktno mišljenje

brzina osjetljivosti za zadati problem

shvatanje matematičkih problema

sposobnost korištenja riječi prilikom govora i

pisanja, razumijevanje ideja

opšta sposobnost osobe uključujući svrsishodnu

primjenu svih iznad navedenih sposobnosti.

Teorija višestruke inteligencije H. Gardnera18

pretpostavlja da postoje više različitih inteligencija koje

svaka osoba ima više ili manje razvijene. Sedam vrsta

inteligencije koje je Gardner inicijalno predstavio su:

jezička, logičko-matematička, tjelesno-kinestetička,

prostorna, muzička, interpersonalna i intrapersonalna.

Naknadno je dodata i osma vrsta inteligencije –

prirodnjačka.

Jezička inteligencija omogućava čovjeku da dobro

verbalno forumuliše svoje misli i komunicira – da govori,

čita, piše.

Logičko-matematička inteligencija “odgovorna” je za

logičko razmišljanje, usvajanje pojmova, analizu procesa i

građenje naučnih teorija (rješavanje matematičkih

problema i naučnih zakonitosti, klasifikaciju činjenica,

uzročno-posljedičnu analizu procesa…)

Vizuelno-prostorna inteligencija odgovorna je za shvatanje

prostora i vizuelno izražavanje, manipulaciju i

komunikaciju (slikanje i crtanje, organizaciju informacija

kroz planove, šeme, mape, za orijentaciju u prostoru, i sl.).

18 Hauard Gardner, američki psiholog, dugogodišnji profesor i

direktor Harvardskog Pedagoškog Fakulteta, zastupa

(pedagošku) teoriju da nastava i učenje treba da budu tako

osmišljeni da kod učenika podržavaju razvoj više različitih

načina recepcije i razmišljanja, tj. da podržavaju razvoj više

inteligencija. Učenik treba da bude u poziciji da može da razvija

dominantnu vrstu inteligencije (svoje talente) što mu se

omogućava uključivanjem u nastavne aktivnosti koje podržavaju

različite inteligencije (i pravom da bira pristup) i tako što se

ocjenjivanje rezultata učenja sprovodi tako da se mjeri napredak

u razvoju više inteligencija (a ne samo verbalne i matematičko-

logičke).

48

Medijum komunikacije informacija kojim se izražava

muzička inteligencija su upravo melodija i ritam

(reprodukcija melodije i ritma i razumijevanje

odslušanog).

Tjelesno-kinestetička inteligencija omogućava precizno i

koordinisano pokretanje svih dijelova tijela u cilju

rješavanje problema ili manipulaciju predmetom (sport,

ples, manuelno pravljenje ili popravljanje različitih

predmeta …).

Interpersonalna inteligencija omogućava razumijevanje

osjećaja i poriva drugih ljudi, te ponašanja pojedinaca i

grupa ljudi (sklapanje prijateljstava i saradnja sa drugima,

uticaj na mišljenje drugih ljudi, saosjećanje..).

Intrapersonalna inteligencija (emocionalna) je odgovorna

za razumijevanje sopstvenih potreba i formiranje realne

slike o sebi samom i svojim težnjama (introspekcija19,

realistična samoprocjena, kontrola emocija i navika…).

Naknadno je dodata i osma vrsta inteligencije –

prirodnjačka, koja omogućava raspoznavanje,

klasifikovanje i razumijevanje prirode, ekosistema,

životinje i biljaka (gajenje i proučavanje biljaka i životinja,

poimanje strukture ekosistema, interesovanje za

ekologiju...).

Mudrost je pametna upotreba znanja i odlučivanje na osnovu sinteze znanja i iskustva, baziranih na moralnim normama.

Vrste znanja. Znanje možemo klasifikovati na:

- Eksplicitno znanje. Ono je po svojoj prirodi jasno,

formalno, sistematsko, lako za komunikaciju i

prenošenje.

- Implicitno (skriveno, tacitno, engl. tacit) znanje. To je

lično, neformalno, nedokumentovano znanje i čine ga

vještine, prosuđivanje i intuicija koju ljudi posjeduju i

koju ne mogu jednostavno objasniti i predstaviti, a

19 Introspekcija je promatranje vlastitih misli i osjećaja; tehnika

samopromatranja. Samoopažanje ili introspekcija je sistematsko

opažanje vlastitih psihičkih procesa. Ta psihološka metoda

primjerena je samo psihologiji. Čovjek je svjestan svojih

doživljaja i u stanju je da opaža i opisuje, bilo u trenutku samog

doživljavanja ili naknadno u sjećanju. Pred kraj XX vijeka, kada

se počela razvijati moderna psihologija, introspekcija je bila

njena glavna metoda.

49

zasnovano je na ličnom obrazovanju i stečenom

iskustvu.

Jedan od načina transformacije znanja (pretvaranja jedne

vrste znanja u drugo) je eksternalizacija, kojom se ono iz

neformalizovanog oblika prevodi u formalizovani.

Eksternalizacijom implicitno znanje transformišemo u

eksplicitne forme (riječi, koncepte, slike, grafove, tabele).

Ovim načinom transformacije znanja nastaje konceptualno

znanje. Taj proces zovemo još i formalizacija. Suprotno

od eksternalizacije je internalizacija20, način kojim se

eksplicitno znanje transformiše u implicitno znanje. Ovim

načinom transformacije znanja nastaje operacionalizovano

znanje.

Znanje može biti posmatrano kao subjektivno ili

objektivno.

- Subjektivno znanje dijelimo na:

o individualno, kada se posmatra kao stanje

uma

o distribuisano po članovima grupe kroz

praksu.

- Objektivno znanje se posmatra:

o kao objekat (istinsko vjerovanje)

o kao pristup informacijama (kako pristupiti

i koristiti informacije)

o kao sposobnost (strateška sposobnost koja

može biti primijenjena za dobijanje

kompetitivne prednosti).

Znanje se može podijeliti još i na: - Proceduralno (izraženo kao niz koraka ili akcija

za dobijanje rezultata) – odgovori na pitanja

„kako”.

- Deklarativno (vezano između varijabli) -

odgovori na pitanja „zašto”

Imamo i narednu podjelu znanja, na:

- Opšte (generalno) koje ima veliki broj individua i

lako se prenosi između njih, 20 Internalizacija je pojam koji označava prenošenje izvjesnih

spoljašnjih normi, standarda,

odnosa i akcija na unutrašnji, mentalni plan, koji se tako

doživljavaju kao vlastiti.

50

- Specifično koje posjeduje vrlo ograničen broj

individua i njegovo prenošenje je skupo. Ovo

znanje možemo podijeliti na:

o tehničko, koje predstavlja veliko znanje o

specifičnom području

o kontekstualno znanje, koje se odnosi na

specifičan kontekst (vrijeme, prostor u

kome se vrši neki rad).

Jedna druga moguća podjela znanja je na:

- Makroskopsko - nejasno, neodređeno, bez detalja,

neizraženih ciljeva i ograničenja, suštinski

interdisciplinarno, kvalitativno i sugestivno, dopušta

se kontradiktornost u konceptima i referencama,

fleksibilno i adaptibilno na promjene okoline i njena

evoluciona pravila.

- Mikroskopsko znanje - solidno, čvrsto, precizno i

tačno, fokusirano na jednu oblast u kojoj gotovo nema

kontraindikacija, često za osobe sa iskustvom

„očigledno”.

Prema strukturi prikupljanja, čuvanja i predstavljanja,

znanje možemo da razvrstamo i na:

- deklarativno (deskriptivno, deklaraciono),

- proceduralno (imperativno),

- konceptualno,

- semantičko,

- strateško, i

- epizodno.

Deklarativno znanje, je znati ŠTA. To znanje je

sastavljeno od memorijskih šema koje su međusobno

povezane pojmovima i mislima. Deklarativno i/ili

konceptualno znanje odnosi se na činjenično i pojmovno

znanje, u koje se ubrajaju osnovni elementi koji se moraju

znati da bi bili upoznati sa disciplinom, kao i

organizovanje cjeline znanja, pojmova, principa itd. Ovo

znanje poznato je još i kao deskriptivno znanje, ali i kao

propoziciono znanje. To je vrsta znanja koje je po samoj

svojoj prirodi, iskazano u deklarativnim rečenicama ili

indikativnim tvrdnjama.

Primjer 6.1:

51

Računarski programi sadrže deklarativno i proceduralno

znanje. Primjer deklarativnog znanja kod programiranja su

definicije relacija, dok je proceduralno znanje sadržano u

algoritmima pretraživanja struktura podataka kojima se

relacije interno predstavljaju.

Primjer 6.2:

Navodimo primjere nekih pitanja u testovima znanja,

kojima se provjerava deklarativno znanje.

- Pitanja u kojima se traži izdvajanje, ili grupisanje

podređenih u okviru nadređenog pojma

- Da se povežu na odgovarajući način riječi koje se

nalaze na lijevoj strani sa riječima koje se nalaze na

desnoj strani

- Pitanja u kojima se traži obilježavanje pravilnog

redoslijeda kojim se odvija

neki process.

Proceduralno znanje, znati KAKO nešto napraviti ili

uraditi, odnosno znanje koje u sebi uključuju znanja

kriterijuma koji su potrebni da bi se različite procedure

završile do kraja. Sastavljeno je iz jednostavnih i složenih

misaonih procesa i u mislima su sačinjeni u obliku sistema

sastavljenih od niza koraka u kojima uslovu slijedi

aktivnost, na primjer „ako je“ - „tada“. Ponekad je to

fiksirani redoslijed koraka, a ponekad treba donijeti odluku

koji korak treba slijedeći načiniti. Ti produkcioni sistemi

zasnivaju se na nizanju misaonih koraka. Proceduralno

znanje poznato je još i kao imperativno znanje, to je znanje

stečeno iskustvom u izvođenju nekog zadatka.

Primjer 6.3:

Prema C. Borgman (1996; 2000), za pretraživanje online

kataloga postoje tri nivoa potrebnih znanja: konceptualno,

semantičko i strateško.

Konceptualno znanje odnosi se na prevođenje

informacione potrebe na upit za pretraživanje, npr. “Koje

pojmove upotrijebiti ako tražim građu o osobama s

posebnim potrebama”.

Semantičko znanje je ono koje se primjenjuje pri odabiru

mogućnosti sistema za traženje, npr. “Trebam li koristiti

naredbu Find ili Browse?”.

Strateško znanje, znati KADA, GDJE i KAKO NEŠTO

upotrebiti. O strateškom znanju možemo da govorimo

52

onda kada, na primjer, učenici savladaju misaone operacije

i edukativne strategije, koje mogu prenositi na nove

situacije i znaju kada, gdje i kako da upotrebe to znanje.

Još jedna klasifikacija znanja je na tri osnovne vrste:

1. Činjenično znanje (npr. baze podataka)

2. Metodološko znanje (npr. računarski program)

3. Konceptualno znanje (npr. baza znanja, ekspertski

sistemi).

Slika 4: Vrste znanja prema jednoj klasifikaciji

Primjer 6.4:

Slikoviti prikaz raznih vrsta znanja dat na slici 4,

demonstriraćemo na jednom praktičnom primjeru, na

primjeru recepta za puding, koji je, čini nam se, većini,

manje ili više, veoma blizak.

Recept za puding (Proceduralno znanje)

Pripremite 0,5 l mlijeka. Odmjerite 1dl hladnog mlijeka,

dodajte sadržaj kesice i miješajte dok masa ne postane

glatka. Preostalu količinu mlijeka zasladite sa tri kašike

šećera i zagrijte do ključanja. Sklonite sa vatre, umiješajte

pripremljenu masu i kuvajte dva minuta uz neprestano

miješanje. Vrelu masu sipajte u vlažne posude i ostavite da

se puding stegne i ohladi.

Recept za puding (Deskriptivno znanje)

Masa je glatka kada je smjesa za puding razložena u masi

mlijeka, tj. kada je rastopljena i ne postoje granule.

53

Miješanje pripremljene mase sa mlijekom znači da

rastvorenu masu pudinga u hladnom mlijeku treba miješati

u toplom mlijeku, dok smjesa ne postane jedinstvena.

Vrela masa se sipa u vlažne posude da se puding ne bi

zalijepio za ivice posude u koju se sipa.

Recept za puding (Semantičko znanje)

Postoji veza između efikasnosti miješanja mlijeka i

temperature mlijeka. Prah se bolje rastvara u hladnom

mlijeku.

Postoji veza između efikasnosti kuhanja mase pudinga i

temperature mlijeka. Masa za puding se bolje kuva u već

toplom mlijeku.

Postoji veza između vlažnosti posuda i ljepljenja pudinga

za zid.

Recept za puding (Epizodno znanje)

1. Razdijeli u dijelove

Problem: Prah za puding ne može se rastvarati u toplom

mlijeku. Puding masa ne može se kuvati u hladnom

mlijeku.

Rješenje : Podijeli mlijeko na dva dijela, topli i hladni.

2. Korak po korak

Problem : Ako se čitav prah stavi odjednom u mlijeko ne

može se dobro promiješati. Dosadno je stavljati male

količine u mlijeko.

Rješenje : Odrediti količine koje mogu jednostavno da se

pomiješaju sa pudingom.

3. Napravi prelaz

Problem : Puding ne može da se kuva u hladnom mlijeku.

Ako se topla i hladna masa spoje odjednom, moguće je da

će nastati problemi.

Rješenje : Dodati malo toplog mlijeka u hladno mlijeko da

bi nastalo prilagođavanje. Poslije staviti cijelu masu za

puding u toplo mlijeko.

4. Podijeli u porcije

Problem : Puding će se stegnuti ako se ostavi da se hladi u

šerpi.

54

Rješenje: Podijeliti puding na jednake porcije.

Recept za puding - kompletan (Proceduralno znanje)

Odmjeriti 0,5 l mlijeka. Podijeliti mlijeko na dva dijela.

Jedan dio zagrijati.

Dodavati prah postepeno u hladno mlijeko. Prije nego što

se doda naredna kašika, provjerite da li se prah sjedinio sa

mlijekom.

Dodati 3 male kašike šećera u toplo mlijeko i zagrijati do

ključanja. Dodati malu količinu toplog mlijeka u hladnu

masu da bi se napravio prelaz. Nakon toga cijelu hladnu

masu dodati u toplo mlijeko i kuvati 2 minuta uz

konstantno miješanje.

Vrelu masu raspodjeliti u vlažne sudove i ostaviti puding

da se ohladi.

Proizvodnja informacija kao generator razvoja.

Poznata je činjenica da se ljudsko znanje razvija veoma

velikom brzinom. Prije 20-tak godina I. Auerbach u svom

poznatom izvještaju naveo je slijedeće odnose: ako se

cjelokupno ljudsko znanje na prelazu iz Starog u Novi

vijek21 označi sa 1, udvostručenje te količine znanja desilo

se oko 1750. godine, a na slijedeće udvostručenje znanja

trebalo je čekati samo 150 godina, dakle, ono se desilo oko

1900. godine, a slijedeće oko 1950. godine. Međutim, tek

tada dolazi do prave eksplozije razvoja i primjene novog

znanja, tako da se danas ono udvostručuje svakih 5-7

godina. Tako, danas živimo u svijetu u kojem je oko 90%

svih dosadašnjih dostignuća čovječanstva nastalo u zadnjih

30 godina. U ovim odnosima sadržane su 3 krupne poruke:

21 Od 5. vijeka počinje Velika seoba naroda kada sa istoka

prodiru novi varvarski narodi. To se prvenstveno odnosi na

naseljavanje germanskih naroda u zapadnoj i slavenskih naroda

u Centralnoj i jugoistočnoj Evropi.

Varvari (grčki βάρβαρος), je bio naziv u staro-grčkom za sve

koji su slabo ili nikako govorili grčki. Dok su 'Varvari' za

Rimljane bili neobrazovani ljudi (paideia). Danas se koristi

naziv Varvar (hrv. Barbar) za osobu koja se ne uklapa u društvo

i ima jako necivilizovan, nekulturan pristup, takozvana

"sirovina".

55

(1) razvoj ljudskog znanja je eksponencijalnog karaktera,

(2) akceleracija razvoja znanja je sve veća i (3) sve je veći

krug znanja i neznanja, ukoliko nismo u stanju da

savladamo emisiju novih informacija.

Nauka je proces proizvodnje novog znanja, a tehnologija

proces pretvaranja znanja u inovacije - nove proizvode i

usluge. Kao posljedica razvoja nauke je pojava sve veće

količine informacija. Brzina razvoja neke zemlje jako

zavisi od njene sposobnosti da proizvodi nove informacije,

pretvara ih u nove ideje i realizuje u vidu novih proizvoda

i usluga.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Šta je znanje?

2. Navedite jednu od mnogobrojnih definicija znanja.

3. Kakav je odnos u semantičnosti (značenju) između

podatka, informacije i znanja.

4. Da li se znanje, iako je nematerijalni resurs, može

kreirati, prikupljati, skladištiti (čuvati), prenositi,

prikazivati i koristiti?

5. Čime se znanje može kreirati i prenositi?

6. Kako se znanje može klasifikovati prema njegovoj

formalnosti?

7. Navedite neke vrste znanja kako se ono klasifikuje

prema strukturi njegovog prikupljanja, čuvanja i

predstavljanja.

8. Koje vrste znanja su iskorištene (prikazane) u

računarskim programima?

56

7. INFORMACIJA I ZNANJE

KAO RESURSI

Informacija je resurs, u osnovi različit od bilo koje

materijalne supstance. Ona je u suštini apstraktna, nema ni

težinu, ni veličinu ni obim. Ali, ne može sama da postoji.

Potreban joj je fizički "nosač" - medijum u koji je ona

utisnuta. U principu bilo koja materijalna struktura ili

energija može da bude nosilac informacije: svjetlost, zvuk

ili radio talasi, električna struja ili napon, magnetna

polja, trag tinte ili olovke na papiru, pa i mreža neurona22

u našem mozgu ili razni biotokovi ili kiseline u stablima

biljaka i u drveću.

Specifična karakteristika informacije kao resursa, za

razliku od materije i energije, je u slijedećem:

- informacija se upotrebom ne troši, a raspodjelom ne

smanjuje. Ako nešto znamo, možemo to naučiti i druge, a

da pritom ne gubimo naše znanje. Primjenjujući znanje,

ne samo da ga ne trošimo, nego ga kroz praksu još i

oplemenjujemo, nadopunjavamo i produbljujemo,

22 Neuron je riječ grčkog porijekla. To je osnovna strukturna i

funkcionalna jedinica nervnog sistema - nervna ćelija. Sastoji se

od tijela ćelije i nastavaka: aksona i dendrita. Nervne ćelije se

međusobno razlikuju po veličini, obliku i građi, što je povezano

sa razlikama u funkcijama pojedinih tipova neurona. Nervne

ćelije imaju ulogu provodnika (konduktora) nadražaja od

receptora (ćulnih ćelija-ćelija koje primaju nadražaje iz spoljne

ili unutrašnje sredine) i zatim ih senzitivnim neuronima prenose

do odgovarajućih centara centralnog nervnog sistema, od

centralnog nervnog sistema do odgovarajućih ćelija i organa

(efektori) koji će odreagovati na nadražaj, i ulogu prenosa i

skladištenja informacija u nervnom sistemu.

“Postojeća ekonomska teorija je još uvijek bazirana na

aksiomima koji ne važe za informaciju. Kada vam ja

prodam telefon, ja ga više nemam. Kada vam ja prodam

informaciju, ja imam više informacija samom činjenicom

da je imam i dalje i da znam da je i vi imate.

Ovo ne važi za novac”.

(Peter Drucker)

57

- informacija može biti upotrebljavana više puta i od

različitih korisnika. Proces trošenja ne uništava

informacioni sadržaj i ona se može upotrebiti ne samo

pojedinačno nego istovremeno od mnoštva korisnika,

- ne zahtijeva mnogo materije i energije za pružanje

informacionih usluga,

- informacija posjeduje fundamentalnu vrijednost, kao

novac, roba, rad ili sirovine,

- ima karakteristike koje se mogu identifikovati i mjeriti,

kao što su: metoda i cijena dobijanja, svrha u kojoj se

koristi (korisnost), različite oblike i sredstva kojima se

stvara i principe kojima se ona obrađuje,

- informacija postoji u različitim stepenima “čistoće” i

korisnosti. Ona se može “prečistiti” i obraditi da bi joj se

povećala vrijednost,

- ulaganje za pribavljanje informacije kao resursa može se

uobičajeno teretiti kao trošak, a ponekada - u zavisnosti od

ciljeva kompanije, i kao kapitalna investicija. Poređenje

troškova i koristi je moguće i poželjno (Cost-Benefit

analiza),

- njena proizvodnja ne zagađuje čovjekovu okolinu, a

zadovoljava one čovjekove potrebe koje nije moguće

zadovoljiti alternativno materijom ili energijom.

Osnovne razlike između informacije i znanja kao

resursa su23:

- kad se informacija jednom proizvede, može postati

dostupna širokom krugu korisnika, koji je usvajanjem

(prijemom i predajom) ne otuđuju od ostalih korisnika;

drugačije je sa znanjem, koje ne postoji u objektiviziranom

obliku, tako da je u autentičnom obliku dostupno

isključivo svom kreatoru i nije otuđivo, a kada se predaje,

mijenjaju se njegova prvobitna svojstva,

- informacija je tiražna, može se umnožavati, a troškovi

proizvodnje svake slijedeće kopije opadaju i teže nuli

uporedo s tehničkim progresom; stvaranje novih znanja

zahtijeva sve više informacija, veće napore i veće

troškove,

23 Prema: Inozemcev, Vladislav (2000), „Paradoksi

postindustrialnoj ekonomiki“, Mirovaja ekonomika i

meždunarodnije otnošenija, No 3, s. 4.

58

- dobivene informacije su dostupne i demokratične; znanja

su rijetka, a rezultat su stvaralaštva ingenioznih pojedinaca

visokog intelektualnog nivoa,

- informacije mogu biti objekt svojine (engl. property),

dok se znanja pojavljuju kao objekt vladanja (engl.

possession) i

- informacija ima karakteristike javnog dobra, dok se

znanje tretira kao lično dobro.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Koje su specifične karakteristike informacije kao

resursa?

2. Koje su osnovne razlike između informacije i

znanja kao resursa?

3. Da li se upotrebom znanje može potrošiti?

4. Da li se informacija upotrebom može potrošiti i

raspodjelom smanjiti?

5. Da li se ulaganje u pribavljanje informacije može

tretirati kao investicija?

6. Koji je odnos u troškovima proizvodnje

informacije u odnosu na troškove proizvodnje

znanja?

59

8. KOMUNICIRANJE - MODEL I

PROCES

„Vizije, ako nisu komunicirane … su snovi!“

(Martin Luter King)

Komunikaciju čine procesi slanja i primanja

poruka/informacija u cilju izazivanja nekog ponašanja.

Kažemo da je za egzistenciju informacije potrebno uvijek

dvoje, tj. onaj/ono koji informaciju saopštava i onaj/ono

koji je percipira. Dakle, svaka informacija ima svoj izvor

odakle potiče, kao što ima i svoje odredište - kome je

namijenjena. Proces prenošenja informacije od jednog

subjekta koji šalje informaciju do subjekta koji je

prima nazivamo komuniciranje. Pri tome, subjekat u

procesu komuniciranja može da bude čovjek,

životinja24, biljka25, računar, knjiga, pismo itd.

24 Smatra se da pauci spadaju u najranije grabljivice u svijetu i

da za svoje preživljavanje treba da zahvale svojim svilenim

nitima. Tajna njihovog ispredanja svilenih niti leži u jednom

privjesku od žlijezda i i skupu cjevčica i slavina na zadnjem

dijelu njihovog tijela. Zahvaljujući tom malom organu oni svoje

žrtve hvataju u mrežu od svilenih niti, svoja jajašca štite u

svilenim vrećicama, putuju na svilenim nitima i do visina od

blizu hiljadu metara, i što je najzanimljivije oni međusobno

komuniciraju preko svilenih niti, a mužjaci - udvarači ritmično

udaraju u niti ženkinih svilenih mreža, pozivajući ih na ljubavnu

igru. Pojavu paukova naučnici smještaju u period od prije

najmanje 600 miliona godina. 25Džek Šulc i Jan Boldvin, sa državnog univerziteta u

Pensilvaniji (SAD), otkrili su u svojim eksperimentima (1994.

godine) da je drveće u stanju međusobno da komunicira i to u

cilju da jedno drugo upozori o pojavi napasnika. Kada su

primjetili da su jednu grupu mladog drveća napali insekti ili

glodari, zapazili su da je to drveće počelo da ispušta jednu vrstu

hemijske materije, čiji hemijski sastav nisu uspjeli da utvrde, na

šta je drugo drveće u njihovoj blizini počelo da ubrzava

proizvodnju veće količine tanina, otrova u lišću koji kod

insekata izaziva loše varenje. Ova dvojica naučnika su još

zapazili da je proizvodnja tog otrova bila u srazmjeri sa

trajanjem i intenzivnošću napada insekata, vašiju ili glodara.

Dvojica istraživača su svoja istraživanja prvo izvodila u proljeće,

kada drveće počinje da buja i dobija mlado lišće, a zatim i u

kasnu jesen kada se sprema za zimski san. Zanimljivo je bilo da

60

Organizacije (preduzeća, ustanove, udruženja itd.) ne

postoje bez ljudi, a odnosi među ljudima ne postoje bez

komunikacije. Sve organizacije su stvorene i organizovane

putem komunikacionog procesa i održavaju ih ljudi koji

međusobno komuniciraju. Ljudi moraju da komuniciraju

da bi uopšte mogli da se organizuju, a zatim moraju da

komuniciraju kako bi sprovodili koordinaciju i kontrolu

svojih aktivnosti. Za uspostavljanje informacione veze

služe različiti mediji i sredstva, koji omogućuju

rezličite oblike prenosa informacija. U medije za prenos

informacija možemo svrstati npr. električnu struju - čijim

impulsima se informacije prenose po određenom kódu,

vazduh - vibracijom prenosi akustične signale, tinta -

kojom se ispisuju znakovi na papiru, nervni impulsi - koji

cirkulišu u nervnim sistemima živih bića, a po svom

materijalnom sastavu predstavljaju električno odašiljanje

strujnih impulsa u kombinaciji sa fizičko-hemijskim

izmjenama i mehaničkim kretanjem molekula unutar

nervnih struktura, skupovi odgovarajućih gena - u

sistemima nasljeđivanja fizički nosioci informacije su

skupovi odgovarajućih gena - skupovi molekula

određenih kiselina), itd 26 .

Sve dok se ne pojavi signal (napisana ili izgovorena

riječ, slika, muzika, formula, gen, temperatura, pritisak, el.

signal itd.) koji je materijalni nosilac informacije,

informacija postoji samo potencijalno. Na primjer, u

cvijetu jabuke sadržana je informacija oplođavanja, koja

će se ispoljiti tek pošto se cvijet razvije u plod sa

sjemenkama. I tek sjemenka je aktivni nosilac

informacije o tome da će iz nje zaista izrasti stablo

jabuke, a ne, recimo, stablo bora, i da će davati iste

onakve plodove kakav je bio i onaj plod iz koga je

ispao nosilac informacije - dotična sjemenka, a ne šišarke

bora.

se pomenuto komuniciranje između drveća u kasnu jesen nije

uopšte dešavalo, pa u vezi s tim ni povećana proizvodnja tanina. 26 Nauka je utvrdila da novi organizam dobija od predaka

naslijedne informacije, koje su kodirane u hemijskoj strukturi

molekula DNK (deziribonukleinske kiseline). Pokazalo se da u

procesu individualnog razvoja organizma geni uslovljavaju

makroskopske crte organizma u cjelini. Pomoću kibernetskih

metoda, zasnovanih na teoriji informacija i kodiranja, genetika je

danas u stanju da uspješno proučava procese nasljednosti i

evolucije raznih oblika živih bića.

61

Komunikacija ima svoj medij/kanal i, na žalost, šumove i

prepreke koji je ometaju. Stanje određenog medija, tj.

medij i signal čine informacioni kanal, tj. kanal prenosa

signala. Kao i signali, kanali su različite prirode.

Najjednostavnije ih možemo podijeliti na dvije grupe:

kanale veze koje izgrađuje čovjek i kanale veze koje je

izgradila priroda (bilo da su nastali kroz dugotrajnu

evoluciju bioloških sistema, ili je to prostor, vazduh,

materija i njena kretanja. Kanal je elemenat za

uspostavljanje veze između komunikatora, tj između

pošiljaoca i primaoca.

Smetnje i otpori (šumovi) su izvor smetnji prenosa

informacija, koji se takođe prenose kanalom za prenos

informacija i negativno utiču na sadržinu signala i

dovode do iskrivljavanja sadržaja saopštenja.

Jedan od prvih naučnika koji se detaljnije bavio

procesom komuniciranja i koji je pokušao da definiše

neke njegove osnovne matematske koncepte bio je Klod

Šenon27, koji je 1946. godine postavio prvu razrađenu

teoriju procesa komuniciranja. Njegov model tog procesa

prikazan je na slici 5.

27 Klod Elvud Šenon (Claude Elwood Shannon; 1916 - 2001)

je američki naučnik i inženjer. Među najznačajnija otkrića ovog

naučnika spadaju teorija informacija i dizajn digitalnih

računara i kola. Šenon je poznat kao utemeljivač informacione

teorije sa svojim naučnim radom objavljenim 1948. godine.

Takođe se smatra utemeljivačem teorije digitalnog računara i

teorije dizajna digitalnih kola, kada je kao 21-godišnji

student MIT-a, napisao tezu gdje dokazuje da je

primjenom bulove algebre na digitalna električna kola, moguće

riješiti bilo koji logički ili numerički problem.

62

Navedena šema ukazuje, prvo, na izvor informacije -

svaka informacija ima svoj izvor odakle potiče, kao što

ima i svoje odredište - primaoca. Između toga

informacija prolazi kroz čitav splet, čitavu hijerarhiju

izvora i odredišta, tako da i sama odredišta postaju

njezin izvor.

Kód (engl. Code) je pravilo za transformisanje poruke iz

jednog simboličkog oblika u drugi bez gubitka

informacije.

Kodiranje (engl. Encoding) je proces transformisanja

poruke iz jednog simboličkog oblika u drugi, a obrnuti

postupak je dekodiranje. Ovaj proces podrazumijeva

određenu operaciju šifriranja saopštenja, koja saopštenje

pretvara u signal. Kodiranjem se općenito naziva

prevođenje jednog sistema znakova ili signala u drugi

sistem znakova ili signala.

U prenosu informacija između komunikacionih

partnera (čovjek - čovjek, čovjek - računar, ili računar -

računar, itd.) nastaju raznovrsne smetnje (tehničke,

semantičke i pragmatičke) koje mogu ugroziti ispravan

prijem poslatih signala ili mogu spriječiti da neki signali

budu primljeni na pravom mjestu.

U komunikacionim tehničkim sistemima uvijek se radi o

prenosu fizičkih signala (akustičkih, optičkih ili

električnih) koje formira pošiljalac, a na osnovu njih

primalac rekonstruiše fizički sadržaj poruka pošiljaoca -

čovjek rekonstruiše misaoni sadržaj. U društvenim

sistemima to može biti u obliku napisanih ili izgovorenih

riječi, slika, muzike, formula, a u biološkim sistemima - u

obliku gena, kiselina, raznih biotokova itd.

U današnje vrijeme komunikacionim procesom bave se

stručnjaci iz mnogih oblasti. Jedan novinar ili jedan

inženjer telekomunikacija zainteresovani su za različite

63

aspekte komunikacionog procesa, pa ljudima često izgleda

da su informacije kojima se bavi novinar i inženjer sasvim

različite. U stvari, za njih važi isti koncept procesa

komuniciranja, pa i pojma informacije, samo su

različiti aspekti sa kojih se ovaj proces posmatra. U teoriji

informacija definisana su tri aspekta posmatranja

komunikacionog procesa, mada ni među njima nema oštre

granice. To su:

a) tehnički aspekt,

b) semantički aspekt, i

v) aspekt efektivnosti.

Šenonov koncept procesa komuniciranja prikazan na

slici 5. pogodan je kod analize tehničkog aspekta

posmatranja, koji se bavi problemom količine i tačnosti

prenosa poruke komunikacionim kanalom od

informacionog izvora do prijemnika. Ovaj nivo najviše je

razrađen u teoriji informacija i to zaslugom Šenona, koji

je dao jednu zaokruženu matematsku interpretaciju ovog

aspekta posmatranja.

Semantički aspekt posmatranja procesa komuniciranja

bavi se problemom da li prenesena poruka ima ili nema

određeno značenje za subjekta koji je primio poruku - za

primaoca.

Na primjer, na tehničkom nivou posmatranja, poruke

"AAB1VG2GDĐ" i "ČOVJEK JE ŽIVO BIĆE" se

jednako tretiraju, odnosno najbitnije je da se one pravilno

prenesu do prijemnika. Semantički nivo posmatranja

procesa komuniciranja, međutim, razlikuje karakter ovih

poruka. Poruka "AAB1VG2GDĐ" nema nikakvo

značenje, bar sa stanovišta subjekta koji očekuje poruku

na našem jeziku, dok poruka "ČOVJEK JE ŽIVO BIĆE"

ima određeno (smisleno) značenje za subjekta koji prima

poruku.

U principu, sadržaj informacije (u nekoj poruci) može

se utvrditi ukoliko se informacija shvati kao mjera

ukidanja neizvjesnosti, s obzirom da djelovanje

primaoca informacije nije samo posljedica količine

informacije koju primi, već, prije svega, njenog sadržaja.

Ričard Hartli (Richard Hartley) je još 1928. godine, u

svom radu pod naslovom "Prenos informacije", postavio

osnov za formulisanje mjere informacije. Nakon toga,

za oznaku i obilježje količine informacija uveden je

poseban termin "bit" kao skraćenica od engleskog izraza

"binary digit" (čit. bajneri didžit), što znači binarni

64

kód ili binarni znak. Hartli ilustruje (semantičku)

mjeru informacije rečenicom "jabuke su crvene". Riječ

"jabuke" isključuje sve ostale predmete osim jabuke.

Riječ "crvene" isključuje sve ostale boje osim crvene.

Na ovaj način rečenica "jabuke su crvene" u svojstvu

informacije, isključuje sve mogućnosti osim jedne, tj.

sadrži najveću mjeru informacije. S druge strane, rečenica

"jabuke imaju svoju boju" sadrži neuporedivo manje

informacije. Na osnovu toga Hartli zaključuje da je

količina informacije proporcionalna broju mogućih izbora.

O tome smo već diskutovali u poglavlju “Informacija kao

fenomen raznovrsnosti” po Ros Ešbiju.

U slijedećim primjerima poruke: "ČOVJEK JE

ŽIVO BIĆE" i "ČAS JE ZAVRŠEN", na tehničkom i

semantičkom nivou imaju isti efekat, dok po

efektivnom aspektu imaju različitu interpretaciju: Poruka

"ČOVJEK JE ŽIVO BIĆE" - sa stanovišta efektivnog

nivoa nema svoju vrijednost, jer ne doprinosi donošenju

nikakve odluke, niti preduzimanju neke aktivnosti nakon

njenog prijema. "ČAS JE ZAVRŠEN" - ovo je poruka

koja učeniku ili studentu, koji je prijemnik u procesu

komuniciranja, govori mnogo više. Na osnovu ove poruke

on donosi odluku da spremi svoje stvari, izađe iz

predavaonice, pođe kući,..., itd.

Komuniciranje korisnika sa računarom. Komuniciranje

je osnovna ljudska potreba i aktivnost, kontinualna u

prostoru i permanentna u vremenu, usmjerena prema

spoljnjem svijetu i prema njegovom unutrašnjem biću. Ona

je jedan od najvažnijih teorijskih i empirijskih konstrukata

u razuđenom polju naučnih disciplina koje čovjeka

analiziraju kao biće koje govori (lingvistika), želi i osjeća

(psihoanaliza), proizvodi i troši (ekonomija i tehnologija),

živi u grupi (sociologija), upravlja ili je u fokusu

upravljanja (menadžment, organizacija, političke nauke),

uči ili podučava (psihologija, pedagogija, tehnologija

obrazovanja), istražuje i eksperimentiše (statistika,

metodologija, biohemija, biofizika), kreira, dizajnira

(arhitektura, urbanizam, marketing) i razvija materijalnu i

nematerijalnu imovinu (inženjering i primijenjene nauke)

izvodeći manje ili više kompleksne socijalne, ekonomske,

tehnološke i interpersonalne ili komunikacione interakcije.

Korisnik. Pod ovim pojmom podrazumijevamo

individualnog korisnika, grupu korisnika koja zajedno radi

65

ili čak niz korisnika u organizaciji. Korisnik je bilo koja

osoba koja pokušava da završi neki posao ili postigne cilj

koristeći tehnologiju. Korisnici mogu komunicirati i

komandovati računaru korištenjem nekog ulaznog uređaja

a za prikazivanje rezultata obrade koriste izlazne uređaje.

Ulazni uređaji prihvataju podatke i instrukcije od

korisnika i konvertuju ih u formu koju računar može

razumjeti. Svaki ulazni uređaj prihvata specifičan oblik

podataka. Na primjer tastatura prenosi kucane karaktere

(slova, brojeve, simbole), a table za prepoznavanje pisanja

rukom ''čitaju'' napisani tekst. Korisnici zahtijevaju da

komunikacija sa računarom bude jednostavna, brza i bez

greški. Sve to je uticalo na postojanje različitih ulaznih

uređaja koji izlaze u susret potrebama korisnika i

aplikacija.

Izlazni uređaji podatke predstavljaju u formi razumljivoj

za korisnika.

Korisnički interfejs. U ovom dijelu razmatraju se problemi

komuniciranja čovjeka sa računarom, koje se odvija putem

korisničkog intefejsa28, kako se naziva posrednik između

čovjeka i računara. U računarskoj nauci i interakciji

čovjek-računar, korisnički interfejs upućuje na grafičke,

tekstualne i auditorne informacije koje program prezentira

korisniku, i kontrolne sekvence (kao što je kucanje na

računarskoj tastaturi ili pokretanje miša) koje korisnik

upotrebljava pri kontroli programa. Pored korisničkih,

postoje i drugi interfejsi, kao što su fizički interfejsi i

softverski interfejsi. “Posrednici” u komunikaciji između

hardverskih komponenti nazivaju se fizički interfejsi.

Softverski interfejsi postoje između odvojenih softverskih

28 Interfejs (engl. Interface), misli se na korisnički interfejs, za

razliku od fizičkog i softverskog interfejsa, je pojam koji opisuje

postupke i metode pomoću kojih korisnik izvršava računarski

program. To mogu biti meniji, obrasci za unos podataka, poruka

o greškama i postupci putem tastature. Grafički korisnički

interfejs je interfejs koji koristi ikone (male sličice) i korisniku

omogućuje da opcije menija izabere mišem. Za grafički

korisnički interfejs upotrebljavaju se dvije kratice: GUI (

Graphical User Interface ) ili WIMP (koji može biti skraćenica

za Windows, ikone (Icons), meniji (Menus), pokazivači

(Pointers), ili za Windows, ikone (Icons), miš (Mouse), padajući

meni (Pull-down menu).

66

komponenti i obezbjeđuju programski mehanizam pomoću

kojeg ove komponente mogu komunicirati.

Pod korisničkim interfejsom u užem smislu, podrazumijeva

se izgled ekrana koji korisnik nekog programa vidi na

svom monitoru. Međutim, u širem smislu, korisnički

interfejs predstavlja bilo koji način na koji čovek

interaguje sa računarom. Korisničkim interfejsima se

poklanja velika pažnja, jer od toga kakav je korisnički

interfejs zavisi upotrebljivost programa ili lakoća sa kojom

čovjek-korisnik može da koristi neki softver. Dobar

korisnički interfejs olakšava korisniku da obavi posao koji

mu je potreban. Često se ispred riječi korisnički interfejs

stavlja i riječ “grafički” kojom se označava da softver

sadrži grafičke prikaze (forme, slike, ikone, itd.) pomoću

kojih se olakšava korišćenje programa. Grafički interfejsi

se označavaju sa GUI29. Naša definicija GUI-a, grafičkog

korisničkog interfejsa (engl. graphical user interface) je da

je to „metoda interkacije korisnika sa računarom kroz

manipulaciju uz pomoć hardvera (miš, tastatura, ekran,

ekran osjetljiv na dodir-touch sensibile screen, itd.) i

softvera u obliku grafičkih elemenata i dodacima uz

pomoć tekstualnih poruka i obavještenja”. Prema tome,

GUI čine i softver i hardver. Softver GUI-a čine vizuelni

elementi, kao što su:

- pointer – simbol koji se pojavljuje na ekranu i koji se

pomjera da bi se selektovali objekti i komande,

- desktop – područje na ekranu gdje su ikone grupisane,

- ikone – u obliku sličica na desktopu, tj. pozadini koja

prikazuje komande, fajlove ili prozore. U Windows

OS-u imamo četiri vrste ikona: ikone fajlova, ikone

foldera, ikone hardverskih komponenti i ikone prečica

(engl. shortcuts),

- prozori (u Windows OS) – podjela ekrana u različita

područja. U svakom prozoru može se prikazivati ili

pokretati (engl. run) različiti program,

- meniji – dozvoljavaju korisniku izvršavanje komandi

izborom opcije iz menija,

- dugmadi sa tekstom i/ili slikama (engl. buttons),

29 GUI-Izgovara se približno kao gooey na engleskom jeziku, tj.

gui, na našem jeziku/jezicima (S/B/H, B/H/S, B/S/H, H/B/S,…).

67

- okviri za unos i/ili komunikaciju (engl. communication

boxes),

- kvadratiči, kružići za izbor tipa (engl. check boxes,

radio buttons, combo boxes, itd.), i drugi.

Prvi put GUI je iskoristila firma Apple na svojim

Macintosh računarima i operativnim sistemima, dok je

kasnije Microsoft iskoristio Apple-ove ideje u njihovim

prvim verzijama Windows operativnog sistema. Primjeri

nekih grafičkih interfejsa su: Mac OS, Microsoft

Windows, NEXTSTEP i X Window System, od kojeg su

kasnije nastali KDE, GNOME i CDE.

Prije pojave GUI-a korišteni su interfejsi na bazi

komandne linije, tzv. CLUI interfejsi (engl. Command

Line User Interfaces), kod kojih je korisnik zadavao

komande kucanjem na tastaturi tekstualnog niza na

komandnoj liniji. su funkcionisali u DOS, Unix, Linux,

VAX/VMS, Xenix i drugim DOS-abilnim operativnim

sistemima.

Pomoću grafičkog interfejsa korištenje današnjih računara

postalo je mnogo jednostavnije nego u doba DOS

operativnog sistema, koji je bio prilično negostoljubljiv

prema novim korisnicima računara. Većina današnjih

operativnih sistema se upravlja preko grafičkog interfejsa,

dakle pomoću kursora, ikona, prozora i drugih elemenata.

Danas se grafički interfejs ne koristi samo u računarima,

već ga iskorištavaju i razne govorne mašine, informacioni

kiosci kao i monitori u industrijskim postrojenjima koje

pokreću operativni sistemi u realnom vremenu (RTOS-

Real Time Operating Systems). Najnoviji mobilni telefoni

takođe imaju grafičke interfejse sa ekranima osjetljivim na

dodir.

Jedna druga vrsta korisničkog interfejsa su web-bazirani

korisnički interfejsi koji primaju input i obezbjeđuju

output pomoću generisanih web stranica koje se prenose

preko Interneta i vidljive su korisniku koji koristi

pregledač web-a.

Pored prethodne tri vrste korisničkog interfejsa postoje još

i tzv. heptički interfejsi (engl. haptic interfaces). Oni

dopunjuju ili zamjenjuju ostale oblike outputa sa

68

heptičkim (engl. haptic) metodama feedback-a30. Heptika

se bavi proučavanjem kako da se spoji ljudski osjećaj

dodira sa računarski generisanim svijetom.

Peta vrsta korisničkog interfejsa su interfejsi dodira

(touch screen sensibile) su grafički korisnički interfejsi

koji koriste displeje dodirnog ekrana (ekrana osjetljivog na

dodirni kontakt) kao kombinaciju ulaznog i izlaznog

uređaja. Koristi se u mnogim industrijskim procesima i

mašinama, samouslužnim mašinama i sl.

Komuniciranje računara sa računarom. Preduzeće kao

složen, dinamičan organizacioni sistem, da bi moglo da

opstane, mora neprestano da razmjenjuje podatke sa

okolinom. Informacije o tržištu, konkurenciji, novim

proizvodima, ostalim granskim organizacijama i

organizacionim jedinicama stižu u preduzeće preko

različitih komunikacionih kanala. Obrada tih podataka i

priprema esencijalnih, obrađenih podataka u što kraćem

vremenskom intervalu za potrebe upravljača je zadatak

informacionog sistema. Oblik generisanog izvještaja od

strane informacionog sistema mora biti prilagođen grupi

korisnika kojoj je on namijenjen.

Rad komunikacionog sistema u cjelini danas ne

može da se zamisli bez računara, odnosno računarske

tehnike. Osnovne funkcije u klasičnoj i bežičnoj telefoniji

realizuji računari: uspostavljanje veze, evidencije poziva,

obračun telefonskih i raznih ostalih usluga, itd.

Funkcionisanjem manjih mreža računara na istoj

geografskoj lokaciji (LAN, od engl. Local Area Network –

mreža lokalne oblasti), srednjih mreža računara

postavljenih na bliskim geografskim lokacijama (Intranet),

kao i raširenih mreža računara (WAN) upravljaju takođe

računari.

Korisnicima se danas nudi jedan od pet stepena

povezanosti računara.

• Prvi stepen povezanosti: Slučaj kada je više računara

direktno povezano sa centralnim računarom. Povezani

računari se ponašaju u mreži kao terminali koji se

30 Pojam Feedback (odziv) opisuje situaciju kada output od

nekog događaja ili fenomena (ili informacija o njegovom

rezultatu), koji se desio, utiče na neku pojavu ili sam događaj u

sadašnjem ili u budućem vremenu.

69

sastoje samo od monitora i tastature i neophodnih

priključnih uređaja.

• Drugi stepen povezanosti: Slučaj kada je više

autonomnih računara međusobno povezano sa jednim

ili više centralnih računara. To je lokalna mreža -

LAN. Ovo je jedan od najčešćih oblika povezivanja

računara u organizacijama (preduzećima, ustanovama,

zajednicama, društvima i dr.).

• Treći stepen povezanosti: Gradska računarska mreža,

skraćeno MAN (od engl. Metropolitan Area Network –

gradska računarska mreža). Obuhvata jednu

računarsku mrežu ili više lokalnih računarskih mreža.

Često ima dodatu specijalnu telekomunikacionu

opremu, kao što su mikrotalasne i satelitske relejne

stanice, koje služe i za prenos govornih i TV signala.

• Četvrti stepen povezanosti: Više gradskih i lokalnih

mreža međusobno povezanih u mrežu na širem

području, tzv. WAN mrežu (od engl. Wide Area

Network - mreža šire oblasti). Velike kompanije i

poslovni sistemi koriste WAN mreže za povezivanje

svojih udaljenih fabrika i poslovnih jedinica.

• Peti stepen povezanosti: Ovo je najviši stepen

povezivanja koji omogućava uspostavljanje veza

velikog (neograničenog) broja mreža i udaljenih

računara svih tipova i snage (veličine). Internet je taj

peti stepen povezanosti - mreža petog stepena i danas

najčešći oblik povezivanja računara i računarskih

mreža u svijetu. Internet nije mreža računara, on je

mreža računarskih mreža, on je globalna računarska

mreže.

Razvoj komunikacija, znači, zavisi i od razvojnog nivoa

računarske tehnike. Kao konkretni rezultati čisto

komunikacionog razvoja mogu se naznačiti samo slijedeća

tri: digitalizacija mreža, bežični prenos podataka i prenos

podataka pomoću širokog spektra (DSL). Prve dvije sfere

su poznate, a za treću treba malo objašnjenja: pomoću

širokog spektra se realizuje brzi prenos velike količine

podataka. Prenos zvuka, slike, animacije i filmova vrši se

na ovaj način. DSL (Digital Subscriber Line - digitalna

pretplatnička linija) je jedna od savremenijih tehnologija

prenosa podataka. To je modemska tehnologija koja koristi

postojeću telefonsku bakrenu paricu za širokopojasni

prenos podataka velikom brzinom koristeći neiskorišteni

70

dio frekventnog pojasa. xDSL je akronim za različite

izvedbe DSL-a, među kojima je najčešća i najpopularnija

ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) - asimetrična

digitalna pretplatnička linija. Upravo ova karakteristika

(asimetričnost) je čini najzanimljivijom DSL izvedbom za

kućne i male poslovne korisnike. Asimetričnost, zapravo,

znači mogućnost mnogo bržeg protoka podataka u

''downstreamu'' odnosno protoku podataka od mreže ka

korisniku, nego što je to u ''upstreamu'' odnosnu u

odašiljanju podataka od korisnika ka mreži. Većina

najzanimljivijih aplikacija za korisnike na mreži su

asimetične (video on demand-video na zahtjev, pristup

udaljenim lokalnim mrežama LAN, pristup Internetu,

multimedijalni pristup, home shopping-kupovina iz

kuće...), gdje puno više informacija korisnik ''skida'' s

mreže nego što ih u nju ''šalje''. Ta asimetričnost čini

ADSL idealnim za ove aplikacije.

Sve ostalo je zajednički razvoj komunikacije i

računarske tehnike: primanje i slanje poruka sa računara,

mobilnog računara ili mobilnog telefona (E-mail), EDI –

(Electronic Data Interchange) - razmjena poslovnih

informacija direktno između računarskih sistema bez tvrde

kopije tj. papira, WWW, Gopher ili WAP aplikacija na

mobilnim telefonima, interaktivna razmjena podataka:

IRC, prenos glasa i slike preko Interneta u okviru

telekonferencije, kao i druge mogućnosti: servisi ili usluge

Telnet, Finger, Ping itd.

Za zadovoljavanje pojedinačnih zahtjeva korisnika

razvijeno je više različitih tipova usluga kao što su

teleshopping (trgovina na daljinu), teleteaching (nastava

na daljinu), teleworking (rad na daljinu), telecooperation

(saradnja na daljinu), e-Learning (elektronsko učenje), e-

Business (elektronsko poslovanje), e-Banking (elektronsko

bankarstvo), e-Health (elektronsko zdravstvo), e-Medicine

(elektronska medicina), e-Hospital (elektronska bolnica)

itd. Broj razvijenih mrežnih i Internet aplikacija je iz dana

u dan sve veći. Bez ovih vidova prenosa podataka

poslovanje danas postaje nezamislivo.

Tehnologije za mrežne komunikacije. Tu spadaju:

komunikacioni kanali, mrežni hardver i mrežni softver.

71

Komunikacioni kanali. Komunikacija u mreži računara

(međusobno povezivanje uređaja unutar mreže) odvija se

putem komunikacionih kanala kao što su kablovi ili

bežični prenosni sistemi. Osnovna mjera kvaliteta

komunikacionog kanala je brzina prenosa. Brzina prenosa

je fizička karakteristika komunikacionog kanala koja se

mjeri brojem bita koji se mogu prenijeti u jednoj sekundi

(bit/s). Brzina prenosa se dakle mjeri brojem elementarnih

informacija koje mogu da proteku u sekundi. Uzimajući u

obzir aktuelne tehnologije prenosa u računarskim

mrežama, češće se koristi jedinica Megabit (milion bita) u

sekundi (Mbps), ili Gigabit (milijarda bita) u sekundi

(Gbps). Tri glavne vrste komunikacionih kanala:

iznajmljeni komunikacioni kanal (zakupljeni vod),

javna telefonska mreža (PSTN), i

prostor (ostvarenje veze vrši se pomoću bežičnih

tehnologija a podaci se prenose radiotalasima).

Fizički, kanali komunikacije mogu biti žičani i bežični.

Žičane komunikacije. Najviše korišten način žičane

komunikacije je paricama. Parice (engl. twisted-pair wire)

su uvijenih uparene izolovane bakarne žice kojima se

povezuju uređaji, veoma slično povezivanju običnih

telefona (u telefonijskom žargonu ove se žice obično

nazivaju parice). Žice se uparuju i uvijaju kako bi se

smanjile smetnje u komunikaciji. Razlikuju se obično

kablovi kategorije 3 koji se koriste u telefoniji i kablovi

kategorije 5 koji se koriste u povezivanje računara.

Slika 6. Medijum za brzine 2

Mbps

Slika 7. Medijum za brzine

100 Mbps

Koaksijalni kablovi - Ovakvi kablovi se obično koriste za

televizijske kablovske sisteme, a koriste se i u LAN

mrežama u kompanijama itd. Kablovi se sastoje od

centralne bakarne ili aluminijumske žice obmotane

savitljivim izolatorskim slojem, oko kojega je opet

72

obmotan provodni sloj tankih žica, sve obmotano

spoljašnjom izolacijom.

Slika 8. Koaksijalni kablovi omogućuju brzine do 200 Mbps

Optički kablovi - Optički kablovi se prave od velikog broja

(stotina, hiljada) veoma tankih staklenih vlakana umotanih

u zaštitni sloj. Podaci se prenose svjetlosnim talasima koje

emituje mali laserski uređaj. Na ovakve kablove ne utiču

smetnje prouzrokovane elektromagnetnim zračenjima.

Nedostatak je što su skupi i komplikovani za instalaciju, pa

se uglavnom koriste za osovinski (kičmeni) dio mreže

(backbone), na koji se onda koaksijalnim kablovima ili

upredenim žicama povezuju pojedinačni uređaji.

Slika 9. Optički kablovi se najčešće koriste za brzine od 10 Gbps

Bežične tehnologije. Bežični prenosni sistemi ne koriste

kablove za prenos podataka. To je posebno praktično u

slučaju prenosivih računara, mobilnih uređaja ili relativno

udaljenih lokacija za koje bi uspostavljanje kablovske

mreže bilo nedopustivo skupo. Umjesto kablova koriste se

radio talasi, mikro talasi, infracrveni zraci. Podaci se

prenose moduliranjem amplitude, frekvencije ili faze

talasa. Tehnologije koje se danas najčešće koriste su:

Bluetooth – Bežična tehnologija koja se koristi za

komunikaciju na veoma malim

73

razdaljinama (do deset ili do sto metara u zavisnosti od

klase uređaja). Brzine prenosa idu do 3Mbps. Koristi radio

talase i može da prođe i kroz čvrste prepreke. Koristi se

uglavnom za komunikaciju računara sa periferijskim

uređajima kao i u mobilnoj telefoniji.

Bežični LAN - Wireless LAN (WLAN, WiFi) je

tehnologija koja koristi radio talase za bežičnu

komunikaciju više uređaja na ograničenom rastojanju

(nekoliko desetina ili stotina metara). U zavisnosti od

standarda, brzina prenosa ide od 10Mbps do 50Mbps (u

najnovije vrijeme i do 600Mbps).

Ćelijski sistemi - Način prenosa podataka veoma sličan

onom koji se koristi u mobilnoj telefoniji. Za

komunikaciju se koriste radio talasi i sistemi antena koje

pokrivaju određenu geografsku oblast, pri čemu se signal

od odredišta do cilja prenosi preko niza antena.

Zemaljski mikrotalasi - Koriste antensku mrežu na Zemlji,

pri ćemu se za komunikaciju koriste mikrotalasi niske

frekvencije koji zahtijevaju da antene budu optički vidljive

tako da se one obično smještaju na visoke tačke (vrhove

brda, tornjeve, nebodere). Antene mogu da budu udaljene i

do pedesetak kilometara.

Komunikacioni sateliti – Koriste mikrotalase za

komunikaciju tako što se prenos između dvije tačke koje

nemaju optičku vidljivost ostvaruje popriječnom

komunikacijom preko komunikacionih satelita koji se

obično nalaze u orbiti na visini od 36 hiljada kilometara31.

Na ovaj način se pored računarske komunikacije obično

prenose televizijski i telefonski signal. Brzina

komunikacije je relativno mala (npr. 100Mps) u poređenju

sa optičkim kablovima, ali ipak ima nekoliko scenarija u

kojima je korišćenje satelitske komunikacije pogodnije.

Ostali mrežni hardver. U hardver koji je instalisan u

većini mreža, spadaju: mrežne kartice (Network Interface

Card - NIC), sklopovi za ožičenje – koncentrator ožičenja

(wiring hubs), mostovi - premosnici (bridges), habovi

(hubs), ruteri (routers) i preklopnici (switchevi).

Most (bridge) je uređaj čija je glavna funkcija

proslijeđivanje i izdvajanje skupova podataka, zavisno od

31 Na ovoj visini, tačno iznad Ekvatora, sateliti orbitiraju istom

brzinom kao i Zemlja i

izgleda da se ne pomjeraju na nebu.

74

njihove odredišne adrese. Most sadrži tabelu s popisom

adresa radnih stanica u LAN-u. On provjerava svaki skup

podataka. Ako se odredišna adresa nekog skupa podataka

podudara sa adresom neke od radih stanica u lokalnoj

mreži, onda most ovaj skup izdvaja i proslijeđuje ga do tog

lokalnog odredišta. U suprotnom, skup podataka biva

usmjeren ka mostu na drugoj, vanjskoj mreži. Mostovi

veoma brzo rade jer ne vrše nikakvu funkciju izmjene

formata podataka. Samo provjeravaju odredišne adrese i

vrše izdvajanje ili usmjeravanje skupova podataka.

Ruteri (engl. routers) obavljaju funkcije mrežnog sloja

OSI modela32. Njihova glavna prednost je ta što mogu

formirati “odbrambeni zid” (firewall), koji mrežu štiti od

podataka nastalih u drugoj mreži. Da ne bi došlo do

zagušenja mreže (što je i osnovna namjena rutera), oni

mogu biti programirani da proslijeđuju samo one skupove

podataka koji zadovoljavaju određene uslove. Ruteri, za

razliku od mostova, mogu prije slanja skupa podataka

provjeriti trenutno stanje na mreži i, prema odredišnoj

adresi skupa podataka, odrediti najbolji put kojim bi se

podataka trebao kretati. Ruteri, takođe, vrlo lako mogu

preusmjeriti skup podataka ako dođe do kvara nekog

drugog rutera na mreži.

Rutere je neophodno koristiti kada je potrebno povezati

mreže (LAN-ove) koji koriste različite protokole i različite

operativne sisteme. Ruteri imaju mogućnost prepoznavanja

različitih protokola i formata podataka te mogu vršiti i

pretvaranje formata skupova podataka prije njihovog

slanja u odredišnu mrežu, da bi ta odredišna mreža mogla

„pročitati“ podatke koje joj ruter šalje.

32 OSI referentni model – Sve mreže koje su danas u upotrebi

baziraju na neki način svoj izgled prema standardu OSI (Open

Systems Interconnection). OSI je 1984. godine razvila ISO

organizacija (International Organization for Standardization),

koja je krovna federacija nacionalnih organizacija za standarde,

u koju je učlanjeno oko 130 zemalja. Srž ovog standarda je OSI

referentni model, koji čini skup od sedam lejera (slojeva) od

kojih svaki definiše različite stepene (nivoe) preko kojih moraju

proći podaci na putu od jedne do druge jedinice u mreži. Jedan

od sedam slojeva je tzv. mrežni sloj.

75

Habovi (engl. Hubs) su jednostavni uređaji koji povezuju

grupu korisnika. Habovi proslijeđuju sve pakete

(uključujući e-mail, tekstualne dokumente, grafike,

zahtjeve za štampanje i slično) koji dođu do njih. Najčešće

se koriste u topologiji zvijezde i njena su glavna odlika.

Preklopnici (switches) Svičevi su "pametniji" od habova i

nude više mogućnosti korisnicima i grupama korisnika.

Kada jedan korisnik pošalje podatak drugom korisniku,

podatak koji dođe do sviča direktno se proslijeđuje

upućenom računaru i to na odgovarajući port za određenog

primaoca, što je ugrađeno u informaciji koja se nalazi u

zaglavlju (header) paketa podataka. Da bi spriječio prenos

sa drugih portova, svič ustanovljava privremenu konekciju

između izvora i odredišta pa konekciju završava kada je

prenos izvršen. Glavna prednost svičeva nad habovima je

to što omogućavaju da više korisnika komunicira

istovremeno.

Svičevi mogu da se koriste u mreži računara topologiji

zvijezde, ali to je rijetkost jer su dosta skuplji od haba koji

je dovoljno dobar za tu topologiju.

Slika 10. Izgled

16-portnog sviča

Slika 11. Mjesto sviča u mreži računara

topologije zvjezde

Mrežni softver. Sve navedene hardverske komponente i

proizvodi vezani za mreže računara predstavljaju podlogu

ili kostur na koji dolaze mrežni operativni sistemi (OS) i

mrežni softver, kako onaj čisto aplikativni, tako i

komunikacioni softver, polazeći od tabličnih kalkulatora,

tekst-procesora, preko programa za upravljanje bazama

76

podataka (DBMS) i knjigovodstvenih programa, do

klijenata elektronske pošte ili programa za direktnu

razmjenu poruka (chat).

Mrežni softver je softver koji omogućava povezivanje više

računara i komunikaciju između njih. Kako bi se savladala

kompleksnost računarskih mreža, mrežni softver se

organizuje hijerarhijski. Na primjer programer pregledača

web-a ne treba da misli o tome da li će web stranice

primati preko bežične mreže ili preko žičane mreže

(Ethernet). On treba da se koncentriše samo na aspekte

značajne za njegovu konkretnu aplikaciju, a da sve niže

detalje mrežne komunikacije prepusti nižem sloju

mrežnog softvera (prisutnom u okviru operativnog

sistema, ili čak samog mrežnog hardvera).

Najgrublje posmatrano, mrežni softver može da se podijeli

na dva nivoa: softver niskog nivoa i softver visokog nivoa.

Mrežni softver koji omogućuje korišćenje različitih

mrežnih uređaja, npr. mrežnih kartica ili modema, je

mrežni softver niskog nivoa. Ova vrsta softvera nalazi se

obično u jezgru operativnog sistema računara, uglavnom u

obliku upravljača perifernim uređajima, tzv. drajvera (eng.

driver). Drajveri su programi koji omogućavaju odnosno

olakšavaju komunikaciju između hardvera (periferijskog

uređaja) i korisničkih programa, tj. korisnika. On upravlja

računarskim hardverom i komunikacionom opremom.

Korisnik računara nikada ne koristi ovaj softver direktno, u

opštem slučaju on nije ni svjestan da taj softver postoji.

Osnovni zadatak ovog softvera je da pruži usluge mrežnim

aplikacijama (tj. njihovim programerima) koje korisnici

koriste. Ove aplikacije čine mrežni softver visokog nivoa i

pružaju različite usluge i servise korisnicima na mreži, kao

što je slanje i prijem elektronske pošte, pregledanje web-a i

sl.

Raspon mreže. Jedan od kriterijuma za klasifikovanje

mreža, pa tako i mrežnih komunikacija, je i njihova fizička

veličina, tj. geografski raspon koji mreža pokriva. Ova

klasifikacija je izrazito bitna zbog činjenice da raspon

mreže direktno određuje tehnologije komunikacije

pogodne za korišćenje u okviru te mreže (npr. bežična

Bluetooth komunikacija je pogodna za male lične mreže,

dok je kod velikih mreža koje povezuju cijele države

pogodno koristiti satelitsku komunikaciju ili optičke veze).

77

PAN - Personal area network - mreže koje su namijenjene

za jednog čovjeka. Na primjer, bežična mreža kojom su

spojeni računar, miš i štampač je PAN. Ovakve mreže

obično pokrivaju raspon od nekoliko metara i koristi bilo

žičanu bilo bežičnu komunikaciju.

HAN - Home area network – kućna mreža.

LAN - Local area network - mreža koja povezuje uređaje

na relativno malim udaljenostima, najčešće nekoliko

kancelarija u okviru jedne poslovne zgrade, odnosno

mreža kojom su povezani računari koji su fizički blizu,

unutar neke firme, organizacije ili domaćinstva.

Ovakve mreže se tradicionalno vezuju na žičanu

komunikaciju kroz mrežne kablove, iako nove tehnologije

daju mogućnost korišćenja postojećih kućnih instalacija

(koaksijalnih kablova, telefonskih linija i električnih linija)

za komunikaciju kao i korišćenja bežične komunikacije.

CAN - Campus area network - Ove mreže povezuju više

lokalnih mreža u okviru ograničenog geografskog prostora

(npr. u okviru jednog univerziteta, kompanije, vojne baze,

itd.). Na primjer, više mreža zasebnih fakulteta

(departmana) u okviru jedne lokacije univerziteta

(kampusa) se povezuje u jedinstvenu cjelinu. Tehnologija

koja se koristi za povezivanje je obično ista kao i u slučaju

LAN. U novije vrijeme, između odvojenih zgrada se

obično uspostavlja bežična komunikacija.

MAN - Metropolitan area network - Ove mreže povezuju

veće geografske prostore (najčešće nivoa grada ili jako

velikog kampusa). MAN obično povezuje više lokalnih

mreža (LAN) korišćenjem veoma brze kičme

komunikacije (eng. backbone), najčešće izgrađene od

optičkih veza.

WAN - Wide area network - ove mreže povezuju izrazito

velike geografske prostore, često šire od granica jednog

grada, oblasti i često i države. U današnje vrijeme, WAN

mreže su obično u sastavu Interneta. WAN infrastrukturu

obično održavaju komercijalne kompanije (obično

telefonske i telekomunikacione) i iznajmljuju usluge

korišćenja. Za povezivanje u okviru kičme koriste se brze

veze, najčešće optičke i satelitske.

Internet - svjetska mreža umreženih računara; tj.

povezanih WAN i LAN mreža.

Svim mrežama koje čine Internet zajedničko je to što

koriste isti skup protokola - TCP/IP (Transmission Control

Protocol/Internet Protocol). Računar je povezan na

78

Internet ako izvodi TCP/IP protokole, ima IP adresu i

može slati IP pakete svim ostalim računarima na Internetu.

Internet nije u vlasništvu nijedne osobe, organizacije ili

vlade i nije geografski smješten na jednom mjestu.

Cjelokupni internetski prostor u fizičkom i informacijskom

smislu se popularno zove sajberspejs (engl. Cyberspace).

Organizacije koje omogućavaju priključak korisnika na

Internet zovu se davaoci internetske usluge (engl. ISP -

internet service provider) ili Internet provajderi.

Plasiranja informacija na Internetu ja nametnuto od strane

razvijenih zemalja koje su prihvatile ovaj način

komuniciranja kao najprihvatljiviji u ovom momentu

razvoja komunikacija. Prednosti koje nudi ovaj način

poslovnog komuniciranja su: kvalitetna komunikaciju,

jeftin način komuniciranja, jednostavan pristup,

multimedijalna prezentacija, brza komunikacija,

mogućnost "mjerenja" interesantnosti plasirane

informacije itd.

Uzimajući u vidu sve veći zamah poslovnog

komuniciranja na Internetu, on je sve više prisutan.

Jednostavno, svaka ideja koja se može realizovati ne

elektronskim medijumima može se vrlo uspješno

prezentirati na Internetu. Ovu vrstu komunikacije (spajanja

ljudi i informacija), koja predstavlja zaokret u svijetu

komunikacija, možemo nazvati i „komuniciranje

softverom“. U nju ubrajamo brojne servise (usluge) koje se

nude.

Komuniciranje servisima Interneta. Kao dio

svakodnevnice i uticajem na istu, Internet je od tehničke

inovacije postao civilizacijska inovacija. Iako je u prvim

fazama svog razvoja služio nauci, vladama i vojnoj

industriji, danas je njegova glavna karakteristika

sveprisutnost informacija i komunikacije. Po svojoj

definiciji on jeste globalna računarska mreža, ali ako

govorimo o Internetu kao novom mediju i njegovoj

specifičnosti u odnosu na tradicionalne medije, ono što ga

čini različitim u odnosu na televiziju, radio i štampu

(elektronske i pisane medije), je njegova

decentralizovana33 struktura i interaktivnost34. Internet koji

33 Decentralizovanost - pod tim se podrazumijeva da ne postoji

nikakva Internet korporacija koja bi stajala iza mreže

79

je dizajniran kao tehnologija slobodne komunikacije,

omogućava i tzv. „virtuelno komuniciranje“ kao splet

tokova između različitih publika.Komuniciranje putem

Interneta (putem bloga, chat-a, društvenih zajednica i sl.),

može se okarakterisati kao globalno novomedijsko

komuniciranje, a ono podrazumijeva prenos informacija i

vrijednosti preko državnih ili regionalnih granica u jednu

novu stvarnost, tj virtuelnu stvarnost (engl. virtual

reality)35. Virtuelne zajednice H. Rejngold36 definiše kao

„kulturne skupine koje nastaju onda kada se dovoljno ljudi

dovoljno često susreće u sajber prostoru37“, dok Liklajder i

Tejlor smatraju da je virtuelna zajednica, zajednica onih

koji dijele zajedničke interese, a ne zajednički prostor, a

osnovna karakteristika ovakvih zajednica je mogućnost

imaginarnog i ostvarivanje svih potreba za druženjem, uz

pomoć računara. Osnovna svrha jeste međusobno

komuniciranje stanovnika virtuelnog prostora. One nemaju

geografske granice i u njima mogu učestvovati ljudi iz svih

dijelova svijeta.

Kao tehničko sredstvo ostvarivanja komunikacije i

razmjene podataka, Internet je najdemokratičniji i

istovremeno najanarhičniji medij. Uz pomoć računara i

medija.Nijedna centralna organizacija ne kontroliše događaje na

Internetu. 34 Interaktivnost podrazumijeva da korisnici informacija nisu

samo njeni primaoci već i njeni kreatori. Stvara se digitalni

most, povezivanjem dva računara i svi tu imaju jednake

mogućnosti.. 35 Termin virtuelan nastao je od latinske riječi virtus (snaga,

hrabrost, vrlina, kao i skriven,

zamišljen, a i moguć u budućnosti), a kovanica je Vilijam

Gibson-a 1984 godine, i ukazuje na to da se čovjek emotivno i

kognitivno preseljava u neku drugu stvarnost, tzv. prividnu

stvarnost. 36 Rheingold, H. Virtual Community: Homesteading on the

Electronic Frontier, Addison-Wesley, New York, 1993. 37 Pojam cyber (čit. sajber) potiče iz riječi kibernetika

(cybernetics) i starogrčkog kybernao (upravljam, vladam). Kada

se ne koristi u izvornom obliku, termin cyberspace se u našem

jeziku se rjeđe zamjenjuje sa rječju kiber-prostor ili češće sa

kovanicom sajber-prostor. Prostor on-line sfere u kojem se

dešava komunikacija (putem Interneta) naziva se sajberspejs

(cyberspace), a vrijeme u kome se ona odigrava je realno.

80

telefonske linije možemo stupiti u kontakt sa bilo kojom

osobom u bilo kojem dijelu svijeta. Preko tako stvorene

veze prenose se podaci, razmjenjuju se stavovi, diskutuje

se. Pravo učestvovanja, ili bolje rečeno „uključivanja“ na

Internet, imaju svi.

Broj različitih servisa koje nudi Internet vremenom raste.

Osnovni servisi prisutni još iz doba ARPANET-a38 su

elektronska pošta, diskusione grupe, upravljanje

računarima na daljinu i prenos datoteka.

Navešćemo najvažnije servise na Internetu i opisaćemo

vrstu „usluge“ koju oni omogućuju.

Elektronska pošta (engl. e-mail). Elektronska pošta

predstavlja jedan od najstarijih servisa Interneta. U

današnje vrijeme, elektronska pošta ima tendenciju da

skoro u potpunosti zamijeni klasičnu poštu. Elektronska

pošta funkcioniše tako što svaki korisnik posjeduje svoje

„poštansko sanduče” (eng. mailbox) na nekom serveru.

Sanduče jedinstveno identifikuje elektronska adresa koja

obavezno sadrži znak @ (izgovara se kao „et“ ili

„majmunče“, ili „manki“ - monkay) koji razdvaja ime

korisnika, od domena servera elektronske pošte. Na

primjer, lazor@blic.net je elektronska adresa jednog autora

ove knjige. Sandučići se nalaze na serverima na Internetu i

obično ih obezbjeđuju kompanije, univerziteti i dobavljači

(provajderi) Interneta, ali takođe postoje i javni, besplatni

serveri elektronske pošte.

Poruke koje se šalju su u tekstualnom formatu (bilo u

obliku čistog teksta, bilo u obliku hiperteksta označenog

jezikom HTML), ali mogu da obuhvate i priloge u

proizvoljnom formatu (koji se iz istorijskih razloga takođe

kodira i šalje u obliku teksta). Uz svaku poruku, poželjno

je navođenje teme poruke (engl. subject) i, naravno,

38 ARPANET je preteča Interneta – To je bila velika WAN

mreža koju je napravila United States Defense Advanced

Research Project Agency (ARPA). Izgrađena 1969. godine,

ARPANET mreža je služila za testiranje novih mrežnih

tehnologija, povezujući mnoge univerzitete i istraživačke centre.

Prva dva čvora koji su formirali ARPANET bili su UCLA i

Stanford Research Institute, nakon čega je vrlo brzo uslijedilo

priključenje i University of Utah.

81

obavezno, jer u suprotnom pismo neće nikuda otići,

navođenje elektronske adrese primaoca.

Slanje i primanje pošte korisnik obično obavlja preko

klijenta - programa za slanje i primanje elektronske pošte,

instalisanog na svom računaru. Najpoznatiji klijenti za

elektronsku poštu danas su Microsoft Office Outlook,

Microsoft Outlook Express, Apple Mail, Mozilla

Thunderbird, Lotus Notes, Eudora. Sve više na značaju

dobijaju i klijenti za mobilne uređaje u kojima prednjači

iPhone/iPod Touch. Značajan obim elektronske pošte se

odvija preko javnih servisa elektronske pošte vezanih za

web koji ne zahtijevaju korišćenje posebnog klijenta

elektronske pošte, već se rad sa elektronskom poštom

obavlja korišćenjem web aplikacija (webmail). Korišćenje

ovih servisa obezbjeđuju velike kompanije, obično

besplatno. Najznačajniji servisi ovog tipa su Yahoo! Mail,

Microsoft Hotmail, Google Gmail, itd.

Diskusione grupe (eng. usenet). Diskusione grupe

predstavljaju distribuisani Internet sistem za diskusije koji

datira još od 1980. godine. Korisnici mogu da čitaju i šalju

javne poruke. Poruke se smještaju na specijalizovane

servere (engl. news server). Diskusije su podijeljene u

grupe (eng. newsgroups) po određenim temama, i grupe se

imenuju hijerarhijski. Tako, na primjer, sci.math označava

grupu za diskusije na temu matematičke nauke, dok je

alt.binaries.boneless grupa Giganews39 servisa usenet sa

najvećim saobraćajem koja se prvenstveno koristi za

razmjenu sadržaja podataka u binarnom obliku, a ne u

obliku formatiranog teksta. Pristup diskusionim grupama

se vrši korišćenjem specijalizovanog softvera (engl.

newsreader). Obično su klijenti elektronske pošte

istovremeno i klijenti za korišćenje diskusionih grupa. Iako

u današnje vrijeme web forumi predstavljaju alternativni

način diskusija, diskusione grupe se i dalje koriste u

značajnoj mjeri.

39 Giganews, Inc. je provajder servisa Usenet/newsgroup.

Korporacija je osnovana 1994. godine i na bazi outsourceing-a

prema provajderu, po modelu pretplate na web sadržaje i

dokumente, pruža usluge individualnim korisnicima na 10

svjetskih jezika, za preko 10 miliona korisnika u 180 zemalja

svijeta .

82

Prijavljivanje na udaljene računare (eng. remote login) –

servis telnet. Prijavljivanje i korišćenje udaljenih računara

je jedan od najstarijih servisa Interneta. Ovaj servis

omogućuje korisnicima (tj. klijentima) da se korišćenjem

Interneta prijave na udaljeni računar (server) i da nakon

uspješnog prijavljivanja rade na računaru kao da je u

pitanju lokalni računar. Korisnik na ovaj način dobija

(postaje) terminal kojim upravlja udaljenim računarom

zadavajući komande najčešće putem nekog komandnog

interfejsa40. Udaljeni računar prima komande i izvršava ih

korišćenjem svojih resursa, a rezultate šalje nazad klijentu

koji ih korisniku prikazuje u okviru terminala. Predaja

poruke digitalnog računara korisniku najčešće je u vidu

grafičkog prikaza nama već poznatih znakova (slova,

brojevi, tačka itd.) na ekranu monitora. Tastatura i

monitor, dva osnovna uređaja za komunikaciju s

računarom, nazivaju se konzola ili terminal, zavisno od

načina na koji komuniciraju s računarom.

Pod konzolom se podrazumijeva monitor i tastatura

priključeni direktno na računar i pod tim pojmom se danas

smatra da se radi o neposrednom pristupu i radu na nekom

centralnom ili zajedničkome računaru (serveru) preko

njegovog vlastitog monitora i tastature. Pod terminalom se

podrazumijeva pristup udaljenom računaru preko

računarske mreže, gdje su tastatura i monitor vezani za

drugi računar (klijent) s kojim se preko komunikacionog

kanala pristupa udaljenom računaru (serveru) na način da

je na monitoru klijenta slika koju šalje server. Nekada su

terminali bili fizički elektronski uređaji bez samostalne

programske podrške (softvera); imali su samo dio za

uspostavljanje komunikacije i prikaz slike na ekranu koju

mu je slao udaljeni računar. Danas se pojam terminal

koristi kada se s udaljenog personalnog računara emulira -

'glumi' rad nekadašnjeg fizičkog terminala adekvatnim

softverom.

Telnet je program koji omogućuje povezivanje sa

računarima na Internetu i upotrebu mrežnih baza podataka,

kataloga, servisa za ćaskanje itd. Da biste to uradili morate

znati adresu. Ona može da sadrži riječi (npr. apeiron-

40 Prema načinu zadavanja komandi interfejsi se dijele na

komandne (CLUI) i grafičke (GUI), taktilne i kontaktne.

83

uni.eu) ili brojeve (npr. 140.147.254.3). Neki servisi

zahtijevaju da se korisnik poveže sa određenim portom na

udaljenom računaru. U tom slučaju treba da se upiše broj

porta nakon Internet adrese. Na primjer: telnet

nri.reston.va.us 185. Telnet je dostupan na World Wide

Webu. Najpoznatiji izvori bazirani na Webu su katalozi

dostupni preko Telneta. Veza sa Telnet izvorom može da

izgleda kao bilo koja druga veza, ali će ona, da bi ostvarila

vezu, pokrenuti Telnet sesiju. Da bi Telnet program radio

morate ga instalisati i konfigurisati sa Web pregledačem.

Prenos datoteka (engl. file transfer) - servis ftp. Prenos

datoteka predstavlja jedan od klasičnih servisa Interneta i

datira još od ranih 1970-tih. Prenos datoteka se vrši

između klijentskog računara i serverskog računara u oba

smjera (mogu se preuzimati i postavljati datoteke na

server). Ovaj servis danas se obično koristi za postavljanje

datoteka na web servere kao i za preuzimanje velikih

binarnih datoteka (za manje datoteke, obično se koristi

HTTP protokol41). Serveri koji čuvaju kolekcije datoteka

obično se identifikuju adresom koja počinje sa ftp (slično

kao što se web serveri identifikuju adresom koja počinje sa

www). Za prenos datoteka koristi se FTP protokol. Na

klijentskim računarima za prenos datoteka obično se

koriste programi poput ftp (komandni program koji

direktno implementira FTP protokol), komanda scp

(program - komanda Unix-a koja kopira datoteke i

direktorije između udaljenih host računara bez startovanja

ftp sesije i koja koristi SSH42 za transfer podataka, te stoga

zahtijeva password za autentifikaciju - provjeru

autentičnosti-valjanosti), zatim web pregledači koji

41 HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) - protokol za razmjenu

dokumenata pisanih HTML-om. HTML (HyperText Markup

Language) je veoma jednostavan jezik koji služi za izvršavanje

programa na daljinu. Ovaj jezik predstavlja standard za Internet

dokumente. 42 SSH – (Secure Shell-sigurnosna ljuska) je mrežni protokol koji

omogućuje bezbijednu komunikaciju između dva umrežena

računara: servera (koji pokreće program SSH server- program

koji koristi SSH protokol da bi prihvatio konekciju od udaljenih

računara) i klijenta (koji pokreće program SSH client- program

koji koristi SSH protokol da bi prihvatio konekciju na udaljeni

računar), koji se povezuju preko sigurnog kanala u nesigurnoj

mreži.

84

omogućavaju preuzimanje datoteka sa FTP servera,

klijenti poput GnuFTP, Windows Commander i slično.

Časkanje (engl. chat) ćaskanje korisnicima Interneta

omogućava uspostavljanje kontakata i „priču” na razne

teme kucanjem uživo (eng. on-line). Korisnici pristupaju

sobama za ćaskanje (eng. chat room) i time mogu da se

uključe u grupnu ili privatnu komunikaciju. ćaskanje je u

današnje vrijeme zasnovano ili na specifičnim protokolima

(npr. IRC) i aplikacijama (npr. Xchat, mIRC) ili se koriste

web zasnovane sobe za ćaskanje.

Instant poruke (engl. instant messaging) Instant poruke

takođe mogu da se podvedu pod ćaskanje. Osnovna razlika

je da se instant poruke uglavnom razmjenjuju „oči-u-oči”

između poznanika, tj. daju direktnu privatnu komunikaciju

između dva učesnika, dok ćaskanje u užem smislu obično

podrazumijeva grupnu komunkaciju u sobi za ćaskanje.

Preteča instant poruka je UNIX komanda (program) talk

koja je omogućavala komunikaciju korisnika ulogovanih

na isti server. Najpoznatiji servisi koji nude razmjenu

instant poruka danas su Windows Live Messenger, Yahoo!

Messenger, AOL Instant Messenger (AIM), Google Talk,

Skype, ICQ, . . .

Klijentske aplikacije neophodne za slanje instant poruka su

specijalizovane aplikacije koje odgovaraju navedenim

servisima (npr. Microsoft MSN Messenger). Postoje i

aplikacije koje daju mogućnost korišćenja različitih

sistema instant poruka (npr. Pidgin) a one se danas mogu

razmjenjivati i preko weba (npr. GMail Chat, Facebook

chat).

Web servis (eng. World Wide Web), nastao je ranih 1990-

tih godina, međutim veoma brzo je stekao ogromnu

popularnost i postao je najznačajniji Internet servis

današnjice. World Wide Web (WWW) - odnosi se na

pregledavanje i pretraživanje sadržaja u obliku Internet

stranica. WWW nije tehnologija, već koncept, to je pogled

na podatke, a ne organizacija podataka. WWW je

informatički svijet koji korisnicima omogućuje

jednostavan pristup podacima, kao i objavljivanje vlastitih

podataka. Dva osnovna načina korištenja WWW-a su za:

prikupljanje informacija i nuđenje informacija.

85

To je sistem međusobno povezanih dokumenata poznatih

kao web stranice koje mogu da sadrže tekst, slike, video

snimke i druge multimedijalne materijale. Web stranice su

dokumenti pisani HTML jezikom. HTML jezik su

komande u obliku „tag“-ova (engl. tags). Tagovi su tekst

pisan u „špicastim“ zagradama (npr. <b>…</b> je tag za

ispis boldovano teksta unutar taga – za boldovanje teksta).

Web stranice su povezane korišćenjem veza (linkova), tj.

predstavljaju hipertekst, novu vrste dokumenata nastalu

razvojem Interneta. To je tekst koji sadrži veze ili linkove

ka drugim dokumentima ili na samog sebe. Preciznije,

hipertekst je skup stranica u obliku datoteka, međusobno

povezanih linkovima koje su umetnute u stranice. Na ove

linkove se može kliknuti. Za razliku od običnog teksta,

koji se čita linearno (slijeva na desno, odozgo naniže),

hipertekst se čita prateći hiper-veze u tekstu, dakle, ne

nužno na linearan način. Korisnici aktivirajući veze

(obično jednostavnim klikom mišem) prelaze sa jedne

stranice na drugu. Stranice se čuvaju na specijalizovanim

web serverima i na zahtjev klijenata se prenose na

klijentske računare gdje ih specijalizovani programi

prikazuju. Ovi programi nazivaju se pregledači weba

(engl. Web browsers). Najpoznatiji pregledači danas su

Microsoft Internet Explorer, Mozilla Firefox, Google

Chrome, Safari, Opera, itd.

Komunikacija uživo - unutar Weba postoji tekstualna,

zvučna i video komunikacija. Ova sposobnost omogućuje

korisnicima da prave konferencije i uživo sarađuju.

Uopšteno, što je brža Internet veza to je uspješnija

komunikacija. Najjednostavniji chat program omogućuje

da više korisnika komunicira uživo. Internet Relay Chat

(IRC) i AOL Instant Messenger su primarni primjeri ove

vrste programa. Razvoj protokola poruka je u toku. Ovi

protokoli bi obezbijedili ekspanziju ove sposobnosti

Interneta. Naprednija živa komunikacija nudi zvučnu i/ili

video komponentu. Najpopularniji program ove vrste je

CU-SeeMe (često se piše i kao CUseeMe ili CUSeeMe).

To je jedan Internetov klijent za videokonferenciranje

(engl. videoconferencing). Ovim programom može se

vršiti video pozivanje računara tipa P2P bez servera ili

praviti višestruki poziv pomoću serverskog softvera u

početku zvanog "reflektor" a kasnije nazvanog

"konferencijski server" ili MCU (Multipoint Control Unit).

86

Još napredniji su programi koji omogućuju saradnju uživo

(engl. real-time collaboration). Neki od primjera su

Microsoftov NetMeeting i Netscape-ov Conference (dio

Communicator-a). Ovi programi sadrže alate koji

podržavaju:

• audio: telefonski razgovor na Webu

• video: posmatranje publike

• prenos datoteka: slanje datoteke od pošiljaoca do

pošiljaoca

• chat: kucanje na tastaturi uživo

• whiteboard: crtanje, obilježavanje i čuvanje slike na

dijeljenom prozoru ili ploči

• razmjena dokumenata/aplikacija: prikazuje i koristi

program na tuđem računaru

• saradnja u Web pretraživanju: korisnici zajedno

posjećuju Web stranice.

Peer-to-peer (P2P) servisi - Popularizacija P2P servisa

desila se 1999. kada je servis pod imenom Napster

iskorišćen za razmjenu velike količine muzičkih MP3

datoteka između velikog broja korisnika širom svijeta. S

obzirom na kršenje autorskih prava Napster je već 2001.

zabranjen, ali je nastao veliki broj P2P protokola i

aplikacija. Za razliku od većine Internet servisa koji

funkcionišu po klijent-server modelu komunikacije, P2P

servisi se zasnivaju na direktnoj razmjeni podataka između

različitih klijenata, pri čemu serveri samo služe za

koordinaciju komunikacije, bez direktnog kontakta sa

samim podacima koji se razmjenjuju. P2P servisi se

obično koriste za razmjenu velikih datoteka (obično video

i audio sadržaja). Počevši od 2009. godine P2P aplikacije

čine najveći deo Internet saobraćaja. Najkorišćeniji P2P

servisi i protokoli danas su Bittorent, DC++, Gnutella, G2,

E-mule, KaZaA (FastTrack).

Socijalne mreže - Iako su sastavni dio Weba u poslednje

vrijeme socijalne mreže

doživljavaju izrazitu ekspanziju i imaju sve veći društveni

značaj. Najkorišćenije socijalne mreže današnjice su

Facebook, Tweeter i MySpace.

Intranet je manja, zatvorenija verzija Interneta u kojoj je

pristup omogućen samo zaposlenim u firmi ili organizaciji

za koju je mreža izrađena. Intranet je privatna mreža

87

računara, koji koriste internetske protokole i mrežno

povezivanje za sigurnu razmjenu organizacionih

informacija i postupaka sa svojim zaposlenim. Ukratko,

intranet možemo da shvatimo kao posebnu. Intranet otuda

znači uvođenje protokola Interneta u informacioni sistem

preduzeća. Može biti komponovan od većeg broja

međusobno povezanih lokalnih mreža (LAN-ova), lokalnih

računara, web stranica i portala i sistema elektronske pošte

(e-mail).

Intranetska stranica se otuda razlikuje od internetske strane

prije svega u dejstvu jer su web stranice usredotočene

prvenstveno na javne pregledače mreže i ne koriste

identifikacije za pregled sadržaja. S obzirom da su intranet

stranice privatne, to se za svaki pristup njima traži

identifikacija.

Ekstranet je verzija intraneta u kojoj je pristup mreži

dozvoljen i vanjskim osobama (saradnicima) radi

izvođenja zajedničkih radova i projekata. Prema tome,

intranet od ekstraneta razlikujemo po pravu pristupa. Oba

servisa zahtijevaju identifikaciju prava pristupa korisnika,

s tim što je intranet usmjeren na zaposlene u organizaciji,

dok ekstranetu mogu da pristupaju različiti registrovani

korisnici, stranke, dobavljači i drugi.

Slika 12. Ekstranet i intranet

88

Na Internetu postoje i druge usluge kojima se možemo

koristiti:

Zvučne komunikacije preko Interneta (VoIP - Voice over

Internet Protocol) - omogućava prenos zvučne

komunikacije preko internetske mreže, u većini slučajeva

omogućava besplatno telefoniranje s računara na računar

te jeftinije telefoniranje s računara na mobitele i fiksnu

liniju.

Stvarno jednostavne vijesti (RSS - Really Simple

Syndication) – olakšana mogućnost prenosa neke

informacije (vijesti, unosa u blog i sl.) objavljene na Web

stranici na standardizovan način (obično: naslov, rečenica

ili dvije, članka, te link na stranicu na kojoj se nalazi cijeli

članak). Pretplatom na RSS sa različitih web stranica,

korisnici su obaviješteni o novostima bez odlaska na

dotične stranice.

Web dnevnik (web log – blog). Blog43 je tip web stranice

ili dio web stranice koji se povremeno dopunjava novim

sadržajem. Tipičan blog je kombinacija teksta, slika i

linkova prema drugim blogovima, web stranica i ostalih

medija vezano za temu bloga. Ipak, većina blogova je

primarno tekstualnog tipa, mada se neki fokusiraju na

umjestnost (art blog), fotografije (photoblog), video (video

blogging ili vlogging), muziku (MP3 blog) i audio

(podcasting44). Blogove obično održavaju pojedinci sa

unošenjem komentara, opisima događaja, ili drugim

materijalima u obliku grafike ili videa. Unosi se općenito

ispisuju obrnutim hronološkim redoslijedom. Iako nije

obavezno, većina kvalitetnih blogova su interaktivni, tako

što dopuštaju posjetiocima da ostave svoje komentare pa

čak i poruke jedni drugima, čime je ostvarena

interaktivnost koja ih razlikuje od ostalih statičkih web

43 Često se termin web log koristi za oznaku hronološke

publikacije ličnih pretraga web stranica i web linkova, što je

različito od pojma blog kako ga mi definišemo. 44 Podcasting – Automatsko dovlačenje na korisnikov računar

digitalnih datoteka koje sadrže audio ili video zapis. Te datoteke

se mogu preslušavati ili pregledati na računaru ili transformisati

u datoteke za prenosivi MP3 ili video plejer. 'Podcast' se

općenito odnosi na distribuciju audio fajlova, dok se 'Video

Podcast' (ili 'Vodcast') odnosi na distribuciju video fajlova na isti

način.

89

sajtova. Na dan pisanja ovog teksta (16.02.2011.) na

Internetu bilo je evidentirano preko 156 miliona javnih

blogova.

Sigurnost upotrebe Interneta. Prilikom priključivanja na

Internet, korisnikov računar postaje dijelom Interneta i

dodjeljuje mu se IP adresa45 po kojoj je u tom trenutku

dostupan sa svih drugih računara na Internetu, kao što su i

svi drugi računari dostupni njemu. IP adresa jedinstvena je

za svaki računar i predstavlja identifikacioni podatak. S

udaljene lokacije običan korisnik ne može saznati tačno o

kojem računaru se radi samo po njegovoj IP adresi, ali taj

podatak dostupan je pružaocu internetskih usluga.

Ono što nije toliko jako izraženo kod drugih oblika

komuniciranja kao putem mrežnog komuniciranja i

komuniciranja putem Interneta, je opasnost od destrukcije i

uništenja sadržaja i sigurnost tih oblika komunikacije.

Računari priključeni na Internet izloženi su različitim

vrstama rizika. Najznačajniji su pri tome problemi sa

zaštitom podataka, zaštitom autorskih prava i zaštitom od

zlonamjernih i neželjenih računarskih aplikacija.

Problemi sa zaštitom podataka. Internet otvara mogućnost

za neautorizovani pristup podacima, kako za čitanje tako i

za mijenjanje podataka ili čak njihovo uništavanje. To se

odvija u slijedećim oblicima:

- neovlašten pristup podacima pohranjenim u računaru,

- prisluškivanje ili krađa podataka u prenosu,

- infekcija računarskim virusima,

- aktivni napadi na računare radi njihovog

onesposobljavanja,

- napadi na privatnost vlasnika odnosno korisnika

računara.

Apsolutna zaštita nije moguća, ali na administratorima je

sva odgovornost održavanja integriteta podataka i njihova

zaštita u najvećoj mogućoj mjeri.

45 TCP/IP protokol (ili popularno IP grupa protokola) svoje ime

je dobio po dvije riječi od kojih je sastavljen: TCP

(Transmission Control Protocol), IP (Internet protocol). TCP

protokol je osnovni protokol IP grupe protokola, a koristi se da

bi se napravila virtuelna konekcija od jednog hosta prema nekom

drugom hostu u određenoj računarskoj mreži. IP protokol, je

oznaka za prenos podataka od jednog prema drugom računaru u

određenoj mreži više računara.

90

Zaštita autorskih prava. To je vrlo ozbiljan problem koji

će teško biti riješen u bližoj budućnosti. Pored

neovlašćenog umnožavanja licenciranog softvera, postoji i

problem sprječavanja prepisivanja tuđih rezultata koji su

objavljeni u elektronskom obliku, jer zbog velikog rasta

broja informacija niko nema potpuni uvid u sadržaje svih

dokumenata.

Zaštita od zlonamjernih i neželjenih računarskih

aplikacija. Zlonamjerni računarski programi su virusi (eng.

virus), crvi (eng. worms) i trojanski konji (eng. trojan

horse). Ti programi nanose štetu računaru, usporavaju

vezu s Internetom i koriste računar za širenje na računara

drugih korisnika Interneta. Posljedice napada mogu biti

greške u radu programa, ispisivanje određenih poruka na

računaru, ometanje rada računara, brisanje određenih

podataka, formatiranje diska, korupcija

podataka. Postoje četiri osnovna načina zaštite od

zlonamjernih programa:

- ne otvarati priloge u porukama od nepoznatih pošiljalaca

odnosno otvoriti ih tek nakon što ih se pregleda

antivirusnim programom,

- ne otvarati priloge u porukama poznatih osoba ako se ne

zna šta je u njima; kod slanja programa i drugih datoteka u

prilozima (engl. attachments) elektronske pošte, u

popratnom tekstu treba dovoljno opisati šta se šalje da bi

primalac znao o ćemu se radi,

- nadograditi antivirusni program i redovno ga ažurirati,

- skenirati antivirusnim programom svaku disketu, USB

stik, datoteku i program s Interneta prije nego se instališe

na računar.

Antivirusni program. Zadatak antivirusnog programa je da

prepozna zlonamjerne aplikacije, spriječi infekcije i očisti

zaražene datoteke. Program provjerava datoteke tako što u

njihovom kôdu traži kôdove poznatih virusa. Kad

prepozna zlonamjernu aplikaciju koja se želi aktivirati,

obično postavlja pitanje korisniku šta želi da preduzme:

"obrisati", "očistiti", "poslati u karantin" i "ignorisati".

Personalni vatrozid (engl. Firewall). To je aplikacija koja

nadzire komunikaciju između računara i mreže i zadatak

joj je da kontroliše i ograniči pristup računaru s Interneta.

91

Neželjene aplikacije su dialeri, spyware i adware. Njih se

može riješiti uz pomoć tzv. čistaća neželjenih aplikacija

(engl. anti-spyware, anti-adware). Ti čistaći djeluju na

sličnoj osnovi kao i antivirusni programi – prepoznaju

unaprijed određene definicije poznatih neželjenih

aplikacija; štite privatnost korisnika i zaštićuju njegovu e-

mail adresu od neželjenih poruka. Kao i antivirusne

programe, i čistaće neželjenih aplikacija potrebno je

redovno ažurirati.

Prevarantski softver. Veliki problem korisnicima

elektronske pošte može predstavljati prevarantski softver u

obliku lančanih pisama, hoax-i i spam-a, koji zatrpavaju

sandučić elektronske pošte. Prevarantski softver su

programi koji se pretvaraju da su nešto što nisu.

Najozloglašenija su lažna antivirusna rješenja - programi

koji objavljuju poruke da je predmetni računar zaražen,

čak i ako nije. Ovi programi niti skeniraju niti čiste

računare, i u stvari su i pravljeni sa ciljem da ubijede

korisnike da su im računari izloženi opasnosti i preplaše ih

dovoljno da kupe „antivirusni“ program.

Hoax progami (čit. hoks) su jedna vrsta prevarantskog

softvera: oni su stvoreni sa namjerom da ubijede korisnike

da im je potreban download čudesno djelotvornog

antivirusnog rješenja, a glavna funkcija im je instalisanje

lažnog antivirusnog rješenja na ciljanom računaru čak i

ako korisnik odbije ponudu.

Hoax programi bivaju download-ovani na ciljane računare

bilo korišćenjem backdoor-a, bilo iskorišćavanjem

ranjivosti na web sajtu. Čim se takav program instališe,

pojavljuje se upozorenje o navodnom postojanju

višestrukih grešaka, oštećenom registru ili se pak

pojavljuje navodna poruka da su vam ukradeni povjerljivi

podaci.

Načini zaštite od lažnih antivirusnih programa: Infekcija

lažnim antivirusnim programom neće oštetiti ciljani

računar, ali sajber - kriminalci koriste ove programe sa

namjerom da iznude novac od neiskusnih korisnika.

Ubjedljiv interfejs, nekoliko zabrinjavajućih poruka o

infekciji i podsticaj da se kupi „proizvod“, lako mogu

ubijediti nekoga da potroši novac. Postoji nekoliko

jednostavnih pravila koja, ukoliko ih se držite, bi trebalo

da vas obezbijede od situacije da završite plaćajući lažni

antivirusni program.

92

Ukoliko pronađete nepoznati antivirusni program na svom

računaru, provjerite da li proizvođač/prodavač ima svoj

zvanični sajt i tehničku podršku. Ako to nije slučaj, možete

biti sigurni da je riječ o lažnom antivirusnom programu.

Legalni programi pravljeni za suzbijanje štetnog softvera

nikada neće najprije skenirati vaš računar a potom tražiti

novac za svoju aktivaciju. Nemojte nikad plaćati program

koji radi slijedeće: instališe "autentično" antivirusno

rješenje "poznate" antivirusne kompanije i koristi ga za

navodno skeniranje i čišćenje vašeg računara.

Kod lančanih pisama i hoax-a važno je ne proslijeđivati

poruke prije nego se provjeri njihova istinitost ili razmisli

o mogućnosti događaja koji su opisani u njima.

Glavno pravilo kod rukovanja spam-om je ne vjerovati

dobivenoj poruci. Ništa ne garantuje stopostotnu sigurnost

računara jer, bez obzira na sve linije odbrane koje se mogu

instalisati, uvijek postoji mogućnost upada u sistem. Ali

stalnim ažuriranjem programa za zaštitu računara može se

poboljšati sigurnost računara.

Zaštita privatnosti. Jedno od glavnih sigurnosnih pitanja

kada je riječ o komuniciranju putem Interneta, je

prikupljanje ličnih podataka korisnika. Na Internetu se

podaci mogu prikupiti u vrlo kratkom roku i iz velikog

broja različitih izvora. Tehnologija omogućuje prikupljanje

podataka i bez znanja korisnika – koje web stranice

korisnik posjećuje, gdje živi, koliko vremena provodi na

određenim web stranicama ili na Internetu. Na osnovu

takvih informacija stručnjaci mogu vrlo brzo kreirati

reklamnu poruku po mjeri korisnika.

Baze podataka omogućuju oglašivačima da se uz pomoć

prikupljenih ličnih podataka približe ciljanoj skupini

korisnika i privuku njihovu pažnju. Podaci koje razne

firme putem Interneta prikupljaju o korisnicima mogu se

podijeliti u tri grupe:

- praćenje interesa korisnika ili grupe korisnika i

prikupljanje demografskih podataka,

- ustupanje podataka koji omogućuju identifikaciju

korisnika trećim osobama,

- korisnici dobrovoljno ili automatski putem tehnologije

daju svoje lične podatke. Dobrovoljno davanje

podataka odnosi se na ispunjavanje obrazaca u kojima

se takvi podaci traže – najčešce za pretplatu, nagradnu

igru i sl.

93

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG

1. Šta je komuniciranje?

2. Opišite Šenonov model komuniciranja?

3. Šta je to “kodiranje”?

4. Koja tri aspekta posmatranja komunikacionog

procesa su definisani u teoriji informacija?

5. Koji aspekt posmatranja procesa komuniciranja se

bavi problemom da li preneseno ima značenje za

primaoca?

6. Kako se (skraćeno) naziva mreža računara kojom

autonomni računari komuniciraju na istoj

geografskoj lokaciji?

7. Koja je razlika između tradicionalnih medija za

komuniciranje (pisani i elektronski mediji) i

Interneta kao “medija” za komuniciranje?

8. Za koji računar se može smatrati da je povezan na

Internet?

9. Šta je to “sajber prostor”?

10. Da li je za slanje i primanje pošte putem webmail-

a potrebno da na računaru korisnika bude

instalisan poseban klijentski softver (i koji)?

11. Koja je razlika između intraneta i ekstraneta?

12. Šta je funkcija Web servisa Interneta?

13. Šta je to hipertekst?

14. Kako se zovu programi za prikazivanje web

stranica?

15. Koja je osnovna karakteristika P2P

komuniciranja?

16. Šta je web dnevnik (blog)?

17. Šta je podcasting (podcasting)?

18. Kojim rizicima su najčešće izloženi računari

priključeni na Internet?

19. Šta je to “prevarantski softver”?

20. Koje su preporuke za zaštitu od prevarantskog

softvera i lažnih virusa?

94

9. ELEMENTI TEORIJE

INFORMACIJA

Teorija informacija je grana primijenjene matematike

koja se bavi kvantificiranjem količine informacija u

sistemima, s ciljem da se komunikacija46 među sistemima

odvija pod najboljim uslovima. Ona proučava matematička

svojstva informacija kao što su: količina informacije,

prenos informacija kroz komunikacioni kanal i gubitak

informacije. Mjerenje količine informacija izvodi se

izračunavanjem entropije. Osnivačem ove discipline

smatra se Klod Šenon47. Šenon je definisao mjernu

jedinicu za količinu informacije 1 BIT (binary digit).

Slučajnost i vjerovatnoća. Sve pojave u prirodi možemo

svrstati u determinisane (determinističke) i vjerovatne

(slučajne, stohastičke). Za analizu determinisanih pojava

koristimo matematske, a za analizu slučajnih pojava

statističke modele.

U biološkim naukama (vjerovatni sistemi)

posmatramo pojave nastale zbog mnoštva uzroka od

kojih najčešće poznajemo samo jedan dio i često se

služimo pojmom "slučaja" ili slučajnosti. Pod slučajem

(slučajni događaj, vjerovatni događaj) podrazumjevamo

događaj koji se pod datim uslovima u nekom trenutku

može ali ne mora dogoditi. Mogućnost njegovog nastupa

mjerimo vjerovatnoćom. Prema tome, vjerovatnoća je

mjera slučajnosti (šanse) da se neki događaj desi, a može

imati vrijednost između 0 i 1 (0<P<1). Događaj koji

sigurno ne može nastupiti - nemoguć događaj ima

vjerovatnoću P = 0 (na primjer da čovjek doživi starost

1000 godina). Događaj koji sigurno mora nastupiti -

siguran događaj ima vjerovatnoću P = 1 (npr. poslije noći

dolazi dan). Determinističke i slučajne događaje možemo

46 Komunikacija - Communication: Uspostavljanje

informacione veze između dva sistema koji imaju sposobnost

primanja, slanja, obrađivanja i skladištenja fizičkih, hemijskih ili

bioloških signala. Između pojedinih sistema mogu se uspostaviti

različiti komunikacioni odnosi u zavisnosti od smjera kretanja

signala, partnera u komunikacionom procesu (čovjek-čovjek,

čovjek-računar, računar-računar) i vrsti informacija koje se

prenose (podaci ili naredbe). 47 Klod Šenon je 1948. godine objavio članak pod nazivom A

Mathematical Theory of Communications.

95

predstaviti na brojnoj liniji vjerovatnoća u obliku skale

od 0 do 1 (slika 11). šansa 50:50%

0,5

0

1

sigurno

siguran

nemoguć

događaj

događaj

Slika 13: Skala vjerovatnoće svih događaja u prirodi

Događaji koji nisu ni sigurni ni nemogući su slučajni

događaji. Dakle, između apsolutne sugurnosti (P=1) i

apsolutne nemogućnosti (P=0) nalaze se svi ostali

slučajevi manje ili veće vjerovatnoće. Vjerovatnoća kao

mjera slučajnosti nastupanja nekog događaja uvedena je da

bi se svi događaji mogli međusobno upoređivati.

Vjerovatnoća nekog događaja izračunava se na taj način

da se broj povoljnih ishoda podijeli sa brojem ukupno

mogućih ishoda:

P = m

n

gdje su:

P - vjerovatnoća,

m - broj povoljnih ishoda,

n - broj svih jednako mogućih ishoda.

Dakle, da bismo izračunali vjerovatnoću nekog

događaja potrebno je unaprijed znati dva broja: broj

ukupno mogućih ishoda, koje smo označili sa n, i broj

povoljnih ishoda, koji smo označili sa m. Takva

vjerovatnoća se zove apriorna ili matematska

vjerovatnoća.

Međutim, u društvenim, biološkim i zoološkim

istraživanjima najčešće nisu unaprijed poznati elementi za

izračunavanje apriorne vjerovatnoće. U tom slučaju

jedini izlaz je da se eksperimentisanjem, ili na drugi

način, dakle naknadno, dođe do potrebnog znanja za

izračunavanje vjerovatnoće. Tako izračunata vjerovatnoća

96

je aposteriorna vjerovatnoća, odnosno empirijska ili

statistička vjerovatnoća.

U prirodnim i društvenim naukama primjenjujemo

aposteriornu vjerovatnoću, a do nje dolazimo

posmatranjem ispitivane pojave, eksperimentisanjem,

odnosno iskustvom. Ona nam kaže slijedeće: ako smo

izvršili određeni broj eksperimenata (pokušaja) od kojih

je jedan dio dao određeni povoljan rezultat, onda je

vjerovatnoća tog povoljnog rezultata jednaka količniku

broja povoljnih i broja ukupno izvršenih eksperimenata.

Prema tome, aposteriorna vjerovatnoća se izračunava

po istoj formuli kao i apriorna, s tim što su:

m - broj povoljnih ishoda eksperimenta ili ispitanika,

n - ukupan broj eksperimenata ili ispitanika na kojima

posmatramo događaj čiju vjerovatnoću pojavljivanja

mjerimo.

Ovakav odnos (u statistici) naziva se još i relativna

frekvencija.

Osnovna veza između apriorne i aposteriorne

vjerovatnoće je zakon velikih brojeva.

Zakon velikih brojeva. Zakon velikih brojeva je pravilo

koje pokazuje da ukoliko se broj jedinica posmatranja u

jednom ispitivanju poveća, utoliko više dolazi do izražaja

ono što je u posmatranoj pojavi opšte i zakonito.

Djelovanje ovog zakona objašnjava se činjenicom da slični

uticaji koji dolaze do izražaja u malom broju jedinica

posmatranja, u velikom broju se međusobno potiru, jer

djeluju u suprotnim smjerovima. S obzirom da se

statistička ispitivanja zasnivaju na masovnom posmatranju

pojava i da je osnovni cilj statistike iznalaženje opštih,

tipičnih osobina posmatranih pojava, zakon velikih

brojeva ima veliki značaj i primjenu u statističkoj teoriji i

praksi. On, drugim riječima, kaže da ista pojava

posmatrana u velikom broju slučajeva pokazuje određenu

zakonomjernost, koja u malom broju slučajeva nije mogla

da se uoči. Slučajni karakter posmatrane pojave prelazi u

zakonitost.

U biološkoj statistici to znači da: ako, na primjer,

procijenimo vjerovatnoću povoljnog ishoda liječenja od

neke bolesti na malom broju bolesnika, ne znači da je to

ujedno stvarna vjerovatnoća izliječenja od te bolesti.

Međutim, kada se radi o iskustvu na velikom broju

97

ispitanika, tada je takva procjena vjerovatnoće daleko

bliža stvarnoj vjerovatnoći izliječenja.

Zakon velikih brojeva se matematički objašnjava na

slijedeći način:

Neka se u nizu od n eksperimenata događaj A, koji ima

stalnu vjerovatnoću p, pojavi m puta. Tada vjerovatnoća da

će razlika

pn

m

po svojoj apsolutnoj vrijednosti biti manja od proizvoljno

malog pozitivnog broja (teži ka 0), kada broj

eksperimenata n neograničeno raste. Ova teorema se

naziva zakon velikih brojeva. Zakon velikih brojeva

iskazuje da kod vrlo velikog broja eksperimenata, odnos

broja povoljnih ishoda eksperimenata m i broja izvršenih

eksperimenata n teži vjerovatnoći p događaja A, tj.

pn

m

n

lim

Primjer 9.1: Prema zakonu velikih brojeva, prosječna

vrijednost rezultata dobivenog iz velikog broja pokušaja

treba da bude blizu očekivane vrijednosti48 i težiće da

postane sve bliža što se broj pokušaja bude povećavao.

Bacanje kocke rezultira podjednakom vjerovatnoćom

padanja na svaku od šest strana. Radi toga, očekivana

vrijednost jednog bacanja kocke je:

1+2+3+4+5+6

6 = 3.5

Prema zakonu velikih brojeva, ako se kocka baci dovoljan

broj puta, prosječna vrijednost (nekad se naziva sredina

48 Očekivana vrijednost- Ako je poznata vjerovatnoća p i

ukupan broj događaja n, onda se očekivani broj povoljnih

događaja m naziva matematičko očekivanje i računa kao pnm

.

98

uzorka) će težiti da bude to bliža 3.5, što se bude

povećavao broj bacanja kocke.

Zakoni vjerovatnoće. Račun vjerovatnoće se zasniva na

dva osnovna zakona: zakonu adicije (sabiranja) i zakonu

multiplikacije (množenja).

Zakon adicije kaže: vjerovatnoća da se dogodi jedan od

dva ili više događaja koji se međusobno isključuju (može

se desiti "ili" jedan "ili" drugi, a nikako i jedan i drugi)

jednaka je sumi pojedinačnih vjerovatnoća tih događaja.

a) tj. ako su događaji A i B međusobno isključivi,

vjerovatnoća da će nastupiti jedan od ta dva događaja

jednaka je zbiru njihovih pojedinačnih vjerovatnoća,

P(A ili B) = P(A) + P(B).

Riječima: vjerovatnoća da će se desiti događaj A ili

događaj B jednaka je zbiru vjerovatnoće da će se desiti

događaj A i vjerovatnoće da će se desiti događaj B.

b) Međutim, ako događaji A i B nisu međusobno

isključivi, tj. može se desiti „i„ jedan „i“ drugi događaj

nezavisno, vjerovatnoća nastupanja jednog od tih

događaja jednaka je:

P(A ili B) = P(A) + P(B) –P(A i B).

Riječima: vjerovatnoća da će se desiti događaj A ili

događaj B koji nisu međusobno isključivi jednaka je

zbiru vjerovatnoća događaja A i događaja B,

umanjenom za vjerovatnoću da se dese i događaj A i

događaj B.

Primjer 9.2: U nekoj populaciji vjerovatnoće boje kose

su: svijetla 0.10, smeđa 0.40 i crna 0.20. Vjerovatnoća da

jedna slučajno odabrana osoba iz te populacije ima svijetlu

ili smeđu kosu je:

0.10 + 0.40 = 0.50 ili 50 %.

Vjerovatnoća da slučajno odabrana osoba nema ni jednu

od navedenih boja je:

1 – 0.10 – 0.40 – 0.20 = 0,30 ili 30 %.

Primjer 9.3: Ako je za neku populaciju vjerovatnoća

fenotipa49 krvne grupe A1 =28%, a A2 = 14 %, onda je,

49 Skup svih gena (nosilaca nasljednih osobina) jednog biološkog

organizma sačinjavaju njegov genotip, a skup svih nasljednih i

nenasljednih svojstava i sposobnosti čini njegov prividni tip ili

fenotip. Fenotipu mogu pripadati i različiti genotipovi, a i osobe

istog genotipa ne moraju pripadati istom fenotipu.

99

prema zakonu adicije, vjerovatnoća da će jedan stanovnik

iz te grupe imati fenotip A1 ili A2 jednaka: 28 + 14 = 42

%.

Primjer 9.4: Osiguravajuća kuća iz distribucije broja šteta

ukupno osiguranih vozila želi utvrditi kolika je

vjerovatnoća da na putničkom vozilu, od svih osiguranih

vozila, ne nastane ni jedna šteta ili da nastanu tri štete?

Označimo sa:

P(A) – vjerovatnoća događaja sa 0 šteta na putničkom

vozilu,

P (B) – vjerovatnoća događaja sa 3 štete na putničkom

vozilu.

Broj

šteta

Vrsta vozila

Ukupno Putničko

vozilo

Teretno

vozilo

0 300 198 498

1 248 184 432

2 231 170 401

3 184 113 297

4 55 63 118

5 11 42 53

6 5 0 5

Ukupno 1034 770 1804

Rezultat:

P(A ili B)=P(A) + P(B)

P(A ili B)=(300 / 1804 + 184 / 1804) * 100

P(A ili B)= (0,16629 + 0,10199)*100

P(A ili B)= 26,82%

Primjer 9.5: Osiguravajuća kuća iz navedene distribucije50

šteta ukupno osiguranih vozila (u tabeli iz Primjera 3)

želi da utvrdi kolika je vjerovatnoća da šteta nastane na

putničkom vozilu ili da nastanu 3 štete?

Označimo sa:

50 Ako se rezultati mjerene veličine (varijable) poredaju po

veličini od najmanjih do najvećih (šteta), i odredi se broj

pojedinih rezultata mjerenja (automobil, vozilo, itd.), dobija se

distribucija frekvencija te varijable.

100

P(A) - vjerovatnoća da nastane šteta na putničkom vozilu,

P (B) - vjerovatnoća da nastanu 3 štete.

Rezultat:

P(A ili B) = P(A) + P(B) –P(A i B)

P(A) = (734 / 1804) * 100 = 40,69% P(B) = (297 / 1804)

* 100 = 16,46%

P(A i B) = (184 / 1804) * 100 = 10,19%

P(A ili B) = (40,69% + 16,46%) – 10,19%

P(A ili B) = 46,96%.

Zakon multiplikacije kaže: vjerovatnoća da se dogode

dva ili više događaja koji su međusobno nezavisni (može

da se desi "i" jedan "i" drugi) jednaka je umnošku

pojedinačnih vjerovatnoća tih događaja51.

a) tj. ako će se dva ili više nezavisnih događaja dogoditi

istodobno ili u sekvencama, vjerovatnoća njihovog nastupa

može se utvrditi tako da se njihove pojedinačne

vjerovatnoće pomnože: P (A i B) = P(A) * P(B), u

suprotnom,

b) vjerovatnoća dvaju međusobno zavisnih događaja data je

izrazom:

P (A i B) = P(A) * P(B│A),

51 Evo jedne intersantne digresije preuzete iz knjige Hajnc fon

Ferster (Heinz von Foerster) "Sokrat kibernetike": Bio sam u

gostima kod neke porodice, u Bostonu, ako se ne varam, čekali

smo dugo da se njihov dječak vrati iz škole. Stigao je sa satom

zakašnjenja, očiju punih suza, još jecajući. Pitali smo ga: „Šta se

dogodilo, zašto plačeš?" „Morao sam da stojim u ćošku jedan

sat!" „Ali, zašto?!" „Zato što je učiteljica rekla da sam bio

bezobrazan. " Roditelji su pitali: „Pa, šta si uradio?" „Učiteljica

je pitala koliko je 2 puta 3 i ja sam se javio i rekao da je to 3 puta

2, i onda su se sva djeca smijala, i učiteljica je bila jako ljuta i

povukla me je za uho i rekla da sam bezobrazni mangup i da

moram da idem u ćošak jedan sat, i da 2 puta 3 nije 3 puta 2,

nego 6." Onda sam mu rekao: „Ali, ti si bio potpuno u pravu! 3

puta 2 jeste 2 puta 3. Možeš li ti to da dokažeš?" „Naravno!",

rekao je on, uzeo olovku, nacrtao tri tačke, ispod njih još tri

tačke i rekao: „To je 2 puta 3. A kada okreneš papir, onda je 3

puta 2." To mi kaže šestogodišnje dijete, a učiteljica ne razumije

da je tu već shvaćen komutativni zakon multiplikacije (tj. zakon

komutacije kod množenja dva broja, odn. da važi a • b = b • a;

op. L.R.). koji ona, draga učiteljica, još nije shvatila!

101

gdje P(B│A) označava (uslovnu) vjerovatnoću nastupa

događaja B kada smo sigurni da je prethodno realizovan

događaja A.

Primjer 9.6: Na osnovu podataka vitalne statistike poznato

nam je da je letalitet52 od neke bolesti 10%. Na liječenju

imamo dva bolesnika od te bolesti. Vjerovatnoća da

umru i jedan i drugi je:

0,10 x 0,10 = 0,01 ili 1 %.

Primjer 9.7: Evo još jednog primjera53: Vjerovatnoća da će

neki roditelji, koji planiraju četvoro djece, dobiti 4 kćeri,

iznosi 1/2 *1/2*1/2*1/2 = 1/16. To ne znači da ćemo u

prosjeku na 16 brakova s djecom naći jedan brak s četvoro

ženske djece, nego to znači da ćemo na 16 brakova s

četvoro djece naći u prosjeku 1 brak s 4 kćeri (a takođe i 1

brak s 4 sina, pa prema tome na 16 brakova s četvoro djece

naći ćemo u prosjeku dva braka u kojima je sve četvoro

djece istog pola.

Primjer 9.8: Kolika je vjerovatnoća da od ukupno

osiguranih vozila, na putničkom vozilu nastane 5 šteta i

na teretnom vozilu 1 šteta?

P(A i B) = P(A) * P(B) P(A i B) = (11 / 1804) * (184 / 1804) *100

P(A i B) = 0,00609 * 0,1019 * 100

P(A i B) = 0,062%

Primjer 9.9: Kolika je vjerovatnoća da od svih osiguranih

vozila, na putničkom vozilu nastane barem 1 šteta?

P(A) = 1 ili više šteta na putničkom vozilu

P(A) = 40,69%

Broj

šteta

Putničko

vozilo

Teretno

vozilo Ukupno

0 300 198 498

1 248 184 432

2 231 170 401

3 184 113 297

4 55 63 118

5 11 42 53

52 Letalitet - procenat smrtnosti oboljelih od neke bolesti, koji se

računa kao 100 * broj umrlih od neke bolesti / broj oboljelih

od te bolesti. 53 http://croatica.botanic.hr/~ztadic/behaviour/Vjerojatnost.pdf

102

6 5 0 5

Ukupno 1034 770 1804

Primjer 9.10: Kolika je vjerovatnoća da, od svih

osiguranih vozila, na putničkom vozilu nastane pet šteta ili

da na putničkom vozilu nastanu dvije štete?

P(A) = 5 šteta na putničkom vozilu

P (B) = 2 štete na putničkom vozilu

P(A ili B) = P(A) + P(B)

P(A ili B) = (11/1804 + 231/1804) *100

P(A ili B) = 0,006098 + 0,1280) *100

P(A ili B) = 13,41%.

Entropija. Teorija informacija je jedna od teoretskih

osnova kibernetike. Jedna od njenih zasluga za razvoj

kibernetike je i ta što je pronašla praktičnu mjeru za

proračun entropije i količine informacija.

Pojam "entropije" preuzet je iz tzv. drugog zakona

termodinamike, kojeg je 1850. godine uveo njemački

fizičar-termodinamičar Rudolf Klauzius (Clausius), ali u

kontekstu teorije sistema postaje opšta metodološka

kategorija koja označava tzv. mjeru "haosa", odnosno

dezintegracije jednog sistema.

Entropijom se označava stepen tzv. rušilačkog dejstva

okruženja na sistem, odnosno mjera i stepen "raspada"

sistema usljed dejstva energetskih, materijalnih i

informacionih tokova iz okruženja. Sistem se "raspada"

ukoliko su mu komunikacioni kanali "zakrčeni", tj.

ukoliko ne može uspostaviti i usklađivati informacione i

druge tokove, kako između svojih dijelova (elemenata),

tako i sa svojim okruženjem.

Kako smo naveli, Ričard Hartli je predložio način

određivanja kapaciteta informacije nekog sistema,

logaritmom broja njegovih mogućnosti. Za mjeru

kvantiteta informacije određuje entropiju kao mjeru

neodređenosti koja se primanjem informacija otklanja u

većoj ili manjoj mjeri, i tako izražava količinu dobivene

informacije. Najjednostavnije rečeno, entropija

predstavlja mjeru neorganizovanosti nekog sistema,

odnosno izražava težnju sistema da s vremenom pređe u

stanje najveće vjerovatnoće (haosa). U slučaju veće

entropije, stoga, kažemo da je ponašanje sistema

103

manje organizovano. Ta neorganizovanost smanjuje se

primanjem informacija. Za razliku od drugih fizičkih

veličina, tipa tempereture i pritiska, entropiju nije moguće

neposredno predstaviti i lako izmjeriti. Ona se predstavlja

metematičkim izrazom i zbog toga ona je apstraktna, a ne

iskustvena veličina.

Entropija skupa54 od n događaja xi (i=1,2,...,n) sa

vjerovatnoćama p(xi) predstavlja očekivanu ili srednju

vrijednost količine informacija pojedinačnih događaja.

Entropija se izračunava po formuli:

E x p x Ii i

i

n

( ) ( )

1

Pri tome, količina informacija Ii jednog događaja xi iz

n događaja sa vjerovatnoćama p(xi) jednaka je

logaritmu recipročne vrijednosti vjerovatnoće

pojavljivanja tog događaja, tj.:

)(log])(

1[log 22 i

i

i xpxp

I

Nakon uvrštavanja u prethodni izraz, slijedi izraz za

entropiju kao mjeru nesigurnosti ishoda događaja:

n

i

ii xpxpxE1

2 )(log)()(

gdje su:

E(x) - entropija,

p(xi)- vjerovatnoća pojave informacije ili nastupanja

nezavisnog događaja

n - ukupan broj događaja.

Ako se na osnovu gornjeg izraza za izračunavanje

entropije nekog eksperimenta A odredi E(A) = t [bit] ,

54 Treba uočiti da postoji razlika između skupa i sistema. Skup

čine elementi koji imaju neko zajedničko obilježje. Sistem čine

različiti elementi koji imaju svoju strukturu i svoju funkciju, ali

doprinose i bitni su za funkcionisanje cjeline. Za sistem nije

bitno da li elementi imaju neko zajedničko obilježje, ali je bitno

da su elementi međusobno povezani.

104

kažemo da je eksperiment A u prosjeku t puta neodređeniji

od eksperimenta A0 (izbora između dva podjednaka

moguća stanja koja su isključiva odnosno disjunktna (ako

se desi jedan ne može se istovremeno desiti i drugi).

Entropija može imati vrijednosti od nula (0) do log2 n (čit.

logaritam s bazom 2 od n), to jest:

nxE 2log)(0

Ako je vrijednost entropije nula, tada je stanje

sistema potpuno sređeno (organizovano, poznato),

odnosno neki događaj će se sigurno desiti ili se sigurno

neće desiti, tj. nema nikakve neodređenosti u ponašanju

nekog sistema ili ishoda nekog događaja.

Na primjer, kod događaja da će između ponoći i

sutrašnjeg podneva izaći sunce, moguć je samo jedan

ishod n = 1, pa količina informacija koja se dobije tom

porukom ili saopštenjem je:

01log2I

Entropija ima maksimalnu vrijednost ako su jednako

vjerovatni svi mogući događaju ili sve moguće vrijednosti

stanja sistema.

Ponašanje skupa mogućih događaja, pa tako i

ponašanje nekog sistema, možemo prikazati šemom

parova događaja i njihovih vjerovatnoća:

Xx x x x

p p p p

n

n

1 2 3

1 2 3

...

...

Pri tome, (x1 x2 .x3 . . xn ) je skup disjunktnih događaja

ili stanja sistema. Na primjer, količina proizvoda u nekoj

vremenskoj jedinici, broj studenata u predavaonici na

trećem času predavanja iz informatike, itd.

Skup (p1 p2 p3 . . . pn ) je skup vjerovatnoća

pojavljivanja pojedinih nezavisnih događaja. Ako je p(x ) = 1, onda je to potpuni skup mogućih događaja ili

stanja u kojima se sistem nalazi, ili se može naći.

Izračunavanje entropije prikazaćemo na nekoliko primjera.

105

Primjer 9.11: Sigurno je da će u "Ratarstvu" određenog

dana biti raspoloživi jedna od dvije mašine za obradu

zemlje. Od dva moguća stanja: x1 - raspoloživ i x2 -

zauzet, sigurno je stanje x1. U tom slučaju p(x1)=1, a

p(x2)=0. Prema tome, sistem je potpuno određen, a

njegovo stanje može se prikazati šemom:

Xx x

1 2

1 0

Entropija će u ovom slučaju iznositi:

00log01log1)(log)()(222

2

1

i

ii xpxpxE

Primjer 9.12: Istu vrijednost entropije kao i u

prethodnom primjeru dobićemo, na primjer, ako smo

sigurni da u pet radnih dana (xn = 5) neće biti redukcije

napajanja električnom energijom. Varijabla xi teoretski

može primiti vrijednosti: 0, 1, 2, 3, 4, 5., tj. da struje

uopšte neće biti (xi =0), ili da će je biti 1 do 5 dana (xi

=1,2,3,4,5). Stanje tog sistema može se opisati šemom:

X

0 1 2 3 4 5

0 0 0 0 0 1

To znači da u pet radnih dana uvijek ima struje, pa je

p(5)=1, a p(0) do p(4) jednako je 0.

U tom slučaju entropija E(x)=0, tj.

0)1log10log00log00log00log0()(22222

xE

Primjer 9.13: Entropija prije bacanja "poštene" kocke je

2,58 bita, što se, prema Hartliju, izračunava na slijedeći

način.

Broj različitih stanja u "slučaju kocke", ili broj

događaja, je 6. Vjerovatnoće p(x) su sve jednake i iznose

1/6, jer je svaki ishod bacanja od šest mogućnosti jednako

vjerovatan. To je slučaj kod kocke potpuno pravilnog

oblika i idealnih karakteristika (“poštena kocka”).

106

Šema stanja sistema (mogućih događaja i njihovih

vjerovatnoća) je:

X

1 2 3 4 5 6

1 6 1 6 1 6 1 6 1 6 1 6

Sada imamo elemente da izračunamo entropiju kao:

bitaxEi

i 58,261log61log61661log61)( 22

6

1

2

Logaritmi sa bazom 2 označavaju se uobičajeno kraticom

"ld" koju čine prva slova od latinskih riječi "logaritmus

dualis".

Logaritmom A broja N za bazu 2 (oznaka je A = log2 N

ili A=ld N) nazivamo eksponent s kojim treba potencirati

bazu 2 da dobijemo N, tj.:

N A 2 A N log 2

Ako znamo dekadne logaritme nekih brojeva (baza

logaritma 10), možemo odrediti logaritme tih brojeva i za

bazu 2 i to po formuli za konverziju:

2log

loglog

10

10

2

NN

Dakle, dualni logaritam nekog broja dobijemo tako da

dekadni logaritam broja čiji se dualni logaritam traži

podijelimo sa dekadnim logaritmom od broja dva, tj. sa

0,30103.

Prema tome, logaritam broja 1/6 sa bazom 2,

koristeći pravilo logaritmiranja količnika dva broja i

prethodnu formulu, računa se na slijedeći način:

58496,230103,0

77815,0

30103,0

0

2log

6log

2log

1log6log1log61log

10

10

10

10222

Na osnovu toga, entropija u ovom primjeru je:

bitaxE 58,258496,2)58496,2()(

Tolika je entropija "poštene kocke" prije bacanja kocke.

Kada bacimo kocku, vidimo jednu njenu stranu i

saznajemo ishod bacanja. Primanjem ove informacije,

107

odstranjujemo neodređenost koja je vladala prije njenog

bacanja i entropija je jednaka nuli, tj. nema neizvjesnosti,

jer mogućnost izbora je samo jedna. Količinu predate

informacije izračunavamo tako da od entropije sistema

prije primanja informacije odbijemo entropiju nakon

primanja informacije.

Pretpostavimo da je nakon prvog bacanja kocke pala

jedinica (1), a nakon drugog bacanja šestica (6). Nakon ta

dva bacanja, stanje sistema, u slučaju idealne kocke

(kocka potpuno pravilnog oblika i idealnih

karakteristika), odnosno šema mogućih (jednako

vjerovatnih) ishoda (stanja sistema) koji se još mogu desiti

(koji se još nisu desili), bila bi:

X

2 3 4 5

1 4 1 4 1 4 1 4

pa je sada entropija smanjena na:

bitaxE 241log414)( 2

Takvom informacijom smanjili smo entropiju sistema (u

slučaju idealne - "poštene kocke") sa 2,58 na 2 bita, i time

je on postao predvidljiviji (organizovaniji). Drugim

riječima, sa dva bacanja kocke dobili smo informaciju

od 0,58 bita, odnosno za toliko smo smanjili entropiju

sistema.

Ako sistem ima entropiju veću od jednog bita, onda to

označava koliko puta veću entropiju taj sistem ima od

sistema sa dva jednako vjerovatna stanja. U svakom

slučaju, veću entropiju će imati sistem sa većim brojem

stanja. Entropijom se, dakle, mjeri nedostatak

informacije o stanju i procesima nekog sistema ili o

ishodima nekih događaja.

Veličina vrijednosti informacije izražava se kroz

priraštaj vjerovatnoće postizanja cilja - prije i poslije

primitka informacije. Ako je prije primanja informacije

vjerovatnoća postizanja cilja bila P1 , a poslije primanja

postala je P2 , onda se vrijednost primljenih informacija

može utvrditi kao:

1

2

21222 logloglogP

PPPI

108

Količina predate informacije iskazuje se razlikom

logaritma vjerovatnoće poslije ostvarenja informacije P2 i

logaritma vjerovatnoće prije ostvarenja informacije P1.

Entropija složenih događaja. Ako su dva događaja koji su

međusobno nezavisni (ako se desi jedan, može se, ali ne

mora, desiti i drugi), na primjer AB, tj. kada se

istovremeno posmatra realizacija i događaja

(eksperimenta) A i događaja B, kao realizacija jednog

jedinstvenog događaja i ako su A i B nezavisni, tj.

realizacija jednog dešava se potpuno nezavisno od drugog,

logično se nameće zahtjev da mjera neodređenosti AB

(entropija) bude jednaka zbiru mjera neodređenosti A

odnosno B. Ovo se može izraziti matematički:

E(AB) = E(A) + E(B)

Vjerovatnoća predstavlja objektivnu šansu realizacije

ishoda eksperimenta, nezavisno od toga da li se ona računa

na osnovu velikog broja eksperimenata, ili se usvaja kao

hipoteza koja se eksperimentom provjerava.

U slučaju složenog eksperimenta AB, entropija se izražava

kao:

E(AB) = E(A) + EA(B) = E(B) + EB(A)

gdje je:

uslovna entropija, tj. očekivana vrijednost entropije

eksperimenta A nakon realizacije mogućih ishoda b1, b2, ...

, bn eksperimenta B.

To znači da je entropija složenog eksperimenta AB

jednaka zbiru entropije jednog i uslovne entropije, tj.

entropije drugog nakon realizacije prvog eksperimenta.

Za proizvoljan eksperimenat A važe nejednačine:

0 ≤ E(A) ≤ E0(A)

n

i

bB AEbipAE i

1

)()()(

109

tj. entropija eksperimenta uvijek je ograničena na zatvoreni

interval {0 , E0(A) }, gdje je

Drugim riječima, od svih eksperimenata sa n mogućih

ishoda, najveću entropiju ima onaj koji ima ravnomjernu

raspodjelu vjerovatnoća na sve moguće ishode.

Za dva proizvoljna međusobno nezavisna eksperimenta

A i B važi relacija:

EB(A) ≤ E(A)

Ova relacija, poznata kao nejednačina Šenona, ima

suštinski značaj u teoriji informacija. Njena valjanost i

formalno potvrđuje dijalektičku činjenicu, da se

neodređenost (naše nepoznavanje ishoda) proizvoljnog

eksperimenta, sprovođenjem bilo kakvog pomoćnog

eksperimenta ne može uvećati. Čak šta više, pomoćni

eksperiment može samo saopštiti "nešto", na osnovu čega

se stiče izvjesno saznanje o primarnom eksperimentu. Ako

su ti eksperimenti (glavni i pomoćni) međusobno

nezavisni, tada pomoćni eksperiment ništa ne saopštava u

odnosu na primarni, te njegova entropija ostaje

neizmjenjena.

Navodimo jedan primjer.

Primjer 9.14: Neka se eksperiment A sastoji od primjene

srednjoročnog plana u privrednom preduzeću, sa dva

moguća ishoda na kraju posmatranog perioda:

a1 - preduzeće će poslovati rentabilno, i

a2 - preduzeće će poslovati nerentabilno.

S obzirom na slab stručni kvalitet kadrova u planskoj

službi, dioničari preduzeća nemaju povjerenje u plan i

procjenjuju da je p(a1) = p(a2) =1/2, tj. da su podjednako

moguća oba ishoda poslovanja preduzeća na kraju

planskog perioda. Znači, entropija ishoda poslovanja

preduzeća na kraju planskog perioda E(A) = 1 bit.

Da bi smanjili entropiju, tj. da bi omogućili efikasnije

odlučivanje, odgovarajući organi preduzeća odlučuju se za

pomoćni eksperiment B, koji se sastoji u simuliranju

ldnn

ldn

AEn

i

11)(

1

0

110

poslovanja preduzeća po predloženom planu i pri

pretpostavljenim uslovima u planu. Mogući ishodi

eksperimenta B su takođe:

b1 - rentabilno poslovanje i

b2 - nerentabilno poslovanje.

Rezultat simulacije, tj. ishod eksperimenta B je b1 , tj.

rentabilnost. S obzirom na ne naročito veliku rentabilnost i

relativno nestabilne tržišne uslove, dioničari preduzeća

procjenjuju da su uslovne vjerovatnoće događaja a1 i a2

nakon realizacije događaja b, jednake:

p ( a1/b1) = 0.7 i

p ( a2/b1) = 0.3.

Dakle, preostala entropija eksperimenta A, nakon

realizacije eksperimenta B iznosi (prema formuli za

uslovnu entropiju):

Eb1 (A) = - 0.7 ld 0.7 - 0.3 ld 0.3 0.88 bit.

Znači, entropija je smanjena i u odnosu na ranije uslove,

lakše se dioničari mogu odlučiti za usvajanje plana, iako je

rizik još uvijek dosta veliki, ili se izvode još neki pomoćni

eksperimenti koji će još više umanjiti preostalu entropiju

eksperimenta A.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Kako se sve pojave u prirodi mogu klasifikovati?

2. Šta je to “slučaj” ili “slučajni događaj”?

3. Šta je to “vjerovatnoća”?

4. Kako se izračunava vjerovatnoća?

5. Koja je razlika kod izračunavanja apriorne i

aposteriorne vjerovatnoće?

6. Šta su siguran a šta nemoguć događaj?

7. Kako se objašnjava djelovanje zakona velikih

brojeva?

8. Kako glasi zakon adicije vjerovatnoća?

9. Kako glasi zakon multiplikacije vjerovatnoća?

10. Čime se mjeri stepen rušilačkog dejstva okoline na

sistem?

11. Kako se zove mjera stepena raspada sistema usljed

dejstva energetskih, materijalnih i informacionih

tokova?

111

12. Kako se zove mjera neorganizovanosti nekog

sistema?

13. Kako glasi formula za izračunavanje entropije kao

mjere nesigurnosti ishoda slučajnih događaja?

14. Šta nam kazuje Šenonova nejednačina?

112

10. ELEMENTI OPŠTE TEORIJE

SISTEMA

Teorija sistema je skup naučnih metoda koje imaju

neka zajednička obilježja. To je skup teorija koje imaju

zajedničko objašnjenje, obilježja za analiziranje tih

sistema. Osnovni zadatak teorije sistema je da objasni

zakone postanka, organizacije, ponašanja i razvoja realnih

sistema. Ovaj problem je moguće realizovati korištenjem

apstraktnog sistema, koji nastaje kao rezultat

matematičkog opisa realnog sistema. Apstraktnim

sistemom se sa dovoljnom preciznošću može adekvatno

iskazati struktura, ponašanje ili razvoj realnog sistema.

Proučavanje realnog sistema uz pomoć apstraktnog

sistema treba da omogući da se dođe do saznanja o

svojstvima koja posjeduje dati sistem.

Začetnikom ove teorije smatra se američki biolog

mađarskog porijekla Ludvig fon Bertalanfi (Ludvig von

Bertalanffy), koji je još 1937. godine na Univerzitetu u

Čikagu, na seminaru iz filozofije, prvi put objavio svoje

ideje o potrebi i mogućnostima stvaranja jedne opšte

teorije koja bi vrijedila za sve sisteme, a 1954. godine

osnovao je i Društvo za opštu teoriju sistema. "Opšti"

sistem je objekat istraživanja opšte teorije sistema. Pri

tome, sistem je apstrakcija na kojoj se izgrađuje jedan

univerzalan i dijalektički način mišljenja. Bertalanfi tvrdi

da se termin sistem najvjerovatnije prvi put spominje u

radovima statističara A.J. Lotka 1925. godine.

U principu sve je sistem i podsistem nekog sistema55.

Zbog toga što je sve sistem trebalo je naći neku nauku,

metodologiju koja će sve sisteme tretirati jednako i

upravljati na jednak način za sve te sisteme. Osnovni cilj

opšte teorije sistema je naučno upravljanje poslovnim

sistemima.

Opšta teorija sistema predstavlja naučnu oblast koja se

bavi izučavanjem sistema i zakonitosti koje u njima

55 Sistem raščlanjujemo na podsisteme tj. sisteme nižeg nivoa.

Podsistem je skup elemenata sistema koja ima zajedničku

strukturu (neposredne veze) i zajedničku funkciju koja je dio

funkcije sistema. Sistemi nižeg nivoa su uvijek manji od

početnog sistema. Podsistem nije samostalni sistem, već je

funkcionalni dio početnog sistema.

113

nastaju. Zasniva se na kibernetici - nauci o upravljanju

složenim dinamičkim sistemima i njen je integralni dio.

Prvi začetnik kibernetike je Norbert Wiener56, koji je

zasnovao upravljanje sistemima na bazi informacija.

Kibernetika u vrijeme svog nastanka ne samo da je postala

nešto „novo" u svakodnevnom rječniku savremenog

čovjeka, već je postala i ogromna inovacija u naučnoj i

metodološkoj misli. Wiener određuje kibernetiku kao

„naučnu disciplinu koja se bavi opštim principima procesa

upravljanja kod živih bića i strojeva". Wiener svoju

koncepciju kibernetike, kao osnov za proučavanje procesa

upravljanja složenim biološkim i mehaničkim sistemima,

proširuje i na „društvo", tj. na socijalne sisteme. U svojoj

drugoj čuvenoj knjizi Kibernetika i društvo57, koja nije

više bila „tehničkog" karaktera, već je predstavljala jednu

filozofsko-metodološku osnovu razvoja naučne misli,

obrađuje tezu da se društvo može razumjeti samo

proučavanjem poruka i sredstava komunikacija kojim

raspolaže i da će u budućnosti razvoj poruka i sredstava

komunikacija, poruka između čovjeka i mašine, mašina i

čovjeka, kao i između mašine i mašine, igrati sve

značajniju ulogu.

Jedna od najvažnijih karakteristika teorije sistema je u

pristupu rješavanju problema, u okviru koga se svaka

cjelina posmatra kao dio neke veće cjeline. Ona se ne bavi

konkretnim sistemima, već zajedničkim svojstvima svih

sistema. Ovaj naučni pristup posmatra složene predmete i

pojave, njihovu cjelovitost i dinamičnost, i na osnovu tako

stečenih znanja upravlja ponašanjem i razvojem sistema,

težeći ka optimizaciji njegovih procesa u cilju što

efikasnijeg ostvarivanja postavljenih ciljeva.

Cilj opšte teorije sistema je da služi kao jedinstveni

metodološki i pojmovno-kategorijalni okvir za

sporazumijevanje ljudi različitih specijalnosti i za stvaranje

metoda i reda u proučavanju i rješavanju problema.

Takođe, njen cilj je da obuhvati i objedini fundamentalne

pojmove koji važe u svim specifičnim sistemima i

teorijama koje se njima bave.

Osnovni princip teorije sistema je da se sve pojave,

stvari, predmeti, zamisli, koncepti, problemi, itd., mogu

56 Norbert Wiener (1894-1964), američki matematičar i fizičar,

zvani „otac kibernetike“. 57 Viner, N. (1964): Kibernetika i društvo, Beograd

114

posmatrati kao sistem, i onda se oni kao takvi

(“zamišljeni” kao sistem) svrsishodno dijele na

elementarne dijelove (elemente) koji se zatim

podvrgavaju detaljnijem (stepenastom) posmatranju i

mjerenju.

Osnovni ciljevi kibernetike su:

- ustanoviti opšte principe funkcionisanja,

- ustanoviti apstraktne granice i zakone funkcionisanja,

- korišćenje činjenica i modela radi praktičnosti teorije.

Kibernetička nauka upućuje na samoregulaciju, odnosno

na povezanost između sistema i sredstava prenošenja

saopštenja, informacija unutar sistema, jer komuniciranje

u kibernetici znači�i prenošenje poruka između sistema ili

između podsistema a prenesene poruke imaju obilježje

informacije samo ako primaocu otkrivaju nešto novo.

Ako bismo htjeli da istaknemo razliku između teorije

sistema i kibernetike, onda možemo reći da teorija sistema

izučava sistem kao cjelinu, teži formalizaciji i

matematičko-logičkoj apstrakciji realnog svijeta, a

kibernetika izučava kompoziciju, funkcionisanje i

posljedice sistema upravljanja.

Pojam sistema. Riječ "sistem" svakome znači nešto drugo.

Jedan ljekar ili biolog će je upotrebiti govoreći o njemu

vrlo bliskim pojmovima, kao što su nervni ili mišićni

sistem, sistem kože ili sistem kostiju. Jedan inženjer će

govoriti o sistemu za prenos električne energije, drugi,

mašinski, o sistemu vješanja točkova na automobilu.

Političari ili sociolozi će se vrlo dobro razumjeti kada

govore o nekom društvenom sistemu, ekonomisti ili

organizatori će spominjati ovaj ili onaj privredni ili

organizacioni sistem. U svakoj od ovih oblasti nauke riječ

sistem ima drugačije značenje. Analizi svakog od ovih

sistema pristupa se preko veoma različitih teorija i

metodologija. Zato, kada neko kaže "sistem", a ne

specifikuje na koji sistem misli, znači da govori o nekom

opštem sistemu, pa tada mora dati i definiciju tog "opšteg"

sistema. Navodimo nekoliko takvih definicija:

- "Sistem je skup objekata, relacija između objekata i

relacija između atributa objekata". Pod objektima ova

definicija podrazumjeva dijelove ili komponente

sistema, a atributi su neka svojstva objekata.

115

- "Sistem je konačan skup ideja, funkcija, materijala,

živih bića ili njihovih skupova, povezanih po

određenoj koncepciji u zaokruženu relativno nezavisnu

cjelinu",

- "Sistem je sprava, organizam, procedura ili šema koja

se ponaša po utvrđenim zakonima."

- "Sistem je cjelina, konceptualna ili fizička, koja se

sastoji od međusobno zavisnih dijelova".

- „Sistem je cjelina sastavljena iz dijelova i njihovih

karakteristika, matematički ili prirodno integrisana

radi ostvarivanja određenog cilja, odnosno promjene

stanja sistema“.

- „Sistem je definisana cjelina uređena zbirom

elemenata i njihovih funkcija s ciljem funkcionisanja“.

U svim ovim definicijama spominju se elementi, objekti,

komponente. Opet se ne kaže koji elementi, koje

komponente, koji objekti. Znači, bilo koji. Cilj ovakvih

opštih definicija je da pred teoriju sistema postave, kao

predmet istraživanja, jedan opšti (bilo kakav) sistem

komponovan od većeg broja raznovrsnih objekata

(elemenata, komponenata).

Pojam sistem star je koliko i evropska filozofija. Može

se reći da se izvori ideje o sistemima nalaze u

razmišljanjima i djelima starogrčkih mislilaca Aristotela

(384. do 322. god. p.n.e.), Platona, Demokrita i drugih,

koji su spoznali da u svijetu oko njih postoji neki red koji

je razumljiv i kojim se može upravljati.

Iako ni do danas nije razvijena jedna formalna teorija

sistema, osim u posebnim slučajevima, mi ćemo dati jednu

opštu definiciju sistema koja je u skladu sa tzv. “teorijom

globalnog razmišljanja”.

Sistem je skup objekata koje nazivamo dijelovima, koji

su međusobno povezani na neki način (nalaze se u

interakciji). A tu je sve: od atoma, žive ćelije i

individualnog proizvođača, pa do čitave vasione. I tu

svaka nauka ima neki svoj objekat istraživanja, neki svoj

sistem kojim se bavi. Stoga, normalno je da fizičar za atom

kaže da je sistem, kao što astronom kaže za Sunce i

njegove planete. To isto će hemičar reći za molekulu,

biolog za ćeliju, ekonomista za preduzeće, lingvista za

rečenicu, matematičar za formulu, filozof za određeni

način mišljenja, kibernetičar za objekat upravljanja ili

pojavu (čija je suština neka informaciona struktura,

izražena na nekom jeziku ili skupu jezika).

116

Autorova (L.R.) definicija sistema je: sistem je svaka

cjelina koja se sastoji iz misaono uočljivih (zamišljenih) ili

konkretnih, dodirljivih i/ili vidljivih (očiglednih) dijelova i

njihovih karakteristika, međusobno povezanih na neki

način (mehanički, misaono, estetski, električnim vezama,

matematički, funkcionalno, itd.) i koji su u međusobnoj

interakciji, a svi ti dijelovi za sebe, svojim

funkcionisanjem, djeluju ka ostvarenju cilja ili svrhe

cjeline.

Sistem je relativna cjelina koju mi sami određujemo.

Sistem ne možemo do kraja opisati zbog mnogobrojnosti

pojava i problema u sistemu, te neizvjesnosti i dinamike.

Zato treba da naučimo pojednostavljivati kompleksne

sisteme za svrhu jednog dovoljnog posmatranja.

Kod fizičkih sistema objekti su međusobno povezani

fizičkim spojevima, dok se u matematskom modelu

sistema veze između objekata pojavljuju kao relacije. Iz

toga implicira da je jedan matematički model nekog

sistema sam po sebi sistem.

Da bismo opisali neki sistem potrebno je odrediti:

1. Koji elementi pripadaju sistemu,

2. Koje veze postoje između elemenata unutar sistema, te

između sistema i okoline,

3. Kakvo je ponašanje ili funkcionisanje sistema.

Posmatraćemo sisteme sa tačno određenim smislom i

svrhom djelovanja kao što su: živi organizam (čovjek,

biljka, životinja), parni kotao, visoka peć u željezari,

mašina za veš, tvornica, itd. To su cjeline iz dva različita i

zasebna sistema: proizvodnog sistema, kojem je

svojstvena prerada materije i energije, te sistema za

upravljanje, koji prati i usmjerava tok prerade dajući joj

smisao i svrhu.

Živim sistemima je svojstvo upravljanja urođeno. Svi

oni, od najjednostavnije ćelije do najzamršenijeg

fiziološkog sistema, moraju svoju životnu sposobnost

održavati neprestanim suprotstavljanjem neživoj prirodi.

Oni energiju dobavljaju izvana i unutar svoje strukture

upravljaju njenim trošenjem.

Vještačkim, tehničkim sistemima smisao i svrhu

odredio je njihov stvaralac povjerivši im određene

zadatke i cilj djelovanja. Ti sistemi, poput živog, svoje

117

djelovanje ostvaruju dobavljanjem materije i energije iz

vana, a usmjeravanjem i upravljanjem njihove prerade

iskazuje svoju djelotvornost.

U biologiji se pod sistemom podrazumjeva skup

organa koji zajedno obavljaju neku funkciju (npr. nervni

sistem).

U zoologiji sistem je skupina životinja koja se zadržava

na određenoj teritoriji.

Očito da je sistem, s jedne strane, objektivna realnost,

odnosno dio stvarnosti oko nas, a s druge strane, slika te

realnosti u svijesti posmatrača. Ta slika je više ili

manje kvalitetan odraz objektivne stvarnosti, zavisno od

uspješnosti percepcije i refleksije (razmišljanja)

posmatrača. Možemo reći da sistem sačinjava i skup

njegovih elemenata i priroda njihove povezanosti,

odnosno da sistem čine skup elemenata koji su međusobno

povezani tako da stvaraju sređenu cjelinu.

Zajednička karakteristika svih sistema je da se sastoje

od dijelova koji uzajamnim djelovanjem daju neke

rezultate. Pojedini dijelovi sistema nazivaju se elementi.

Elementi su sastavni dijelovi sistema i to su pojave

koje namjerno više ne raščlanjujemo. Gotovo svaka pojava

može biti elemenat nekog sistema i ona je takođe sistem, a

da li ćemo neku pojavu posmatrati kao elemenat ili kao

samostalni sistem zavisi od našeg posmatranja i našeg

stanovišta prema problemu.

Elementi koji čine sistem mogu biti materijalni, ideje,

funkcije, živa bića, i njihove kombinacije. Danas još ne

postoji objektivna metodologija za podjelu sistema na

dijelove koja bi generalno odredila kako treba podijeliti

neki (bilo koji) sistem na podsisteme. To se sada radi

iskustveno, po “odokativnoj” metodi. Da bi se nešto

definisalo kao sistem moraju biti ispunjeni uslovi:

1. postojanje sadržaja (elemenata i činilaca)

2. postojanje veza – relacija

3. postojanje zajedničke svrhe (cilja)

4. postojanje granica (unutrašnjeg i spoljašnjeg okruženja)

5. funkcioniše po određenim pravilima

6. reativno izolovana cjelina.

Pojedini elementi sistema posjeduju određena svojstva i

funkcije koje su u direktnoj ili indirektnoj vezi sa

svojstvima ili funkcijama drugih elemenata sistema.

Veze između pojedinih elemenata sistema mogu se

118

uspostaviti direktno ili preko nekih trećih elemenata. Te

veze mogu biti materijalne, energetske ili informacione.

Skup svih veza između elemenata sistema čini strukturu

sistema.

Postoje svojstva koja su specifična za funkcionalnu

cjelinu i koja se razlikuju od pojedinačnih svojstava

dijelova koji čine tu cjelinu. Takva svojstva nazvali smo

sistemskim svojstvima.

Primjer 10.1: Čovjek, čije se tijelo sastoji od niza organa i

dijelova koji svi zajedno čine čovjeka. Svaki od tih

organa i dijelova predstavlja elemenat sistema i ima neka

svoja svojstva i funkciju koja je za njega specifična.

Međutim, čovjek ima i takva svojstva i funkciju koju,

posmatrano posebno, nema ni jedan od njegovih organa

ili dijelova. Ta svojstva i ta funkcija uslovljena je

svojstvima i funkcijom dijelova i organa, ali ona

predstavlja jedan viši kvalitet i viši sadržaj od funkcija

dijelova posmatranih posebno.

Svaki sistem ima granice, koje su utvrđene prirodno

ili proizvoljno (pojmovno). U toku vremena te se

granice mogu mijenjati, zavisno od interakcije sistema s

drugim sistemima oko njega. To može dovesti i do

strukturnih promjena u sistemu, a ponekad i do prestanka

rada jednog sistema i formiranja novog.

Sve što se nalazi izvan granica sistema, tj. drugi

sistemi i njihovi elementi, nazivamo okolinom sistema.

Okolina sistema može uticati na funkcionisanje sistema,

a isto tako sistem može uticati na strukturu i djelovanje

svoje okoline. Na račun svoje okoline, sistem crpi

materiju, energiju i informacije, a to mu omogućuje

opstanak i razvoj. Da bismo nešto definisali kao sistem,

ono mora sadržavati najmanje dva elementa.

Podrazumijeva se da na sistem djeluje okolina i da

sistem djeluje na svoju okolinu. Dejstvo okoline na sistem

okarakterisano je "ulazom", a dejstvo sistema na okolinu

"izlazom". Jedan opšti sistem definisan kao skup objekata,

relacija između objekata i relacija između atributa, na

koga okolina djeluje preko ulaza, može se šematski

prikazati kao na slici 13.

Ovakav sistem može predstavljati mrežu puteva ili

ulica, sistem za prenos električne energije, grupu ljudi na

kojoj se vrši neko ispitivanje psiho-socioloških problema i

119

njihovih međusobnih komunikacija, cirkulaciju

dokumenata unutar organizacionog ili administrativnog

sistema, kretanje materijala koji se obrađuje itd.

Okolina Okolina

Slika 14. Šematski prikaz opšteg sistema

Objekti mogu biti veoma različiti, a relacije između

objekata unutar sistema i veze sistema sa okolinom mogu

se ostvarivati, najopštije rečeno, razmjenom metarije,

energije i informacija.

Pojam sistema nije apsolutni pojam. Svaka

individua može, a ponekad i mora da određuje, da definiše

za sebe sistem. Čak šta više ista osoba, u zavisnosti od

njenog interesovanja, može ili mora formirati raznovrsne

sisteme o istoj stvari, o istom predmetu. O relativnosti

sistema B. Langefors, kaže: “Svaki sistem koji je

podvrgnut uticaju svoje sredine je podsistem nekog većeg

sistema i svaki dio sistema je potencijalno neki sistem”.58

Da bi se teorija sistema i sistemski pristup mogli

upotrebiti u velikom broju slučajeva i problema, potrebno

je slučaj odnosno problem definisati kao sistem.

Prvi korak u tom definisanju predstavlja definisanje

granica sistema, tj. treba se odlučiti koje objekte ili

pojave ćemo smatrati elementima sistema, a koje

elementima okoline. To činimo na taj način da svaki

relevantni objekat ili pojavu podvrgnemo početnom

testiranju prema tri osnovna kriterija:

a) da između elemenata (objekta, pojave) i ostalih

dijelova

58 Langefors, Börje: Theoretical Analysis of Information

Systems, Studentlitteratur, Auerbacher, 1973

K1

kj k2

k3

km-

1

kn

Ulaz Izlaz

120

koji bi trebali sačinjavati naš sistem postoji neka bitna

veza,

b) da postojanje i funkcija posmatranog elementa utiče

na

postojanje i funkciju zamišljenog sistema kao

cjeline,

v) da funkcija i postojanje zamišljenog sistema utiče na

neki

način na postojanje i funkciju posmatranog

elementa.

Da bi neka pojava bila elemenat sistema ona mora

zadovoljiti sva tri navedena kriterija. Pojava koja

zadovoljava samo neki od navedenih kriterija

najvjerovatnije ne pripada našem sistemu i ona je bliži

ili daljnji elemenat okoline sistema.

Iskustvena metoda utvrđivanja granica nekog sistema. U

praksi, odluku o tome da li je neki objekt, predmet ili

pojava dio sistema, ili pripada okolini sistema,

možemo donijeti na osnovu razmatranja dva faktora, tj.

odgovoriti na dva pitanja:

- da li je posmatrana pojava (objekt) relevantna za sistem

i njegovo funkcionisanje, tj. da li ona direktno utiče na

stanje i funkcionisanje konkretnog sistema ?

- da li je posmatrana pojava (objekt) pod kontrolom

sistema ?

Ako je odgovor na prvo pitanje "da", a na drugo "ne",

tada se radi o elementu okoline sistema. Ako je odgovor

na oba pitanja "da", tada se radi o objektu koji je sastavni

dio sistema. Ako je odgovor na prvo pitanje "ne", onda

takav objekt ili pojavu ne treba u analizi uopšte uzimati u

obzir, jer predstavlja nebitan dio, bilo sistema, bilo

okoline.

Kako da utvrdimo elemente sistema može se opisati i na

algoritamski način. Treba odgovoriti na slijedeća pitanja:

1. Postoji li konkretna veza između elementa i jezgre

sistema?

DA – dalje

NE – eliminacija elementa

2. Utiče li posmatrani element na funkciju i postojanje

jezgre sistema?

DA – dalje

NE – element ne pripada sistemu ali može

pripadati okolini

121

3. Utiče li postojanje i funkcija jezgre sistema na funkciju

posmatranog elementa?

Ako su odgovori:

DA – DA – DA: element pripada sistemu

DA – DA – NE i DA – NE – NE: element pripada

okolini.

Zadatak 10.1: Nadam se da bi svi oni koji su proučili ili

će proučiti materiju datu u u ovoj knjizi u poglavlju

“Metoda tabele odlučivanja”, iz ove “priče” gore, odnosno

riječima opisanog algoritma iskustvene metode za

određivanje pripadnosti okolini ili sistemu elemenata

nekog problema ili pojave, posmatrane kao sistem, lako bi

mogli da naprave tabelu odlučivanja ili dijagram toka.

Zatim bi oni iskusniji onda mogli napraviti i mali

računarski program za testiranje sistema na elemente

okoline i elemente sistema. U svakom slučaju, neke od

vas, čitalaca ove knjige, će ovaj zadatak dočekati na

pismenom testu ili usmenom ispitu!

Stanje sistema. Karakteristično za savremeni pristup

izučavanja raznih prirodnih fenomena je da se objekti

posmatranja tretiraju kao određeni "sistemi", koji ulaze u

određene "procese" , pri čemu se u svakom trenutku

tokom procesa može govoriti o "stanju" sistema.

Funkcionisanje sistema tokom vremena sastoji se u

zauzimanju određenih stanja, pri čemu se pretpostavlja da

se u svakom momentu može karakterisati stanje sistema.

U egzaktnim naukama stanja sistema opisuju se pomoću

brojeva. Svakom mogućem stanju pridružen je određeni

broj ili određeni skup brojeva (konačan ili

beskonačan).

Tako, na primjer, konkretnu osobu možemo tretirati

kao određeni biološki sistem. Uobičajeno je da se

govori o dobrom ili lošem zdravstvenom stanju dotične

osobe, što naravno nije egzaktno opisivanje zdravstvenog

stanja te osobe. Međutim, zdravstveno stanje te osobe u

datom trenutku može se opisati pomoću niza parametara

(brojeva): (x1 , x2 , . . . , xn ), gdje, na primjer, x1

označava njegovu tjelesnu težinu, x2 - visinu, x3 - krvni

pritisak, x4 - puls, x5 - broj crvenih krvnih zrnaca u

jedinici zapremine krvi, itd.

122

Ako u posmatrani niz uključimo sve parametre koje

današnja medicinska nauka može mjeriti, onda dobivamo

egzaktno opisano zdravstveno stanje posmatrane

osobe (biološkog sistema) u skladu sa savremenim

naučnim dostignučima.

Općenito, pretpostavlja se da se svako stanje sistema

može karakterisati pomoću određenog skupa parametara.

Promjena stanja sistema ogleda se u promjeni makar

jednog od parametara s kojima je definisano stanje

sistema.

U realnim sistemima parametri koji opisuju stanje

sistema redovno su međusobno zavisni, tako da promjena

jednog parametra utiče na ponašanje ostalih parametara, pa

postoje određene veze (zakonitosti) koje uzrokuju da

promjena jednog parametra implicira određene promjene

nekih drugih parametara. Jedan od glavnih ciljeva naučnog

istraživanja u egzaktnim naukama je upravo otkrivanje tih

veza između pojedinih parametara. To omogućava da se na

osnovu poznavanja trenutnog stanja sistema prognoziraju

njegova buduća stanja (modeliranje i simulacija).

Utvrđivanje ciljeva sistema . Prirodni sistemi nastaju pod

uticajem prirodnih zakona. Ako uzmemo npr. biološke

sisteme, onda je sigurno jedan od osnovnih ciljeva ovih

sistema: opstanak, razvoj i razmnožavanje. Proces

ostvarivanja ovih ciljeva je određen prirodnim zakonima

koji se ogledaju u adaptaciji sistema spoljašnjim uslovima.

Proces spoznaje ciljeva i načina djelovanja sistema,

usmjerenih na ostvarenje tih ciljeva, pomaže nam da

svojim djelovanjem podspješimo realizaciju ovih ciljeva,

ili utičemo na izmjenu ciljeva u zavisnosti od vrste

sistema. Što se tiče vještačkih sistema, tj. sistema koje je

stvorio čovjek, onda se problem ciljeva ovih sistema

rješava na drugi način. Ciljeve vještačkih sistema određuje

čovjek.

Opšta klasifikacija sistema. Jedna od poznatih klasifikacija

sistema polazi od toga da postoje svega tri bitne

karakteristike svakog sistema, i to:

- dinamičnost (ili statičnost), tj. promjena strukture i

funkcionisanja

sistema u vremenu,

- postojanje (ili nepostojanje) cilja funkcionisanja,

123

- organizmičnost (ili mehaničnost), tj. svojstvo sistema da

se ne može rastaviti na dijelove, a da pri tom ne izgubi

karakteristike cjeline (organizam nasuprot mehanizma).

Sisteme možemo klasifikovati prema slijedećim osnovnim

karakteristikama:

1. stepenu apstrakcije (konkretni, apstraktni)

2. obliku postojanja (realni-materijalni, socijalni,

apstraktni)

3. stepenu apstrakcije (konkretni, apstraktni)

4. prirodi nastanka (prirodni, vještački, kombinovani)

5. složenosti (jednostavni, složeni, vrlo složeni)

6. ponašanju u vremenu (pasivni – statički, aktivni –

dinamički)

7. predvidljivosti (deterministički, stohastički)

8. stabilnosti (stabilni, labilni, indiferentni)

9. odnosu sa okolinom (otvoreni, zatvoreni)

10. usmjerenosti (ciljne, besciljne)

11. načinu dizajniranja (mehaničke, organizmičke)

Sa stanovišta oblika postojanja, odnosno sastavnih

elemenata nekog sistema razlikujemo:

- materijalne sisteme (čovjek, biljka, životinja, računar,

mašine), i

- socijalne sisteme (grupe ljudi, studenti, radnici,

poljoprivrednici,

analitičari, pravnici i sl.)

- apstraktne sisteme (brojevni sistemi, računarski

programi, ljudski govor),

Prema stepenu apstrakcije razlikujemo:

-konkretne sisteme (stvarne, realne) - imaju svoju fizičku

pojavnost; npr. svemir, računar, biljke. Karakteristika svih

konkretnih sistema je da se njihove veze sa okolinom

uspostavljaju pomoću realnih elemenata i što se

karakteristike tih veza ne mogu proizvoljno mijenjati. Sve

veze i odnosi unutar takvih sistema zadati su prirodnim

zakonima i oni se mogu mijenjati samo u onom obimu

koji postojeći prirodni zakoni dopuštaju. Zbog toga je za

strukturisanje tih sistema potrebno poznavanje prirodnih

zakona, i

- apstraktne sisteme - rezultat su ljudske mašte ili

promišljanja; npr. periodni sistem elemenata, brojevni

sistem, abeceda, sistem jednačina, računarski program, itd.

124

Prema prirodi nastanka proizvoda, (konkretne) sisteme

možemo podijeliti na:

- prirodne - one koje nije stvorio čovjek. Prirodni sistemi

su svi oni sistemi koji nastaju i funkcionišu bez

svjesne akcije ljudi. To su svi biološki sistemi i mnogi

drugi koji nastaju bez našeg svjesnog djelovanja, npr.

mreža rijeka.

- vještačke (umjetne) - one koje je stvorio čovjek, koji su

ljudsko djelo, npr. gradski vodovod,

- kombinovane - mješavina prirodnih i vještačkih, npr.

kanali za navodnjavanje.

Prema složenosti, sisteme dijelimo na:

- jednostavne - relativan pojam jer zavisi od broja

elemenata te o složenosti veza između njih npr. igra ruleta,

- složene – na primjer, nacionalno tržište akcija (dionica),

- vrlo složene – na primjer, svjetska trgovina.

Prema ponašanju u vremenu, sisteme dijelimo na:

- statičke - ne doživljavaju promjene tokom vremena; npr.

sunčev sistem, atom kisika. Praktično nema statičkih

sistema na dugi rok

- dinamičke - stalno se mijenjaju npr. personalni računar,

tržište novca.

Prema predvidljivosti ponašanja, sisteme dijelimo na:

- determinističke - njihovo ponašanje se može sa

sigurnošću predvidjeti npr. plima i osjeka, automobil, sat;

u njima vladaju strogi uzročno-posljedični procesi tj. isti

uzrok izaziva uvijek istu posljedicu,

- stohastičke - nepredvidljivi su; npr. ljudsko ponašanje,

tržište kapitala, poslovanje preduzeća.

Prema stabilnosti, sisteme dijelimo na:

- stabilne - oni koji se ne mogu izbaciti iz ravnoteže npr.

planinski masiv

- labilne - oni koji pod uticajem okoline lako mijenjaju

ponašanje i nalaze novo ravnotežno stanje npr. tržište

nafte, politički sistem,

- indiferentne - ne poznaju pojam ravnoteže, za njih je

svaka situacija 'stabilna' npr. potoci i rijeke.

Prema odnosu s okolinom, sisteme dijelimo na:

125

- otvorene - razmjenjuju sa okolinom materiju, energiju i

informacije, npr. ljudske organizacije. Otvoren je svaki

sistem koji sa svojom okolinom razmjenjuje energiju,

materiju i informacije (dakle, komunicira) ili jedno ili

drugo ili treće, ili bilo koje od nabrojanih.

- zatvorene - izolovan od okoline, egzistira sam za sebe;

nema ulaza ni izlaza.

Prema usmjerenosti, sisteme dijelimo na:

-ciljno usmjerene - svi ljudski sistemi i većina prirodnih

sistema postoje radi ostvarenja nekog cilja,

- besciljne - zapravo uopšte nije sistem, nego predmet ili

pojava koju nije potrebno posmatrati kao sistem.

Prema načinu dizajniranja, sisteme dijelimo na:

- mehaničke - dizajnirani su izvana i ponašaju se po

nametnutim pravilima npr. škoska tabla, drvored,

- organizmičke - rastu i razvijaju se na prirodan način, bez

vanjske intervencije i temelje se na samoorganizaciji i

procesima organskog rasta i razvoja npr. ljudsko društvo,

šuma.

Klasifikacija sistema prema složenosti njihove strukture.

Sa stanovišta projektovanja informacionih sistema mnogo

je bitnija klasifikacija sistema prema strukturi sistema.

Pojam struktura sistema obuhvata elemente sistema i

njihove međuzavisnosti. Kenet Bolding59, poznati

američki ekonomista, uz Bertalanfija jedan od osnivača

Društva za opštu teoriju sistema i jedan od klasika ove

naučne discipline, izvršio je klasifikaciju sistema prema

složenosti njihove strukture u slijedećih devet nivoa:

1. Nivo statičke strukture. Taj nivo imaju svi sistemi čije

ponašanje možemo odgonetati samo pažljivim

posmatranjem i statističkom analizom dobivenih

podataka.

2. Jednostavni dinamički sistemi sa unaprijed određenim

determinisanim kretanjem (npr. satni mehanizam).

3. Upravljački mehanizmi tipa termostata. Ovaj sistem

(mehanizam) ima sposobnost održanja stanja

ravnoteže i svojstvo primanja i predaje informacija.

4. Samoodržavajuće strukture ili otvoreni sistemi. To je

nivo osnovnih ćelija živih sistema.

59 Keneth E. Boulding (1910 – 1993).

126

5. Nivo genetičko-društvenih zajednica (botanika). Imaju

mogućnost širenja i rasta što može rezultirati i

evolucijom sistema.

6. Velike zajednice. Na ovom nivou postoji upravljanje

postupcima (npr. životinje i životinjske zajednice).

7. Čovjek - pojedinac. Ovaj nivo ima sva svojstva nivoa

od 1. do 6. ali i svojstvo samospoznaje. Čovjek na

svoju okolinu i svojim postupcima aktivno i svjesno

upravlja. Ima svojstvo prilagođavanja i održavanja u

okolini ali i podešavanje okoline svojim potrebama.

Obradu informacija obavlja na apstraktnom nivou.

8. Socijalne zajednice. To je najviši nivo. Ovi sistemi

imaju u potpunosti svojstvo samoorganizovanja,

smišljenom promjenom svoje strukture odnosno

organizacije. Mogu mijenjati svoje ciljeve, svoje

ponašanje i svoju strukturu.

9. Nivo budućih transcedentalnih60 sistema. To bi bilo

stanje kada nema nerješivih pitanja i kada su svi

mogući odgovori poznati.

Koncept sistemskog mišljenja. Sistemsko mišljenje (engl.

system thinking) je posmatranje svega onoga na šta sistem

utiče i onoga šta na sistem utiče. To je proces

razumijevanja ukupnosti kako jedna stvar utiče na drugu.

Primjeri sistemskog mišljenja u prirodi su ekosistemi u

kojima razni elementi kao što su vazduh, voda,

preseljavanje (premještanje), biljke i životinje djeluju jedni

na druge da bi preživjeli ili izginuli. U organizacijama,

sisteme čine ljudi, structure i procesi koji djeluju jedni na

druge da bi neku organizaciju zdravu ili nezdravu.

Sistemsko mišljenje se definiše kao pristup rješavanja

problema, pri čemu se "problemi" posmatraju kao dijelovi

cjeline, a ne kao reakcija na specifičan dio, ishod ili

događaj koji potencijalno mogu doprinijeti daljnjem

razvoju neželjenih posljedica. Sistemsko mišljenje je skup

navika (običaja) ili prakse unutar okvira u kojem se

zasniva na vjerovanju da se komponente kao dijelovi

60 Transcedentalan (transcedentan): (1) koji prelazi granice

iskustva, (2) koji se nalazi izvan granica prirodnog svijeta, (3)

koji prelazi područje čovjekove svijesti, (4) nadprirodan,

neshvatljiv, nejasan,narazumljiv, koji nadmašuje ljudska

shvatanja, (5) u matematici nealgebarski - koji je izražen

nealgebarskim jednačinama.

127

sistema mogu bolje razumjeti u kontekstu veze svakog od

njih sa ostalima i sa drugim sistemima, nego u

izolovanosti.

Koncept sistemskog mišljenja počiva na sedam osnovnih

karakteristika:

1. Sve je sistem i sve je podsistem.

Def: Sistem je skup elemenata koji su povezani nekim

relacijama da bi ostvarili određeni cilj.

Svaki sistem je sastavljan iz elemenata koji su povezani sa

4 stvari: idejama, materijom, energijom, informacijama.

Sistem je relativna cjelina koju mi sami određujemo.

2. Probabilističko shvatanje svijeta.

Probabilizam – stanovište vjerovatnoće; teoretski:

shvatanje po kome naše saznanje i znanje mogu biti samo

vjerovatni (slučajni). Ništa nije sigurno, ne postoji potpuno

određen – determinisan sistem. Svi zakoni su pravljeni na

bazi pretpostavke da će se nešto sigurno desiti.

3. Kompleksnost prirode i sistema.

Sistem ne možemo do kraja opisati zbog mnogobrojnosti

pojava i problema u sistemu, te neizvjesnosti i dinamike.

Zato treba da naučimo pojednostavljivati kompleksne

sisteme za svrhu jednog dovoljnog posmatranja.

4. Sinergizam

Sinergija – zajedničko djelovanje, saradnja, pomaganje.

Sinergizam je djelovanje dva ili više elemenata sistema u

svrhu ostvarenja cilja. Dakle, više elemenata djeluju

zajedno.

5. Dinamičko posmatranje pojava

Uči nas da pojave koje uključuje jedinstvo vremena i

prostora nikada ne posmatramo kao sistem statično, već u

vremenu.

6. Holističko posmatranje sistema

Holizam61 je univerzalno shvatanje da organizam u

fiziološkom, psihološkom i socijalnom smislu može da

funkcioniše samo kao cjelina.

7. Relativnost svih pojava

Ništa nije apsolutno. Sve je relativno, to proizilazi iz

prirodnih zakona.

61 Grč. Holos – cjelina, potpunost, kompletnost. Holizam-

posmatranje sistema kao cjeline.

128

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG: 1. Ko se smatra začetnikom opšte teorije sistema?

2. Čime se bavi opšta teorija sistema?

3. Šta je osnovni princip teorije sistema?

4. Šta je to sistem?

4. Šta nam je potrebno da bi smo opisali neki sistem?

5. Koji uslovi moraju biti ispunjeni da bi smo nešto moli

smatrati sistemom?

6. Prema kojim osnovnim karakteristikama možemo

klasifikovati sisteme?

7. Kako sisteme klasifikujemo prema obliku postojanja?

8. Kako sisteme klasifikujemo prema stepenu apstrakcije?

9. Kako sisteme klasifikujemo prema prirodi nastanka?

10. Kako sisteme klasifikujemo prema predvidljivosti

njihovog ponašanja?

11. Kako sisteme klasifikujemo prema odnosu s okolinom?

12. Kako sisteme klasifikujemo prema načinu

dizajniranja?

13. Kako je K. Boulding klasifikovao sve sisteme u devet

nivoa prema složenosti njihove strukture?

14. Kako se objašnjava koncept sistemskog mišljenja?

15. Šta je sinergizam?

16. Šta je probabilizam?

17. Šta je holizam?

129

11. SISTEMSKA ANALIZA Sistemska analiza polazi od definicije problema kao

sistema. Na osnovu definicije i analize sistema pronalazi

se rješenje koje će poboljšati funkciju sistema u skladu

sa postavljenim ciljevima i mogućnostima (opreme,

kadrovi, sredstva). Dakle, sistemska analiza nije samo

analiza postojećeg sistema (problema), nego i projekat

rješenja ili projekat budućeg sistema. Njena najčešća

primjena je istraživanja poslovnih sistema, a posebno

kod projektovanja i izrade informacionog sistema bilo

kojeg realnog sistema.

Suština klasične naučne metode posmatranja je da si

neku pojavu predočimo kao cjelinu koja se sastoji iz

nekoliko dijelova. Ako ne možemo razjasniti pojavu kao

cjelinu pokušamo to učiniti tako da razjasnimo najprije

njene dijelove i na osnovu tako dobivenog saznanja

upoznajemo zakonitosti pojave kao cjeline. U prirodnim

naukama ova metoda postigla je veliki uspjeh pošto se

dijeljenjem prirodnih pojava moglo doći do takvih

dijelova ili elemenata čija su svojstva bila jednostavna

i lako uočljiva. Tipičan primjer za takvo ponašanje je

hemijska analiza nekog spoja, prilikom čega se nastoji

saznati iz kojih elemenata se sastoji taj spoj. Na osnovu

broja pronađenih elemenata i njihovih precizno

utvrđenih težinskih i zapreminskih odnosa donosimo

zaključak o strukturi tj. molekularnom sastavu hemijskog

spoja.

Međutim, ovo je klasičan način naučnog posmatranja i

kada bi se tako posmatralo u biološkim naukama, koje

pretežno interesuje fenomen života, ne bi se imalo šta

proučavati. Jer, život je prvenstveno fenomen vezan za

cjelinu, a ne za dijelove. Prema tome, ako bi biolog želio

živo biće proučavati tako da ga, vulgarno rečeno, razreže

na dijelove on bi život tog bića uništio pa ne bi postojao

osnovni fenomen kojeg se želi proučavati. Saznanja koja

bi na taj način stekao o sastavu tih dijelova ne bi bila

dovoljna da dobije odgovore na pitanja koja ga zanimaju.

Razmišljanja o ovom problemu dala su ključni

podsticaj za stvaranje naučne metode koja bi mogla s

uspjehom da se primjenjuje i na takve slučajeve, tj. koja bi

vrijedila za sve navedene slučajeve na osnovu opštih

zakonitosti koje su prisutne kod ovakvih slučajeva. Jako

izražena osobina tih slučajeva je da se svojstva cjeline

130

ne mogu identifikovati kao običan zbir svojstava

dijelova. Cjelina može imati i takva svojstva koja ni

jedan od njenih dijelova, posmatran posebno, nema -

tzv. sinergetski efekat62. Takvu cjelinu koja pokazuje

upravo spomenuta svojstva nazivamo sistemom, a

svojstva cjeline sistemskim svojstvima.

Prema tome, osnovna težnja teorije sistema je da

proučava zajedničke osobine cjeline ili sistema i utvrdi

njihove zakonitosti kako bi se ti zakoni mogli korisno

primijeniti za proučavanje i rješavanje najsloženijih

problema.

U okviru teorije sistema razvila se posebna

metodologija naučnog rješavanja problema tzv. sistemska

analiza, koja nalazi najčešće svoju primjenu u analizi

organizacionih, proizvodnih i ekonomskih sistema.

Faze metode sistemske analize; Sistemska analiza

obuhvata 5 osnovnih faza:

- analiza ciljeva,

- analiza elemenata,

- analiza strukture,

- analiza (sistemskih) funkcija i

- analiza relacija sredine u kojoj se objekat (sistem)

nalazi.

Postupci u metodi sistemske analize; Naučno

posmatranje metodom sistemske analize odvija se

realizacijom slijedećih 8 koraka (postupaka):

1) Definiše se predmet posmatranja kao dio neke veće

cjeline.

2) Pokuša se definisati svrha ili funkcija tog predmeta u

cjelini.

3) Predmet se definiše kao sistem koji je povezan s

okolinom.

4) Definišu se veze sistema s okolinom.

5) Definišu se osnovni elementi sistema i njihova

međusobna funkcionalna povezanost ili struktura.

6) Rješenje, a to je poboljšanje funkcije cjeline, traži se

prvenstveno na osnovu boljeg ili drugačijeg povezivanja

elemenata sistema.

62 Sinergija = riječ grčkog porijekla (od syn – sa + ergon – djelo)

koja izvorno znači "saradnju" nekoliko organa ili mišića u

izvođenju nekog pokreta ili aktivnosti.

131

7) Ako se rješenja ne postignu na nekom nivou sistema

onda se prelazi na niži nivo sistema, što znači da sad

elementi predstavljaju sisteme, a čitav raniji postupak

(koraci od 1. do 6. ) se ponavlja.

8) Postupci od 1. do 7. se ponavljaju tako dugo dok se ne

pronađe rješenje koje bitno poboljšava funkciju cjeline.

Dakle, osnovna razlika između klasičnog naučnog

pristupa proučavanja pojava i sistemskog pristupa je u

tome što se sistemski pristup, koji predstavlja stvaralački

rad, nastavlja tako dugo dok se ne nađe rješenje koje bitno

poboljšava funkciju cjeline ili većeg sistema, dok se

klasični pristup provodi tako dugo dok se ne pronađu

elementi dominantne zakonitosti. Iz tog razloga, sistemska

analiza nije zamjena za klasični pristup nego jedna nova

viša faza u metodologiji naučnog istraživanja.

Analiza poslovnog sistema (radi izrade projekta

informacionog sistema) praktično se provodi u slijedećih

nekoliko koraka.

Prvi korak u analizi sistema je snimak postojećeg

stanja. U toj fazi analitičar, konstantnim ispitivanjem,

dolazi do informacija o činjenicama egzistirajućeg

sistema (problema ili pojave) da bi otkrivanjem razloga

njihovog postojanja utvrdio način i svrhu funkcionisanja

istog. U toku utvrđivanja činjeničnog stanja analitičar treba

da dobije odgovore na pitanja: šta, zašto, ko, gdje i kada.

Na primjer, u slučaju istraživanja nekog informacionog

sistema, utvrđeno činjenično stanje u osnovi treba dati

odgovor na slijedeća pitanja:

- šta (je sadržaj informacije)

- zašto (je sadržaj informacije tako definisan)

- ko (daje informacije)

- gdje (nastaje informacija)

- kada (nastaje informacija).

Drugi korak. Naredni korak je utvrđivanje postojećeg

stanja. Za utvrđivanje postojećeg stanja koriste se

uglavnom slijedeće osnovne metode: sastanci, razgovor,

analiza statistike, analiza izvještaja, anketiranje ili

intervjuisanje, slučajno izabiranje i posmatranje. Koja će

metoda u određenom momentu biti upotrebljena zavisi od

njene primjenljivosti u određenim situacijama.

132

Treći korak. Nakon što je korišćenjem nabrojanih metoda

utvrđeno postojeće stanje funkcionisanja sistema,

analitičar prelazi na naredni korak - pristupa

sistematizovanju i analizi dobivenih informacija. U ovoj

fazi analitičar, koristeći tehnike date u daljem tekstu,

pronalazi logiku funkcionisanja konstatovanih činjenica te

na taj način utvrđuje "dobre" i "loše" elemente

funkcionisanja sistema koji ispituje. Eliminisanjem

"loših" i prihvatanjem "dobrih" elemenata

funkcionisanja sistema, analitičar formira bazu na kojoj će

se bazirati projekt novog sistema.

Metode, tehnike i sredstva sistemske analize. Za

prikazivanje postojećeg stanja sistema, kao i radi

pojednostavljenja analize postojećeg stanja i rješavanje

raznih organizacionih problema pri istraživanju,

projektovanju i izgradnji sistema, ili u nekom drugom

obliku sistemskog istraživanja i analize, uglavnom se

koristimo slijedećim metodama i sredstvima sistemske

analize, onako kako ih je svrstao autor (L.R.): metoda

organizovanog pamćenja, zabilješke, organigram –

grafikon, organizaciona šema i šema poslovanja, dijagram

toka (Flow Chart), tabela odlučivanja (Decision Structure

Table), intervju (Interview), upitnik (Questionnaire),

metoda "sijevanja mozgova" (Brainstorming) i kibernetske

metode analize i odlučivanja, u koje ubrajamo: metodu

povratne sprege i metodu “crne kutije”.

Svrha ovih metoda je prikladan način prikupljanja

i bilježenja informacija i pojednostavljivanje analize

postojećeg sistema ili dobivanje novog rješenja nekog

problema ili poboljšanje funkcionisanja postojećeg

sistema.

Metoda organizovanog pamćenja i zabilješki. Proces

ljudskog pamćenja u suštini je veoma komplikovan

biloško-hemijski proces koji je za nas još uvijek

tajanstven. Psiholozi kažu, a to potvrđuju i eksperimenti,

da i najobdarenije osobe više zaborave nego što upamte od

radne materije, a pola od onoga što smatraju zapamćenim

je uz to netačno. Tako se čitav volumen zapamćene

materije u najboljem slučaju svodi na nekih 15 - 20 % od

izložene. Ova oštra prirodna ograničenja tjeraju nas

neminovno na stvaranje posebnih navika u radu, koje će

133

nas odvratiti od nerazboritih pokušaja da sve činjenice

držimo u glavi.

Količinu i tačnost materije koju želimo zapamtiti

možemo relativno lako povećati. Treba samo da

primijenimo nekoliko osnovnih principa koje su već

odavno istraživači otkrili.

Osnovne praktične preporuke koje je sistematizovao

Donald Lejard (Donald A. Laird) su:

- ni u kom slučaju ne smijemo težiti da zapamtimo sve,

- moramo uvijek vršiti selekciju i sažimanje materije

koju namjeravamo zadržati u svojoj glavi. Držati sve i

svašta u glavi bilo bi isuviše naporno i neracionalno.

Opšta pravila za sistematizaciju (organizovanje) pamćenja

su:

1. Trebamo biti mentalno usmjereni da tačno pamtimo u

određenom trenutku. Jednostavno, treba da pokušamo

da pamtimo u onom trenutku kada nam se materija

saopštava. To znači da je potreban voljni napor, a ne

pasivno iščekivanje "da vrijeme prođe".

2. Treba da reagujemo aktivno na doživljaj ili iskustvo

koje treba da upamtimo, treba da posmatramo,

diskutujemo i razmišljamo o pojavi ili problemu u

trenutku kada se ona odigrava.

3. U pogodno vrijeme treba da osvježimo svoje sjećanje

ili iskustvo na doživljaj ili problem koji rješavamo,

kako bi ga utvrdili i što tačnije zapamtili odnosno da bi

spriječili da ono izblijedi i da se raspadne u tragove

sjećanja.

4. Treba da upravimo svoje misli na značenje onoga što

svjesno želimo da sačuvamo u našoj glavi, kako bi to

povezali sa vremenom i prostorom, stvarajući na taj

način oslonce za razmišljanje.

5. Najsigurniji, najbrži i najlakši način da poboljšamo

kapacitet svoje memorije je organizovanje sistema

vođenja podsjetnika i brižljivo zapisivanje svega

onoga što nam se čini potrebnim ("Zapiši, pa onda

možeš i da zaboraviš..."). Po mogućnosti to "potrebno"

treba što više proširiti. Ovo valja dosljedno sprovesti,

jer to i predstavlja glavni preduslov za poboljšanje

naše efikasnosti u vođenju poslovnih razgovora.

Da bi izvukli pouke za budućnost, složene razgovore

treba razložite u detalje i analizirati ih metodom sistemske

analize, tj. sistematski raščlaniti jedan objekat (sistem) -

cjelinu na njegove sastavne dijelove i parcijalne funkcije.

134

To raščlanjenje obično ide u pravcu naših potreba ili našeg

interesovanja.

Sistemska analiza poslovnog razgovora bi, znači,

obuhvatila informacione međuodnose događaja u tom

poslovnom razgovoru, a njega bismo tretirali kao

istraživački objekat.

Zabilješke. U fazi "snimanja postojećeg stanja"

sistem-analitičar najveći dio informacija vodi

bilježenjem u obliku "zaključka razgovora". Svaka

zabilješka mora biti:

- jasna (izražavanje ne smije biti dvosmisleno)

- koncizna (navodi moraju biti kratki)

- kompletna (informacije moraju biti potpune)

- identifikovana (obavezno naznačiti datum i osobu

koja unosi informacije)

- naznačeno porijeklo i izvor (navesti od kuda ili od koga

informacija dolazi).

Lejard nam za vođenje zabilješki savjetuje slijedeće

- unosite sistematski pribilješke u podsjetnik,

- organizujte ih jednoobrazno i dosljedno,

- nikada ne štedite papir. Propratite ih po mogućnosti što

detaljnije komentarom. "Ogoljene" pribilješke često

kasnije nemaju neke naročite koristi pa ih često ne

možemo ni dešifrovati.

Organigram – grafikon, organizaciona šema i šema

poslovanja. Ovaj oblik prikazivanja informacija koristi se

uglavnom kod analize poslovnih sistema (proizvodni

proces, preduzeće kao sistem, informacioni sistem

preduzeća) prilikom izrade projekta informacionog sistema

preduzeća. Organigram (grafikon, organizaciona šema) je

grafički prikaz organizacione strukture u kojem se pojedini

elementi prikazuju posebnim simbolima, a odnosi među

njima linijama. To je grafički prikaz individualne

pozicije ili pozicije organizacione cjeline u procesu ili

preduzeću. Tom šemom želi se prikazati hijerarhijski

odnos jedinica i nivo odgovornosti i prikazati

funkcionalni odnos pojedinih organizacionih jedinica

nekog preduzeća. Organigramima se prikazuje:

- postojeće stanje organizacije,

- planira se buduće organizacijsko rješenje,

- objašnjava se organizacijsko rješenje,

135

- proučava se organizacijsko rješenje.

Organigrami se dijele na:

- piramidalne,

- blok dijagramske,

- kružne, i

- satelitske.

Piramidalni organigrami upućuju na hijerarhiju, iako ne

uzimaju oblik piramide, i mogu biti izraženi vertikalno i

horizontalno.

Sl. 15. Vertikalni piramidalni

organigram

Sl.16. Horizontalni

piramidalni organigram

Blok dijagramski organigram se dobiva tako da se simboli

radnih mjesta rasporede po čitavoj širini i visini

organizacionih nivoa. Kao i piramidalni organigrami, i

blok dijagramski organigram može biti prikazan

horizontalno i vertikalno.

Slika 17. Blok dijagramski organigram

Kružni organigram izražava, uz ostalo, vrstu ptičiju

perspektive, a nastaje tako da blok dijagramski organigram

rotiramo oko središnje ose.

136

Slika 18. Kružni organigram

Satelitski oblik organigrama analogan je planetarnim

prikazima. Prikaz se bazira na rasporedu podređenih

mjesta, koja se kao sateliti raspoređuju kružno oko

rukovodećih mjesta.

Slika 19. Satelitski organigram

Dijagram toka je metoda za grafički prikaz toka

informacija vezan za jedan određeni postupak, bez

obzira na kadrove, organizaciju ili materijalno-tehnička

sredstva kojima se taj postupak provodi.

Konstrukciji dijagrama toka analitičar pristupa onda kada

je siguran da je razjasnio sve važne momente

analiziranog postupka. Svi postupci koje dijagram toka

mora sadržavati moraju mu biti potpuno logični i jasni,

što predstavlja osnovu sistemske analize, a analiza može

otpočeti tek nakon što je definisana osnova i tok

informacija u sistemu.

Dijagram toka može da služi za prikaz:

137

- toka podataka u okviru cjelokupnog sistema,

- toka programa na nivou logike jednog računarskog

programa,

- ručnih postupaka na nivou sistema.

Dijagram toka obično predstavlja pomoćno sredstvo

prenosa informacija među osobama vezanim za rad na

analizi i projektovanju nekog sistema. Ova metoda koristi

različite grafičke simbole (poligone) za prikaz pojedinog

postupka u sistemu, dok se linijama (horizontalnim i

vertikalnim) prikazuje tok operacija.

Postoje i neke konvencije pri izradi dijagrama toka.

1) Normalan tok operacija u dijagramu toka je

(vertikalan) odozgo prema dole i (horizontalan) s

lijeva na desno.

2) Veličina simbola može varirati, ali udaljenost među

njima ne smije varirati toliko da otežava logičko

povezivanje.

3) Linije toka mogu se sjeći, ali u tom slučaju nemaju

logičke veze.

4) Ako se dijagram toka proteže na više od jednog lista,

sve tačke veze (priključne tačke) moraju biti

jednoznačno obilježene.

5) Svi dijagrami toka moraju biti komentarisani tako da

njihova svrha bude potpuno jasna.

Tabele odlučivanja. Ova metoda, čiji je autor Solomon

Polak (Solomon Pollack), razvijena je 1957. godine u

SAD kao supstitut dijagramima toka. To je metoda

tabelarnog prikazivanja koja opisuje zadatke koje treba

uraditi ako se ostvare određeni uslovi. Tabele odlučivanja

(engl. Decision Structure Table) koriste se u kompleksnim

situacijama odlučivanja, naročito u situacijama brzih

promjena uslova privređivanja u poslovnim sistemima.

Tabele odlučivanja mogu se koristiti pri izradi računarskih

programa, a i u proceduri za pripremanje poslovnih

odluka. U suštini, tabela odlučivanja predstavlja metodu

prikaza uslova koji se mogu dogoditi u određenoj

situaciji i akcije koje zahtijeva određena kombinacija

uslova. Drugim riječima, one predstavljaju formalizovani

prikaz "ako-onda" (IF-THEN) odnosa u tabelarnom

obliku, tj. "ŠTA će se dogoditi AKO se desi određena

kombinacija uslova".

Pod kompleksnom situacijom odlučivanja

podrazumijeva se ona sa većim brojem uslova "ako-

138

onda" koji čine povezanu osnovu odlučivanja. Tabelom

odlučivanja se u sistematizovanom obliku prikazuju veze

između uslova nekog problema i aktivnosti koje treba

preduzeti u slučaju realizacije svake od mogućih

situacija, tj. kombinacija uslova.

U tu svrhu tabela odlučivanja podijeljena je

(horizontalno) na dva osnovna dijela i to:

- dio odluke (gornji dio tabele), tj. područje konstelacije

uslova, u kojem se nalazi navod (Uslovi) i specifikacija

uslova (Matrica vrijednosti), i

- dio akcije (donji dio tabele), tj. područje slijeda

aktivnosti, u kojem se nalazi navod i specifikacija

aktivnosti.

Vertikalna podjela odvaja lijevu stranu tabele, u

kojoj je navod uslova i aktivnosti, od desne, u kojoj je

specifikacija uslova i aktivnosti.

Uslovi Vrijednosti

“AKO”

O

D

L

U

K

A

u1 u2 . . .

um

Ostvareni

uslovi:

matrica

vrijednosti

“da” “ne”

“ONDA”

A

K

C

I

J

A

a1 a2 a3 . . .

am

Pokazatelji

izabrane

akcije:

matrica

vrijednosti

“X” “--“

Aktivnosti Funkcije

Slika 20. Opšti prikaz tabele odlučivanja

U dijelu odluke svakom uslovu (ui) dodjeljuju se

vrijednosti u okviru matrice vrijednosti. Matrica

vrijednosti često puta se naziva i označava kao “ostvareni

uslovi”. Uslovi definisani u prvom kvadrantu tabele

odlučivanja (u1, u2, ..., um) imaju u drugom kvadrantu

tabele odlučivanja simbole o svojim realizacijama ili

ostvarenjima. Simboli ostvarenih uslova su najčešće samo

“da”, “ne”, ili “Yes”, “No”. Treći kvadranta tabele sadrži

139

moguće aktivnosti za izvršavanje, a četvrti kvadrant

predstavlja matricu slijeda aktivnosti, koja se ponekad

naziva i izabranim akcijama. Oznake koje se koriste u

ovom kvadrantu tabele su X (označava obavezu ili potrebu

izvršenja aktivnosti (iz trećeg kvadranta) u čijem redu se

oznaka X pojavljuje, ili znak “ “(minus), što znači da

aktivnost iz tog reda, navedena u trećem kvadrantu, ne

treba izvršiti.

Osnovni simboli koji se koriste kod tabela odlučivanja

imaju slijedeće značenje:

D - da, uslov je ispunjen,

N - ne, uslov nije ispunjen,

"-" nije važno, status uslova je neutralan (nije bitno da li

je uslov izvjestan ili neizvjestan) tj. ne utiče na rješenje.

Ovi simboli koriste se u kvadrantu tabele sa ostvarenim

uslovima dok se u kvadrantu izabranih akcija koriste

oznake:

x - izvršiti imenovanu akciju redosljedom datim u tabeli,

"-" blanko, ne izvršiti akciju.

Osnovni dio predstavlja desni dio tabele odlučivanja (II

i III kvadrant) u vertikalnoj podjeli i taj dio se naziva

pravilo odlučivanja. Ono pokazuje neku konstelaciju

(međusobni odnos) uslova povezanu sa zahtjevanim

akcijama (aktivnostima, operacijama). U ovom dijelu

tabele svaka kolona predstavlja jedno pravilo odlučivanja,

a njegov član predstavlja komponentu pravila

odlučivanja.

Pojedine kvadrante tabele odlučivanja odvajamo

dvostrukim linijama kako bismo mogli jednostrukim

linijama razdvojiti pojedine uslove i aktivnosti te pravila

odlučivanja koja nastaju u određenoj konstelaciji uslova.

Gornji lijevi kvadrant ( I kvadrant) sadrži u pojedinom

redu verbalno formulisane uslove - opis uslova. Redovi

se popunjavaju tako što se odgovara na pitanje: "koji

su uslovi".

Gornji desni kvadrant sadrži u pojedinim kolonama

simbole (ili kratke verbalne opise) s kojim se označava

da li je, ili nije, u gornjem lijevom kvadrantu ispunjena

navedena konstelacija uslova.

Donji lijevi kvadrant tabele ima u pojedinim redovima

opise relevantnih aktivnosti, tj. spisak mogućih aktivnosti

koje možemo preduzeti za neku datu kombinaciju

140

ispunjenja uslova. Redovi se popunjavaju odgovorima

na pitanje: "koje će akcije uslijediti ako se uslov ispuni".

Donji desni kvadrant ima u svakoj koloni pokazatelje

aktivnosti koje odgovaraju ostvarenoj konstelaciji uslova

iz te kolone - specifikaciju aktivnosti pojedinog slučaja.

Kolone se popunjavaju odgovorima na pitanje: "koju

vrijednost imaju te aktivnosti".

Problemi koje razrješavaju tabele odlučivanja su

logički uslovljeni problemi. Na primjer, "Ako je hladno

i pada kiša, uzeću kaput i kišobran". Uslovljeni logički

problemi sastoje se od tri dijela koji, ilustrovani

gornjim primjerom, izgledaju ovako:

a) činjenično stanje određene situacije (npr. da li je ili nije

hladno i pada kiša),

b) kriterij koji se primjenjuje (u ovom slučaju postoji

jedan jedini kriterij - hladnoća i pada kiša),

v) mjere koje se preduzimaju ukoliko činjenice

zadovoljavaju kriterij (u ovom slučaju - uzeti kaput i

kišobran).

Pojedinačni uslovljeni problemi uvijek

podrazumijevaju najmanje još jedan, pošto mora da

postoji alternativna djelatnost, ukoliko kriterij nije

zadovoljen. U navedenim primjerima potrebno je znati šta

bi se desilo kada ne bi bilo hladno i kada ne bi padala kiša,

itd. Tabelu odlučivanja jasnije ćemo prikazati na narednom

primjeru.

Primjer 11.1: Ako sa željezničke stanice A želimo otići do

stanice E možemo očekivati da pređemo dvije ili tri liste

destinacija (A do B, A do C itd.) dok ne ugledamo A do

E, koja nam pokazuje na koji peron trebamo otići. Izbor

mogućih odluka i potrebne aktivnosti mogu se prikazati

na slijedećoj tabeli:

Uslovi “AKO”

A do B

da

ne

ne

ne

Ostvare

ni uslovi

A do C

ne

da

ne

ne

A do D

ne

ne

da

ne

A do E

ne

ne

ne

da

Idi x - - -

141

Akcije “TADA”

na peron 2

Izabrane

aktivnosti Idi

na peron 7

- x - -

Idi na peron 4

- - x -

Idi na peron 5

- - - x

Iz tabele načinjene za ovaj primjer odlučivanja može se

vidjeti da za voz od A do E moramo otići na peron 5.

Ovakva struktura tabele odlučivanja, u kojoj je

pokazan svaki uslov, zajedno sa odgovarajućim

rezultatom, osnova je svih tabela odlučivanja pa se čak i

najkompleksniji problemi mogu svesti na ovakav

format.

Pokazatelji ostvarenih uslova (engl. condition entry) i

pokazatelji izabranih akcija (action entry), zajedno, čine

osnovni dio tabele odlučivanja, koji se naziva "pravilo

odlučivanja" (decision rule).

Jedno pravilo tabele odlučivanja (jedna kolona desne

strane tabele odlučivanja) daje vezu između jedne

realizacije skupa uslova i odgovarajućeg podskupa

akcija (aktivnosti) koje treba izabrati.

Primjer 11.2: Navodimo jedan primjer koji ilustruje

odlučivanje prilikom ulaska u zgradu, a koji se može

predstaviti slijedećom tabelom odlučivanja:

vrata otvorena da ne da ne vrata zaključana - da ne ne

ulazimo x - x - otvaramo vrata - - - x zvonimo - x - -

142

ponovimo tabelu ulaska u zgradu - x - x

Uočimo da u ovom primjeru (namjerno smo tako uradili)

imamo redundantnost u navedenim situacijama (uslovima)

odlučivanja, pa radi toga i u pravilima odlučivanju (prvo i

treće pravilo), jer kada su “vrata otvorena” onda i nije

bitan drugi uslov za akciju “ulazimo”, i naravno ako su

“vrata otvorena” onda ne mogu istovremeno biti i “vrata

zaključana”. Mi smo u prvom pravilu odlučivanja (prva

kolona, prvi red, u prvom kvadrantu tabele) za slučaj da

su “vrata otvorena”, u ostvarenim uslovima za drugi uslov

“vrata zaključana” jednom stavili znak “-“ (kao “nije bitan

taj uslov”), a drugi put smo (ponovili) stavili oznaku “ne”

u trećem pravilu odlučivanja (treća kolona u drugom i

trećem kvadrantu), što je dovelo do ponavljanja situacije

odlučivanja i, logično, do istog pravila. Dakle, u takvim

slučajevima trebamo da iz tabele uklonimo ponavljanje

situacije odlučivanja, a time i suvišnog (ponovljenog)

pravila odlučivanja da nam ono ne opterećuje preglednost

algoritma odlučivanja sadržanog u tabeli odlučivanja.

Osnovna pravila za konstruisanje tabela odlučivanja su:

1. Tabela može da se sastoji od najmanje jednog

pravila odlučivanja.

2. Svako pravilo mora imati makar jednu izabranu

aktivnost.

3. Pravila su jedinstvena i nezavisna.

4. Svaka kombinacija uslova mora biti obuhvaćena

pravilima.

5. Redosljed uslova u tabeli nije funkcionalno bitan.

6. Redosljed pisanja pravila nije funkcionalno bitan.

7. U okviru pravila podrazumijeva se veza AND

(logičko “I”) između uslova kao i između

izabranih aktivnosti.

8. Između uslova i aktivnosti podrazumijevamo

realizaciju “AKO” “TADA” ili IF-THEN, tj.

"ako su ispunjeni uslovi onda slijede aktivnosti".

Zavisno od toga da li je problem odlučivanja koji

rješavamo poznat u cjelini ili se tek elaborira,

razlikujemo dva prilaza formiranju tabela odlučivanja:

a) U slučaju definisanog problema, na primjer tekstom,

uočavamo uslove (uzroke) i aktivnosti (posljedice) i

formiramo (tzv. "proširenu") tabelu odlučivanja sa svim

143

uslovima i akcijama, a zatim analizom kombinacija

uslova (slučajeva) kompletiramo pravila;

b) U slučaju kada smo u fazi razmišljanja i razvijanja

ideja o rješavanju nekog problema, tada svaki iskaz u

sistemu zadaje jedan kriterijum odlučivanja (obično u

vidu složenog pravila). Sintezom, uz odgovarajuće

prestruktuiranje pojedinačnih iskaza koji se oslanjaju

jedni na druge dolazimo do ("ograničene") tabele

odlučivanja.

Za uspješno formiranje tabele odlučivanja potrebno

je nešto više treninga (iskustva) da bi se navikli na

drugačiji (vertikalni) način razmišljanja u odnosu na

strogo sekvencijalni (horizontalni) način razmišljanja.

Konačni smisao tabele odlučivanja je da se logika

rješenja problema prevede u oblik pogodan za

računarski program. Prevođenje tabele odlučivanja,

stoga, podrazumjeva bilo formiranje nekog

ekvivalentnog dijagrama toka programa, bilo samo

pisanje programa na osnovu tabele odlučivanja, a

takođe i automatizovani postupak, kada neki program

prevodilac formira ili interpretira program na osnovu

strogog (adekvatnog) zapisa tabele odlučivanja.

Problem prevođenja tabele odlučivanja je praktično

riješen kada formulišemo mehanizam prepoznavanja

pravila, tj. kada možemo da odredimo odgovarajući

podskup aktivnosti.

Na primjer, programskim iskazom (naredbom) oblika:

IF C1 AND C2 AND C3 THEN A1

možemo programirati jedno pravilo odlučivanja

(grananja), pri čemu A1 može biti sadržaj, opis i-te

aktivnosti ili labela (pozivna) modula (podprograma) A1, a

C1 sadržaj, opis i-tog uslova.

Svaku tabelu odlučivanja možemo pretvoriti u dijagram

toka i obrnuto. Radi ilustracije rečenog prikazaćemo

jedan konkretan primjer tabele odlučivanja i njoj

odgovarajućeg dijagrama toka.

Primjer 11.3:

Izrada računa transportnog preduzeća zavisi od tereta koji

se prevozi i rastojanja na koje se on transportuje. Ako

144

teret robe prelazi 10 tona i rastojanje je preko 50

kilometara, račun se pravi na slijedeći način:

količina puta transportna tarifa minus 5% rabata. Ako

transportni teret ne prelazi 10 tona, ali je udaljenost preko

50 kilometara, od vrijednosti transportne usluge odbije se

3% rabata. Isto ovo važi u slučaju ako udaljenost ne

prelazi 50 kilometara, ali je teret preko 10 tona. Najzad,

ne odobrava se nikakav rabat ako količina ne prelazi 10

tona i rastojanje je manje od 50 kilometara. Za

deskriptivno opisanu situaciju tabela odlučivanja ima

slijedeći izgled:

Transportno rastojanje veće od 50 km da da ne ne

Tovar za transport teži od 10 tona da ne da ne

Odobrava se rabat 5% x - - -

Odobrava se rabat 3% - x x -

Ne odobrava se rabat - - x

Ova tabela odlučivanja, prevedena u dijagram toka, imala

bi izgled kao na narednoj slici.

Start

Da Ne

Da Ne Da

Ne

K>50

T>10

Rabat 5%

5%

T>10

Rabat 3%

5%

145

Kraj

Slika 21: Dijagram toka kao supstitut tabele odlučivanja

Intervju ima posebno mjesto u metodologiji sistemske

analize, naročito kod projektovanja razvoja informacionih

sistema. Primjena ove metode je velika jer je lako

prilagodljiva velikom broju situacija.

Ciljevi intervjua su:

a) Spoznati: intervjuista (onaj koji vodi intervju) mora

učiti od intervjuisanog (bilo direktno, iz odgovora, bilo

iz opažanja) objektivne elemente problema koji se

istražuje i brižljivo rekonstruiše saznanja koja

intervjuisani o tome posjeduje.

b) Izmijeniti: Ako cilj spoznaje nalaže da ispitivač

dopusti da ga objekat oblikuje, onda cilj izmjene

nameće ispitivaču da doprinese oblikovanju objekta.

c) Pribaviti objektu nove elemente: Dati intervjuisanom,

naime, svaku informaciju koju još ne posjeduje, a koja

bi mogla biti veoma važna za razmatrani problem.

d) Kada intervjuisani nema dovoljnu svijest o stvarnoj

situaciji u kojoj se nalazi, intervjuist ga mora upozoriti

na ta neslaganja ili pomoći mu, koliko je to moguće,

da o njoj stekne saznanja. U tu svrhu intervjuista se

treba poslužiti i onim što je naučio iz prethodnih

intervjua uspostavljajući eventualne veze između

raznih intervjuisanih osoba.

e) Diskutovati sa intervjuisanim o onome šta je moguće

učiniti da bi se počela mijenjati posmatrana situacija.

Intervju se može smatrati zaključenim ako se nije

pokrenulo pitanje: "Šta sad da se radi ?".

Ovakvo vođenje intervjua je društvena djelatnost koja je

sasvim različita od ljubaznog razgovora, kako ga opisuje

tradicionalna metodologija.

Za primjenu intervjua moraju biti ispunjeni slijedeći

uslovi:

- lični kontakt intervjuisanog i onog koji intervjuiše,

- plansko i svrsishodno vođenje intervjua,

- usmjerenost intervjua,

- iskrena saradnja između učesnika,

Rabat 3%

5% Rabat 0%

5%

146

- nesmetanost razgovora.

Za ovu metodu karakteristično je postavljanje pitanja u

vezi određene teme ili problema i bilježenje odgovora

i odgovarajućih podataka. Pitanja moraju biti kratka, jasno

formulisana, u funkciji prikupljanja podataka po

određenim obilježjima, dovoljno usmjerena, da nisu

dvosmislena i sugestivna, kao i da nisu formulisana sa

riječima koje imaju više značenja. Da bi se to

postiglo, prije pristupa intervjuisanju, intervjuist mora

izvršiti temeljite pripreme. Obično se u tu svrhu sastavlja

podsjetnik koji obuhvata cilj intervjua, plan kako ga treba

realizovati, a zatim i uputstvo drugim intervjuistima koji

učestvuju u analizi i istraživanju.

Podsjetnik ili plan intervjua služi:

a) da se spriječi svaka eventualnost da ispitivač zaboravi

da utvrdi određene činjenice. Ta bi se zaboravnost

mogla odnositi posebno na tzv. objektivne podatke, tj.

one podatke kod kojih ne dolazi u pitanje stepen

svijesti koju ispitanik o njima posjeduje (stepen str.

spreme, visina plate, broj djece itd.)

b) da se ispitaniku objasni, prije i za vrijeme intervjua,

kompleks problema o kojima se kani raspravljati i

ciljeve koji se intervjuom namjeravaju ostvariti.

Posebno važan faktor uspješnosti intervjua je sam

početak intervjua, odnosno uspostavljanje kontakta sa

intervjuisanim. Smatra se da je dobar kontakt

uspostavljen onda kada intervjuisani shvati ciljeve

istraživanja i bude motivisan da aktivno učestvuje u

pružanju podataka i informacija intervjuisti.

Cijeli plan intervjua (niz tema koje istraživač predlaže

da ih obradi) ili upitnik intervjuista mora najprije opisati

intervjuisanom, ne samo da bi ovaj vidio "kako

funkcioniše", nego i da se bolje razjasni ono što se

namjerava postići upotrebom intervjua. Još je bolje da se

kopija upitnika ili nacrt plana intervjua da na uvid

intervjuisanom.

Ispitivač ne smije prihvatiti nijedan odgovor a da ga ne

prodiskutuje, i to ne samo zato da bi bio siguran kako je

dobro razumio odgovor ili da je intervjuisani shvatio

pitanje, nego i zato da bi provjerio da li je odgovor

primjeren stvarnosti.

Sve što se piše za vrijeme intervjua - protokol intervjua,

mora biti pred očima intervjuisanog. Čak šta više, ono što

147

se piše treba biti sinteza diskusije između intervjuiste i

intervjuisanog. Kopiju upitnika ili plan intervjua treba

ostaviti intervjuisanom.

Podaci koji se prikupljaju intervjuom trebaju se

pažljivo evidentirati u protokolu intervjua. Ovo zapisivanje

podataka treba da bude takvo da podaci zadovolje

osobine značajnosti, informativnosti, tačnosti,

pouzdanosti, aktuelnosti, dovoljnosti itd. Ovi podaci se

dalje obrađuju i iz njih izlučuju informacije (stiče

spoznaja) o problemima i predmetu istraživanja.

Upitnik je jedna od metoda koja se često koristi za

prikupljanje podataka u vezi sa problemom istraživanja.

Primjenjuje se tamo gdje je veliki broj ispitanika i gdje bi

intervju bio nemoguć ili neekonomičan. Glavni naglasak

metode intervjua je na zahtjevu da se formulišu

odgovarajuća pitanja i da se upitnici pošalju

respondentima (ispitanicima) da na ta pitanja daju svoje

odgovore, odnosno iznesu svoja mišljenja. Ovakav način

prikupljanja podataka naziva se anketiranje. Veoma je

ekonomičan, ali za razliku od intervjua gube se sve

prednosti neposrednog kontakta sa respondentima.

Da bi se anketiranjem dobili željeni podaci, upitnik

mora biti brižljivo pripremljen. Pitanja moraju biti

sastavljena u skladu sa ciljem istraživanja, prethodno

brižljivo razrađena i u više eksperimenata provjerena.

Ovaj način prikupljanja podataka je jeftin i lak za

automatsku obradu, ali i često nepouzdan. Treba posebno

voditi računa o slanju, praćenju i osiguranju vraćanja

upitnika, ali najvažnije je postići cilj ovakvih

istraživanja, dobiti podatke koji su rezultat iskrenih, tačnih

i potpunih odgovora.

Ograničenja ove metode u odnosu na intervju su:

a) Upitnik je isti za sve i svima ga treba dati na isti način,

kao da svi kojima je namijenjen posjeduju jednaku

senzibilnost, spremnost i zrelost, tj. intelektualne

kvalitete o predmetu ispitivanja (problemu, objektu,

sistemu),

b) Prisustvo upitnika prisiljava intervjuisanog da se spusti

ili podigne na dati nivo, tj, intervjuisani ne može

svjedočiti o stvarnosti u kojoj živi ni iznad ni ispod

nivoa koji dopušta upitnik.

148

Breinstorming - "Sijevanje mozgova" (engl.

Brainstorming), često se prevodi i kao “oluja mozgova”,

jedna je od najpoznatijih metoda grupnih sastanaka koji

mogu biti od neprocjenjive vrijednosti u dobivanju ideja i

stavova o problemima i mogućim rješenjima u

poslovnim ili informacionim sistemima. To je kreativna

tehnika u kojoj mala grupa stručnjaka slobodno izlaže

svoje ideje koje dovode do rješenja zadatog problema.

Breinstorming omogućava da se na jednom mjestu, na

kojem se rađaju prave informacije, koje mogu podstaknuti

konstruktivne rasprave, kumulira efekat različitih stavova i

mišljenja, što podstiće znatno bolju kreativnost i lakše

dovodi do potpuno novih rješenja. Prvi ju je uveo Aleks

Ošborn (Alex Osborn – "Applied Imagination") izvršni

propagandista, 1953. godine. On je otkrio da su

konvencionalni poslovni sastanci bili smetnja za kreaciju

novih ideja i preporučio je nekoliko pravila napravljenih

tako da pomažu kreacijama tih ideja. On je tragao za

pravilima koja će ljudima dati slobodu uma i aktivnosti za

isijavanje i objelodanjivanje novih ideja. Proces koji je on

razvio izvorno je nazvao "think up" (promišljanje,

osmišljavanje, izmišljanje), a sada je to postala fraza koju

mi poznajemo kao "breinstorming”. On je breinstorming

opisao kao "tehniku sastanka kod koje grupa ljudi

pokušava da pronađe rješenje specifičnog problema

prikupljanjem ideja spontano od njenih članova".

Pravila koja je on postavio su slijedeća:

Nema kritikovanja ideja

Ići ka što većoj količini ideja

Graditi ideje jedne na drugima

Podsticati divlje i preuveličane ideje.

On je otkrio da kada su se slijedila navedena pravila da

je otkriveno mnogo ideja i da veća količina originalnih

ideja doprinosi povećanju većeg kvantiteta korisnih ideja.

Kvantitet proizvodi kvalitet.

Koristeći ova pravila ljudi reduciraju svoja prirodna

ograničenja koja ga sprječavaju da iznosi ideje koje bi se

smatrale "pogrešne" ili "glupe", a isto tako je otkrio da su

luckaste ideje dale vrlo korisne ideje, jer to mijenja način

na koji ljudi razmišljaju.

Metoda se bazira na ideji da kombinovanje

intelektualne snage u grupama ljudi koji rade zajedno

može bljesnuti (sijevnuti) više ideja i rješenja nego jedna

osoba koja radi usamljeno. Radi se o kratkom i

149

neformalnom sastanku koga vodi sistem-analitičar, a na

koji se pozovu svi oni čije bi mišljenje moglo poslužiti u

analiziranju postojećeg sistema i koncipiranju novog

(boljeg).

Svaki sagovornik može izraziti i najluđe ideje, a na

sastanku se nastoji izbjegavati njihovo valorizovanje ili

eventualna konfrontacija sa idejom. Svrha takvog

grupnog sastanka je da se pokušaju prikupiti originalne i

neformalne ideje pojedinih korisnika sistema, bez

ograničenja koja bi ovakvom skupu nametnula njegova

formalizacija (putem dnevnog reda, dobacivanje, replika i

sl.). Pravila kojih se treba pridržavati prilikom "isijavanja"

ideja su:

- tuđe ideje se ne smiju komentarisati (da li su dobre ili

loše, da li će neka ideja funkcionisati ili ne), nema

izražavanja čuđenja ili nevjerice niti veselog smijanja,

- treba razmišljati "divlje", tj. što luđe to bolje,

- ide se za kvantitetom ideja, a ne kvalitetom, i

- ideje treba "razmnožavati" jedne od drugih.

Za šta se sve koristi breinstorming? U svakom slučaju,

isijavanje mozgova pomoći će nam da dođemo do novih

ideja ili do rješenja nekog problema. Ne samo da ćemo

doći do novih ideja nego ćemo to uraditi tako lako i bez

naprezanja. Breinstorming proizvodi nove ideje lako i to je

provjereni i testirani proces. Za šta ćemo primijeniti

breinstorming, zavisi od toga šta želimo da postignemo. To

možemo da primijenimo kod razvoja novih proizvoda,

usluga ili procesa u našem poslu, ili se to može primijeniti

za razvoj našeg ličnog života. Metoda breinstorminga

koristi se za razvoj slijedećeg:

reklamnu kampanju

marketinšku strategiju i metode

procedure istraživanja i razvoja

tehnike istraživanja

patente

materijalne proizvode

pisanje dokumenata i članaka

usluge

procese

komponente inženjeringa

politike ekonomskog razvoja

istraživanje potrošnje

fabrike

150

metode menadžmenta

strukturu kompanije i njenu politiku

investicione odluke

nove industrije

bolje politike osiguranja, itd.

Ovim ni izbliza nije isrpljena sva lista moguće upotrebe

ove metode.

Mi o ovoj metodi možemo razmišljati kao o

holističkom63 iskustvu, ako smo prirodno kreativni, ili ako

smo prirodno logični, tada možemo o tome razmišljati kao

slijed logičkih pravila koja će stimulisati naš um da

razmišlja o problemu iz različitog ugla.

Ako slijedimo pravila breinstorminga tada će on

funkcionisati bez obzira na naš lični stil. Prirodno, postoje

tehnike i okolina koja odgovara nekoj osobi više nego

drugoj, međutim breinstorming je u tom pogledu dovoljno

fleksibilan da je u stanju da nas zadovolji. Bez obzira da li

ćemo breinstorming sesije izvoditi u grupi oduševljenih

kolega ili ćemo izvoditi napredni brainstorming sa

samim sobom u posebnoj prostoriji, zavisiće od naše lične

preferencije i uslova.

Tradicionalni breinstorming. Breinstorming je ime

dato za slučaj kada se sretne grupa ljudi da bi generisali

(proizveli) nove ideje o nekoj specifičnoj oblasti

interesovanja ili o rješenju nekog problema. Radi prirode

sastanka, okruženje slobodnog razmišljanja pomaže

promociji radikalnih ideja i oslobađa nas od normalnog

načina razmišljanja. Njima se kaže da se oslobode osječaja

nelagode i da nema govora o tome da će biti ocjenjivani za

svoje ideje, tako da su ljudi slobodni da izbacuju bilo koje

ideje a da se ne osjećaju nelagodno. Koristeći pravilo koje

ljude oslobađa nelagode i ograničenosti, oni razmišljaju

63 Holistika - To je teorija po kojoj je određena cjelina veća od

sume njenih dijelova. Holistički (cjelovit, integralan) pristup

posmatra cijeli sistem a ne njegove pojedinačne komponente.

Ukupna suma svojstava može biti veća od jednostavnog zbira

pojedinačnih dijelova, jer „sistem“ sam dodaje nešto u dodatku.

Drugim riječima sam „sistem misli“. Holistički pristup je

posebno važan zato što uvijek moramo posmatrati neki realni

sistem (predmet, stvar, problem, misao, koncept i slično) kao

sistem koji teži da bude u harmoniji. U medicini: cjelovit pristup

čovjeku i njegovom zdravlju - tretman cijele osobe, a ne samo

simptoma bolesti.

151

slobodnije o novom području umovanja i tako kreiraju

brojne nove ideje i rješenja. Oni glasnim izvikivanjem

“isijavaju“ (“ispucavaju“) ideje onako kako im one

nadolaze i tako ih izgrađuju na idejama iskazanim od

ostalih. Svrha toga je da se postigne što je više moguće

ideja za kasniju analizu. Među mnogim idejama koje su tu

sugerisane biće vrlo vjerovatno i neke od velike

vrijednosti. Sve ideje se zapisuju ali se ne kritikuju. Ideje

se ocjenjuju tek kada se završi sesija isijavanja. Ovo je

tradicionalni način isijavanja mozga.

Kako se tradicionalno “isijava” mozak? Tradicionalni

breinstorming se izvodi tako da se fokusiramo na problem

i zatim razmišljanjem dolazimo do što više misaono

korisnih rješenja i nametanja što više ideja.

Jedan od pristupa breinstormingu je da se sesija

"započne" (zametne, zasije) sa nekom slučajno izabranom

riječi iz riječnika. Ova riječ je onda polazna tačka u

procesu generisanja ideja.

Za vrijeme trajanja sesije nema kritikovanja ideja -

ideje nadolaze što je više moguće i uklanjaju se predodžbe

o granicama problema.

Kada se to završi, analiziraju se rezultati sesije

breinstorminga i najbolje rješenje se može proširiti ili

daljim korištenjem breinstorminga ili više

konvencionalnim rješenjima.

Pravila za uspješan breinstorming: Za uspješan

tradicionalan breinstorming važna su slijedeća pravila:

Rukovodilac sesije mora preuzeti kontrolu sesije,

započevši sa definicijom problema koji se treba riješiti uz

neki kriterij koji se mora postići, a zatim držati sesiju na

tom kursu. On, ili ona, trebaju podsticati jedan entuzijatski,

nekritičan odnos između učesnika breinstorming sesije i

podsticati učešće svih članova tima.

Sesija se treba unaprijed najaviti i fiksirati vrijeme

njenog trajanja, a rukovodilac sesije treba da vodi računa

da ni jedno razmišljanje ne traje previše dugo.

Rukovodilac sesije treba da pokuša da breinstorming drži u

kursu predmetnog problema. On treba da pokuša da je

upravi ka razvoju nekih praktičnih rješenja.

Učesnici u breinstormingu treba da dolaze iz što većeg

broja disciplina i sa što većim iskustvom u tom području.

152

Učesnici breinstorminga treba da budu ohrabreni da

imaju ugodan (zabavan) breinstorming, da nadođu na što

više ideja, od nekih primjenjivih do šire neprimjenjivih u

nekoj sredini gdje se traži kreativnost.

Za vrijeme trajanja sesije ideje se ne smiju kritikovati

niti ocjenjivati. Kritikovanje bi unijelo izvjesnu dozu rizika

za članove grupe da se usmjere prema nekoj ideji. Ono

guši kreativnost i osiromašuje slobodan tok prirode dobre

breinstorming sesije.

Učesnici breinstorminga ne trebaju nadolaziti na ideje u

toku sesije već treba da svoje ideje pridružuju sa idejama

ostalih učesnika i da razviju ostale ideje učesnika.

Zapisnik sa sesije treba praviti bilo pomoću notesa-

zabilješkama, ili audio zapisivanjem pomoću računara.

Ovo treba da se kasnije analizira radi ocjene. Može takođe

biti korisno da se ideja brzo zapiše na tabli kako bi je

vidjeli svi učesnici sesije.

Primjer 11.4:

City Corporation, bankarska grupa u Americi, koristi

metodu sijevanja mozgova sa komintentima da generišu

ideje o novom proizvodu ili usluzi. Rezultat ovakvih sesija

bila je mašina za automatske transakcije ATM (engl.

Automatic Teller Machine - automat za izdavanje novca-

automatski šalter, koji sada ima skoro svaka banka). Treba

zapamtiti da, iako se pojavila kao dobra ideja, kada je prvi

put sugerisana predlagano je da u banci treba napraviti

neki otvor (rupu) tako da stranka u svako doba može dobiti

svoj novac i tada je ta ideja ocijenjena kao prilično

luckasta!

Napredni brainstorming. Ideja tradicionalnog

breinstorminga je dobro osmišljena tehnika za generisanje

novih ideja i rješenja. Međutim, ideja tradicionalne metode

još uvijek ima neke nedostatke. Tradicionalni

breinstorming trebao je da omogući ljudima da

prenebregnu (potisnu, ignorišu) svoje prirodne inhibicije

(sustegnutost, ukočenost), ali, u stvarnosti, to je često teško

napraviti. Takođe, vrlo je teško za neke osobe da bez

nečije pomoći razmišljaju u novim pravcima. Pogledajmo

sada neke od tih različitih problema koj mogu nastati u

vezi s tradicionalnim brainstormingom:

Nema se dovoljno vremena ili resursa za grupnu

sjednicu

153

Sudionici ne mogu da se oslobode svoje

ukočenosti-suzdržani su

Uzastopno se ponavljaju iste ideje

Sjednica ne teče prirodno i sudionici se osjećaju

nelagodno

Sudionici se naprežu da stalno misle na nove

načine

To treba da izvede grupa osoba a ne možemo to da

učinimo sami

Postoji previše neugodan period šutnje i nelagode

Sjednicom dominira jedna ili dvije osobe

Neki sudionici ne daju doprinose

Voditelj treba da daje stalni poticaj sudionicima

Nema uspješnog ishoda ili se rješenje ne postigne.

Poboljšanje (proširenje) tradicionalnog breinstorminga

koje cijeli proces isijavanja mozga olakšava i čini ga

efikasnijim, i koji se se sve više preporučuje, naziva se

„napredni breinstorming“ (engl. Advanced Brainstorming).

Napredni breinstorming izgrađen je na važećim

metodama i pravilima tradicionalnog breinstorminga da bi

proizveo mnogo originalnije ideje na mnogo efikasniji

način. Specijalizovane tehnike, bolji procesi i više svijesti,

kombinovane sa novim tehnologijama, čine proces

breinstorminga manje frustrirajućim procesom. Mnogi od

problema koji su pripadali tradicionalnom brainstormingu

su nestali kada se počeo koristiti ovaj mnogo efikasniji

proces.

Napredni breinstorming koristi:

nove procese i treninge da bi se reducirale

smetnje,

tehnike kreativnog i lateralnog64 razmišljanja,

softver za breinstorming,

nove materijale za stimulaciju i snimanje.

Tehnike kreativnog i lateralnog razmišljanja koje se

koriste pri isijavanju mozga su:

- Random Word – nasumična (slučajno odabrana) riječ

- Random Picture – nasumično odabrana slika

- False Rules-lažna pravila (kada preuzmete pravilo,

citat, ideju, ili sugestiju odnekud drugdje i primijenite

64 Lateralno - rješenje problema pomoću očigledno nelogičnih

metoda.

154

je na vlastitu situaciju, to se zove "lažno" pravilo zato

što valjanost pravila nije prethodno provjerena.

- Random Website-nasumični web sajt

- SCAMPER- skr. Substitute, Combine, Adapt,

Modify/distort, Put to other purposes, Eliminate,

Rearrange/Reverse (prev. zamijeni, prilagodi,

modifikuj, stavi u druge svrhe, eliminiši,

preuredi/rearanžiraj)

- Search & Reapply – izaberi i ponovno primijeni

- Role Play – odigraj ulogu

- Challenge Facts – izmijenjene činjenice

- Escape – uklon predlaganjem najdivljije ideje

- Analogies – analogije

- Wishful Thinking – poželjno mišljenje.

Najnovije softversko rješenje koje sesiju isijavanja mozga

može učiniti bržom, boljom i interesantnijom je

komercijalni proizvod poznat pod imenom Brainstorming

Toolbox. Na donjoj slici prikazan je uvodni ekran tog

programa.

Slika 22. Odzivni ekran programa Brainstorming Toolbox

155

Interfejs ovog programa (u lijevom dijelu) nudi

korišćenje jedne od naprijed nabrojanih metoda kreativnog

mišljenja, tako da kada prvi put otvorite kutiju sa alatima

za breinstorming ovog programa (Brainstorming Toolbox)

u uvodnom ekranu dobijate listu dugmadi da izaberete

jednu od ponuđenih metoda. Poslije izbora metode

kreativnog mišljenja program nastavlja da pojedinca vodi

kroz interaktivni proces isijavanja mozga do rješenja.

Kibernetske metode analize i odlučivanja. Kibernetika je,

kao i opšta teorija sistema, relativno nova naučna

disciplina koja na određeni način sintetizuje dostignuća

ostalih naučnih disciplina i na osnovu takve sinteze dolazi

do novih naučnih spoznaja. Nastala je nezavisno od opšte

teorije sistema, a njen osnivač je Norbert Viner (Norbert

Wiener). Kibernetika je nauka o upravljanju i vezi u

složenim dinamičkim sistemima, tj. mehanizmima,

organizmima i društvima. Etiološki, kibernetika ima

porijeklo u grčkim riječima "kibernao" (upravljam)

odnosno "kibernetike tehne" (vještina upravljanja,

kormilarenje). Kibernetika se može definisati (po V.V.

Kafarovu) kao nauka koja se bavi proučavanjem sistema

bilo kakve prirode koji mogu primati, prenositi i

prerađivati informaciju u svrhu upravljanja. Na taj

način kibernetika sadrži pojmove: informacija, prenos i

prerada informacija te upravljanje sistemom. Pri tome se

kibernetika uveliko služi metodama matematskog

modeliranja i teži ostvarenju konkretnih rezultata koji

omogućuju analiziranje i sintetizovanje proučavanih

sistema. Kibernetske metode mogu se primijeniti na bilo

kakav sistem i upravljanje sistemom realizovati uz pomoć

računara. Tipičan kibernetski zadatak je rješavanje

problema upravljanja procesima sa nepotpunim

informacijama o objektu i uz djelovanje poremećaja na

njega. Takvo upravljanje naziva se upravljanjem putem

povratne veze.

Povratna sprega je metoda upravljanja nekim

sistemom koristeći se rezultatima njegovog ranijeg

djelovanja. Ako se ovi rezultati upotrebljavaju samo kao

numerički podaci za regulaciju ponašanja sistema, onda se

to zove prosta povratna sprega. Ova vrsta povratne sprege

najviše se koristi u automatici.

156

Ako su, međutim, informacije koje se vraćaju iza

obavljene aktivnosti takve da izmjene opšti način i stil

djelovanja upravljanog sistema, onda imamo proces

povratne sprege koji se može nazvati učenjem.

Označimo sa S bilo koji samoregulišući sistem, a sa R

neki regulator. Tada funkcionisanje takvog sistema

možemo predstaviti slijedećom slikom:

x

xul

xiz

Slika 23: Šematski prikaz prostog cikličkog regulišućeg sistema

U zavisnosti od toga kako ulazni uticaji djeluju na

izlazna dejstva, a naročito kakav je povratni uticaj izlaznih

dejstava na ulazne uticaje (x), razlikujemo dva osnovna

oblika povratne sprege:

a) pozitivnu povratnu spregu, a to je ona povratna sprega

u kojoj izlazna dejstva xr djeluju pozitivno na ulazne

uticaje, tj. povećavaju ih i

b) negativnu povratnu spregu, a to je ona u kojoj izlazna

dejstva xr djeluju povratno tako da smanjuju ulazne

uticaje xi

Treba napomenuti da ovdje atributi “negativna” i

“pozitivna” ne znače ništa ni loše ni dobro za sistem i

njegova dejstva, nego je samo rječ o korigovanju ulaza u

odnosu na izlaz da bi se ostvario željeni izlaz iz sistema.

U prvom slučaju, u slučaju pozitivne povratne sprege,

vrše se kvalitativne promjene stanja sistema. Primjere

ovakvih sistema nalazimo u organski životnim procesima,

u rastenju ćelija, organa i organizama, kao i mijenjanju

društvenih sistema. Drugi oblik povratnog dejstva,

negativna povratna veza, predstavlja konzervativni proces.

Pozitivna povratna sprega ili pozitivna reakcija je vrsta

sprege u kojoj se dio izlaznog signala (u informatici i

računarstvu) vraća na ulaz sa istim znakom kao i signal

R

R

S

157

koji je već prisutan na ulazu. Ovo dovodi do povećanja

signala na izlazu.

Negativna povratna sprega ili negativna reakcija je

vrsta sprege kod koje se dio izlaznog signala vraća na ulaz

sa suprotnim znakom od signala koji je već prisutan na

ulazu. Ovo dovodi do smanjenja signala na izlazu.

Kibernetska metoda mišljenja je ona koja sve što se

dešava u prirodnoj i društvenoj, kao i u fiziološkoj

stvarnosti, predstavlja kao samoregulišući dinamički

sistem. Navedena šema na slici 23 predstavlja prost

ciklični regulativni sistem koji se u rijetko javlja. U

stvarnosti se, međutim, uvijek javljaju složeni ciklični

regulativni sistemi, tj. takvi sistemi u kojima ima:

a) više ulaznih uticaja ( xul ),

b) više regulatora (R1, R2, ...Rn)

Ovakvi sistemi, u stvari, predstavljaju spletove

cikličnih sistema.

Jedan od najčešćih tipova složenih sistema predstavlja

onaj tip regulišućeg sistema u kome su sjedinjene

pozitivna i negativna povratna sprega, što smo predstavili

slikom 24.

-

Rn

xul

xizl

Slika 24: Šema složenog tipa regulišućeg sistema

Primjer ovakvog sistema S predstavlja tržište nekih

roba. U tom sistemu ponuda i potražnja predstavljaju dvije

uticajne veličine Xul = ( xi, xj ) dok rezultat ovih uticaja

predstavlja Xizl, tj. tržišna cijena te robe.

Suština funkcionisanja ovakvog sistema, sa jedinstvom

pozitivne i negativne povratne sprege, sastoji se u

slijedećem:

S

+

158

a) Ako pod uticajem ponude i potražnje ( xi, xj ) cijena (

Xizl ) raste, tada se javlja povratno pozitivno dejstvo na

proizvodnju i ponudu, tako da ove rastu, a to je

pozitivno povratno dejstvo.

b) Međutim, s druge strane, porast cijene, tj. njihovo

povećanje, izaziva smanjenje potražnje, a to je

negativno povratno dejstvo,

c) Kao rezultat složenog dejstva ulaznih i izlaznih faktora

javlja se određeno uravnoteženje sistema, tj.

proizvodnja, ponuda, cijena i potražnja niti

beskonačno rastu niti neograničeno opadaju.

Slične složene sisteme predstavlja i cijeli ekonomski

sistem, ili dijelovi tih sistema, odnosno grane ekonomskih

sistema. Oni predstavljaju modele cikličnih sistema sa

pozitivnim i negativnim vezama. Na primjer, povećanje

cijene električne energije izaziva povećanje troškova u

metalnoj industriji, povećanje cijena proizvoda metalne

industrije izaziva porast cijena lake industrije, ali i

smanjenje potražnje proizvodnje metalne industrije, a

smanjenje potražnje izaziva smanjenje proizvodnje itd.

Kibernetska metoda upotrebe cikličnih sistema sastoji

se u tome da se:

1) Pojava koja se istražuje predstavi odgovarajućim

modelom cikličnog sistema, i

2) Ta pojava, na primjer jedan ekonomski proces, se

istražuje ispitivanjem modela kojim je on predstavljen,

tj. praćenjem ponašanja tog sistema pod određenim

uticajima.

Metoda "crne kutije": Crna kutija je izraz koji je u

nauku uveo čuveni teoretičar Viljem Ros Ešbi (William

Ross Ashby) 1956. godine. a označava vrlo složene sisteme

o čijoj strukturi i načinu funkcionisanja malo ili gotovo

ništa ne znamo. Šta je "crna kutija" zavisi i od subjekta

koji posmatra određeni objekat, pojavu ili proces. Za

nekoga i radio aparat može biti "crna kutija", dok za

drugoga ni jedno tehničko sredstvo to ne može da bude jer

u suštini za svakog je poznata struktura i način

funkcionisanja.

Sasvim je sigurno da se nauka bavi "crnim kutijama",

istraživanjem onoga što je nepoznato. Naspram "crne

kutije" postoji i pojam "bijela kutija" kojim se označava

spoznati objekat, pojava ili proces. Nešto što je jednog

159

trenutka "crna kutija" vremenom može postati "bijela

kutija".

U kibernetici se izraz "crna kutija" koristi i da bi se

označila metoda kojom se istražuje složeni kibernetski

sistem. Crnom kutijom se može smatrati bilo kakav objekt

(sistem) u kome se odvijaju određene operacije koje su

uslovljene dejstvima spoljašnjih ulaznih veličina na objekt,

a da pri tome mi ne raspolažemo informacijama na osnovu

kojih bi mogli da identifikujemo procese koji se zbivaju u

toku realizacije tih operacija. Poznato nam je samo šta

ulazi u crnu kutiju i šta izlazi iz nje. Eksperimentator

posmatra izlazne veličine i upoređuje ih sa ulaznim

veličinama i na osnovu toga zaključuje o unutrašnjoj

strukturi i funkcionisanju sistema. Odnosno,

eksperimentator manipuliše ulazima (isprobavanjem)

mijenjajući ulazne veličine, zatim vrši klasifikaciju

izlaznih veličina (vrijednosti) da bi dedukcijom došao do

pravila koja vrijede za istraživani sistem. Pravila do kojih

je eksperimentator došao izražavaju zakonitosti procesa

transformacije ulaza u izlaze sistema.

Naziv "crna kutija" nastao je na vježbama studenata

elektronike koji su dobijali neki elektronski sklop u crnoj

kutiji sa otvorenim ulazima i izlazima i imali su zadatak da

otkriju o kakvom sklopu je riječ.

Ergonomski sistem čovjek-mašina je veoma

složen sistem zbog čovjekove složene prirode. Čovjek je u

stvari "crna kutija", a mašina "bijela kutija". Otuda čitav

sistem "čovjek-mašina" je crna kutija.

Kako funkcioniše metoda? Pri analizi složenih procesa

kada, zbog složenosti sistema, nije moguće naći

unutrašnje veze u sistemu, primjenjuje se u kibernetici

metoda "crne kutije" (engl. Black Box Method). Metoda se

sastoji u tome da se zbog nedostatka informacija o suštini,

unutrašnjoj strukturi procesa, pri sastavljanju njegovog

modela primjenjuje samo zavisnost izlaznih veličina od

ulaznih.

Bitni postupci kod upotrebe "crne kutije" kao metode

istraživanja predmeta, problema ili pojava su:

a) Nepoznata pojava ili predmet se shvata kao dinamički

sistem i to nepoznate strukture i funkcije.

b) Djeluje se određenim sredstvima i načinima na "crnu

kutiju"

160

c) Posmatra se ponašanje sistema pod određenim

uticajima,

d) Na osnovu ponašanja sistema pod datim uticajima

zaključuje se o funkciji i o strukturi sistema koji se

istražuje.

Prema tome, naš sistem kojeg analiziramo zamislićemo

kao neku crnu (neprovidnu) kutiju i prikazati ga pomoću

jednog pravougaonika koji ima samo jednu ulaznu i jednu

izlaznu vezu. Drugim riječima, mi stvarni sistem

prikazujemo kao najjednostavniji tj. elementarni sistem.

Nakon toga pokušamo odrediti funkciju sistema, tj.

pokušamo razmotriti i utvrditi kakva je uloga odnosno

svrha tog sistema u okolini, ili u nekom višem sistemu,

ako on predstavlja okolinu posmatranog sistema. Naš

zadatak je zatim da tu funkciju poboljšamo.

Pojam "crna kutija" spada u osnovne pojmove

kibernetike, jer pomaže pri proučavanju ponašanja sistema,

tj. reakcija na različita vanjska djelovanja bez ulaženja u

njihovu unutrašnju građu. Mnogi sistemi, posebno

veliki, toliko su složeni da i onda kada se raspolaže s

potpunim informacijama o stanju njihovih elemenata,

praktično nije moguće te elemente povezati s

ponašanjem sistema u cjelini. U takvim slučajevima

predodžba ovakvog složenog sistema u obliku neke crne

("neprovidne") kutije, koja djeluje podudarno, olakšava

sastavljanje pojednostavljenog modela. Analizom

ponašanja modela i usporedbom s ponašanjem sistema

može se izvesti zaključak o svojstvima samog sistema, i

pri njihovom poklapanju sa svojstvima modela izabrati

radnu hipotezu o pretpostavljenoj strukturi istraživanog

sistema.

Princip "crne kutije" vrlo je koristan pri zamjeni

jednog sistema s drugim, koji djeluje na podudaran

način. Tako se pri automatizaciji opasnih (po ljude)

procesa ukazuje nužnost zamjene rukovaoca nekim

automatskim uređajem koji će moći obavljati sve njegove

funkcije.

Logiku "crne kutije" možemo ilustrovati i upotrebom

računara, gdje određeni skup programskih instrukcija i

ulaznih podataka daje, nakon obrade, određene rezultate

na izlazu, pri čemu sama struktura računara i način

organizacije obrade putem interakcije komponenata

računara ima za korisnika karakter suviše složenog

sistema.

161

Tipičnu "crnu kutiju" predstavljaju prirodni i društveni

sistemi, koji se ne mogu rastaviti, odnosno, realno

analizirati. Takav sistem je, na primjer, čovjekov mozak

koji mi ne možemo secirati niti seciranjem možemo

saznati bilo šta o njegovom funkcionisanju. "Crnu kutiju"

predstavljaju i drugi dinamički sistemi u kojima uvijek

ostane, makar u izvjesnoj mjeri, nepoznata njihova

struktura i funkcija, a prvenstveno zakonitost ponašanja

datog sistema.

Primjer 11.5: Kolika je entropija igre s "nepoštenom”

kockom?

Neka je vjerovatnoća pojave broja na suprotnoj strani od

teže strane (nepoštene) kocke 50 %, a vjerovatnoća pojave

svakog drugog broja kocke 10 %. Kolika je entropija

takve igre?

Navedene vjerovatnoće dobivene su analizom stvarne

igre metodom "crne kutije" koju smo upravo opisali.

E(x) = - p x p xi i i( ) log ( )1

6

2

E(x) = - ( 0.5 log2 0.5 + 0.1 log2 0.1 + 0.1 log2 0.1 + 0.1

log2 0.1 +

+ 0.1 log2 0.1 + 0.1 log2 0.1 )

E(x) = - ( 0.5 log2 0.5 + 0.5 log2 0.1) = - 0.5 (log2 0.5 +

log2 0.1)

Koristeći univerzalnu formulu za preračunavanje

logaritama sa bilo kojom bazom u logaritme sa bazom 10

(za koje postoje i Brigssove tablice), slijedi da je:

E(x) = - 0.5 (log . log .

log

10 10

10

05 01

2

) = - 0.5 (

0 30103 1

0 30103

.

.)

=

162

= - 0.5 130103

0 30103

.

. = 2.161 bita.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Od čega polazi sistemska analiza?

2. Kako se odvija naučno posmatranje na klasični način?

3. Kako se odvija (koji su postupci i koraci) naučno

posmatranje metodom sistemske analize?

4. Koji su koraci i postupci u praktičnoj provedbi analize

poslovnog sistema?

5. Šta je suština (koje su preporuke i opšta pravila) metode

organizovanog pamćenja za povećanje količine i tačnosti

materije koju želimo da zapamtimo?

6. U kojim situacijama odlučivanja se koristi

organigramski način prikazivanja informacija?

7. Koje oblike organigrama poznajete?

8. Šta je dijagram toka?

9. Čemu služe dijagrami toka?

10. Šta se smatra kompleksnom situacijom odlučivanja?

11. Koji su osnovni dijelovi tabele odlučivanja?

12. Šta se u tabeli odlučivanja naziva „pravilo

odlučivanja”?

13. Koja su osnovna pravila za konstruisanje tabele

odlučivanja?

14. Šta je konačni smisao izrade tabele odlučivanja?

15. U kojim situacijama se najčešće koristi metoda

intervjua?

16. Šta je cilj intervjua i kada je nužno da se on sprovede?

17. Čemu služi podsjetnik ili plan intervjua?

18. Kada se za prikupljanje podataka upotrebljava metoda

upitnika?

19. Šta je „breinstorming” i kako se on klasično sprovodi?

20. U kojim razvojnim situacijama ima potrebe da se

sprovodi breinstorming?

21. Šta je suština naprednog breinstorminga?

22. Šta je kibernetika?

23. Šta se u kibernetici naziva „crna kutija”?

163

12. KONCEPT INFORMACIONE

TEHNOLOGIJE

Široko definisano, informaciona tehnologiju (IT-skr. od

Information Technology) označava svu tehniku i

tehnologiju koja je zasnovana ili koristi tehnologiju

integrisanih kola (mikročipa). Uži pojam obuhvata

računarsku i telekomunikacionu tehniku za obradu i prenos

podataka, kao i tehnologije na kojima je izgrađena. Pod

ovim pojmom podrazumijevamo svaki uređaj ili

međusobno povezani sistem, ili podsistem, koji je

upotrebljen za automatsku akviziciju, smještanje,

rukovanje, upravljanje, premještanje, kontrolu, ispisivanje,

prespajanje, razmjenu, transmisiju ili primanje podataka ili

informacija. To obuhvata računare, pripadajuće uređaje,

softver, firmver65 i slične procedure, usluge - uključujući i

usluge podrške i s njima povezane resurse. U užem smislu,

informaciona tehnologija su svi uređaji, metode, sredstva i

tehnike koji se upotrebljavaju za pribavljanje, obradu,

čuvanje, zaštitu, prenos i dostavljanje podataka i

informacija na upotrebu. Tu prvenstveno spadaju računari i

računarske aplikacije, računarske mreže i Internet kao

mreža računarskih mreža.

OECD definicija IT (1989) glasi: “tehnologije koje se

koriste u prikupljanju, skladištenju, procesiranju i prenosu

informacija, uključujući glas, podatak i sliku”.

Jedna druga definicija IT je: “Informacione tehnologije

opisuju kombinaciju računarske tehnologije (hardver i

softver), telekomunikacione tehnologije, netver, grupver i

humanver“, pri čemu su:

- hardver (Hardware) – podrazumijeva fizičku opremu

kao što su mehanički, magnetski, elektronski ili optički

uređaji.

-softver (Software) – uključuje predefinisane instrukcije

koje kontrolišu rad računarskih sistema ili elektronskih

uređaja. Softver koordinira rad hardverskih komponenata u

jednom informacionom sistemu. Softver uključuje

standardne softvere, kao što su operativni sistemi ili

aplikacije, softverske procese, vještačku inteligenciju,

inteligentne agente i korisnički interfejs.

65 Firmware - softver koji je fabrički upisan u hardversku

jedinicu, najčešće u ROM memoriju.

164

-telekomunikacije – podrazumijevaju prenos signala duž

različitih distanci koji uključuju i prenos podataka, slika,

glasova, koristeći radio, televiziju, telefoniju i druge

komunikacione tehnologije.

-netver (Netware) – podrazumijeva opremu i softver

neophodne za razvoj i podršku mreže računara, terminala i

komunikacionih kanala i uređaja.

-grupver (Groupware) – predstavlja komunikacione alate

kao što su e-mail, videokonferencije i dr., koji podržavaju

elektronsku komunikaciju i kolaboraciju između grupa.

-humanver (Humanware) – podrazumijeva intelektualne

kapacitete neophodne za razvoj, programiranje, održavanje

i rukovanje tehnologijom. Humanver inkorporira znanje i

ekspertizu.

Američko društvo za informacione tehnologije (ITAA -

Information Technology Association of America)

informacione tehnologije definiše kao: “Proučavanje,

projektovanje, razvoj, primjenu, podršku ili upravljanje

informacionim sistemima zasnovanim na računarima,

posebno softverskih aplikacija i računarskog hardvera."66

Informacione tehnologije se bave upotrebom

elektronskih računara i softvera za bezbjednu konverziju,

skladištenje, zaštitu, obradu, prenos i pretraživanje

informacija. Konverzija podataka podrazumijeva

pretvaranje računarskih podataka iz jednog u drugi oblik,

na primjer, pretvaranje tekst fajla iz jednog u drugi kodni

oblik. Skladištenje informacija (podataka) predstavlja

smještanje podataka na određeni medijum radi pamćenja

i/ili obrade. Zaštita podataka podrazumijeva sredstva za

zaštitu podataka od oštećenja i kontrolu njihovom pristupu.

Obrada podataka je bilo koji računarski proces kojim se

konvertuju (pretvaraju) podaci u informacije ili znanje.

Prenos podataka se često vrši sa jednog mjesta na drugo.

Pretraživanje informacija danas je sve zastupljenije,

olakšava pristup željenim informacijama i obuhvata

pretraživanje informacija u dokumentima, traženje

dokumenata, pretraživanje u bazama podataka, na web-u,

itd. U posljednje vrijeme termin IT se proširuje da bi se

naglasila upotreba komunikacija, posebno elektronskih67.

66 http://en.wikipedia.org/wiki/Information_technology 67 Termin ICT postao je aktuelan 2000. godine, kada su

promovisani prvi pametni telefoni, ( Smart Phones) u kojima su

integrisane i informaciona (računar) i komunikaciona (telefon)

165

Informacione i komunikacione tehnologije (Information

and communications technologies – ICTs) obuhvataju

tehnologije kao što su stolni i prenosni računari (desktop,

laptop, tablet), pametni telefoni, softver, periferni uređaji i

uređaji za povezivanje na Internet koji su namijenjeni za

obradu informacija i komunikaciju.

Tipovi informacionih tehnologija.

Tehnologije računarskog hardvera (Computer Hardware

Technologies) - uključuju personalne računare, razne

servere, mainframe sisteme i ulazno, izlazne uređaje, te

uređaje za čuvanje podataka koji ih podržavaju,

Tehnologije računarskog softvera (Computer Software

Technologies) - uključuju operativne sisteme, Web

pregledače, softver za poslovno komuniciranje i saradnju,

poslovne aplikacije, aplikacije namijenjene vođenju

proizvodnih procesa i operacija itd.

Tehnologije mrežnih telekomunikacija

(Telecommunications Network Technologies) - uključuju

telekomunikacione medije, hardver i softver potreban za

osiguranje žičnih ili bežičnih pristupa, kao i za podršku

Internet pristupa, te privatnih mreža,

Tehnologije upravljanja izvorima podataka (Data

Resource Management Technologies) - uključuje sistemski

softver upravljanja bazama podataka za razvoj, pristup i

održavanje baza podataka firme.

Primjena informacionih tehnologija u poslovanju. U

preduzećima rukovodioci koriste informacione tehnologije

za obezbjeđenje podataka o narudžbi materijala, stanju

zaliha, prodaji, plaćanju, budžetu. Veću primjenu imaju

sistemi za podršku nadzoru , kontroli, odlučivanju i

planiranje. Danas se glasovne poruke, fax uređaji i

mobilni telefoni primjenjuju u poslovnoj komunikaciji.

Državne uprave prikupljaju i analiziraju ogromne količine

podataka koristeći informacione tehnologije što dovodi do

kvalitetnijeg servisa građanima. Elektronska vlada

(eGovernment) zadovoljava potrebe građana, tj. pruža

servis garđanima i javnosti, poslovnim subjektima. U

zdravstvu informaciona tehnologija je od velike pomoći

tehnologija. Od tada i Evropska Unija u svim svojim

komunikacijama je termin IT zamijenila sa ICT.

166

njenim članovima. Zahvaljujući medicinskim bazama

podataka moguće je unaprijediti zdravstvo i olakšati mjere

zaštita zdravlja. Poslovanje u bankama je promijenjeno

primjenom plastičnih kartica, bankomata ( ATMs –

Automatic Teller Machines) i elektronskog transfera novca

sa mjesta prodaje ( EFTPOS-Electronic Funds Transfer at

Point-of-Sale).

Izdavačka i štamparska preduzeća svoje

poslovanje ne mogu danas zamisliti bez primjene računara,

koristeći softver za obradu teksta i slika. Turističke

agencije, velike aviokompanije, i veliki hotelski lanci

koriste informacione tehnologijeu svom poslovanju.

Prodavnice koriste POS (Point-of-Sale) sistem za efikasnu

obradu transakcija. Bar-kod čitač služi za unos podataka,

pri čemu se naziv proizvoda, cijena i količina pokazuju na

displeju.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

167

13. DIGITALNI RAČUNAR –

EPOHALNI IZUM

Čovjek je u svom razvoju otkrio i ukrotio mnoge

zakone i sile prirode i primorao ih da mu pomognu u

životu i radu. Od velikog broja otkrića neka su tako

značajna, da ih zovemo epohalnim izumima, jer iz

osnova mijenjaju način života i strukturu društva. Među

takva ubrajaju se vatra i točak. Veliko značenje ovih

otkrića danas je svima jasno68. Početkom 70-tih godina

dvadesetog vijeka dogodio se još jedan pronalazak sa

širokim područjem primjene - računar na bazi

mikroprocesora ili mikroračunar. Računari se danas ne

koriste samo za računanje već su prodrli u mnoge potpuno

nove primjene.

68 Na tematskom skupu o informacionim tehnologijama,

održanog u organizaciji Međunarodnog foruma „Bosna“, u

Banjaluci 2004. godine, u prezentaciji prof. dr Safeta Krkića iz

Mostara, iznešeni su vrlo interesantni rezultati jednog ad-hoc

istraživanja. Analizom podataka o kretanju broja stanovnika na

planeti Zemlji od praistorije do danas, iz Enciclopedia

Britannica, i ostvarenih naučno-tehničkih i tehnoloških otkrića u

pojedinim periodima, došlo se do jedinstvenog zaključka: da je

porast stanovništva za približno jednu milijardu gotovo uvijek

nametao potrebu stvaranja nekog novog izuma koji je mogao

podstaknuti novi globalni rast i opstanak toliko naraslog broja

ljudi. Tako, na primjer, u prvoj polovini dvadesetog vijeka broj

stanovnika porastao je na 2 milijarde. Preživljavanje tolikog

broja ljudi više se nije moglo osigurati bez većeg i bržeg protoka

znanja, intenzivnijeg kretanja ljudi, bržeg i efikasnijeg prevoza

roba, razmjene ideja, transfera kapitala i tehnologija i tako

redom, svega onog, dakle, što su mogle osigurati savremene

informacione tehnologije. To se desilo 1930. godine, kada se

linija koja označava kretanje zaposlenih u informatici ukrstila se

sa linijom kretanja zaposlenih u poljoprivredi, u trenutku kada je

broj ljudi narastao na 2 milijarde. Presjecanje linija zaposlenih u

industriji sa zaposlenim u informatici desilo se u momentu kada

je stanovništvo poraslo na 3 milijarde. To se desilo oko 1960.

godine. Internet (Network-Ethernet) se pojavio početkom

sedamdesetih godina kada je broj ljudi porastao na blizu 4

milijarde.

168

Računar je uređaj koji je revolucionisao način na koji

mi sakupljamo podatke da bi došli do informacije. Malo je

strojeva koji su izmijenili ljudski život tako radikalno kao

što su elektronski računari. Isto tako, malo je mašina koje

su toliko unaprijedile mnoge poslove i ljudski rod u tako

kratkom vremenu. Zamislite ovo, da je automobilska

industrija tako progresivno napredovala kao industrija

računara sada bi mi bili u mogućnosti da najbolji

automobil kupimo za desetak američkih dolara.

Značenje riječi “računar“ (engl. computer) mijenjalo se

s vremenom, ali ono se uvijek odnosilo na sposobnosti

mašina za računanje koje su se tada koristile. Izvorno, riječ

računar (computer) korištena je da se njome opiše osoba

koja je izvodila aritmetička izračunavanja i taj smisao još i

danas vrijedi, samo što je aktivnost izračunavanja

prenesena na uređaj koji u tome zamjenjuje napore

čovjeka. Smatra se da je ova riječ upotrebljena prvi put

1897. godine i da se tada odnosila na jedan mehanički

uređaj za računanje. Kasnije, pa sve do 1940-tih godina, ta

riječ imala je (u starim rječnicima engleskog jezika)

značenje “čovjeka koji izvodi neka matematska

računanja”.

Možemo reći da je računar, u širem smislu, bilo koja

sprava koja je sposobna da prima, čuva, manipuliše,

obrađuje i predaje podatke. Pod ovim se mogu

podrazumijevati razne vrste računaljki (abacus-a),

logaritamskih računara (logaritmara, šibera), mehaničkih,

električnih i elektronskih mašina za računanje, kao i

kalkulatori. Računar u užem smislu označava jedno posebno sredstvo koje, pored samog uređaja u fizičkom

smislu, uključuje i poseban program, tj. skup instrukcija za

automatsko obavljanje računskih i dugih operacija, koji u

svojoj integraciji sa hardverom omogućava proces

elektronske obrade podataka.

Računare još nazivamo i "misaoni alat" ili “pametni

alat” (engl. mind tool) jer oni poboljšavaju našu

sposobnost da izvodimo zadatke koji zahtijevaju mentalnu

aktivnost. Računari su pogodni za izvođenje aktivnosti kao

što su: brže računanje, sortiranje velikih lista podataka i

pretraživanje ogromnih količina biblioteka informacija.

Ljudi mogu izvesti sve ove aktivnosti, ali računar to često

može izvesti mnogo brže i mnogo preciznije.

169

13.1.Istorija razvoja mehaničkih i

elektromehaničkih računara

Računanje za čovjeka postalo je važno kada su počeli

razmjena dobara i trgovina. Najranije su se razvila

pomagala za pamćenje brojeva (memorija). Primitivni

narodi su se prilikom računanja služili dijelovima tijela

(posebno prstima) ili predmetima iz svoje okoline.

Međutim, prsti nisu bili dovoljni za veće brojeve.

Kao i svaka istorija i istorija razvoja elektronskih

digitalnih računara ima i svoju praistoriju, tj. pojavi

savremenih računara prethodili su mnogi pokušaji da se

napravi nekakva mašina sposobna da izvodi jednostavnije

ili složenije računske operacije.

Abacus. Kao prva sredstva za obradu podataka smatramo

ručna računska sredstva u obliku različitih vrsta računaljki

– nazvanih Abacus, koje su se javile još u starom vijeku, tj.

3.500 – 4000. godina p.n.e. i to na području Kine ili u

Vavilonu. Korišćen je u Grčkoj, Egiptu, koristili su ga

Acteci a koristio se čak i u modernom dobu, naročito i

Kini, Rusiji, Japanu.

Na standardnom abakusu može se sabirati, oduzimati,

dijeliti i množiti. Sastavljen je od različitih vrsta tvrdog

drveta i može biti različitih dimenzija. Njegov okvir ima

niz vertikalnih štapića po kojima drvene kuglice mogu

slobodno da klize. Horizontalna gredica dijeli okvir na dva

dijela, gornji i donji.

170

Slika 25. Razni tipovi računaljki zvanih Abakus (lat. Abacus)

Računanje se obavlja postavljanjem abakusa položeno na

sto ili u krilo i premještanjem drvenih kuglica prstima

jedne ruke.

Slika 26. Funkcionalni dijelovi abakusa

Svaka drvena kuglica na gornjem dijelu ima vrijednost 5;

svaka kuglica u donjem dijelu ima vrijednost 1. Smatra se

da su kuglice uračunate kad su pomjerene prema gredici

koja razdvaja dva dijela.

Krajnja desna kolona je kolona jedinica; slijedeća kolona

na lijevo je kolona desetica, pa zatim kolona stotina itd.

Nakon što je u donjem dijelu uračunato 5 kuglica rezultat

se "prenosi" na gornji dio; nakon što su obe kuglice u

gornjem dijelu uračunate, rezultat (10) prenosi se na

slijedeću kolonu sa lijeva. Računanja sa pokretnim

171

zarezom vrše se tako što se obilježi mjesto između dvije

kolone kao decimalni zarez, pa svi redovi sa desna

predstavljaju decimale, a svi redovi sa lijeva cijele brojeve.

Khipu. Poslije Abakusa, kao sistema za obradu podataka,

najstariji uređeni sistem za prikupljanje, čuvanje, obradu i

distribuciju podataka poznat je po imenu Khipu (Quipu).

Koristili su ga Jevreji, rimski sakupljači poreza u Palestini,

bilo je rasprostranjeno i u Indiji i Kini. Međutim,

najimpresivnije je bilo njegovo korišćenje kod plemena

Inka, starosjedilaca Južne Amerike, koje potiče iz perioda

1400 – 1532. godine.

Slika 27: Primjeri Khipu sistema čvorova

Kraljevstvo Inka prostiralo se na teritoriji današnjeg

Ekvadora i centralnog Čilea, sa glavnim gradom Kosko

(Cuzco), u visokim Andima. U dokumentima kolonizatora

stoji da su khipu korišćeni za prikupljanje, čuvanje i slanje

podataka po trkačima širom kraljevstva. Sačuvano ih je

oko 600 u muzejima i privatnim kolekcijama širom svijeta.

Inke su koristile decimalni brojevni sistem. Svaki konopac

na khipu ima jedan ili više čvorova, koji nose numeričko

značenje. Vrsta i boja konopca nose takođe različite

informacije69. Kipu se sastojao iz glavnog užeta koje je

stajalo horizontalno. Na njega su se vješala dodatna užad

tako da vise. Na visećim užadima pravili su se čvorovi na

69 Više o khipu na adresi:

http://khipukamayuq.fas.harvard.edu/index.htm

172

jednakim rastojanjima. Oblik čvora je predstavljao cifru

(1,2,3...), dok je rastojanje od glavnog užeta predstavljalo

vrijednost cifre (jedinice, desetice, stotine...). Boja užeta je

predstavljala osobu ili objekat na koji se podaci odnose.

Ako ne računamo ručna sredstva za obradu podataka

Abacus i khipu, možemo reći da je prvu mehaničku

računsku mašinu (kalkulator) napravio 1642. godine

poznati francuski matematičar i fizičar Blez Paskal (Blaise

Pascal, 1623-1662), po njemu nazvana Paskalina (engl.

Pascalina Mechanical Calculator, alt. fr. Arithmetique).

To je bio mehanički kalkulator sačinjen, u prvoj varijanti

od 5 zupčanika, kasnije od 6 i na kraju od 8 zupčanika,

pomoću kojeg se mogla obavljati samo operacija sabiranja

i oduzimanja (okretanjem zupčanika u suprotnom smjeru).

Blez Paskal ju je patentirao kada mu je bilo 19 godina, dok

je još bio pomoćnik kod svog oca, koji je bio zaposlen kao

poreski činovnik. Namijenjen je bio kao alat za pomoć kod

sumiranja ubranog poreza.

Slika 28. Izgled Pascaline mehaničkog kalkulatora

Međutim, trideset godina kasnije, slavni njemački

matematičar Lajbnic (Gottfried Wilhelm von Leibnitz,

1646-1716) napravio je računsku mašinu koja je, osim

sabiranja i oduzimanja, mogla da izvršava i operacije

množenja i dijeljenja. Naravno da je i ova mašina bila u

potpunosti mehanička.

173

Slika 29. Lajbnicova računska mašina

Na ovom polju se ništa nije dešavalo narednih stotina

godina, sve dok Čarls Bebidž (Charles Babbage, 1792-

1871), profesor matematike na Univerzitetu Kembridž,

nije napravio diferencijalnu mašinu. Kod ove mašine je

najinteresantnije bilo rješenje izlaza, gdje su rezultati

upisivani na bakrenu ploču pomoću čeličnih kalupa, što će

nagovijestiti upotrebu medijuma kao što su bile bušene

kartice ili optički diskovi, itd...

Čarls Bebidž u periodu između 1823–40, konstruisao je

automatski kalkulator (Automatic calculating machine)

koju nije za života uspio proizvesti i pustiti u rad. Bio je

engleski matematičar, analitički filozof, mašinski inženjer,

naučnik, izumitelj prvog računara koji je mogao da se

programira i profesor matematike na Kembridžu. Zbog

uticaja koja su njegova razmišljanja ostavila na kasniji

razvoj nauke, nazivaju ga „ocem“ računarstva.

Bebidžove mašine bili su prvi računari, doduše

mehanički, ali ipak istinski računari. Ustvari njegove

mašine nisu bile završene zbog ličnih i finansijskih

problema. Bebidž je uvidio da mašine mogu da rade bolje i

pouzdanije od čovjeka. Pokrenuo je izgradnju mašine

koja je manje-više odrađivala posao i predlagao je da se

računanje može mehanizovati do krajnosti. Iako su

Bebidžove mašine bile ogromne njihova struktura je bila

slična današnjem računaru. Podaci i programska memorija

su bili odvojeni, operacije su bile bazirane na

instrukcijama koje su davali korisnici.

Godine 1822. Bebidž razvija mehaničku mašinu

nazvanu diferencijalna mašina. Bebidžova mašina je bila

stvorena da automatski izračunava više matematičkih

operacija. Zahvaljujući diferencijalnoj metodi moglo je da

se izbjegne množenje i dijeljenje. Prva diferencijalna

mašina imala je 25.000 dijelova, bila je visoka 8 stopa (≈

2,44 metra), i teška 15 tona. Mašina je trebala da radi na

paru, da automatski izračunava polinome do šestog stepena

a + bx + cx2 + dx3 + ex4 + fx5 + gx6 i da ima mogućnost

štampanja rezultata.

Iako je imao dosta sponzora nije uspio da je završi.

Kasnije je izumio poboljšanu verziju diferencijalne mašine

nazvane “Diferencijalna mašina 2” (slika 14).

Projektovana je između 1847. and 1849. Težila je 2.6 tona

174

i sastojala se iz 4.000 različitih dijelova. Ona nije bila

završena tokom njegovog života, ali ju je rekonstruisao

njegov sin u periodu od 1989. do 1991. godine koristeći

nactre i dijelove pronađene u njegovoj laboratoriji. Radila

je bezprijekorno i veoma precizno. Njeno prvo računanje

prikazano je u Londonskom muzeju nauke (London

Science Museum) i bilo je precizno do 31 decimale, mnogo

više nego što je to mogao prosječni moderni džepni

kalkulator.

Slika 30. Bebidžova Diferencijalna mašina 2

Ejda Ogasta Bajron (Ada Augusta Byron) grofica od

Lavlejsa (Countess of Lovelace), kćerka pjesnika

Bajrona70, veoma talentovani matematičar i jedna od

70 Ejda Bajron (Ada Byron), grofica od Lavlejsa, (često se u

literaturi nepravilno navodi kao Ada, engl. Lady Ada Augusta

Byron, Countess of Lovelace,( 1815-1852), rođena je kao kćerka

engleskog pjesnika lorda Bajrona i Anabele Milbank. Bavila

se matematikom i zainteresovala se za projekat analitičke

mašine. Pomagala je u dokumentovanju rada ove mašine kao i u

radu na njoj - i finansijski i svojim predlozima, od kojih je

najznačajniji bio prenos kontrole i rad sa ciklusima, tako da

naredbe programa ne bi morale da se izvršavaju redosljedom

kojim su date već u zavisnosti od toka programa. Predviđala je i

mogućnost ove mašine i za opštije stvari (komponovanje

muzike, grafiku) ali i za šire naučne primjene. Predložila je da se

175

rijetkih koja je razumjela Bebidžove ideje, kreirala je

program za analitičku mašinu. Da je analitička mašina

ikada imala njen program, mašina bi mogla da računa

numeričke nizove poznate kao Bernulijevi brojevi. Ovaj

njen opis smatra se prvim programom za računar, a ona

prvim programerom. U njenu čast 1979. Ministarstvo

odbrane SAD nazvalo je jedan programski jezik Ada.

Ubrzo poslije toga 1981. Toni Krap (Tony Krap) u

magazinu Datamation u jednom članku satiričnog sadržaja

predlaže novi “jezik budućnosti” i daje mu naziv Bebidžov

programski jezik.

Kako su sva pomenuta računska sredstva u to vrijeme bila

mehanička, za praktične početke razvoja električnih

računara uzimaju se tridesete i četrdesete godine XX

vijeka. Prvi veliki korak u razvoju ovih mašina načinio je

njemački student tehnike Konrad Cuze (Konrad Zuse) koje

je tokom tridesetih godina napravio niz automatskih

računskih mašina zasnovanih na tehnologiji

elektromagnetnih releja.

Herman Holerit (Herman Hollerith) bio je službenik u

statističkom birou i radio je na obradi rezultata popisa iz

1880. Tako je uočio da je najveći dio odgovora u popisnoj

listi bio „da“ ili „ne“. On je napravio elektromehaničku

mašinu s brojačima koji su se aktivirali pomoću električnih

senzora. Odgovori iz popisne liste prenijeti su na kartonske

kartice koje su imale 12 redova i 80 kolona. Ha mjestu na

kome je u popisnoj listi odgovor bio „da“ ubušena je

rupica.

pomoću analitičke mašine izračunaju Bernulijevi brojevi. Ovaj

plan se ujedno smatra i prvim programom, a Ejda Lavlejs

prvim programerom. U njenu čast jedan programski jezik dobio

je njeno ime (kod nas zvanog Ada).

176

Slika 31. Izgled Holerithove bušene kartice

Ove bušene kartice prolazile su kroz ulazni uređaj (čitač

bušenih kartica) tako da je kartica razdvajala električne

kontakte. Na mjestu gdje je na kartici bila ubušena rupa

elastična iglica je kroz nju dodirnula podlogu i tako

ostvarila električni kontakt kojim je aktiviran odgovarajući

brojač.

Poseban značaj ovog pronalaska je u tome što je unošenje

ulaznih podataka razdvojeno od obrade rezultata.

Godine 1937. Hauard Ajken (Howard N. Aiken) započeo

je izradu doktorske disertacije na Harvardskom

univerzitetu. Zbog vrlo dugih proračuna počeo je da radi

na konstrukciji računske mašine poznate pod imenom

Harvard Mark I. U ovom projektu mu je pomogla firma

IBM, kako finansijski tako i stručno.

Mašina je bila zasnovana na elektromagnetnim relejima.

Završena je 1944. godine. Imala je ulazni i izlazni uređaj,

memoriju, aritmetički i upravljački organ. Ulazni podaci i

instrukcije unošeni su pomoću bušene papirne trake ili

pozicioniranjem prekidača. Radila je sa dvadesetocifrenim

brojevima brzinom od 3 operacije u sekundi. U

memorijskoj jedinici moglo je da se uskladišti 60 brojeva.

Bila je glomazna (17 m dugačka i 2,5 m široka), i

korištena je do 1959. godine. Prilikom jedne demonstracije

177

mašina je prestala da radi. Razlog je bio noćni leptir

(moth) koji je ušao u relej. Odatle potiče termin za greške

u programima - bag (bug). Ovaj termin uvela je Grejs

Hoper.

13.2. Istorija razvoja digitalnih računara

Prvi digitalni računar projektovan je 1939. godine na

univerzitetu Ajova. Zvao se ABC (skr. od: Atanasoff -

Berry Computer) ali nikada nije kompletiran i projekat je

napušten 1942. godine. Tehnička rješenja koja su tada bila

korišćena prilikom pravljenja ovog računara veoma mnogo

se razlikuju od sadašnjih tehničkih rješenja. Pored toga

nivo tehnologije i tehničkih dostignuća iz 1939. godine i

tehnologija koja se koristi u današnjim elektronskim

digitalnim računarima, gotovo se ne mogu uporediti.

Prvi elektronski računar bio je ENIAC, koji je objavljen

1946. godine, a prvi put komercijalno upotrebljen 1951.

godine. Bio je ogromnih dimenzija. Težio je oko 30 tona,

zauzimao je prostor veličine jedne sportske dvorane, trošio

je potoke vode za hlađenje elektronskih vakumskih lampi,

koje su se tokom rada računara zagrijavale, a koje su tada

bile osnovni poluprovodnički elementi, i zahtijevao je

mnogo rukovalaca (operatera) da bi uspješno funkcionisao.

Bio je toliko skup da su ga mogle kupovati samo vlade i

velike istraživačke organizacije. Za razliku od njega,

moderni računari danas su mnogo moćniji, jeftiniji, manjih

su dimenzija i dostupniji su korisnicima. Današnji

personalni računari mogu da smjeste i čuvaju milion puta

više podataka i oko 50 hiljada puta su brži od svog pretka.

Prednost mikroračunara je činjenica da su

mikroprocesori, koji predstavljaju njegov osnovni dio,

veoma jeftini. Materijal za njihovu izgradnju su

željezo i silicij, koji je poslije kiseonika

najrasprostranjeniji hemijski elemenat u Zemljinoj kori, (u

obliku je sivog do mrkog praha - pijesak). Za sada jedini

proizvođači mikroprocesora u svijetu su SAD i Japan.

13.3. Tipovi i generacije računara

Tipovi računara prema namjeni. Prema namjeni računare

dijelimo u dvije grupe:

178

1. opštenamjenski (engl. general purpose), namijenjeni za

širok spektar primjena i

2. specijalizovani (engl. spetialized), usmjerene za

obavljanje zadataka u uskom specifičnom području, kao

što je na primjer računar koji upravlja nekim robotom,

mikrotalasnom pećnicom, računar koji čita kreditne kartice

sa magnetnim zapisom ili koji reguliše paljenje u

automobilskim motorima. Ovi računari su optimalno

dizajnirani za određenu namjenu, pa im je i cijena zbog

toga svedena na minimum.

Tipovi računara prema principu rada. Prema principu

rada razlikuju se dva osnovna tipa računara, i to analogni i

digitalni. Oba tipa obrađuju podatke koji se u samom

računaru predstavljaju s naponima. Ovi tipovi se

međusobno razlikuju upravo po načinu kako su ti podaci

interno predstavljeni. Komponente analognog i

digitalnog računara mogu se međusobno kombinovati pa

se dobija hibridni računar.

Analogni računari se tako zovu jer se temelje na

principu analogije matematičkih opisa sa, po prirodi

raznovrsnim, fizičko-hemijskim pojavama. Fizičke

veličine mogu

biti hidraulične, električne, pneumatske, mehaničke i

druge.

Analogne računare čine jedinice: pojačala, otpornici i

kondenzatori. Kombinovanjem ovih jedinica moguće je na

računaru sastaviti jednačinu i dobiti njeno rješenje u

obliku funkcije izlaznog od ulaznog napona u zadanom

vremenskom mjerilu. Kod analognih računara podaci,

koji su fizičke veličine, reprezentuju se (simuliraju) u

nekim drugim fizičkim veličinama (analogno - u

jednakom odnosu) pogodnim za računanje (npr. napon

struje, otklon kazaljke i sl.). Oni isključivo rade sa

podacima koji su dati u obliku kontinualnih veličina.

Svakom podatku odgovara neki napon, koji mora biti u

propisanom rasponu, a veličina napona direktno je

proporcionalna vrijednosti podatka. U principu, nije

im potrebna memorija, a programiranje je jednostavno.

Riječ "analogan" potiče iz grčkog jezika i znači "sličan",

"podudaran" ili "odgovarajući", a uzeta je za ovu grupu

računara jer se podaci o kontinuelnoj veličini (obično je to

neka fizička veličina, kao što su temperatura, pritisak,

179

protok tekućine itd.) unose i obrađuju u računaru

upoređujući ih sa nekom drugom veličinom - obično

strujom, naponom, otporom i sl. (postupak analogije). Ovi

računari se upotrebljavaju za praćenje i upravljanje

procesa, gdje je potrebna brza reakcija radi regulacije

procesa - npr. u radarskoj kontroli leta aviona, da bi se

utvrdili parametri leta radi navođenja, kod automatskih

vaga za vaganje tereta u procesu proizvodnje, za

automatsko doziranje šarže u visokim pečima u

željezarama, automatsko regulisanje temperature u

pojedinim tehnološkim i hemijskim procesima i slično.

Glavni nedostatak analognih računara je ograničena

tačnost rezultata obrade i relativno mala brzina izvođenja

računskih operacija.

Kod ulaznih veličina (podataka) javlja se odstupanje

između 0,1 i 1%, a tačnost rezultata obrade obrnuto je

proporcionalna broju operacija računanja. Pogreške se

kumulišu pa je u složenijim proračunima tačnost manja.

Zbog tih nedostataka analogni računari se ne

upotrebljavaju za komercijalnu obradu podataka.

Među prve analogne računare ubrajaju se

astrolab i logaritmar (logaritamski računar, hrv.

logaritamsko računalo).

Astrolab je astronomski instrument koji je nastao još u

antičko doba. Korišten je tokom više od 2000 godina u

svrhe određivanja dijela vidljivog neba, određivanje

vremena, bio je neprocjenjiva pomoć pri

izradi horoskopa71.

71 Horoskop ili astrološka karta je vrsta dijagrama koji se koristi

u astrologiji, a na njemu su prikazani položaji planeta u trenutku

nekog događaja ili rođenja neke osobe u odnosu na neki od

sistema korišćenih u astrološkim kartama.

180

Slika 32. Izgled Astrolaba iz 16. vijeka

Kasnije se javljaju razne mehaničke naprave,

kao planimetar. Planimetar je pomoćna alatka za

računanje površina direktno sa plana ili karte.

Logaritmar (šiber) je sprava za

računanje logaritmima koja može da obavlja različite

osnovne računske operacije, izuzev sabiranja i oduzimanja.

Zamisao o konstrukciji logaritmara pojavila se 1620.

(englez Edmund Ganter). Logaritmar koristi dužinu kao

fizičku veličinu za pomoć pri proračunu.

Slika 33. Izgled analognog računara tipa logaritmara

(logaritamskog računara, šibera)

Nazivi nekih poznatijih komercijalnih analognih

računara su: "Umšn", "Dnjepr", "VNIIEM" i

"Autodispečer" (u Rusiji), PB-300 (u SAD), "Panelit

609", "Elliot-803" i "Argus" (u Engleskoj), SAAB-D-2 (u

Švedskoj), te "Hook 200" (u Japanu). I logaritamski

računar (logaritmar) spada u ovu kategoriju računara.

181

U današnje vrijeme analogni računari su uglavnom

zamijenjeni digitalnim, mada se i danas koriste za posebne

namjene.

Kod digitalnih računara svaki napon ima samo jednu od

dvije moguće vrijednosti, što znatno olakšava izvođenje

operacija, jer sve operacije lako možemo prevesti u

logičke, koje se električnim vezama - elektronskim

logičkim kolima lako realizuju.

Možemo reći da je digitalni računar uređaj koji

automatski izvršava niz računskih i logičkih operacija nad

podacima izraženim u numeričkoj formi.

Riječ "digitalan" potiče iz latinskog jezika

(digitus=prst) i izvorno ima značenje "odbrojiv poput

prstiju". Ovi računari prikazuju informacije pomoću

uređenog niza diskretnih (skokovitih) fizičkih stanja, tj.

niza signala koji se koriste da bi se predstavili binarni

brojevi 0 i 1. (npr. električni impulsi: "isključeno" ili bez

napona i "uključeno" ili sa naponom i magnetska polja

"magnetisano" i "nemagnetisano" kod računara, ili

drvene kuglice kod Abakusa - preteče današnjih računara

(koji je još uvijek u upotrebi u zemljama bivšeg SSSR-

u i u Kini). Velika preciznost rezultata računanja

dovela je do toga da su digitalni računari dobili

dominantno mjesto u obradi podataka u preduzećima, jer

su prikladni kako za komercijalnu obradu podataka tako

i za njihovu naučno-tehničku obradu.

Hibridni računari sjedinjuju postupke obrade

podataka digitalnih i analognih računara. Oni se sastoje

od komponenata oba tipa računara, ali preovladavaju one

komponente koje su važnije za određenu primjenu. Zbog

toga hibridni računari imaju prednost za određene

aplikacije gdje se provode simulacije metodom

neposrednog pristupa - simulacije u realnom vremenu

(Real-Time).

Generacije digitalnih računara. Digitalni računari

poznati su nešto više od 65 godina, a već su prošli kroz

mnogobrojna usavršavanja, tako da se iz godine u godinu

veoma razlikuju. Istorijski, možemo ih podijeliti na

"generacije", koje traju oko 7-10 godina i koje se

djelimično vremenski preklapaju.

182

Generacija "0" obuhvata najranije računare i traje od

1945. do 1953. godine. Ovi računari imali su mnogo

mehaničkih kontakata i releja i slični su telefonskim

centralama. Najpoznatiji elektromehanički računari su

MARK I, koji je razvio Aiken (Aiken) sa Harvardskog

univerziteta, i Bell-Model I, čiji je konstruktor Štibic

(Stibitz).

Generacija "1" traje od 1951. do 1958. godine. Ti

računari sastavljeni su od vakumskih cijevi (elektronske -

vakumske lampe). Hiljade vakumskih cijevi činilo je

računare glomaznim, tražilo je i prilično energije za

njihovo zagrijavanje, a zauzimali su prostor velike

dvorane. Prvi elektronski računar sa vakum cijevima, koje

je koristio za memorisanje brojeva i brojanje električnih

signala, poznat je pod imenom ENIAC (čit. Inieik, skr. od:

Electronic Numerical Integrator And Computer). Sastojao

se od oko 17.500 vakumskih elektronskih cijevi, a bio je

težak preko 30 tona. Imao je 70.000 otpornika, 10.000

kondenzatora, 1.500 releja, 6.000 manuelnih spojeva

(kontakata) i 5 miliona čvrstih spojeva.

Slika 34. Prvi elektronski računar ENIAC

Zauzimao je 1800 kvadratnih stopa (oko 167 m2) površine

prostora, bio je težak 30 tona, i trošio je 160 kilovata

električne snage.

ENIAC je bio prvi uspješan elektronski računar opšte

namjene. Njegov program nije bio uskladišten u centralnoj

memoriji, ali je mogao da izvodi operacije elektronskom

brzinom (1000 puta brže nego Mark I). Mašina je

programirana da izvršava operacije uključivanjem i

183

isključivanjem kablova i prekidača, a po potrebi i

prelemljivanjem žica, što je trajalo i nekoliko dana kada je

računar reprogramiran za rješavanje novog problema.

Bušene kartice su korišćene za ulaz i izlaz podataka.

ENIAC je koristio decimalni brojevni sistema (10

vakumskih cijevi za svaku cifru) i izvršavao 5000

operacija sabiranja u sekundi. Glavni nedostatak bio mu

je što nije imao mogućnost memorisanja programa.

Programirao se ručno, uz pomoć prekidača i kablova.

Programi su bili ugrađeni u logiku (wired programs -

čit. vaird programs) i promjena programa je zahtijevala

da inženjeri izvrše razna prespajanja pojedinih žica.

Ovaj nedostatak otklonjen je kod Fon Nojmanovog (Von

Neumann) računara, originalno nazvanog MANIAC (čit.

Meiniek), kod kojeg je po prvi put bilo moguće

memorisanje programa i podataka.

ENIAC je kompletiran u decembru 1945. godine, pošto je

rat završen. Njegova prva računanja korišćena su za

projektovanje atomskog i balističkog oružja, a kasnije i za

mnoge druge primjene uključujući i prvu računarsku

prognozu vremena. Bio je u upotrebi do oktobra 1955.

godine.

Generacija "2" traje od 1958. do 1967. Iako je

tranzistor otkriven 1948. godine, do 1958. nije bilo

tehnologije i proizvodnih metoda za njihovo korišćenje. Ti

računari izgrađeni su od poluprovodničkih upravljivih

elemenata - tranzistora. Tranzistor je dimenziono

mnogo manji, a troši i mnogo manje energije nego

vakumske cijevi. Računari ove generacije predstavljaju

znatan korak naprijed i s njima započinje širi front

primjene računara. Prvi poznatiji računar ove generacije

za komercijalnu upotrebu bio je UNIVAC (UNIVersal

Automatic Computer) koji je proizvodila kompanija čiji je

osnivač bio Fon Nojman.

Računari druge generacije sadržali su oko 10000

pojedinačnih tranzistora koji su ručno pričvršćivani na

ploče i s drugim elementima povezivani žicama.

Tranzistori su imali nekoliko prednosti nad elektronskim

cijevima, bili su jeftiniji, brži, manji, trošili manje

električne energije i razvijali manje toplote. Zahvaljujući

takvim svojim karakteristikama oni su omogućili da

računari postanu manji, brži, jeftiniji, pouzdaniji i da troše

manje struje od prve generacije računara. Druga generacija

računara se i dalje oslanjala na bušene kartice za unos i

184

ispis podataka. Za programiranje tih računara više se ne

koristi samo mašinski jezik već i asemblerski jezik, koji je

omogućio programerima da instrukcije zapisuju riječima (a

ne brojevima, kao što je to bio slučaj u mašinskom jeziku).

Takođe u tom periodu nastaju i tzv. viši programski jezici.

Prvi takav programski jezik zvao se je Flow-Matic, a iz

njega su se kasnije razvili COBOL, FORTRAN, ALGOL i

LISP.

Prvi komercijalni računar koji je koristio tranzistore bio je

Philco Transac S-2000, ali najveći uspjeh u to vrijeme

postigao je IBM sa računarom 1401. Ova mašina se tako

dobro prodavala da se broj računara u svijetu udvostručio,

a IBM postao vodeći proizvođač.

Generacija "3" počinje 1967. godine i traje do 1977.

Osnovni materijal za izgradnju računara ove

generacije predstavljaju integrisana elektronska kola.

Tranzistori su bili minijaturizovani i stavljeni u silikonski

čip (tranzistori su bili napravljeni na istom parčetu

silicijuma; zatim bi to parče silicijuma bilo stavljano u

jedno kućište i takav sklop je dobio ime integrisano kolo),

što je veoma povećalo brzinu i efikasnost rada računara.

Integrisano kolo predstavlja minijaturizovanu verziju

tranzistora kao osnove za logičke operacije. Logičke

operacije su operacije koje se obavljaju nad varijablama u

binarnom obliku (0 ili 1, true ili false, yes ili no). Mogu

biti unarne (sa jednim operandom), i binarne (sa dva

operanda). Integralno kolo veličine 1 inč2 sadržavalo je

desetak logičkih elemenata (napomena: 1 inč2 = 2.54 cm x

2.54 cm).

Godine 1959. napravljen je prvi planarni tranzistor,

sastavljen od jednog elementa; godine 1961. integralno

kolo od četiri tranzistora u jednom čipu; godine 1964.

integralno kolo za praktične primjene sa pet tranzistora u

jednom čipu; godine 1968. napravljen je logički čip sa 180

tranzistora.

Niska cijena, visoka pouzdanost, male dimenzije, mali

zahtjevi za napajanjem i brzina izvođenja operacija ovih

čipova značajno su unapredili razvoj mini računara. Osim

toga, u ovoj generaciji magnetni diskovi su zamijenili

magnetne trake u skladištenju programa i podataka.

Umjesto bušenih kartica ovi računari sada imaju tastature i

monitore kao ulazne i izlazne uređaje. U to vrijeme se

razvijaju i prvi operativni sistemi, što je po prvi put

185

omogućilo da računar može da izvršava više programa

istovremeno jer je sada njih nadgledao jedan centralni

program koji je uvijek bio u memoriji. Uslijed

pojeftinjenja izrade i komponenti računara, oni po prvi put

postaju dostupni i pojedincima.

Slika 35. IBM 360 Main Frame računar iz ranih 1970-tih

Ovu generaciju obilježila je serija računara IBM 360 (na

slici gore). Cijena jednog računara iz ove generacije

iznosila je nekoliko miliona dolara. U ovom periodu

uveden je i prvi mini računar PDP-1 firme Digital

Equipment Corporation. Kada je u novembru 1960.

proizveden, po cijeni je bio znatno jeftiniji od drugih

računara iz tog vremena.

Generacija "4" počinje 1975. godine. Četvrtu

generaciju digitalnih računara karakterišu komponente

izrađene na bazi poluprovodničkih sklopova korišćenjem

jako integrisana elektronska kola nazvana "El-es-aj" (LSI)

kola (engl.: Large Scale Integrated Circuits) i “Vi-el-es-

aj” VLSI (Verry Large Scale Integration) visoko

integrisanih sklopova koji omogućava stvaranje

mikroprocesora koji predstavlja osnovu današnjih

računara. Integralno kolo veličine 1 inč2 sadrži sada

nekoliko hiljada logičkih elemenata mikroskopske

veličine. Poboljšane hardverskih karakteristika dovodi do

smanjenja dimenzija računara, povećanja kapaciteta glavne

i periferijske memorije, znatno brže obrade podataka.

Računari ove generacije postali su dostupni skoro svima.

Operativni sistemi su jednostavniji za upotrebu većem

broju korisnika. Novi programski jezici su omogućili lakše

pisanje aplikativnog softvera koji se koristi u svim sferama

društva.

186

Generacija "5" počinje 1981. godine i traje još i

danas. Većina današnjih računara moderne izgradnje

pripada ovoj generaciji. Osnovni materijal su visoko

integrisana elektronska kola "Vi-el-es-aj" (VLSI - Very

Large Scale Integrated Circuits) i “Ju-el-es-aj” (ULSI –

ultra visoki stepen integracije). Kod njih je postignut

veoma visok stepen integracije logičkih elemenata. Tako

je na pločici od silicijuma površine jednog kvadratnog

inča72 (1 inč2) integrisano, prvo, nekoliko desetina hiljada

logičkih elemenata, a zatim i nekoliko stotina hiljada, pa

nekoliko miliona, do nekoliko desetine i stotine miliona

tranzistora na jednom čipu. Ostvareni stepen integracije

najnovijih logičkih kola (2000. godine) bio je već takav da

je na pločicu površine 1 inč2 stalo oko 109 ( jedna

milijarda) logičkih elemenata.

U okviru nje javljaju se i potpuni računari sastavljeni

samo od nekoliko integrisanih kola, te su stoga veoma

malih dimenzija. Naravno da je to vodilo ka manjim i

bržim računarima. Cijena računara je pala do te mjere da

se otvorila mogućnost da svaki pojedinac ima sopstveni

računar. Tada je i započela era personalnih računara.

Cijena jednog računara iz ove generacije danas je od

nekoliko stotina do nekoliko hiljada dolara. Niskoj cijeni

doprinose visoke serije proizvodnje. Integralna kola se

rade samo u velikim serijama, desetinama, pa i stotinama

hiljada identičnih jedinica. Proces proizvodnje je

potpuno automatizovan, i sličan je štampanju

poštanskih maraka (prema istoj maski).

Šta bi trebala biti Generacija “6” računara? Danas smo

svjedoci svakodnevne i uobičajene prisutnosti Interneta

(mrežna infrastruktura + usluge) i sveopšteg povezivanja

računara u mrežu. Za očekivati je još obuhvatniju

kompjuterizaciju i ogroman rast računarske snage, i opštu

prisutnost 'nevidljive' inteligentne mreže računara koji

voze auto prema želji korisnika, prate njegovo zdravlje

pomoću osjetila ugrađenih u robi i automatski zovu ljekara

ako je potrebno. U toku je eksplozija računarske snage

zbog prvenstveno efikasne minijaturizacije osnovnih

računarskih komponenti. Sve više se razvija računarska

inteligencija i polagano se povezuje s čovjekovim umom.

72 1 kvadratni inč = 2,54 x 2,54 cm

187

Današnji namjenski računari73 i uređaji koje oni nadziru,

kao čovjekoliki roboti, vide i čuju mnogo bolje od čovjeka,

ali ne razumiju šta je to što to vide i čuju. Međutim,

umjetna inteligencija zasigurno je sve bolja. Već se može

se uskladiti s čovjekom, što dokazuju razni umetci koji se

mogu ugraditi u čovjeka, pa i u mozak, da se dejstva neke

zloćudne bolesti umanje kao epilepsija i slične. Virtualni

svijet nam je sve bliži i normalniji bilo od igara pa do

'druženja' s rodbinom čiji su članovi udaljeni kilometrima.

Virtualna faza je prva faza ovladavanja vještačkom

inteligencijom. Rezultati koje bi valjalo očekivati mogli bi

biti uređaji koji bi nam ispunjavali svaku želju.

13.4. Klasifikacija digitalnih računara prema

kapacitetu

S obzirom na kapacitet, snagu74 ili moć računanja, računari

se mogu podijeliti na slijedećih deset grupa:

Superračunari (Supercomputers)

Veliki računari (Mainframe Computers)

Serverski računari (Enterprise Servers)

Mini računari (Mini-Computers)

Radne stanice (Workstations)

Personalni računari (Personal Computers - PC,

Desktop Computers)

Prenosivi računari (Laptop, Notebook, Tablet)

73 Jedna podjela računara je na: (1) namjenske računare – tj.

računare za specijalnu upotrebu, kao što je upravljanje i kontrola

procesa i sl. i (2) računare opšte namjene, tj. personalne računari

koji su danas u masovnoj upotrebi. 74 Iako ovo nije termin koji se standardno koristi za računare,

nego je više u upotrebi za mehaničke i elektro-mehaničke

uređaje, snaga nekog računara može se iskazati brzinom rada

mikroprocesora, kapacitetom glavne memorije i veličinom

sekundarne memorije.

Termin „snaga“ računara ima smisla upotrebiti samo za

superračunare, jer su oni zaista „snažni“ pošto imaju izvanredno

veliku brzinu računanja i veoma veliki kapacitet primarne

memorije i sekundarnih memorija (skladišta podataka), dok je za

ove „slabije“ računare primjenjeniji termin „kapacitet“ (a misli

se na brzinu rada mikroprocesora i kapacitet glavne memorije i

eksternih memorija).

188

Lični digitalni asistenti (Personal Digital Assistant

– PDA)

Džepni, ručni i nosivi računari (Pocket Computers,

Palm Top Computers, Wearable Computers)

Inteligentni telefoni (Smart Cell Phones).

Iako postoji deset kategorija računara, kako smo ih

prethodno naveli, one se danas preklapaju, tako da nisu

jasne i jednoznačne granice između njih, čime se pomalo

umanjuje smisao njihovog kategorisanja u toliko klasa. Ta

raspršenost kategorija računara direktna je posljedica

činjenice da je industrija poluprovodnika proizvodila

komponente računara sve većih mogućnosti za sve manje

novca, o čemu smo prethodno diskutovali. Neke od

kategorija računara koje su ranije postojale, kao što su

veliki računari, mini računari i radne stanice, danas su

izgubile smisao posebne kategorije računara navedenih po

snazi. Tako da se gornja skala od deset kategorija računara

može svesti na slijedeće četiri kategorije: po njihovoj

veličini:

1. superračunare,

2. velike računare,

3. miniračunare, i

4. mikroračunare.

U vezi s prethodnom podjelom, treba imati na umu da je

zbog veoma brzog razvoja

računarskih tehnologija i sve veće procesorske snage

računara, teško praviti razlike među računarima u ovom

smislu. Često, kada se pojavi novi personalni računar, on

je moćniji od nekog računara iz više kategorije, starog

godinu dana. Na taj način su veliki računari vremenom

gubili prednost pred sve brojnijim korištenjem

mikroračunara, posebno kad je riječ o mrežama računara i

stvaranju sve boljih serverskih računara. Tako je

vremenom postala primjerenija podjela računara u samo tri

grupe:

1. superračunari,

2. računari srednjeg nivoa i

3. mikroračunari.

U narednom dijelu, radi cjelovitosti, opisaćemo ukratko

svaku od prethodno navedenih kategorija računara.

Superračnnari (engl. Supercomputers) predstavljaju

posebnu klasu najmoćnijih računara u današnjem

189

informatičkom dobu. Odlikuju se specifičnom namjenom

za različita laboratorijska istraživanja kod kojih je

karakteristična prevelika količina podataka da bi se

savladala korišćenjem računara sa samo jednim

procesorom. Manji broj superračunara se namjenski izradi

godišnje i uglavnom se koristi za potrebe armija,

meteoroloških naučnih institucija, nuklearnih istraživačkih

centara i sl. Dugo vremena, vodeći proizvođači

superračunara bili su Cray Research i Control Data

Corporation, s nizom različitih modela. Tehnologija

proizvodnje integralnih kola danas znatno je snizila cijene

mikroprocesora tako da je postala prihvatljiva koncepcija

izrade računara sa više procesora. Time se povećava

kapacitet i poboljšavaju karakteristike računarskog

sistema, povećava pouzdanost i veće mogućnosti rada u

tzv. "realnom vremenu" (Real Time Processing).

Superračunari imaju najveću snagu (brzinu i kapacitet

memorije) procesiranja podataka koja je ikada do sada

postojala među svim vrstama računara. Većina aplikacija

superračunara spada u tri kategorije: naučne, istraživačke i

projektantske. Osnovna primjena im je u naučnim

istraživanjima, u vojnim projektima (u SAD) i u velikim

simulacionim modelima realnih fenomena gdje se traže

kompleksne matematske predstave i izračunavanja. Ove

računare koriste naučnici za proučavanje nuklearnih

reakcija i za razbijanje kódova ali i za svakodnevne

poslove koji su vezani za dizajniranje proizvoda.

Na primjer, glavni zadatak superračunara u Jokohami

(Japan), kojeg je proizvela kompanija NEC, nazvanog

„Simulator zemlje“ (Earth Simulator), je unapređenje

ekoloških istaživanja, kao i složena analiza i simulacija

životne sredine i uticaja čovjeka na tu sredinu. Zbog toga

je i dobio ime zemljin simulator ili simulator zemlje, jer je

sposoban da u svojim memorijama i procesorima izgradi

prilično vjernu sliku svijeta u kojem živimo. Ovaj računar

je u stanju da obradi hiljadu puta više meteoroloških,

geofizičkih i ekoloških podataka od računara koji se

koriste u meteorološkim laboratorijama. Superračunari se

takođe koriste i za simulaciju hemijskih reakcija i za

pravljenje računarski generisanih vizuelnih efekata u

filmovima. Aplikacije za superračunare su procesorski

intenzivne, tj. oni većinom rade sa aplikacijama koje

zahtijevaju znatno internog procesiranja ali relativno malo

ulaza i izlaza podataka.

190

Arhitektura jednog superračunara bazirana je na

paralelnim procesorima (dva ili više procesora koji rade

simultano), ne proizvodi se u serijama, nego se svaki

izrađuje za specifične zadatke po narudžbi, ima ogromnu

fleksibilnost i snagu.

Najpoznatiji proizvođači superračunara u svijetu su

američke kompanije Cray Research, IBM, CDC (Control

Data Corporation) i SGI (Silicon Graphics Inc.).

Slika 36. Izgled jednog

superračunara

Slika 37. Superračunar

firme SGI

Na rang listi petstotina najbržih računara na svijetu,

objavljenoj na konferenciji o superračunarima, održanoj u

Njemačkoj u Hajdlbergu, u junu mjesecu 2005. godine, na

prvom mjestu i najsnažniji računar bio je računar nazvan

„plavi gen“ (BlueGene/L). On se nalazi u Nacionalnoj

laboratoriji „Lorens Livermor“ u Kaliforniji (SAD), a

zajednički su ga razvili IBM i američka Nacionalna

nuklearna sigurnosna administracija (NNSA). U njemu je

instalisano 32.000 IBM-ovih Power procesora. Snaga mu

je 136,8 TFlop/s (teraflopsa u sekundi)75, tj. hiljada

milijardi (triliona, tj. reda 1012) operacija u sekundi. To je

brzina koja je stotinu hiljada puta veća od brzine rada

prosječnog personalnog računara.

Od prvih deset superračunara na toj rang listi šest je bio

proizvod IBM-a i njihova ukupna snaga je preko polovine

75 TFlop/s-teraflops u sekundi je brzina od jednu hiljadu

milijardi (jedan trilion) operacija u sekundi, ili brojka reda 1012

operacija u sekundi.

191

snage svih računara na popisu prvih petstotina računara.

Slijedili su ih proizvođači superračunara Hewlett Packard

sa 26,2% ukupne snage i firma SGI (Silicone Graphics

Inc.) sa 13,3% od ukupne snage svih superračunara na listi

Top500. Od ovih petstotina najbržih računara na svijetu te

godine (2005.) u Kini ih je tada bilo instalisano 19.

Već te, godine, proizvođači najbržih superračunara na

svijetu, među njima su SAD, Japan i Kina, najavljivali su

svoje namjere da u narednom periodu investiraju u

tehnologiju kojom bi se prevazišla granica od tzv.

petafloptne76 obrade podataka. U međuvremenu to se i

desilo, stvari su se odvijale munjevitom brzinom.

U najnovijem rangiranju, koje se obavlja dva puta

godišnje (oktobar 2010. god.), sistem Tianhe-1A u

nacionalnom superračunarskom centru u Tianđinu u Kini

postigao je brzinu od 2,67 petaflopsa i pretekao

dotadašnjeg (2009) brzinskog šampiona, američki sistem

Cray XT5 Jaguar, smješten u nacionalnoj laboratoriji Ouk

Ridž, koji je u ovoj trci postigao 1,75

petaflopsa. Zauzimanjem prvog mjesta kineskog

superračunara prekinuta je šestogodišnja dominacija

američkih sistema koja je započela kad je IBM-ov sistem

Blue Gene/L američkog ministarstva za energiju (DOE)

preuzeo primat japanskom sistemu Simulator Zemlje koji

je napravio NEC. Sa 42 sistema na listi u 2010. godini

Kina je postala druga najzastupljenija zemlja po broju

superračunara u svijetu, ali s velikim zaostatkom u odnosu

na SAD koje ih imaju 275. Međutim, valja podsjetiti da su

se na junskoj listi u 2010. godini nalazila 24 sistema u

Kini.

Među proizvođačima dominiraju IBM i Hewlett-

Packard. IBM na listi ima 200 sistema, a HP 158.

Međutim, trka se nastavlja i dalje, jer DOE -

nacionalna laboratorija Lorens Livermor u SAD planira da

2012. godine pusti u rad IBM-ov sistem Sekvoja koji treba

da premaši 20 petaflopsa. Pored toga, te godine će

nacionalna laboratorija Argon pustiti u rad slijedeću

76 Petaflopt/s (petaflopsa u sekundi) je mjera snage (performansi)

računara koja opisuje mogućnost da se izvede hiljadu triliona

(1015 FLOPSa - floating-point calculations per second)

matematičkih operacija u jednoj sekundi (1.000 teraflopsa= 1

petaflops), što je osam puta više od tadašnjih najbržih

superračunara.

192

generaciju IBM-ovog superračunara Blue Gene, koji će

ponuditi 10 petaflopsa.

Napredna tehnologija paralelnog procesiranja i softver

koji je u mogućnosti da poveže čak stotine hiljada

procesora u jednu jedinicu, čini da je brzina budućih

superračunara limitirana samo cijenom njihove izrade,

adekvatnim električnim napajanjem i mogućnošću

hlađenja sistema. Cijena ove vrste računara kreće se od

200.000 USA dolara do nekoliko miliona pa i desetina

miliona dolara.

Veliki računari ili “glavni računari” (engl. Main Frame –

čit. mejnfrejm) su veliki i „skupi“ računari koje uglavnom

koriste državne institucije i velika preduzeća za ključne

aplikacije, sa velikim brojem podataka koje treba

obrađivati, kao što su obračuni taksa, obrada naknada i

poreza, statistika industrije i potrošnje i obrada bankovnih

transakcija i transakcija prometa lanaca robnih kuća.

Veliki računari praktično se koriste za podršku velikim

informacionim sistemima. Gotovo istovremeno su uvedeni

udaljeni (tzv. „glupi“) terminali koji su imali samo

monitor i tastaturu za unos podataka u jednom kućištu ali

se obrada podataka i dalje obavljala u glavnom računaru.

Kasnije su se pojavili i „inteligentni“ terminali koji su dio

operacija mogli da obavljaju sami.

Na njih se obično priključuju na stotine i hiljade

terminala i ravnopravnih korisnika. Svi oni bivaju

opsluženi u kratkom vremenu kao da je priključeno tek

dva-tri korisnika istovremeno. To im omogućuje

posjedovanje više procesora. Jedan od tih procesora

upravlja svim operacijama, drugi procesor obavlja

komunikaciju sa svim korisnicima koji traže podatke, a

treći procesor pronalazi podatke koje su korisnici tražili.

Brzina rada procesora kreće se od deset do nekoliko

stotina MIPS-a. Veličina glavne memorija im se kreće od

32 MB (megabajta) do nekoliko GB (gigabajta)77.

Veliki računari smještaju su u oklopljena kabinet-

kućišta i stavljaju se u prostorije sa podešenim klimatskim

77 bit=skr. od engl. binary digit

Byte=8 bita; KB=1,024 bajta; MB=1,024x1,024B=1,048,576

bajta; GB=1,024 MB =1,073,741,824 bajta; TB=1,024

GB=1,099,511,627,776 bajta.

193

uslovima okoline u kojoj rade (klima uređajima i

prečistaćima vazduha, duplim podovima, i dr.).

Slika 38. Izgled jednog

velikog računara

Slika 39. Veliki računar ViON

U elektronskom smislu Vikipedija (Wikipedia) je danas

organizovana na sličan način - glavni računar je u SAD a

inteligenti terminali (PC računari) su kod

korisnika. Internet ima ulogu „mreže“.

U ranim fazama razvoja računarskih mreža većinu

računarskih sistema činili su Unix mainframe računari sa

priključenim korisničkim terminalima. Iako su korisnički

terminali bili povezani komunikacionim kanalima sa

mainframe-om takva mreža se ne može u smatrati punom

smislu riječi računarskom prije svega zbog nedostatka

računske moći terminala - veza između terminala i

mainframe-a je imala za zadatak prenos korisničkih

instrukcija do mainframe-a i rezultata obrade do terminala.

U takvoj situaciji je ekskluzivno pravo na razvoj hardvera,

softvera i komunikacionih kanala uglavnom imao samo

jedan proizvođač koji je svoja rješenja držao zatvorenim za

ostale proizvođače. Komunikacija između rješenja

različitih proizvođača je najčešće bila nemoguća usljed

nekompatibilnosti između hardverskih interfejsa i formata

podataka.

Do 2005. godine tržištem velikih računara dominirala je

firma IBM (sa računarom zSeries 890) sa 90% ukupnog

tržišta velikih računara. Ostali proizvođači velikih

računara su Unisys, koji proizvodi računar ClearPath,

firma Fujitsu i firma Bull, koja proizvodi računar DPS.

Cijena osnovne konfiguracije novih IBM modela kreće se

do oko 200.000 USA dolara.

194

Serverski računari. Serverski računar (Enterprise Server)

je računar koji posjeduje programe koji kolektivno

opslužuju potrebe nekog preduzeća a ne samo pojedinog

korisnika, odjela ili posebne aplikacije.

Ovi računari predstavljaju posebno napravljene računare

za određenu vrstu posla, pri čemu se međusobno razlikuju

po broju i jačini procesora, veličini i tehnologiji hard-

diskova, količini radne memorije itd. Ovi računari su

poboljšani slijedećim dodacima:

• dodatna RAM memorija,

• više procesora,

• redundantni sistemi hard-diskova, za ubrzavanje pristupa

i propusne moći istih, kao i za obezbjeđenje podataka.

U najširem smislu, server obezbjeđuje neku vrstu mrežne

usluge. Server nudi svoje usluge ostalim računarima u

mreži, ili drugim procesima. Tako server može da pruža

usluge pristupa datotekama, ili uređajima i jedinicama za

prenos, zatim usluge prevođenja i druge usluge. U

mrežama zasnovanim na serveru, najvažniji hardverski

server je server datoteka (fajl-server), koji upravlja

pomenutim pristupom datotekama i podacima smještenim

na jedan ili više diskova. U većini slučajeva, lokalne mreže

(LAN – Local Area Network) imaju računare nivoa

personalnih računara kao fajl-servere, iako i računari višeg

nivoa takođe mogu biti serveri ovog tipa.

Server može biti namjenski ili nenamjenski. Namjenski

serveri se koriste samo kao serveri, ne i kao radne stanice.

Mreže s namjenskim serverima nazivaju se mreže

zasnovane na serverima. Namjenski serveri ne mogu da se

koriste za "običan" rad. Zapravo, pristup samom serveru je

često ograničen.

Jedna klasifikacija servera je:

• pristupni server – specijalna vrsta komunikacionog

servera,

• aplikacioni server – izvršava aplikacije za radne stanice,

odnosno klijent računare,

• arhivski server,

• server za snimanje rezervnih kopija,

• server za paketsku obradu,

• komunikacioni server,

• server baza podataka,

• fajl server,

195

• server elektronske pošte,

• server štampanja dokumenata,

• server za specijalne namjene itd.

Server je računarski sistem koji pruža usluge drugim

računarskim sistemima koji se nazivaju klijenti.

Komunikacija između servera i klijenta odvija se

preko računarske mreže. Naziv server najčešće se odnosi

na čitav računarski sistem, ali se ponekada koristi samo

za hardver ili samo za softver takvog sistema. Klijent i

server zajedno obrazuju klijent-server mrežnu arhitekturu.

Slika 40: Klijent- server arhitektura

Tipičan server je računarski sistem koji neprestano radi

na mreži i čeka zahtjeve

drugih računara. Mnogi serveri su posvećeni samo ovoj

ulozi, ali neki serveri se

uporedo koriste za još neke potrebe. Na primjer,u manjoj

kancelariji, malo bolji desktop računar može da se ponaša i

kao desktop radna stanica i kao server za sve ostale

računare u toj kancelariji.

Serveri su danas fizički veoma slični standardnim PC

računarima, iako njihove

hardverske konfiguracije mogu biti specijalno

optimizovane za serverske uloge.

Mnogi serveri koriste hardver identičan onome koji

možemo naći u desktop PC-u,

196

ali serveri pokreću softver koji se u većini slučajeva dosta

razlikuje od onoga koji

se koristi na kućnom računaru.

Iako server može biti sastavljen od standardnih

računarskih komponenti, u većini slučajeva za manje

servere (low load), veliki (high load) serveri koriste

specijalizovane hardverske komponente.

Serveri često hostuju78 hardverske resurse koji mogu biti

dostupni klijentskim

računarima preko hardver šering-a (hardware sharing)79,

klijenti mogu da

pristupe zajedničkom štampaču, skeneru, faksu ili nekom

drugom uređaju. Time

štedimo hardverske resurse jer više računara može da

koristi jedan uređaj.

Server (računar) se može sastojati od standardnih

hardverskih komponenti koje se ugrađuju u obične desktop

računare (PC – personal computer) u slučaju da programi

(aplikacije) koji se izvršavaju na serverima nisu složeni

odnosno hardverski zahtjevni. Serveri koji opslužuju

složene programe ili veliki broj korisnika zahtijevaju

specijalizovan hardver koji je optimizovan za upotrebu u

serverima.

78 Hosting - udomljavanje, domaćinstvo (može biti: hardvera i/ili

softvera -informacionih sistema, web sajta, softverskih

aplikacija, e-maila, Power Point prezentacija i dr.) 79 Hardware sharing – dijeljenje korišćenja hardvera.

197

Slika 41: Kućište Antec TITAN

650

Enterprise Server

Slika 43: INTEL® SBCE 7U

Server

14-modularno kućište

Poseban hardver podrazumijeva i hard diskove visokih

performansi, prvenstveno brzine i pouzdanosti.

Procesorska brzina nije od ključne važnosti za servere

pošto se većina servera bavi uzlazno/izlaznim (I/O –

input/output) operacijama i ne koristi grafički korisnički

interfejs (GUI – graphic user interface).

Naime, većina serverskih programa radi u pozadini i ne

očekuje ulazne podatke od korisnika niti ispisuje

informacije na ekranu. Ovo je posljedica toga da serveri

komuniciraju samo sa klijent-računarima preko računarske

mreže. Zbog toga na serverima vrlo često nema potrebe za

postojanjem grafičkog radnog okruženja. A nekorišćenje

takvog okruženja značajno oslobađa procesor servera za

svoje namjenske zadatke.

Serveri - komunikacioni kontroleri u računarskim

mrežama, predstavljaju sponu između opreme za

upravljanje, obradu i smještanje podataka i transportnog

medija. U zavisnosti od lokalne mreže oni mogu biti

integrisani u računare (primjer PC-a) ili smješteni u

Slika 42: Kućište Silverstone

Lascala ST-Remote desk-top

Enterprise Server

198

posebnom kućištu. U zavisnosti od funkcije koju

obavljaju i interfejsa koji sadrže, razlikujemo slijedeće

grupe servera:

- komunikacioni serveri za uključivanje računara i

terminala,

- vezni server,

- serveri za kontrolu mreže.

Vezni serveri – mrežni prolazi (engl. gateway, čit.

gejtvej) je hardverski uređaj i/ili softverski paket koji

povezuje dva različita mrežna okruženja. On omogućava

komunikaciju između različitih računarskih arhitektura i

okruženja. On isto tako vrši prepakivanje i pretvaranje

podataka koji se razmjenjuju između potpuno drugačijih

mreža, tako da svaka od njih može razumijeti podatke iz

one druge.

Mrežni prolaz je obično namjenski računar, koji mora biti

sposoban da podrži oba okruženja koja povezuje kao i

proces prevođenja podataka iz jednog okruženja u format

drugog. Svakom od povezanih mrežnih okruženja mrežni

prolaz izgleda kao čvor u tom okruženju. To zahtijeva

značajne količine RAM memorije za čuvanje i obradu

podataka. Radi u sloju sesije i aplikativnom sloju. Kako

povezuje različite mreže, mrežni prolaz mijenja format

poruka da bi ih prilagodio krajnjim aplikacijama kojima su

namijenjene, vrši prevođenje podataka (iz ASCII u

EBCDIC kod, na primjer) kompresiju ili ekspanziju,

šifrovanje ili dešifrovanje, i drugo. Dakle, osnovna

namjena mrežnih prolaza je konverzija protokola. On radi

između transportnog i aplikativnog sloja OSI modela.

Danas u svijetu postoji veliki broj autonomnih mreža,

svaka sa svojim različitim hardverom i softverom.

Mrežni prolazi nam omogućuju da prevaziđemo

ograničenja naših lokalnih mreža, kao što je geografska

udaljenost, broj segmenata i vrsta transportnog medija

itd. Pomoću ovih servera možemo povezati više

udaljenih lokalnih računarskih mreža i za komunikaciju

između njih odabrati raspoloživ medij, bilo da je to

običan telefonski vod, javna mreža za prenos podataka,

CATV kabl, optički kabl ili satelitska veza.

Server (program). Pod serverom se podrazumijeva i

program koji od klijenta preko mreže prima zahtjeve,

obrađuje ih i opet preko mreže šalje odgovore klijentu.

Programi koji se koriste na serverima su posebno razvijani

199

za serverske operativne sisteme i potrebe server/klijent

okruženja. Primjeri serverskih programa

su DHCP, DNS, mail server, ruter i drugo.

Serverski operativni sistemi. Najveća razlika između

serverskih računara i desktop računara nije u hardveru

nego u softveru. Serveri pokreću operativni sistem koji je

specijalno dizajniran da obavlja serverske zadatke.

Operativni sistemi koji se koriste na serverima su

specijalno dizajnirani za servere. Na serverima se najviše

koriste Linux80, Solaris i FreeBSD operativni sistemi koji

su razvijeni po uzoru na operativni sistem juniks (Unix).

Koriste se i serveri za serverske mreže iz Microsoft

Windows porodice: Windows NT 4, Windows 2000 (2003,

2008) Server, kao i Novell NetWare 3.x, 4.x, 5.x. Osnovni

mrežni operativni sistemi za mreže ravnopravnih korisnika

su AppleTalk (MacOS), Windows 95 i 98 i UNIX

(uključujući Linux i Solaris).

Microsoft Windows operativni sistemi možda jesu

dominatni kod desktop računara, ali u svijetu servera,

najpopularniji i najpouzdaniji operativni sistemi su Linux,

FreeBSD, NetBSD i Solaris , svi ovi operativni sistemi su

“UNIX based” operativni sistemi. UNIX je originalno bio

operativni sistem za miniračunare (minicomputer), a pošto

su serveri u velikoj mjeri zamijenili miniračunare,

odabir UNIX-a kao serverskog operativnog sistema je bio

logičan izbor.

Za operativne sisteme za servere karakteristično je:

bezbijednost i pouzdanost

mogućnost rekonfigurisanja softvera i hardvera bez

zaustavljanja sistema (ograničeno) i

fleksibilnost mrežnog povezivanja.

Iako se gotovo svaki savremeni računar može koristiti

kao server (Enterprise Server), neki računari su specifično

dizajnirani za serverske funkcije ‐ skladištenje i

obezbjeđivanje velike količine podataka i dijeljenje drugih

resursa umreženim korisnicima. Tako se i veliki računar

posvećen samo bazi podataka može nazvati server baze 80 Kreiran 1991. godine od strane Linusa Torvaldsa kao Unix za

Intel 80386 procesor. Softver je Open-source licenciran.

Distribucije Linux-a: Red Hat Linux, OpenLinux, Corel Linux,

Slackware, Debian GNU/Linux, SuSE Linux.

200

podataka; fajl serveri upravljaju velikim skupom datoteka;

web serveri procesiraju web stranice i web aplikacije itd.

Miniračunari (engl. Minicomputers) su računari opšte

namjene srednje veličine. Oni su u prosjeku moćniji od

mikroračunara, a slabiji od velikih računara. Pojavili su se

šezdesetih godina, a veoma raširili krajem šezdesetih i

početkom sedamdesetih godina zbog rapidno rastućeg

tržišta računara i potražnje za njima. Razlozi njihovog

velikog uspjeha prvenstveno su vezani za komparativno

znatno povoljniju cijenu u odnosu na velike računare, uz

još dovoljnu procesorsku moć za zadovoljenje

informacionih potreba velikog broja korisnika. Zbog

konstruktivnih poboljšanja i smanjenja veličine, otpala je

potreba za klimatizacijom i održavanjem temperature,

zbog čega su se mogli smjestiti u većinu kancelarija.

Rukovanje ovim računarima se moglo povjeriti i obučenim

radnicima, bez potrebe kao ranije, za specijalno obučenim

osobama, kao što su sistem-inženjeri ili operatori.

Sistemski softver za miniračunare uključuje moćne

operativne sisteme i sisteme za upravljanje bazama

podataka, kao i sve važnije prevodioce programskih jezika

(C, FORTRAN, COBOL, Pascal i dr.). Obično je tu i

veliki broj aplikacionih programa za razne namjene i

gotovih podprograma koje korisnik može uključivati kao

sastavni dio svojih programa.

Miniračunari su u principu bili namijenjeni opsluživanju

većih grupa korisnika, što je nametnulo zahtjev

operativnom sistemu ovih računara da izvrši razdiobu

vremena (engl. time sharing) između više različitih i

odvojenih procesa, odnosno pojedinačnih zadataka obrade

podataka (procesiranja). Ovakav način rada bio je razlog

da su se miniračunari često koristili za kontrolu

proizvodnih procesa. Takođe su se često primjenjivali u

računarom podržanoj proizvodnji (CAM-Computer

Assisted Manufacturing) i računarski podržanom

dizajniranju i projektovanju (CAD - Computer Assisted

Design). U novije vrijeme važno područje njihove

primjene su i distribuisane računarske mreže.

Koriste se kao podrška mreži računara preduzeća

srednje veličine. Obično imaju priključene desetine

terminala i ravnopravnih korisnika. Brzina obrade

podataka kreće se od 4 do 20 MIPS-a.

201

Slika 44. Izgled jednog miniračunara Slika 45. Miniračunar Aopen XC

Cube EZ18

Osnovna cijena miniračunara kreće se od nekoliko

desetina do stotinu hiljada USA dolara.

Radna stanica (engl. Workstation) je računar namijenjen

za visoko zahtjevne zadatke. Mnogi radnom stanicom

nazivaju sve desktop i terminalne računare, međutim to su

desktop računari visokih performansi, namijenjeni

masovnim i intenzivnim proračunima. Grafičke radne

stanice kao koncept nastale su početkom osamdesetih

godina, iz tada sve veće potrebe naučnika, inženjera,

arhitekata i drugih, koji su trebali računare koji će im

omogućiti provedbu različitih simulacija, kao i

vizualizaciju njihovih modela i dobivenih rezultata.

Simulacije omogućavaju brže rješavanje problema, jer bez

izrade prototipa omogućavaju da se utvrdi ponašanje

novog proizvoda, djelovanje neke pojave i slično, dok je

vizualizacija ta koja simulacije čini vidljivim (3D

animacije i slično).

Kod grafičkih radnih stanica prisutan je i zahtjev za

timskim radom i umrežavanjem, zbog razmjene podataka i

rezultata rada. Kod hardverskih zahtjeva, pored ostalog,

posebno se ističe potreba za snažnim grafičkim karticama.

Radne stanice imaju procesore i grafički displej visokih

performansi, lokalno skladištenje velikog kapaciteta,

mrežne kapacitete i operativne sisteme za više zadataka

(multitasking operating system). Radne stanice obično su

bazirane na tzv. RISC arhitekturi procesora (RISC - skr.

od: Reduced Instruction Set Computer-redukovani skup

202

instrukcija). Na taj način je obezbjeđena veoma velika

brzina izračunavanja i velika rezolucija81 kolor monitora.

Namijenjene su obimnijoj obradi podataka, a odlikuju se

velikom brzinom obrade podataka, znatno većom glavnom

i eksternom memorijom od personalnih računara te

odličnim mogućnostima grafičkog prikaza podataka.

Prema vanjskom izgledu i osnovnoj građi ne razlikuju se

bitno od personalnih računara, ali zbog ugrađenih

komponenata odlikuju se većom računarskom snagom i

znatno većom cijenom od personalnih računara.

Imaju široku primjenu u naučnim institucijama, a u

zadnje vrijeme i u poslovnim aplikacijama. Radne stanice

se najčešće koriste za dizajnirane pomoću računara (CAD-

computer‐aided design), intenzivne naučne i inženjerske

proračune, procesiranje slika, modelovanje arhitekture,

računarsku grafiku za animacije i filmske vizuelne efekte.

Međutim, od kako smo ušli u novi milenijum (treći)

pitanje šta je radna stanica postaje još nejasnije nego što je

bilo u prethodnim godinama. U prošlosti, najveći broj

korisnika računara smatrao je da je radna stanica svaki

računarski uređaj koji je bio kombinacija više procesora i

profesionalnog operativnog sistema, najčešće Unix-a, sa

mnogo RAM-a, velikim čvrstim diskovima i

mogućnostima za proširenje koja su bila daleko izvan

norme za standardni personalni računar.

Najpoznatije grafičke stanice danas su SGI, kompanije

Silicon Graphics Inc, te stanice SUN SPARC, kompanije

SUN.

81 Za svaku tačku na ekranu mogu se odrediti tri karakteristike:

pozicija, boja i osvjetljenje. To je tzv. bitmapirani ispis (Bit-

mapped display-BMP).

203

Slika 46. Radna stanica

Sun Ultra 80

Slika 47. Radna stanica

SUN Blade 2000

Kako je prosječni stolni računar postajao sve moćniji,

linija razgraničenja između radne stanice i mini računara

počela je da se gubi. Radne stanice danas zauzimaju

mjesto između visoko rangiranih personalnih računara i

manjih mejnfrejm računara. Cijene ovih ekstremno moćnih

računara približavaju se sve više i brže ka cijenama

najmoćnijih personalnih računara.

Mikroračunari (engl. Microcomputers) uvedeni sa

pronalaskom čipa procesora u LSI

(Large Scale Integration – visok nivo integracije)

tehnologiji integracije. Po dimenzijama i po kapacitetu to

su najmanji računari. U zavisnosti od njihovih dimenzija

mogu se podijeliti u šest klasa: desktop, portabl, laptop,

notbuk i tablet, palmtop, pametni telefon i nosivi računar.

Glavni predstavnik ove grupe računara su personalni

računari.

Personalni računari - Termin PC (Personal Computer)

ima dva značenja:

o IBM kompatibilni lični računar, i

o lični računar opšte namjene za jednog korisnika.

Općenito, to su računarski sistemi sa jednim procesorom,

jednim ekranom i istovremenim radom na njemu samo

jednog korisnika, tj. nisu predviđeni da podržavaju rad više

drugih računara povezanih na njega (standalone

204

computers82). Ponekad se mikroračunari koriste za pristup

podacima i sistemima mini i velikih računara. Brzina

obrade podataka ovih računara kreće se od 0,5 do preko 20

MIPS-a, a veličina memorije kreće se od 256 MB do preko

4 gigabajta.

S obzirom na izgled i tip kućišta u kojem je smještena

glavnina računarskih komponenti, personalni računari se

proizvode uglavnom u dva modela: sa desk-top kućištem

(desktop case) i sa tauer kućištem (tower case).

Slika 48. Mikroračunar

sa desktop kućištem

Slika 49. Mikroračunar sa tauer

kućištem

Desktop računar smješta se na površini radnog stola, a

monitor mu se obično postavlja na poklopac

horizontalnog kućišta. Mana mu je što ima manje

unutrašnjeg prostora (po visini) za smještanje ekspanzionih

kartica za proširenje. Mikroračunar sa tauer kućištem ima

iste komponente kao i standardni desktop računar, izuzev

što na radnom stolu po širini zauzima više mjesta. Radi

uštede prostora na radnom stolu kućište se može staviti na

pod ispod ili pored radnog stola. Obje ove vrste standalone

računara napajaju se isključivo iz električne mreže.

Osnovna cijena Pentium IV računara trenutno se kreće od

hiljadu KM, pa do nekoliko hiljada KM.

82 Standalone - slobodno stojeći. Slobodno stojeći (entitet) je

nešto što ne zavisi od nečeg drugog, tj. on je “samostalan”.

205

Prenosivi računari (Laptop ili Notbook i Tablet PC).

Najčešća vrsta prenosnih računara su laptop ili notbuk

računari, a u najnovije vrijeme Tablet PC. Laptop računari

su lagani za prenošenje, imaju težinu od nekoliko

kilograma u zavisnosti od modela. Tablet PC teži svega od

1,3 do 1,8 kilograma. Početna veličina bila je standardnih

8.5x11x2 inča, sa manjim odstupanjima u zavisnosti od

modela. Zašto je baš ova veličina bila prvobitni standard

laptopova? Pri tim dimenzijama tastatura je bila dovoljno

velika da omogući komforan rad, a i veličina ekrana iznosi

solidnih 14 inča. Postoje i drugi trendovi po pitanju

dimenzija, što manji računar - za lakši prenos, ili što veći -

radi većeg komfora pri radu.

Za zahtjevne korisnike, danas postoje laptop računari sa

ekranima od 17, 19, 21 i više inča. Što se tiče napajanja

laptopa, ukoliko je dostupna utičnica, onda se napajanje

vrši preko adaptera, a ako nije, onda se vrši preko baterije

koja omogućava samostalan rad u trajanju od nekoliko

časova. Komunikacija sa računarom može biti, osim preko

tastature, i preko Touchpad-ova, Trackball-ova i

Trackpoint-a.

Za razliku od standardnog desktop računara, notbuk i

laptop računari su manjih dimenzija, lakši su i prednost im

je što se mogu prenositi sa mjesta na mjesto, a mogu se

napajati i iz električne mreže i iz akumulatorskih baterija.

206

Slika 50. Notbuk (lap-top) računar Slika 51. PDA i palm-

top računar

Tablet računari. Tokom nekoliko prošlih godina porastao

je interes i korištenje tzv. “thin client computers” (TCC),

ili tankih klijent računara (TKR). Razlozi su u povećanim

zahtjevima na održavanje mrežne računarske opreme,

sigurnost podataka, povećanja broja korisnika, kao i

konstantno smanjivanje cijena uređaja.

To su prenosni računari malih dimenzija, opremljeni sa

Touchscreen-om (ekranom osjetljivim na dodir) za rad

preko digitalne olovke, umjesto tastature ili miša. Ova

vrsta računara su u osnovi “osiromašeni” standardni

računari bez memorijskih diskova, i koji izvršavaju

specijalizirane mrežne i korisničke funkcije koje ne

zahtijevaju komplikovane operativne sisteme. Operativni

sistem koji koriste su najčešće MS CE 6.0 ili Xpe. Tableti

se najčešće koriste tamo gdje su obični laptop računari

nepraktični ili ne pružaju traženu funkcionalnost.

Slika 52. HP Compaq tablet PC (izvor: Wikipedia)

Imaju prednosti korišćenja u situacijama kada nije moguće

koristiti tastaturu ili miš. Dobri su i zbog mogućnosti

snimanja netekstualnih informacija kao što su dijagrami i

matematičke notacije. Sa druge strane, tablet PC računari

su skuplji, imaju sporiji način unosa teksta i postoji veća

vjerovatnoća oštećenja displeja u odnosu na klasične

laptop računare.

207

U narednoj tabeli uporedno su sumirani podaci (i razlike) o

raznim prednostima tablet i laptop računara i njihove

primjene.

Tablet računari Laptop računari

lakši su teži su (oni jeftiniji)

mobilniji su (lakši su, u

jednom dijelu su)

nisu mobilni (teži su, u dva

dijela su)

duže trajanja bat. napajanja

(preko 5 h)

kraće trajanje bat. napajanja (2-

3 h)

ekran osjetljiv na dodir skuplji su (oni lakši)

brže uključivanje (5 sekundi) sporije uključivanje (preko 1

minute)

veća sigurnost za podatke

(nema HDD-a, podaci su na

serveru/mreži)

manja je sigurnost za podatke

(ima HDD, podaci se gube ako

se laptop izgubi)

efikasne i fokusirane

aplikacije

puno beskorisnih aplikacija na

desktopu

manje održavanja (nema

pokretnih dijelova, veća

prilagodljivost)

mnogo više održavanja (HDD-

a i tastature)

lakše ažuriranje IT (OS-a,

drajvera)

teže ažuriranja IT (kompleksan

OS)

jednostavnija zamjena

(dijelova HW i SW)

teža zamjena (gubitak

podataka)

niži troškovi za vlasnika veći troškovi za vlasnika

Tabela 1: Usporedba karakteristika Tablet PC i Laptop

(Notbook) računara

208

Slika 53. Izgled nekoliko tablet računara

PDA i Palm-Top računari - Personalni digitalni asistent

(PDA-Personal Digital Assistant) i palm-top računar

(računari na dlanu ruke) su još lakši za nošenje od notbuk

računara jer nemaju neke standardne komponente koje

imaju notbuk računari, kao što su tastatura i LCD ekrani od

12, 15 ili 17 inča83. Na PDA računaru bez tastature ekran

osjetljiv na dodir (engl. touch-sensitive screen) prihvata

karaktere koji se dodirnu prstom na ekranu isto kao da su

otkucani sa tastature. PDA računari se lako mogu

konektovati na desktop računare da bi sa njima razmjenili

ili ažurirali informacije.

Ručni računari ili računari na dlanu ruke, stručno

nazvani hendheld (hand-held) ili palm-top relativno su

nova pojava. Milioni zaposlenih danas su postali gotovo

zavisnici od svojih ručnih računara da bi bili u vezi sa

svojim kolegama ili izvodili različite zadatke upravljanja

ličnim informacijama. Prvi poznati ručni računar bio je

PalmPilot. Danas su poznati i popularni još slijedeći

palmtop ili hendheld računari: Microsoft Pocket PC,

Compaq iPAQ Pocket PC i Handspring Visor.

Mogućnosti ručnih računara, posebno njihovih

dodataka i proširenja, mijenjaju se gotovo dnevno.

83 palm = u prev.: dlan ruke, palma. Palm je jedna od najvećih

američkih kompanija za proizvodnju mobilnih

multifunkcionalnih uređaja.

209

Trenutno, preko stotinu hiljada kompanija u svijetu

proizvode hardver, softver i dograđuju mogućnosti te vrste

računara. Na primjer, veoma lako i brzo se može podesiti

da mobilni telefon postane kompanijski ručni računar. Ili,

recimo, ovu vrstu računara za vrijeme dok se vozimo

željeznicom, autobusom ili sjedimo u biblioteci, restoranu

ili kafiću, možemo koristiti za čitanje elektronskih

časopisa, novina ili romana.

Pametni telefoni –(Smartphones). Smartphone je mobilni

telefon koji pruža napredne mogućnosti, često poput PC

funkcionalnosti. Ne postoji standard koji precizno definiše

Smartphone. Prema jednom tumačenju, Smartphone je

telefon sa punim operativnim sistemom i pruža platformu

za izvršavanje raznih aplikacija. Prema drugom,

Smartphone je jednostavno telefon sa dodatim

funkcionalnostima kao što su mejl, Internet, E-book čitač i

dr. Na slikama dole prikazana su dva pametna telefona

najnovije generacije

Slika 54.

Google-Android-Phone

Slika 55. Apple-iPhone

Operativni sistem koji se može naći kod Smartphone-a

uključuje Symbian OS, i Phone OS, RIM's BlackBerry,

Windows Mobile, Linux, Palm WebOS i Android.

PDA uređaji (Personal Digital Assistant) je računar koji

se drži u ruci ili na dlanu dok se koristi (Handheld

računar), često nazivan i Palmtop računar. Ime „palmtop“

210

potiče od engleske riječi „palm“ što u prevodu znači

“dlan“, asocirajući na veličinu ovih računara. Ovo su

računari malih dimenzija, mnogo manji od standardnih

računara. Mana ovakvih računara je što je otežan unos i

pregled podataka jer imaju manju preglednost i komfor. Sa

druge strane, prednost je što je prenos i transport daleko

jednostavniji i lakši.

Prvi računari ovog tipa su sadržali samo neke osnovne

funkcije poput telefonskog imenika, planera, kalendara,

digitrona i sl. Noviji PDA uređaji imaju kolor displej i

audio mogućnosti pa se često koriste i kao mobilni

telefoni, veb pregledači i prenosni media plejeri. Mnogi

PDA uređaji ostvaruju Internet vezu preko Wi-Fi ili

Wireless Wide Area Networks i koriste Touchscreen

tehnologiju. Razlika između Palmtop-ova i klasičnih

računara je i što Palmtopovi ne sadrže klasičan operativni

sistem, već zahtijevaju posebne verzije operativnog

sistema koje su prilagođene hardveru samog uređaja.

Kao prvi PDA smatra se Casio PF-15115-36 iz 1983.

godine. Danas, velika većina svih PDA uređaja su tipa

pametnih telefona (Smartphones). Tipični pametni telefoni

su RIM BlackBerry, Apple iPhone i Nokia N-Series.

Tipičan PDA uređaj ima Touch screen za unos podataka,

memorijsku karticu za smještanje podataka i najmanje

jednu od slijedećih konekcija: Infrared Data Association

(IrDA), Bluetooth ili WiFi. Od osnovnih funkcionalnosti,

PDA pruža mejl i veb podršku, kalendar sa mogućnošću

zakazivanja, To-do listu, adresar kontakata i neku vrstu

programa za bilješke.

211

Slika 56. PDA uređaj

Nosivi računari (Wearable Computers) - Nosivi računar

je mali prenosivi računar koji je predviđen da se za vrijeme

korišćenja nosi uz tijelo. Razlikuje se od personalnog

digitalnog asistenta (PDA) po tome što su ovi napravljeni

da se koriste u ruci (na dlanu) dok su nosivi računari

obično ili umetnuti (ušiveni) u garderobu korisnika, nose

se kao ručni sat, drže se rukom kao svaki alat ili mogu biti

kao opasač prikačeni na tijelo.

Slika 57. Nosivi

računar

Fossil Wrist

FX2008

u obliku ručnog

časovnika

Slika 58. Casio Protrek

ručni računar-

GPS u obliku časovnika

Slika 59.

Nosivi računar

u

Warehousing

sistemu

Oni takođe mogu biti integrisani u razne predmete, kao

časovnik na ruci, sistem za pozicioniranje u prostoru ili

kao hendsfri (hands-free)84 mobilni telefon.

84 Hendsfri (hands-free) –oslobođeno od držanja rukom.

212

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Kada i gdje se javljaju prva pomagala koja se mogu

smatrati računarskom mašinom? Kako se ona zovu?

2. Ko je i u kojem vijeku izumio prvu računarsku

mašinu koja je mogla da izvršava operaciju

sabiranja?

3. Po čemu je značajna Lajbnicova računarska mašina?

4. Zašto se kaže da je Čarls Bebidž “otac računara”?

5. Kakvu računsku mašinu je izumio Herman Holerit i

za koje potrebe je konstruisana?

6. Po čemu je poznat njemački naučnik Konrad Zuse?

7. Kako se zove prvi elektronski računar i ko su njegovi

konstruktori?

8. Zbog čega je za razvoj računarstva značajan američki

naučnik mađarskog porijekla Fon Nojman?

9. Koja tehnologija je omogućila proizvodnju

mikroračunara?

10. Navedite tipove računara koji se svrstavaju u grupu

mikroračunari.

11. Koje godine je proizveden prvi personalni računar i

kako se zvao?

12. Šta je kompatibilnost računara?

13. Kako smo klasifikovali sve digitalne računare prema

kapacitetu odnosno prema “snazi”?

14. Šta su to serverski računari ?

15. Koje vrste servera poznajemo ?

213

14. LOGIČKE OSNOVE

DIGITALNIH RAČUNARA

Kako se svi podaci u digitalnom računaru

predstavljaju s naponima koji ima samo dvije moguće

vrijednosti, prvo ćemo se upoznati sa logičkim i

aritmetičkim osnovama binarnog predstavljanja

podataka, a zatim sa strukturom i principom

funkcionisanja digitalnih računara.

Digitalni računar u suštini obavlja dvije vrste

operacija: logičke i aritmetičke. Svaka logička operacija

ima svoju interpretaciju u vidu šeme strujnih krugova,

odnosno logičkih kola ugrađenih u elemente računara.

Logički elementi u digitalnoj elektronici predstavljaju

osnovne sklopove koji upravljaju tokom podataka i

obradom standardnih signala. Svaki logički elemenat

opisan je tzv. Bulovom funkcijom i tabelom istinitosti,

koji su poznati iz računa iskaza i Bulove algebre

14.1. Račun iskaza

Račun iskaza (izreke, izrijeka, izjave), koji se još

naziva i algebrom propozicija, dio je matematike

(matematičke ili simboličke logike) koji obuhvata teoriju

izkaza koji sadrži nenumeričke varijable. Svi iskazi koji

se posmatraju u ovom računu jesu rečenice ili dijelovi

rečenice kojima se nešto iskazuje i za koje se može

ustanoviti jesu li istinite ili lažne. Dakle, iskazom

podrazumijevamo bilo koju rečenicu za koju se zna da

može biti samo tačna ili samo netačna, tj koja ima samo

jednu istinitu vrijednost. To znači da rečenica za koju se ne

može ustanoviti da li je istinita ili je lažna nije iskaz.

Takođe, iskaz nije ni tekst koji ima svojstvo da je

istovremeno i istinit i lažan ili tekst koji ima svojstvo da

istovremeno nije ni istinit ni lažan.

Pojam iskaza objasnićemo na nekoliko primjera:

a) "četiri je manje od šest" (ili "4 < 6").

b) "Moj pas je ovan".

v) "Banja Luka nije veća od Beograda".

g) "Broj dva je manji od broja tri" (ili "2 < 3").

d) "4=8"

đ) "Poznavanje informatike danas je pitanje pismenosti".

e) "X = 4".

214

ž) "Identitet i negacija".

z) "Vožnja Vrbasom".

i) Kada je ispit iz informatike ?

j) Kako se ti zoveš ?

k) "Ovo je ulaz za lica starija od 70 godina ili za invalide".

l) Za dvije KM možete dobiti čašu soka ili porciju

sladoleda.

lj) Ko živi u Travniku živi u Srednjobosanskom kantonu.

m) Ima li išta ljepše od mirisa lipe ?

Prvih šest primjera su iskazi dok e), ž), z), i), j) i m)

nisu iskazi. Rečenica pod e) je primjer jedne matematske

formule koja nije iskaz. Istinitosna vrijednost te rečenice

zavisi od toga koju vrijednost ima varijabla x, pa je

jasno da ne možemo reći da li je ona tačna ili nije.

Za rečenice ž) i z) ne možemo reći ni da je istinita ni

da je lažna. Rečenice i), j) i m) su upitne rečenice našeg

jezika o čijoj istinitosti, odnosno lažnosti ne možemo ni

govoriti. Rečenice k), l) i lj) su složeni iskazi.

Pri izricanju elementarnih iskaza, kao i pri

povezivanju više iskaza u jedan složeni iskaz, koriste se

najčešće slijedeće riječi: jeste, nije, ne, neki, svaki, i, ili te

još neke druge.

U računu iskaza uveden je pojam varijable iskaza

koje se najčešće označavaju simbolima p, q, r, s, t ... ili

p1 , p2 , ... q1, q2 .

Pojedina varijabla može primiti vrijednost nekog

iskaza iz nekog određenog skupa iskaza, a ako nije

zadato nikakvo ograničenje onda može primiti vrijednost

bilo kojeg iskaza. Vrijednost varijable zavisi od

"uvrštene" vrijednosti iskaza i može biti ili istina ili

laž.

Navedeni simboli su oznake za proste, elementarne

iskaze, a sama slova zovemo iskaznim slovima. Polazeći

od takvih elementarnih iskaza, dakle iskaznih slova,

slično kao što u srpskom jeziku od prostih rečenica

pravimo složene, možemo praviti i složene iskaze. Ako

varijable iskaza ne posmatramo odvojeno, one su u računu

iskaza povezane logičkim operacijama (logičkim

veznicima), koje su preuzete iz svakodnevnog života (i,

ili, ne, i/ili, ili-ili,) i reprezentovane posebnim

(opšteprihvaćenim) simbolima. Iskaz sa tako povezanim

varijablama nazivamo logičkom funkcijom ili funkcijom

215

iskaza. Za nas je u ovom momentu najvažnije da znamo

kada će ti novi iskazi biti tačni ili netačni, u zavisnosti od

toga da li su istiniti ili nisu njihovi sastavni dijelovi -

iskazna slova. U tom cilju uvedene su oznake ┬ - za

tačno (čita se "te") i - za netačno (čit. "ne-te"), kao

simboli za iskazne konstante. Za iskazne konstante

vrijedi slijedeće:

- iskaz ┬ je uvijek tačan.

- iskaz je uvijek netačan.

Uvodi se i pojam istinitostna vrijednost neke funkcije

p, koju ćemo označavati sa (p) (čit. "tau od pe"), a koja

ima vrijednost ┬ (čit. "te") ako je iskaz p istinit, a ima

vrijednost (čit. "ne-te") ako je iskaz p lažan.

Osnovne logičke operacije pomoću kojih možemo

definisati logičku funkciju su:

- "operacija konjukcije" (povezivanja), koju u

svakodnevnom životu opisujemo veznikom "i",

označavamo znakom "". Iskaz "p q" znači "i p i q" (i

podsjeća na presjek skupova),

- "operacija disjunkcije" (rastavljanje, razdvajanje) koju u

svakodnevnom životu opisujemo veznikom "ili". Veznik

"ili" ima u našem, ali i u mnogim drugim jezicima,

dvostruko značenje: uključivo (inkluzivno) i isključivo

(ekskluzivno).

"Uključivo ili" označavamo simbolom " ". Iskaz "p

q" znači "bilo p, bilo q, bilo i p i q" (podsjeća na uniju

dva skupa).

"Isključivo ili" označavamo simbolom " ", a iskaz"p

q" znači "bilo p, bilo q, ali nipošto i p i q" (kao unija

dva skupa bez njihovog presjeka). Iskaz k) u navedenim

primjerima je tipa "uključivo ili", a iskaz l) "isključivo

ili".

- "operacija negacije" (odricanja) u svakodnevnom govoru

je izražena sa "ne". Ona ne služi za povezivanje dva

iskaza (izreke), nego se primjenjuje i na jednostavnu i

na složeni iskaz (sastavljenu izreku). Obilježava se

znakom "¬" ili "¯". Tako izraz "¬ r" znači "nije r",

"suprotno od r". U takvoj notaciji "¬ r" je istinito ako

je r lažno i obratno. U teoriji skupova ovom operatoru

odgovara komplement skupa.

216

- "operacija implikacije" (posljedičnosti, uslovljenosti)

zamjenjuje jezičku konstrukciju koja sadrži termine "ako

... onda ...", "ukoliko ...tada ..." i slično. Označava se

simbolom strelice usmjerene desno "". Izraz "p q"

znači da "q slijedi iz p", "p ima za posljedicu q", "ako

je istinit p, tada je i q", "dovoljno je p da bi bilo i q",

"q je nužan uslov za p" i sl. U teoriji skupova ovaj bi

odnos odgovarao odnosu podskupa i skupa. Na primjer,

ako neki skup označimo sa Q a njegov podskup sa P, tada

iz činjenice da je x element podskupa P slijedi i da je x

element i skupa Q. Ali, ako x nije element skupa P, tada

postoji mogućnost i da je x element skupa Q i da to nije".

Iskaz lj) u gornjem primjeru je tipa implikacije.

Dakle, ako neki iskaz (po obliku) sadrži jednu ili

više varijabli iskaza povezanih logičkim operacijama, tada

ga nazivamo funkcijom iskaza. Funkcije iskaza, kao što

smo rekli, mogu imati, kao i varijable, dvije vrijednosti

(istina, laž), a prikazuju se matricama koje se zovu tabele

istinitosti ili tabele stanja.

14.2. Bulova algebra

Bulova algebra je dio matematičke logike - algebarska

struktura koja sažima osnovu operacija I, ILI i NE kao i

skup teorijskih operacija kao što su unija, presjek i

komplement. Bulova algebra je dobila naziv po tvorcu,

Džordžu Bulu (George Boole , 1815 - 1864.) engleskom

matematičaru. Džordž Bul sredinom 19. vijeka (1847.

godine) razradio je savršen matematsko-logički aparat

uspjevši da logičke operacije predstavi na algebarski

način. Svoje najznačajnije djelo Bul je objavio 1854.

godine pod naslovom: "Ispitivanje zakona mišljenja, na

kojima su zasnovane matematske teorije logike i

vjerovatnoće". Ovo poglavlje knjige sadrži onaj dio koji,

kako je u prethodnom poglavlju prikazano, nazivamo

"račun iskaza. Istina, račun iskaza neznatno se

razlikuje od Bulove interpretacije. Bul je prvi

matematičar u svijetu koji je razmatrao sisteme slične

algebri skupova te se danas takvi sistemi i nazivaju

Bulova algebra. Bulova algebra bavi se međusobnim

odnosima elemenata u skupu i između skupova.

217

Bulova algebra predstavlja matematičko sredstvo koje je

izuzetno pogodno za opisivanje događaja u kojima

strukturni elementi mogu poprimiti dvije vrijednosti: 0, 1.

Bulova algebra je definisana skupom elemenata, skupom

operacija nad elementima i skupom zakona koji definišu

osobine operacija i elemenata

Osnovne operacije su: negacija, konjunkcija, disjunkcija i

još su tu implikacija i ekvivalencija.

U (konvencionalnoj) algebri, neki izraz kao što je p + q

= r je opšti izraz koji se sastoji od varijabli p, q i r, koje

mogu imati numeričku vrijednost, i simbola za

matematske operacije kao što je sabiranje. U Bulovoj

algebri koristi se ista vrsta izraza ali varijable ne

označavaju brojeve nego iskaze, a matematički simboli

predstavljaju logičke operacije "I" i "ILI" koje se odnose

na taj iskaz. Prema tim pravilima, bilo kakvu

kompleksnu logičku funkciju moguće je svesti na tri

elementarne logičke operacije "I" (logičko množenje),

"ILI" (logičko sabiranje) i "NE" (negaciju).

Prema definiciji, Bulovu algebru čine: skup logičkih

iskaza i operacije: disjunkcije ("sabiranje"),

konjukcije ("množenje"), negacije i implikacije.

Možemo reći da je Bulova algebra sistem:

B = (0,1) , + , , ,

kojeg čini skup od dva elementa u kome su definisane

dvije binarne operacije: + ("sabiranje") i ("množenje") i

jedna unarna operacija ("negacija") kao i binarna

relacija među parovima toga skupa (implikacija).

Ovdje važe slijedeći postulati, pravila i zakoni (pri tome

smo operator zamijenili sa "+", a operator sa ""):

postulati:

0 + 0 = 0 0 0 = 0 0 = 1

0 + 1 = 1 0 0 = 0 1 = 0

1 + 0 = 1 1 0 = 0

1 + 1 = 1 1 0 = 1

pravila:

A + 0 = A A 0 = 0

218

A + 1 = 1 A 1 = A

A + A = A A A = A

A + A = 1 A A = A

A A = 0

zakon komutacije:

A + B = B + A

A B = B A

zakon asocijacije:

A + (B + C) = ( A + B) + C

A (B C) = (A B) C

zakon distribucije:

A (B + C) = ( A B) + ( A C)

A + (B C) = (A + B) (A + C)

zakon involutivnosti:

A = A

De Morganovi zakoni:

(A + B) = A B

(A B) = A + B

zakon implikacije:

A A

Ako A B i B C, onda A C

Ako A B i B A, onda A = C

tautologije:

(A B) (A + B)

219

Zakoni identičnosti, komplementarnosti, komutacije,

asocijacije i distribucije su analogija istih zakona iz

računa iskaza.

Bulova algebra je, osim kao dio apstraktne algebre,

izuzetno uticajna kao matematički temelj računarskih

nauka. Dokazano je da su zakoni kojima se definišu

različite kombinacije dva moguća (binarna) stanja u

osnovi isti sa zakonima odnosa logičkih iskaza koji mogu

biti "istiniti" ili "lažni".

15. ALGEBARSKE OSNOVE

DIGITALNIH RAČUNARA

Računarska aritmetika se razlikuje od aritmetike koju

koriste ljudi:

Računari izvršavaju operacije na brojevima čija je

preciznost konačna i fiksna

Računari brojeve predstavljaju u binarnom a ne u

decimalnom brojevnom sistemu

Aritmetičke operacije u računaru obavljaju se u

binarnom brojevnom sistemu, a njihova

interpretacija je u heksadekadnom brojevnom

sistemu

Binarna cifra zove se bit.

15.1. Sistemi brojeva - brojevni sistemi

Još u stara vremena Rimljani i Grci imali su svoje

sisteme brojeva u kojima su računari. Međutim, ti

brojevni85 sistemi bili su vrlo složeni i neprikladni za

izvođenje složenijih matematičkih operacija. Pretpostavlja

se da su tek Hindusi u Indiji (u jedanaestom vijeku) prvi

otkrili da se neki proizvoljan skup različitih stvari može

preslikati na jedan apstraktan ali uređen skup znakova.

Ovaj referentni skup sastavljen je od deset različitih

znakova koji se nazivaju cifre. Pri tome cifre su se

85 Koristimo termin “brojevni sistemi”, u smislu sistema brojeva,

a ne “brojni sistemi”, kako to rade neki autori, jer bi to onda

značilo da nečega ima veći broj - da su brojni, mnogi, tj. da ih

(sistema) ima više.

220

mogle pisati jedna do druge i time bi se dobile različite

vrijednosti. Na taj način nastao je dekadni brojevni sistem

kojim se i danas služimo. Pomoću dekadnih brojeva

mogu se izraziti veoma različiti podaci: broj

stanovnika, broj leukocita, površina zemljišta, ostvareni

društveni proizvod, broj učenika i studenata, udaljenost

planeta, itd. Pri tome smo veoma vješti u radu sa ovim

brojevima. Djeluje nam kao da je dekadni brojevni

sistem jedini mogući i jedini prirodan sistem u kome

možemo da računamo. Razlog takvom prividu je u tome

što smo na ovaj sistem navikli još od najranijih dana i što

se on ukorijenio u sve pore našeg života. Međutim,

dekadni brojevni sistem nije i jedini sistem u kojem se

mogu izraziti brojevi. Postoji čitav niz drugih brojevnih

sistema. Na pitanje da li se služe još nekim brojevnim

sistemom mnogi bi ljudi odgovorili odrečno, iako

znaju da sedmica ima 7 dana, dan 24 časa i čas 60 minuta.

“Tuce” se sastoji od 12, a “par” od 2 komada. Dakle,

prisutnost drugih sistema brojeva, osim onog s bazom

10, je očigledna iako se pri bilježenju pojedinih dijelova

takvih veličina služimo isključivo dekadskim zapisom. Jer,

ne možemo jednostavno zapisati podatak: 6 godina, 11

mjeseci, 12 dana i 17 časova kao dekadni broj 6111217,

iako su godine (6), mjeseci (11), dani (12) i sati (17)

pisani u dekadnom brojevnom sistemu. Taj broj ne pišemo

ni kao: 5 godina, 22 mjeseca, 40 dana i 65 časova, iako je

to tačno, nego ga najčešće pretvorimo u časove, tako

da njime možemo jednostavnije računati (kao

monomom), ako nam je potrebno.

Brojevni sistem je način označavanja ili izražavanja

brojeva, nizova znakova ili naziva. Uporedo s razvojem

pisma kroz čovjekovu istoriju razvijali su se i različiti

brojevni ssistemi koji se po strukturu dijele na:

- nepozicione ili aditivne,

- pozicione ili aditivno-multiplikativne.

Nepozicioni ili aditivni brojevni sistem je niz znakova u

kojima je broj jednak zbiru znakova od kojih je sastavljen,

npr. kao kod starih Rimljana:

XXXVII = 10 + 10 + 10 + 5 + 2 = 37

Ovakvi sistemi nisu omogućavali računske operacije kao

što omogućavaju pozicioni ili aditivno-multiplikativni

brojevni sistemi, kod kojih pozicije cifre u broju

221

predstavljaju veličinu pojedinih grupa datog niza s kojom

se pomnože i sve grupe saberu:

"stotinu četrdeset i pet" = 1 * 100 + 4 * 10 +

5 * 1 = 145

Primjer nepozicionog brojevnog sistema je sistem rimskih

brojeva. U ovom sistemu cifre uvijek imaju istu vrijednost,

bez obzira na kojoj poziciji se nalaze u broju.

Cifra I V X L C D M

Vrijednost 1 5 10 50 100 500 1000

Slika 60. Cifre rimskog brojevnog sistema

Brojevi i cifre rimskog brojevnog sistema koriste se za

obilježavanje spratova, književnih poglavlja, istorijskih

epoha i sl. ali ne i u matematici. Izvođenje aritmetičkih

operacija sa rimskim brojevima bilo bi nepraktično. Zbog

toga se ovaj sistem nije ni razvio u tom smjeru nego je tu

ulogu preuzeo pozicioni brojevni sistem.

Primjer 15.1: Usporedba oznaka cifara i brojeva u

dekadskom i rimskom brojevnom sistemu.

Dekadski 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Rimski I II III IV V VI VII VIII IX X

Dekads

ki

1

1

1

9

20 21 30 40 5

0

60 90 10

0

Rimski X

I

I

X

X

X

XX

I

XX

X

X

L

L L

X

X

C

C

Dekad

ski

10

1

119 19

0

20

0

30

0

40

0

50

0

50

1

90

0

10

00

Rimsk

i

CI CXI

X

CX

C

C

C

CC

C

C

D

D DI C

M

M

Pozicioni (težinski, aditivno-multiplikativni) brojevni

sistemi. Kod pozicionih brojevnih sistema cifra na

različitim pozicijama ima različitu težinu.

3 357

Cifra NAJVEĆE

težine

Cifra NAJMANJE

težine

222

Slika 61. Težine cifri u pozicionom brojevnom sistemu

Vrijednost svake cifre zavisi od njene veličine i njene

pozicije u broju. Najpoznatiji pozicioni brojevni sistem je

dekadski (decimalni brojevni sistem). U računarstvu se još

koriste binarni, oktalni i heksadekadni (heksadecimalni)

brojevni sistem. U principu moguć je brojevni sistem na

bilo kojoj bazi, ali je pitanje ćemu bi on praktično služio.

Svaki brojevni sistem karakterišu baza (osnova) i skup

simbola, tj. cifre (alfabet). Broj cifara azbuke sistema čini

njegovu osnovu. U dekadnom sistemu postoji 10 cifara

(0,1,2,...9) koje čine azbuku dekadnog brojevnog sistema,

pa kažemo da je baza dekadnog sistema B=10.

U zavisnosti od broja različitih cifara u nekom brojevnom

sistemu moguće je prikazati ograničeni broj različitih

brojeva. Taj kapacitet izračunava se po slijedećoj formuli:

K=Bn . Pri tome B je baza brojevnog sistema (npr. 2, 8, 10,

16), a n je broj različitih cifara brojevnog sistema.

Brojevni

sistem

Baz

a

Cifre Najveć

i

elemen

t

Binarni 2 0,1 1

Oktalni 8 0,1,2,3,4,5,6,7 7

Dekadni 10 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 9

Heksadekad

ni

16 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,

E,F

F

Slika 62. Cifre u brojevnim sistemima i njihov najveći element

Primjer 15.2: Izračunavanje kapaciteta brojeva u zavisnosti

od broja cifara i baze brojevnog sistema.

Sa 5 cifara u dekadskom brojevnom sistemu (osnova 10)

moguće je prikazati K=105=100.000 različitih brojeva. Sa

3 cifre u binarnom sistemu (osnova 2) moguće je prikazati

K= 23=8 različitih brojeva (nabrojimo ih):

223

000

001

010

011

100

101

110

111

Sa 8 cifara u oktalnom sistemu (osnova 8) moguće je

prikazati K= 88=64 različita broja. Sa 2 cifre u

heksadekadnom sistemu (osnova 16) moguće je prikazati

K= 162=256 različitih brojeva.

Dekadni brojevni sistem. Dekadni (decimalni) brojevni

sistem konstruiše se sabiranjem umnožaka njegovih cifara

i vrijednosti njihovih pozicija-mjesnih vrijednosti, na

primjer, hiljada, stotina, desetica i jedinica – za

četverocifreni decimalni broj:

Na primjer: 576=5*100+7*10+6*1

Mjesne vrijednosti su potencije broja 10, a cifre (ima ih

deset) su cijeli brojevi od nula (0) do devet (9). Brojčane

veličine u dekadnom sistemu prikazujemo slijedom cifara

pisanih u nizu s lijeva na desno. Najvrijednije ili

najznačajnije cifre su na lijevoj strani, da bi vrijednost

opadala udesno, tako da su krajnje desno najmanje

vrijedne ili najmanje značajne cifre.

8 0 5 1 7 2 2 x 100 = 2 x 1 =

2

7 x 101 = 7 x 10 =

70

1x 102 = 1 x 100 =

100

5 x 103 = 5 x 1000 =

5000

0 x 104 = 0 x 10000 =

0

224

8 x 105 = 8 x 100000 =

800000

805172

Slika 63. Dekadni zapis broja

Posmatramo li dekadni zapis broja 805172, vidimo da je

on sažeti zapis ovoga što se vidi na slici 18:

Brojevi 100 , 101 , 102 , 103, . . . itd. su težine,

dok cifre 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 0 određuju količinu

pojedinih težina u cijelom broju. Najmanja veličina koju

možemo prikazati na ovaj način je 0 x 10 =0.

Prikazivanje brojeva manjih od nula omogućeno je

uvođenjem posebne oznake - kod nas zapete (zareza), a u

engleskom govornom području tačkom, kojom se

označava da su brojevima desno od tog znaka pripisane

težine manje od nula (npr. 357,821). Težine iza zapete

(tačke) su: 10-1 , 10-2 , 10-3 , . . . itd.

Binarni brojevni sistem. Baza ovog brojevnog sistema je

broj dva, mjesne vrijednosti su potencije broja 2, a cifre

su 0 i 1, što znači da je zadovoljen uslov da je ona

(potencija) za jedan veća od najveće cifre. Kao što su

u dekadnom brojevnom sistemu mjesne vrijednosti bile

jedinice (100), desetice (101), stotice (102) itd., tako su u

binarnom brojevnom sistemu jedinice (20), dvice (21),

četvrtice (22), osmice (23) itd. Ovaj sistem brojeva čovjeku

za upotrebu je vrlo nespretan i nepraktičan, ali on je sa

stanovišta proizvodnje elektronskih elemenata i sklopova

najjeftiniji, najsigurniji i najpouzdaniji sistem jer

raspoznaje samo dva stanja: da li ima napona ili nema,

impuls ili bez impulsa, postoji li magnetsko polje ili ne,

itd. Pri tome, mogućnost greške svedena je na minimum,

jer mnogo je lakše ustanoviti da li napona ima ili nema,

nego izvršiti mjerenje tog napona bez greške.

Teoretski, međustanje ne postoji, tako da jedan

element ne može istovremeno biti u oba moguća stanja

(tj. prekidač ne može istovremeno biti isključen i

uključen).

Binarni zapis Vrijednost

u

225

dekadnom

brojevnom sistemu

0 1 0 0 1 1 1 x 20 = 1 x 1 =

1

1 x 21 = 1 x 2 =

2

0 x 22 = 0 x 4 =

0

0 x 23 = 0 x 8 =

0

1 x 24 = 1 x 16 =

16

0 x 25 = 0 x 32 =

0

19

Slika 64. Pretvaranje binarnog broja u dekadni

Princip stvaranja binarnog sistema identičan je

onom kod dekadnog brojevnog sistema. Baza sistema je

2, a težine su određene položajem cifara, i iznose: 20 ,

21 , 22 , 23 itd. Postoji zapeta kao znak razdvajanja

cjelobrojnih i razlomlje-nih vrijednosti. Na primjer,

dekadni broj 19, zapisan u binarnom brojevnom sistemu,

izgleda na slijedeći način: 010011.

Pretvaranje dekadnog zapisa u binarni takođe nije

zamršeno. Broj koji je potrebno napisati u binarnom

sistemu podijelimo sa 2 i pribilježimo količnik i ostatak.

Taj postupak ponavljamo sve dok nam količnik ne

postane jednak nuli, a ostatak jednak jedinici.

Na primjer, pretvorimo dekadni broj 305 u binarni:

305 : 2 = 152 ostatak 1

152 : 2 = 76 ostatak 0

76 : 2 = 38 ostatak 0

38 : 2 = 19 ostatak 0

19 : 2 = 9 ostatak 1

9 : 2 = 4 ostatak 1

4 : 2 = 2 ostatak 0

226

2 : 2 = 1 ostatak 0

1 : 2 = 0 ostatak 1

0

Slika 65. Pretvaranje dekadnog broja u binarni

Zatim, binarni broj se dobije čitanjem ostataka odozdo

prema gore. Dakle,

305(10) = 100110001(2)

Zbog naše navike da brojeve prikazujemo u dekadnom

sistemu prilično je teško napamet odrediti binarni

ekvivalent dekadnog broja. U ovom brojevnom sistemu

dekadni razlomak se u binarni pretvara metodom

množenja tako što se, prvo, dekadni broj pomnoži sa dva.

Zatim, ako postoji prenos lijevo od zapete, upisuje se 1, a

ako ne, upisuje se 0.

Na primjer:

0,638 x 2 = 1,276 postoji prenos lijevo binarno ,1

0,276 x 2 = 0,552 ne postoji prenos lijevo binarno ,10

0,552 x 2 = 1,104 postoji prenos lijevo binarno ,101

0,104 x 2 = 0,208 ne postoji prenos lijevo binarno ,1010

0,208 x 2 = 0,416 ne postoji prenos lijevo binarno ,10100

Slika 66. Pretvaranje dekadnog razlomka u binarni

Postupak pretvaranja dekadnog razlomka u binarni broj

završava se kada se postigne željena tačnost.

Binarni brojevni sistem je naročito važan u informatici,

jer računar radi na principima binarnih brojeva. On prima i

predaje podatke samo u binarnom brojevnom sistemu

koji je vrlo nepraktičan za pisanje i pamćenje.

Čovjeku je najprikladniji rad s dekadnim brojevima,

ali je pretvaranje binarnog broja u dekadnim i obratno

mukotrpno. Iz tog razloga uvedeni su oktalni i

heksadekadni brojevni sistemi, kod kojih je

pretvaranje relativno lagano, a puno se lakše pamte i pišu

od binarnih brojeva.

Heksadekadni brojevni sistem. Iako binarni brojevi

općenito služe za predstavljanje podataka u računaru,

227

oni su ljudima neprikladni za korišćenje. Da bi se

dobila mnogo kompaktnija predstava podataka,

koristi se heksadekadna notacija (engl. Hexadecimal

ili Hex) koja koristi bazu 16, a cifre su:

0123456789abcdef. Kao što se vidi, ovaj brojevni sistem

definisan je skupom od 16 cifara i to od standardnih

cifara iz dekadnog brojevnog sistema, ali i novih cifara

koje označavaju brojeve od 10 do 15. Da bi se izbjegle

dvocifrene "cifre", za standardnu notaciju cifara od 10 do

15 uzeta su slova od A do F kao cifre ovog brojevnog

sistema, tako da je:

A = 10, B = 11, C = 12, D = 13, E = 14 i F = 15.

Primjer jednog heksadekadnog broja je: 1F9A, ili duže

pisano (pretvoreno u dekadni brojevni sistem):

1x163 + Fx162 + 9x161 + Ax160

ili još duže pisano:

1x4096 + 15x256 + 9x16 + 10x1 = 4096 + 3840 + 144 +

10 = 8090.

Dakle:

1F9A(16) = 8090(10)

Binarni broj za koji želimo naći heksadekadni ekvivalent

podijelimo u skupine sa po četiri binarne cifre (brojeći s

desna). A, zatim, svakoj skupini posebno dodijelimo

heksadekadni ekvivalent. Na primjer:

0001 1111 1001 1010 binarno

1 15 9 10 dekadno

1 F 9 A heksadekadno

Napišemo li heksadekadne ekvivalente u istom nizu

dobićemo heksadekadni broj:

0001111110011010(2) = 1F9A(16)

Na ovaj smo način dugi niz nula i jedinica prikazali

četverocifrenim brojem, koji se lakše pamti i piše.

228

Heksadekadni broj se u binarni pretvara tako da se

svakoj heksadekadnoj cifri dodijeli binarni ekvivalent od

četiri cifre.

Na primjer:

F 3 A 1

1111 0011 1010 0001

Dakle:

F3A1(16) = 1111001110100001(2)

Mikroprocesori rade s binarnim brojevima upravo takvog

formata, pa je heksadekadni sistem najupotrebljavaniji

pri radu s računarima. Heksadekadni brojevni sistem je

pomoć sistemskom programeru da lakše pamti i piše

program u tzv. "mašinskom jeziku", odnosno da

prihvata podatke od računara. Računar "ne razumije" broj

prikazan u heksadekadnom obliku, te je neposredno prije

unošenja podataka u računar, podatke potrebno

pretvoriti u binarni brojevni sistem. Heksadekadni

sistem popunjava prazninu između dekadnog sistema,

koji je pristupačan korisniku računara, i binarnog

sistema u kome računar radi. Znakom "&" uvijek

označavamo da je neka cifra ili broj heksadekadni, na

primjer: Dekadno Binarno Heksadekadno

0

1

2

...

15

0000

0001

0010

...

1111

& 0

& 1

& 2

...

& F

Slika 67. Komparacija prikaza brojeva u različitim brojevnim

sistemima

15.2. Operacije u binarnom brojevnom sistemu

Sabiranje u binarnom brojevnom sistemu vrši se prema

slijedećim pravilima:

0 + 0 = 0

0 + 1 = 1

1 + 0 = 1

1 + 1 = 0 i prenosi se 1 (u lijevo)

229

Primjer 15.3 : Saberimo postepeno slijedeće binarne

brojeve:

110111 + 101101 = ?

a) 110111 b) 110111 c) 110111 d) 110111

+ 101101 + 101101 + 101101 + 101101

------------ ------------ ------------ -------

-----

? 0 00

100

prenos 1 prenos 1

prenos 1

e) 110111 f) 110111 g) 110111 h)

110111

+ 101101 + 101101 + 101101 +

101101

------------ ------------ ------------ ----

--------

0100 00100 100100

1100100

prenos 1 prenos 1 prenos 1

rezultat

Kontrolu tačnosti računa izvršićemo pomoću

dekadskih ekvivalenata binarnih brojeva:

110111 = 55(10)

+ 101101 = 45(10)

---------- -------

1100100 100(10)

15.3. Oduzimanje i zapisivanje negativnih

brojeva

Binarno oduzimanje se može definisati na sličan način

kao i binarno sabiranje. Mali problem za računar

predstavljaju negativni brojevi, tj memorisanje minusa.

Pokazalo se pogodnim da se umjesto negativnog broja

230

pamti njegov potpuni binarni komplement ("2-

komplement").

Prvim komplementom ("1-komplement") broja 7

(00000111) nazivamo binarni broj koji dobijemo kada

umjesto svake nule u tom broju stavimo jedinicu, a

umjesto svake jedinice nulu: -00000111 tada postaje

11111000.

Ako na prvi komplement dodamo 1 dobićemo drugi ili

potpuni komplement ("2-komplement") broja 7 i ujedno

zgodan način da se predstavi negativan broj, tj.

(11111001) = (-7) .

Postoji i drugi način. U zavisnosti od toga da li se u

računaru za zapisivanje broja koristi 1, 2 ili 3 bajta,

negativan cijeli broj predstavlja se u računaru brojem koji

se dobije kada se dotični broj oduzme od 27 , 215 ili 231 .

Taj broj zove se potpuni komplement negativnog broja.

Pravila binarnog oduzimanja su slijedeća:

0 - 0 = 1 1 - 1 = 0

1 - 0 = 1 10 - 1 = 1.

Prva tri pravila su poznata i u dekadnom brojevnom

sistemu, pa čak i četvrto pravilo. Ono pokazuje da se cifra

"1" može oduzeti od cifre "0" samo ako na značajnijoj

poziciji u broju od koga se oduzima postoje cifre. U

tom slučaju razlika 0 - 1 = 1, ali postoji i prenos koji se

oduzima od slijedeće značajnije cifre umanjenika

(minuenda - broja od kojeg se oduzima). Jedinica koja se

prenosi dodaje se slijedećoj većoj poziciji umanjioca

(suptrahenda - broja koji se oduzima), pa se onda vrši

oduzimanje na toj poziciji itd. Slično imamo i u dekadnom

brojevnom sistemu:

0 - 9 = 1 i postoji prenos "1" na slijedeću značajniju

poziciju umanjioca.

Primjer 15.4:

10000000 čita se: 1 do 1 jednako je 0 i

prenosi se 1

- 00000111 +1 +1 = 0 (pren. 1),

0-0=0

231

------------ +1 +1 = 0 (pren.

1), 0-0=0

1111111 prenos itd.

------------

1|0111001 rezultat

Ovo se oduzimanje moglo obaviti i na drugi način,

dodavanjem binarnog komplementa. Kao što smo rekli,

binarni komplement dobijemo tako da umjesto svake

cifre broja koji se oduzima napišemo njegov komplement

do jedinice (to znači da umjesto nule pišemo jedan, a

umjesto jedan pišemo nulu) i tako dobivenom broju

pribrojimo jedinicu.

Na primjer:

| 10000000 128(10)

+| 11111000 248(10)

+| 1

1(10)

------------------- ---

--------

1| 01111001 377(10)

Na ovaj način se operacija oduzimanja svela na operaciju

sabiranja.

Treba uočiti da smo u našem primjeru dobili "1"

na devetom, najznačajnijem mjestu, ali se ona ne uzima u

ovom slučaju u obzir, jer ne spada u mjesta za zapisivanje

pozitivnih i negativnih binarnih brojeva.

Važno je napomenuti da prilikom predstavljanja

pozitivnih brojeva u računaru najznačajnija cifra je uvijek

jednaka "0", a (prema algoritmu za 2-komplement kôd)

ova cifra je jednaka "1" za negativne binarne brojeve.

Znači da se binarni broj može prepoznati, da li je pozitivan

ili negativan, samo na osnovu ove najznačajnije cifre.

U računar je ugrađen sklop za sabiranje da bi se

mogle vršiti operacije sabiranja binarnih brojeva. Iz

razloga ekonomičnosti, postupak oduzimanja se provodi

pomoću istog sklopa za sabiranje uvođenjem komplementa

binarnog broja.

Dvostruki komplement nekog binarnog broja je broj

koji sabran s originalnim brojem daje nulu (0) i pretek

(engl. overflow, čit. overflou) jedinicu (1). Dvostruki

komplement nekog broja ili "2-komplement-kôd"

smatraćemo njegovom negativnom vrijednošću. Na

232

primjeru broja sa 4 binarne cifre, ili bita, dvostruki

komplementi i njihovi dekadni ekvivalenti dati su u

narednoj tabeli.

Binarni

broj

Dekadni

ekvivalent

Dvostruki

komplement

Dekadni

ekvivalent

0001 1 1111 -1

0010 2 1110 -2

0011 3 1101 -3

0100 4 1100 -4

0101 5 1011 -5

0110 6 1010 -6

0111 7 1001 -7

0000 0 0000 0

1000 8 1000 -8

Tabela 2. Dvostruki komplementi brojeva sa 4 binarne cifre

15.4. Operacije u heksadekadnom brojevnom

sistemu

Sabiranje u heksadekadnom brojevnom sistemu vrši se

po istom postupku kao i kod dekadnog brojevnog

sistema. Jedina razlika o kojoj se praktično mora voditi

računa je u tome da je baza heksadekadnog sistema

šesnaest (16), a ne deset (10). To znači da je, na

primjer, u ovom sistemu: 8+3=B , ili 9+3=C (i nema

prenosa), dok je u binarnom sistemu 1 + 1 = 10 (čit. "nula

i prenešeno je 1").

Heksadekadno sabiranje, primjer:

52E,A + 168B5,4 = ?

a) 52E,A b) 52E,A c) 52E,A d)

52E,A

+ 168B5,4 + 168B5,4 + 168B5,4 +

168B5,4

------------ ------------ ------------

------------

? E 3,E

E3,E

233

Objašnjenje gornjeg postupka:

(A+4=10+4=14=E), (E+5=14+5+19=16+3=3+prenos 1),

(1+2+B=3+B+11=14=E)

e) 52E,A f) 52E,A g) 52E,A

+ 168B5,4 + 168B5,4 + 168B5,4

------------ ------------ ------------

DE3,E 6DE3,E 16DE3,E

Objašnjenje gornjeg postupka: (5+8=13=D), (0+6=6),

(0+1=1).

Množenje i dijeljenje u heksadekadnom brojevnom

sistemu odvija se po postupku koji je analogan kao kod

dekadnog brojevnog sistema.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1.Šta karakteriše (označava) svaki brojevni sistem?

234

16. PREDSTAVLJANJE

PODATAKA U RAČUNARU

U onome što primamo preko svojih čula mi dobivamo

saopštenja - poruke o okolini. Prema nekim istraživanjima

izračunato je da čovjek preko svojih čula prima preko 108

bita u jednoj sekundi. Međutim, veći dio ove ogromne

količine saopštenja nisu informacije i bez značaja su za

čovjeka.

U računarima informacije se predstavlja na način koji je

omogućila savremena tehnologija, a to je veličina napona

ili struje, broj električnih signala itd. Kako je već u jednom

od prethodnih poglavlja izloženo, rad digitalnog računara

bazira se na dva definisana fizikalna stanja:

1. ima impulsa (napona) ------- simbolička oznaka

„1“

2. nema impulsa (napona) ---- simbolička oznaka

„0“

To znači da se elektronski sklopovi, koji u računaru

obavljaju razne operacije, ponašaju slično prekidačima, a

različitim elektronskim izvedbama izvršavaju operacije sa

stanjima "1" i "0" po zakonima logičkih prijedloga koji

mogu biti istiniti ili neistiniti (lažni).

Za predstavljanje podataka u memoriji računara ili u

skladištima za trajnije čuvanje podataka (čvrsti disk, CD,

DVD, i dr.) koriste se različiti formati zavisno od toga o

kakvim se podacima radi i koje će se operacije u procesu

obrade podataka nad njima izvršavati. Zajedničko za sve

formate je da se podaci u računaru registruju u obliku

binarnih nizova za čije se generisanje u osnovi koriste

dva opšta koncepta predstavljanja podataka: binarni

brojevni sistemi i binarni kodovi.

Svaki podatak koji računar ima u sebi predstavljen je

nizom cifara binarnog brojevnog sistema (0 i 1). Međutim,

podatke koji se smještaju u memorijske i skladišne jedinice

računara i koji se obrađuju, uopšte uzevši, moguće je

podijeliti u dvije grupe:

numeričke (brojčane) podatke, i

nenumeričke (ostale) podatke.

235

Numerički (brojčani) podaci su podaci u računaru koji

simbolišu neke veličine ili odnose, odnosno predstavljaju

neke brojne vrijednosti "iz života" i sa kojima se imaju

namjeru vršiti razne matematske operacije i računanja.

Nenumerički podaci su podaci u računaru koji sadrže

neku informaciju koja se u spoljnom svijetu (van računara)

ne može predstaviti brojevima. Primjera ima mnogo više

nego primjera za numeričke podatke:

običan tekst,

formatirani tekst (npr. tabela sa imenima

studenata),

slika,

video zapis,

audio zapis,

jednačina ili formula,

program (izvorni kôd ili prevedeni-izvršni

program) itd.

Svaki podatak nenumeričkog tipa prevodi se u niz brojeva,

predstavljenih na način blizak računaru. Sve

transformacije se dalje vrše nad tim brojevima, a podaci se

takođe u tom formatu skladište na masovnim memorijskim

medijima (magnetnim, optičkim itd).

Fizički, u digitalnom računaru podatak je predstavljen s

naponima koji imaju samo dvije moguće vrijednosti. U

različitim računarima te su vrijednosti različite, ali su

uvijek samo dvije. Zato umjesto napona kao fizičke

veličine uvodimo uopšteniji pojam - binarna ili dualna

cifra, kao logičku veličinu. Ona ima samo dvije moguće

vrijednosti koje općenito označavamo sa 1 i 0. Vrijednost

dualne cifre označavamo još i na druge načine, npr. "da" i

"ne", “yes” i “no”, "pravilno" i "nepravilno", "true" i

"false", “istina” i “laž”, "set" i "clear". Za razumijevanje

principa i logike funkcionisanja računara, oznake nisu

uopšte značajne, nego je važno da znamo da "1", "da",

“yes”, "pravilno", "true", “istina” ili "set" označavaju istu

vrijednost.

Binarnu cifru označavamo kratko sa bit, što je skraćenica

od engleskih riječi "binary digit" (binarni znak). Tako se

broj 1010 smatra četverobitnim (binarnim) brojem, a broj

101 trobitnim brojem. Krajnji lijevi bit binarnog broja

236

naziva se najznačajnijim bitom (engl. MSB-Most

Significant Bit); njemu pripada najveća težina, a krajnji

desni bit, najmanje značajan bit (LSB-Least Significant

Bit) i pripada mu najmanja težina. U računaru bitovi se

obično ne obrađuju pojedinačno nego se razmjena

podataka obavlja u skupovima. Skup bitova u istom

računaru je uvijek jednako veliki i nazivamo ga računarska

riječ. Računar raspolaže sa mnoštvom registara za

memorisanje binarnih podataka. Većina njih u određenom

uređaju su iste dužine n. Svaki od njih može memorisati n

bita binarne informacije. Dakle, informacija memorisana u

jednom registru naziva se riječ. Različiti računari imaju

riječi sa 8, 12, 16, 18, 24, 32, 64 ili više bita. Riječ

sastavljenu od 8 bita nazivamo bajt (od engl. byte).

MS bit

LS bit

0 1 1 0 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 1

bajt bajt

r i j e č

Slika 68. Binarni broj sastavljen od dva bajta

(Riječ 16-bitnog računara)

U računarskoj riječi pojedini bitovi nemaju unaprijed

neko određeno značenje. Njihovo značenje zavisi od

područja u kojem je podatak upotrebljen.

U većini računara bajt (byte) je jedinica za količinu

informacije dugačku 8 bita (bit). Većina računara koriste

bajt da njime prikažu znakove kao što su slova, brojevi

(cifre) ili tipografski simboli (na primjer: "g", "5", ili "?").

Bajt takođe može da sadrži niz bitova koji trebaju da se

koriste u nekoj dužoj jedinici u aplikacione svrhe, na

primjer: niz bitova koji vizuelno čine sliku u programu

koji ispisuje slike.

U nekim računarima 4 bajta čine jednu riječ, a u nekim

računarski procesori mogu raditi sa dvo-bajtnom ili jedno-

bajtnom programskom instrukcijom. Bajt se kraće piše sa

"B", a bit se kraće piše sa "b". Kapacitet skladišta podataka

237

u računaru (eksterne memorije-storages) se obično mjeri u

dimenzijama koje su višekratnici bajtova. Na primjer, neki

hard disk kapaciteta 820 MB sadrži nominalno 820

miliona bajtova ili megabajta informacije. Umnošci

bajtova baziraju se na eksponentima (potencijama) baze 2 i

obično se iskazuju kao “zaokruženi” decimalni broj. Na

primjer, jedan megabajt ("jedan milion bajtova") je u stvari

1,048,576 (decimalno) bajtova. Konfuzija dolazi otuda što

neki proizvođači čvrstih diskova, a i rječnika jezika,

navode da bajtovi za računarska skladišta podataka trebaju

da se računaju kao eksponenti sa bazom 10, tako da bi

megabajt zaista bio jedan milion decimalnih bajtova.

16.1. Tipovi podataka u računaru

U računarima uglavnom upotrebljavamo četiri tipa

podataka: Bulov podatak (logički podatak), numerički

podatak, znakovni kód i mašinski kód. Za svaki tip

podataka važe posebni dogovori i metode obrade.

Bulov podatak, ili logički podatak, je naziv za

podatak sa dvije moguće vrijednosti. Taj podatak u

računaru je moguće predstaviti sa samo jednim bitom.

Podatak o stanju kontakta možemo, na primjer,

predstaviti tako da vrijednost "kontakt je spojen"

predstavimo u odgovarajućem bitu s 1, a vrijednost

"kontakt je rastavljen" s 0. Kako računar uglavnom ne

obrađuje same bitove nego cijele riječi, primjerenije

je predstaviti svaki Bulov podatak sa cijelom riječi, mada

je to rasipništvo. Prema dogovoru, vrijednost podatka je

ponovljena u svim bitovima riječi. U računaru s

osmobitnom riječi podatak "kontakt je spojen" ("1")

predstavljen je sa rječju 11111111, a podatak "kontakt je

rastavljen" ("0") sa rječju 00000000.

Numerički podatak: Večina informacija u tehničkim

sistemima data je sa brojevima. U osambitnoj riječi može

se napraviti 28 = 256 različitih kombinacija sa po osam

jedinica i nula. Tih 256 kombinacija može da predstavlja

bilo kojih 256 različitih brojeva, ali su ipak u

stvarnosti brojevi predstavljeni u jednom od oblika

binarnog zapisa. Svi digitalni računari su građeni tako da

aritmetičke operacije izvode sa tako zapisanim brojevima.

238

Svaki pozitivan broj može se tačno na jedan način zapisati

u obliku:

R = a0 qn + an-1 qn-1 + . . . + a1 q + a0 + a-1 q-1 + . . . + a-m q-

m + ...

gdje je q prirodan broj, koji zovemo osnova (baza)

brojevnog sistema, a ai su koeficijenti za koje važi

ograničenje

0 ai q

Ako za osnovu izaberemo q = 2 onda dobijamo binarni

sistem. Koeficijenti ai, u skladu sa ograničenjima, biće

binarne cifre 0 i 1. Pored ovog sistema koriste se još

dekadni sistem sa osnovom 10 i ciframa 0,1,2,3,...,9,

oktalni sistem ( q = 8 ) i ciframa 0,1,..., 7 i heksadekadni

sistem ( q = 16 ) i ciframa 0,1,2,3,...,9, A, B, C, D, E, F.

Da bismo izbjegli dvosmislenost, pri istovremenoj

upotrebi više brojevnih sistema, uz broj pišemo i osnovu

brojevnog sistema, na primjer:

26(10) = 11010(2) = 32(8) = 1A(16)

Numerički podaci u memoriju računara mogu biti

zapamćeni (zapisani, memorisani) kao:

- brojevi sa čvrstom (nepomičnom) tačkom,

- brojevi sa pomičnom tačkom.

16.2. Prikaz brojeva sa čvrstom tačkom

Većina računara radi sa aritmetikom dvojnog

komplementa86. Riječ računara može sadržavati i pozitivan

i negativan broj. Predznak označava najznačajniji bit - bit

predznaka. Nula označava pozitivne brojeve, a jedinica

negativne. Ostali dio riječi sadržava broj i to uz pozitivni

predznak veličinu broja, a uz negativni predznak dvojni

komplement tog broja. Prema tome, ako riječ računara ima

86 Binarna aritmetika koristi različite metode svođenja postupka

oduzimanja na postupak sabiranja, a jedna od njih je dvojni

komplement.

239

n-bitova, sa n-1 bitova prikazuje se vrijednost broja koji

može biti bilo koji cijeli broj između 0 i 2 n-1 .

Kako se sve računske operacije u računaru prevode u

sabiranje tome je i prilagođen sistem označavanja brojeva i

to na način da MSB-bit predstavlja predznak ("1" za

negativni i "0" za pozitivni broj), a svi negativni brojevi se

s preostalim bit-ovima prikazuju kao dvojnom

komplementu prirodnog binarnog niza.Na narednoj slici

dajemo prikaz predstavljanja niza brojeva od -8 do +8 u

četverobitnoj notaciji.

. Slika 69. Prikaz zapisa pozitivnih i negativnih brojeva

u binarnoj notaciji

Na taj način definisana je i nula ( 0000 ). Prema prethodnoj

tabeli vidi se da je raspon negativnih brojeva nešto veći u

odnosu na pozitivne. MSB bit tokom računskih operacija

čuva se u posebnom registru procesora računara kako bi on

znao kako da postupi s binarnim brojem prema zapisu u

registru. Kao što smo već ranije rekli, procesor računara

sadrži više registara namijenjenih za računske operacije. O

svim računskim operacijama u logičkoj strukturi procesora

brine se aritmetičko-logička jedinica, najvažniji logički

uređaj u CPU.

Dakle, registar kapaciteta 8 bita može primiti cijele

brojeve od 01111111 do -10000000 (+127 do -128) i

240

ako se ne prekorače navedene granice mogu se unutar njih

obavljati cjelobrojne matematičke operacije (integer):

sabiranje, oduzimanje, množenje, cjelobrojno dijeljenje i

potenciranje. Ako se koriste dva 8 bit-na registra kako bi

se objedinili u jedan 'veći' može se koristiti raspon od

0111111111111111 do 1000000000000000 (+32767 do -

32768) unutar kojeg će se obavljati cjelobrojne

matematičke operacije (long integer).

Međutim, problem je šta činiti s većim brojevima ili

realnim brojevima? Ne može se upotrebiti više registara od

fizički ponuđenih u ustrojenoj strukturi procesora. Brojevi

koji imaju decimalni dio nazivaju se realni87. U dekadnom

sistemu realni brojevi prikazuju se tako da tačka odvaja

cijeli dio od razlomljenog dijela. 2.54, 25.4 i 0.0254 su

primjer realnih dekadnih brojeva. Ovakav način prikaza

naziva se zapis s nepokretnom tačkom. Kako je

nepraktičan za vrlo velike ili vrlo male brojeve, radije se

koristi eksponencijalni prikaz brojeva, odnosno zapis s

pokretnom tačkom, koji sadrži mehanizam predznaka (s),

baze (b), eksponenta (e) i preciznosti (p). Pisanje brojeva u

obliku pokretne tačke poznato je i pod nazivom

eksponencijalna notacija.

Na primjer:

8.5E + 7 odgovara 8.5 107.

Eksponent pokazuje za koliko mjesta treba decimalnu

tačku pomjeriti u lijevo ili desno. Ako je eksponent

pozitivan tačka se pomjera udesno, a ako je negativan

tačka se pomjera ulijevo.

Tačnost računanja u računaru nije ista ako se računa s

realnim brojevima ili s cijelim brojevima. Ako se koristi

zapisivanje brojeva u eksponencijalnom obliku tačnost

zavisi od broja bitova koji se koriste za zapis mantise.

Veličina broja zavisi od broja bitova koji služe za zapis

eksponenta. U praksi se uvek radi zaokruživanje

decimalnih brojeva zbog čega nastaje izvesna greška.

87 Broj 235 i 235.0 u običnoj aritmetici prikazuje istu vrijednost,

međutim, tako napisane vrijednosti u nekim programskim

jezicima, npr. u Pascalu, znače različite tipove podataka. One će

biti i različito prikazane unutar računara pa će i rezultat obrade

biti različit. One se zato u tim programskim jezicima ne smiju

poistovijetiti.

241

Objašnjenje rečenog može se naći u slijedećem. Nad

realnim brojevima definisane su standardne operacije

realne aritmetike: sabiranje, oduzimanje, množenje,

dijeljenje i potenciranje. Međutim, zbog ograničene i

konačne dužine memorijskih ćelija za pamćenje realnih

vrijednosti u memoriji računara, praktično je nemoguće

prikazati i u memoriji upamtiti proizvoljnu realnu

vrijednost, već samo vrijednost iz podskupa realnih

vrijednosti. Drugim riječima, realni tip podataka (realnih

brojevi) na računaru je konačan skup realnih vrijednosti.

Zbog toga se računske operacije ne obavljaju s tačnim

nego s približnim vrijednostima. Posljedica toga je

činjenica da su rezultati operacija aproksimacija tačnih

rezultata.

16.3. Prikaz brojeva sa pomičnom tačkom

Prema ovom označavanju broj je podijeljen na dva

dijela, na mantisu (brojevni dio) i na eksponent (nad

nekom bazom). U dekadnom brojevnom sistemu, na

primjer, broj 15 može se prikazati na slijedeći način:

0.15 * 102

1.5 * 101

15.0 * 100

150.0 * 10-1

1500.0 * 10-2

U gornjem primjeru je dat prikaz u dekadnom

brojevnom sistemu da se lakše prihvati pojam decimalne

tačke koja se 'pomiče' u zavisnosti od eksponenta.

Preciznost je 'odrezala' dio decimala prikazanog broja.

Ista logika primjenjuje se u binarnom brojevnom

sistemu. Predznak određuje MSB bit kako je prikazano u

tabeli na slici 70. Dakle, jedan dio registra sadržavaće

podatak o predznaku, eksponentu i preciznosti a ostatak će

biti cifre broja u zadatoj preciznosti.

Način prikazivanja pomične tačke u računaru sličan je

ovome. Računar radi sa binarnim podacima, pa se mantisa

i eksponent prikazuju binarno. Mantisa i eksponent mogu

imati dva predznaka a za predznake su predviđena dva

bita. Na donjim slikama prikazani su brojevi sa čvrstom i

pomičnom tačkom za 36-bitnu riječ. Kod malih računara

242

upotrebljava se više riječi za prikaz brojeva sa pomičnom

tačkom (upisani brojevi su broj bita rezervisanih za

zapisivanje dijela broja) .

a) Broj sa čvrstom tačkom

Predznak Brojčana vrijednost

1 3 5

Slika 70. Mjesto MSB bita u registru - ćeliji memorije

a) Broj sa pomičnom tačkom

Predznak mantise Predznak eksponenta Mantisa

1 1 7 2 7

Eksponent

v) Alfa-numerički znakovi

znak znak znak znak

znak znak

6 6 6 6 6 6

16.4. Kodiranje i dekodiranje

Pojam predstavljanja informacija u računaru često se

zamjenjuje pojmovima - zapis informacije ili kodiranje

informacije. Postoje određena pravila slaganja znakova -

gramatička pravila, koja treba poštovati i prilikom

predstavljanja informacije. Pravila zapisivanja informacija

nazivamo kôd.

Za međusobno sporazumijevanje ljudi upotrebljavaju

se slova, cifre, alfanumerički znakovi i neki posebni

znakovi. Informacije se predstavljaju nizovima ovih

znakova. Ovi znakovi koriste se i u komuniciranju čovjeka

sa računarom. Pomoću njih se zapisuju podaci koji se

243

saopštavaju računaru. Isto tako, računar rezultate ili svoje

poruke saopštava u obliku zapisa ovim znacima. U

računaru su informacije predstavljene pomoću dva znaka.

Označimo jedan od njih nulom (0), a drugi jedinicom (1).

Zapis i kodiranje informacija u računaru obavlja se

formiranjem nizova od ova dva znaka, na primjer:

10010101.

Osnovni zadatak koji računar treba da ispuni je mogućnost

prikazivanja i memorisanja brojeva, te izvršavanje logičkih

i aritmetičkih operacija sa tim brojevima.

Dakle, da bi se alfanumeričkim podacima obavile

potrebne logičke (I, ILI, NE) operacije, oni se prema

odgovarajućim pravilima (sistemi kodiranja) moraju

transformisati u oblik koji odgovara računarskom sistemu.

Bez kodiranja ne bi moglo doći ni do razmjene podataka

i informacija, odnosno do komunikacije sa računarskim

sistemom.

Kodiranje je pridruživanje jednog skupa simbola

drugom skupu simbola. U obradi i manipulisanju

podacima kodovi se primjenjuju za predstavljanje

znakova:

- u računarima,

- u perifernim uređajima i medijima za čuvanje podataka, i

- kod prenosa podataka.

Pojedini kodni sistemi koriste se samo u nekim

dijelovima sistema za obradu, prenos i čuvanje podataka.

Na primjer, Holeritov (Hollerith-ov) kod bio je u

primjeni ograničen na nosač podataka bušenu papirnu

karticu, Bodov (Baudot-ov) kod na bušenu papirnu

traku i prenos podataka telegrafom, dok se drugi kodovi,

na primjer ASCII (čit. eski) i EBCDIC (čit. i-bi-si-di-ai-si

ili kraće: ibsidik), primjenjuju i u računarima i perifernim

uređajima i nosiocima podataka i u prenosu podataka.

Dekodiranje je obrnuti postupak od kodiranja. Ako se

radi o primanju poruka, onda se fizički znakovi

pretvaraju u odgovarajuće semantičke znakove, odnosno

u znakove alfabeta u kojem su bili prije slanja, ili u

znakove alfabeta koji za primaoca imaju isto značenje kao

i za pošiljaoca. U računarima se najviše koristi

algoritamsko dekodiranje. Ako se poslužimo prethodnim

primjerom onda će se dekodiranje provesti prema ovom

pravilu:

244

XZZZ 00

11

22 222

Primjer dekodiranja:

5212021101 012

Dekodiranje binarnih kombinacija može se provesti i

pomoću binarnog stabla. Binarno stablo dobija se

kombinacijom binarnih odluka na pojedinačnoj poziciji.

Ako se radi o tri znaka, onda se mogu donijeti tri binarne

odluke, kao što prikazuje slika 10.

U svakoj tački binarnog stabla donosi se jedna od

binarnih odluka, tj. ili "0" ili "1", dok ne dođemo do

tražene kombinacije koja omogućuje dekodiranje.

Bez odgovarajućeg kodiranja i dekodiranja signala ne

bi bilo moguće izvršiti njihov prenos, tj. ne bi se mogle

uspostaviti komunikacione veze. Na to nas podsjeća i

Šenonov model komuniciranja.

Binarni alfabet

Semantički alfabet

0 000

0

0

1 001

1

0 010

2

0 1

1 011

3

100

4

0

245

1 0 1 101

5

Slika 71. Dekodiranje pomoću binarnog stabla

ASCII (znakovni) kôd. Računaru za komunikaciju sa

vanjskim svijetom nisu dovoljni samo brojevi, potrebni

su i drugi znakovi. Pri prepoznavanju znakova, koje

računar opet prima samo u binarnom obliku, ne

smije biti dvosmislenosti. Zato za svaki znak mora biti

unaprijed dogovorena samo jedna binarna kombinacija,

tj kôd. Svaka binarna kombinacija smije pripadati samo

jednom znaku (dva različita znaka ne smiju imati isti

kôd). Većina računara koristi kôd sa imenom ASCII (engl.:

American Standard Code for Information

Interchange= Američki standardni kôd za razmjenu

informacija). Taj kôd sadrži slijedeće skupove znakova:

velika i mala slova engleske abecede, znakove razdvajanja

i interpunkcije, matematske simbole, znakove za

kontrolu oblika (npr."razmak", "novi red", "nova

stranica" itd.) te druge kontrolne znakove (npr. "kraj

prenosa") i neke posebne znakove (%, Č, $, #, Ž, !, _, (, *,

&, itd).

Za kodiranje abecede (mala i velika slova, brojevi i

znakovi interpunkcije) dovoljno je 7 bita (27 =128

različitih kombinacija - znakova). Međutim, kodiranje u

ASCII kôdu vrši se sa 8 bita, čime je moguće ostvariti

28=256 različitih bajtova. Neke od tih kombinacija koriste

se za kodiranje malih i velikih slova, brojeva i posebnih

znakova i komandnih informacija (aritmetičke i logičke

operacije, naredbe za prenos podataka), a jedan broj

kombinacija ostaje neiskorišten.

Tokom razvoja računarske tehnologije definisano je više

varijanti ovoga koda. Najčešće je u upotrebi osam bit-na

varijanta u kojoj je prvih 128 kombinacija (0-127)

standardizovano, a drugih 128 kombinacija (128-255)

ostavljeno je na volju korisniku da sam kreira kodne

elemente. Dakle, standardni ASCII kôd sadrži 128

znakova, za šta je sasvim dovoljno 7 bitova da se

predstavi svaki znak. Često standardnom kôdu dodamo

na lijevoj strani još i osmi bit. Taj najviši bit (na poziciji sa

246

najvećim značajem) naziva se bit parnosti i s njim je

moguće provjeravati da li je računar primio znak bez

greške.

U tabeli za ASCII znakove slovo A kodirano je sa

01000001, slovo a sa 01100001, slovo B sa 01000010,

slovo b sa 01100010 itd. S druge strane, cifra 5 kodirana

je sa 00110101, dok cifra 1 ima kód 00110001.

Slika 72. Jedan dio tabele ASCII binarnog koda

Dužina znaka kodiranog ASCII kodom je 10 bita od

kojih je prvi bit "startni", slijedi 7 bitova po jednom

znaku, zatim 1 bit "parnosti" i 1 STOP bit

(1+7+1+1=10). Dužina EBCDIC koda je 11 bita

(1+8+1+1=11).

Ostali poznatiji binarni kódovi su još: NBC (en-bi-si),

BCD (bi-si-di), EBCD (i-bi-si-di), EBCDIC (skr. ibsidik)

i GRAY (grejov kôd).

ASCII je jedan od starijih standarda za kodiranje koji

definiše samo 127 karaktera88. Iako je standard

88 Dokumenti se sastoje od karaktera, kao što su npr. latinično A,

ćirilično И, arapsko slovo ili kinesko 水. Ono što se u ovom

tekstu naziva imenom „karakter“ (od engl. character-znak) u

247

sedmobitan, obično se za kodiranje svakog karaktera

koristi cio jedan bajt.

Kako se za različita podneblja koristi različiti kod, u praksi

nastaje problem kod prenosa tekstova kodiranih različitim

nacionalnim varijantama ASCII koda. Samo slova

engleskog alfabeta, brojevi i jedan dio interpunkcija mogu

se smatrati sigurnim u prenosu podataka.

Ovim problemima bavi se, opisuje i objedinjava standard

ISO Međunarodnog udruženja za standarde u Ženevi

(International Standards Organization), kojem je zadatak

donošenje međunarodnog standarda za naučne i tehničke

djelatnosti.

Probleme kodnih strana za naše podneblje rješava Unikod

(Unicode), rašireni svjetski standard koji omogućava

prikaz slova, tehničkih simbola i posebnih karaktera na

osnovu ISO/IEC 10646 standarda.

Unicode koristi jedinstven broj za svaki znak, bez obzira

na platformu, bez obzira na program, bez obzira na jezik.

Njime je opisan svaki znak iz svih poznatih „živih“ jezika.

Time nema "opasnosti" da će dokument koji napišemo u

BiH biti drugačije prikazan na nekom računaru u

Australiji.

Na Linux i Unix operativnim sistemima ovaj kod nosi

oznaku UTF-8. Tradicionalni set karaktera od 8 bita koji se

koristi, nazvan SBCS (Single-Byte Character Set), sa 256

znakova ima za naše podneblje u Windows operativnom

sistemu kodnu oznaku 1250 s naznakom 'Central Europe'

(charset=windows-1250). Za Windows operativni sistem,

za nas, kodna tabela nosi oznaku 1250 s naznakom 'ANSI -

Central Europe'.

Dvije familije kodnih strana dominiraju - ISO-8859

familija standardizovana od strane međunarodne

organizacije za standardizaciju i windows-125x

protežirana od strane kompanije Majkrosoft.

nekim starijim dokumentima se javlja pod imenom char set – niz

znakova.

248

Navodimo kodne strane koje se najčešće koriste za zapis

tekstova na našem jeziku.

- ISO_8859-1 - Latin-1. Pored ASCII simbola, definiše

latinične simbole korišćene u zapadnoevropskim

jezicima.

- ISO_8859-2 - Latin-2. Pored ASCII simbola, definiše

latinične simbole korišćene u centralnoevropskim

jezicima (između ostalog i dijakritike š, ć, đ, č i ž).

- ISO_8859-5 - Latin-5. Pored ASCII simbola, definiše

ćirilične simbole.

- windows-1250 - Majkrosoftova kodna strana koja

pored ASCII simbola definiše latinične simbole

korišćene u centralnoevropskim jezicima (između

ostalog i dijakritike š, ć, đ, č i ž).

- windows-1251 - Majkrosoftova kodna strana koja

pored ASCII simbola definiše i ćirilične simbole.

Navedene kodne strane predstavljaju proširenja ASCII

tabele i definišu po 255 karaktera. Prvih 127 karaktera se

poklapaju sa ASCII tabelom, dok su naredni karakteri

specifični, obično za neko geografsko područje. Prilikom

kodiranja, naravno, svaki karakter zauzima 1 bajt.

Primjer 16.1: Interesantno je da međunarodni standardi u

računarstvu nemaju težinu nekakve zakonske regulative,

već su to uglavnom preporuke. Ako neko šalje poruku koja

se bazira na primjeni ASCII koda, svi koji taj kod

primjenjuju mogu je razumjeti. Ako neko koristi neka

individualna rješenja upitno je koliko će ga 'zapasti'

nekompatibilnost s ostalim članovima zajednice. Ko će

kupiti nekakav DVD uređaj, koji se ne pridržava

preporučenih standarda, ako ne može na njemu da gleda

filmove? Bez obzira na to što je možda tehnički napredniji.

U računarstvu se koriste još neki specifični načini

kodiranja i kodovi, na primjer: štapičasti ili prugasti kod

(bar code) i beep kod (beep code).

Štapičasti kod je kod kod kojeg se zapis čini pomoću

crtica, poseban raspored debljih i tanjih crta kojim je

opisana brojčana, slovna ili obje informacije. Takav zapis

koristi se za automatsku identifikaciju, a moguće ga je

očitati pomoću čitača štapičastog koda koji u radu koristi

optička načela, i koje će računaru proslijediti odgovarajuće

249

binarne podatke na bazi očitanog. Često je u upotrebi kod

označavanja robe široke potrošnje u trgovinama,

skladištima, automatskoj proizvodnji i slično.

Beep kod je drugi specifičan način kodiranja. Proizvođači

računara ugrađuju u BIOS (Basic Input / Output System)

računara mali program koji serijom kratkih i dugih

kombinacija pištanja u zvučniku računara - beep signali,

upozorava korisnika da je prilikom uključivanja računara

ustanovljena neka greška, odnosno računar se testira na

funkcionalnost osnovnih dijelova bitnih za rad računara

(POST - Power On Self Test). Općenito, ako je s

računarom sve u redu, oglasiće se jedan kratki 'beep'.

Međutim, proizvođači BIOS-a, kao AMI, AWARD, IBM,

PHOENIX i drugi, nisu dogovorili standardni način

oglašavanja te za računar koji je neispravno i oglašava se s

nekakvom kombinacijom zvučnih signala, najprije treba

ustanoviti čiji je BIOS u pitanju te potom konsultovati

njegovu uputu u kojoj je opisano šta koja kombinacija

znači. Više nego korisno. Ako nema nikakvih signala nešto

nije u redu s izvorom napajanja, ako ima bilo kakav signal

znači da mikroprocesor radi i da se je pokrenuo POST

program koji je ustanovio da jedna od bitnih komponenti

računaea nije ispravna, kao radna memorija, video kartica,

tastatura, dio na matičnoj ploči ili nešto drugo.

Pojam kodiranja i koda i poštivanje korištenja koda je od

velikog značaja u primjeni računarske tehnologije. Ne

može se očekivati efikasan rezultat u obradi i korištenju

podataka, ako npr. računar radi s kodnom tablicom za koju

korišteni štampač nema podršku. Problem može biti i

značajniji ako se dogodi da kodovi za posebne grafičke

mogućnosti štampača (jer nisu svi isti) nemaju adekvatnu

programsku podršku (driver-pogonski program)

ukomponovanu u računaru na koji je štampač povezan.

Radi bržeg prenosa podataka na daljinu i

povećanje kapaciteta skladištenja podataka, posebnim

metodama kodiranja moguće je ostvariti njihovu

kompresiju ili sažimanje. Dobar kompresor može i do 6

puta smanjiti ukupni obim podataka prije slanja poruke. U

odredištu se vrši postupak dekompresije, odnosno podaci

se 'raspakivaju' u izvorni oblik. Na taj način u velikoj mjeri

se smanjuje vrijeme prenosa podataka na daljinu i

250

višestruko povećava kapacitet medija za čuvanje podataka.

Metode kompresije podataka raznolike su ali svima je

osnova skraćivanje kodova koji se ponavljaju, na primjer,

sadržaj 'xxxxxxxxxxxxx' bi se pretvorio u '13x' te time

višestruko smanjila (skratila) količina podataka za prenos

ili čuvanje.

Kao i znakovi, po istom načelu i elementi slike ili zvuka

mogu se pretvoriti u binarne kombinacije pomoću

odgovarajućih kodera, programskih zapisa koji opisuju

način pretvaranja nekog sadržaja u binarni zapis. Posebno

je značajan način kodiranja podataka slike. Kako je

kvalitet slike u uskoj vezi s brojem elemenata slike i

njihovim atributima (kao svjetlina, boja i slično), obim

podataka koji opisuju sliku vrlo je velik. Današnji računari

mogu da obrade sliku i do rezolucije od preko 1600x1200

piksela u hiljadama boja. Radi prenosa i čuvanje slike

razvijene su razne metode kodiranja pojedinih elemenata i

kompresiju cjelokupnog sadržaja. Udruženje proizvođača

računarske opreme VESA (Video Electronic Standards

Association) u SAD u tom smislu razvijen je standard

kojeg se mnogi pridržavaju.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Da li se u računaru obično obrađuju bitovi pojedinačno

i tako (pojedinačno, po bitovima) vrši i razmjena

podataka?

17. ORGANIZACIJA RAČUNARA

Organizacija računara je različita od arhitekture

računara. Arhitektura računara je naučna oblast koja daje

odgovor na pitanje: “Kako projektovati dijelove

računarskog sistema koji su vidljivi programeru?” Drugim

riječima, arhitektura računara je interfejs između hardvera

i softvera računara. Organizacija računara prikazuje

strukturne veze unutar računara koje nisu vidljive od strane

programera, kao što su na primjer interfejsi ka

periferijskim uređajima, učestalost takta internog

časovnika (Clock-a) i tehnologija koja se koristi za

memoriju, tok informacija između komponenata,

mogućnosti i performanse funkcionalnih jedinica (na

primjer, registara, ALU, “shifter”-a itd.).

251

Možemo reći da je računar u funkcionalnom smislu uređaj

- sprava koja je sposobna da prima, čuva, manipuliše,

obrađuje, štiti89 i predaje podatke. Pod ovim se mogu

podrazumijevati razne vrste računaljki (abakusa),

logaritamskih računara (logaritmara, šibera, logaritamskih

računara), mehaničkih, električnih i elektronskih mašina

za računanje, kao i kalkulatori. Računar (u užem smislu)

označava jedno posebno sredstvo koje, pored samog

uređaja u fizičkom smislu, uključuje i poseban program,

tj. skup instrukcija za automatsko obavljanje računskih i

drugih operacija, koji u svojoj integraciji sa mašinom

omogućava proces elektronske obrade podataka. Češće

se koristi nešto uža definicija koja računar definiše kao

elektronsku, digitalnu, reprogramabilnu mašinu koja može

da obavlja logičko-matematičke operacije, unos, obradu i

pamćenje podataka. Elektronska - znači da osnov građe

računara čine elektronske komponente, digitalna - da

obavlja operacije sa brojevima (digit - broj),

reprogramibilna - znači da se redosljed operacija može

programirati i mijenjati.

Dakle, po definiciji, digitalni računar je elektronski

uređaj (stroj, sprava, mašina) koji pod kontrolom

memorisanog programa vrši prikupljanje, obradu,

čuvanje, manipulisanje, zaštitu i dostavljanje podataka i

informacija na upotrebu, dok se računarski sistem

(računarska instalacija) sastoji od četiri stvari: hardvera

(hardware-samo mašina, vidljivi i dodirljivi dio računara),

softvera (software-računarskih programa, intelektualnog

ostvarenja čovjeka-apstraktan sistem, koji računaru

govori šta da uradi), lajfvera (lifeware-kadrova koji rade

sa računarom) kao i orgvera (orgware-organizacije

posla obrade podataka).

Usko stručno možemo reći da je digitalni računar uređaj

koji automatski (programirano) izvršava niz računskih i

drugih operacija nad podacima izraženim u (binarnoj)

numeričkoj formi.

Krajem drugog svjetskog rata, engleski i američki

istraživači su realizovali računar. Naučnik Von Neumann

89 Zaštita podataka – engl. Data protection. Hardversko -

softverski mehanizam za čuvanje (uskladištenih, smještenih,

spašenih) podataka od neželjenih promjena (“virusa”- programa

koji mogu da bespovratno unište dijelove softvera, smještene

podatke pa čak i neke hardverske dijelove računara) ili od

neovlaštenog pristupa (reguliše se zakonima).

252

je odredio princip rada i arhitekturu tog računara. Njegov

model je pretrpio više modifikacija ali su poštovani

slijedeći principi:

• računar je uređaj opšte namjene i posjeduje potpuno

automatsko izvođenje programa,

• računar, osim podataka za računanje (ulazne vrijednosti,

granične vrijednosti, tabele, funkcija), memoriše

međurezultate i rezultate računanja,

• računar je sposoban za pohranjivanje toka naredbi

(programa),

• naredbe su u računaru svedene na numerički kód, tako da

se podaci i naredbe pohranjuju na isti način u istoj jedinici,

ta jedinica se naziva memorijom,

• računar posjeduje jedinicu koja obavlja osnovne

aritmetičke operacije, to je aritmetičko-logička jedinica,

• ima jedinicu koja "razumije" naredbe i upravlja tokom

izvršavanja programa, to je upravljačka jedinica i

• računar komunicira sa okolinom, jedinica, koja

omogućava komunikaciju čovjeka i računara, naziva se

ulazno-izlaznom jedinicom.

Savremeni digitalni računar koji je realizovan po

Fon Nojmanovom (Von Neumann) konceptu, sastoji se iz:

- ulaznih uređaja (jedinica),

- izlaznih uređaja (jedinica),

- mikroprocesora, u kojem se integrisano nalaze:

° aritmetičko-logička jedinica,

° upravljačka (kontrolna) jedinica, i

- glavne i eksterne memorije.

Ulazni uređaji služe za unos podataka u računar. U ulazne

uređaje se ubrajaju: tastatura, miš, mikrofon, skener,

kamera, CD-ROM, DVD, hard disk itd.

Izlazni uređaji služe za prikazivanje, štampanje, pamćenje,

razmjenu i emitovanje podataka iz računara. Izlazni uređaji

su: monitor, štampač, projektor, ploter, zvučnici, CD-

ROM, DVD, hard disk itd.

Neki uređaji su ujedno i ulazni i izlazni. Zato ih zovemo

jednim imenom I/O uređaji i to su: modemi, mrežna

kartica, zvučna kartica, USB port, monitor osjetljiv na

dodir (touch screen) itd.

Osnovna struktura funkcija hardvera digitalnog

računara prikazana je blok šemom na slici 73. kod koje

su prikazane samo osnovne funkcionalne jedinice i veze

253

između njih. Kao što se vidi, sve jedinice računara

povezane su odgovarajućim vezama tako da

međusobno mogu da komuniciraju, bilo direktno ili

indirektno.

Slika 73. Blok šema elementarnog računara

Koncept modernog personalnog računara (PC-a)

definitivno je osmišljen 1981. godine i podržava sve

relevantne von Nojmanove principe. PC računar je

koncipiran kao jednostavan, univerzalan računar

namijenjen za jednog korisnika koji bi na njemu obavljao

različite, ali relativno proste poslove unosa i obrade

podataka.

Ulazno-izlazne jedinice: Osnovni zadatak računara je

da na neki način služi ljudima. Zato mora postojati

mogućnost da čovjek svoje želje saopštava računaru, te

da od njega prima potrebne rezultate računanja. Ove

zadatke u potpunosti obavljaju ulazne i izlazne jedinice

računara.

Ulaz u računar sastoji se od podataka koje treba

obraditi i od programa,to je skupa instrukcija čije

izvršenje treba da dovede do ostvarenja željenog

rezultata obrade podataka na izlazu. Stoga je zadatak

ulaznog uređaja da omogući čitanje, odnosno unošenje

podataka ili programskih instrukcija sa nekog od medija

KONTROLNA

JEDINICA

IZLAZNA

JEDINICA

GLAVNA

MEMORIJA

ULAZNA

JEDINICA

ARITMETIČKO-

LOGIČKA

JEDINICA

254

(tastatura, disketa, disk itd.) u glavnu memoriju računara.

Kako se u memoriji računara podaci i instrukcije

programa "pamte" isključivo u binarnom obliku,

pomoću elektronskih elemenata koji mogu imati samo dva

stabilna stanja (0 ili 1), to je zadatak ulaznih uređaja da

sve znakove i simbole pretvore u odgovarajući binarni

oblik. Tipičan primjer ulazne jedinice je tastatura.

Pritiskom na pojedini označeni taster aktivira se

mehanizam ulazne jedinice i ona generiše ili stvara

određeni kód, odnosno niz električnih impulsa.

Zadatak izlazne jedinice je obrnut od uloge ulazne

jedinice. Ona pretvara rezultat računarske obrade u oblik

kojim se čovjek može ili želi koristiti. To su, na

primjer, štampani izvještaji u obliku printerske liste,

poruke na ekranu terminala, zapis na magnetnoj traci,

disketi, disku, mikrofilmu, crtež izražen na štampaču

ili ploteru (koordinatnom pisaču) i slično. Tipičan primjer

izlazne jedinice je ekran računara, na kojem se

električni impulsi pristigli iz mikroprocesora pretvaraju

u poruku ispisanu na ekranu (katodna cijev ili ekran sa

tečnim kristalom).

Aritmetičko-logička jedinica: Da bi se neki sistem

mogao zvati računar, on mora imati mogućnost

izvođenja aritmetičkih i/ili logičkih operacija, dobijanje

komplementa binarnog broja i pomjeranje (shift) i

rotiranje bita. Dio računara koji ima tu mogućnost zove se

aritmetičko - logička jedinica (engl. skr. ALU, od

Arithmetical-Logical Unit). ALU može izvesti operacije

+ i - (kao +), a za sve ostale operacije potrebno je napisati

program koji uz pomoć sabiranja, oduzimanja i rotiranja

provodi množenje, dijeljenje, potenciranje itd.

Aritmetičko-logički sklopovi služe za generisanje raznih

logičkih funkcija i oni ne posjeduju svojstvo

memorisanja. Osnovne računske operacije: sabiranje,

oduzimanje, množenje i dijeljenje obavljaju se u

posebnim elementima - registrima. Niz od m

bistabilnih90 elemenata memoriše ili pamti m-bitni binarni

broj. Takav niz nazivamo registar. Najnoviji

mikroprocesori imaju ugrađenih po nekoliko desetina

registara.

90 Sa dva fizička stanja, na primjer ima napona ili nema napona.

255

Kontrolna jedinica. Da bi aritmetičko-logička

jedinica mogla izvršavati one zadatke koje korisnik želi,

njoj treba "reći" šta da radi u pojedinom momentu. Taj

posao obavlja kontrolna jedinica (CU-Control Unit).

Kontrolnu jedinicu sačinjavaju elektronski sklopovi koji

upravljaju i integrišu sve komponente računara u skladnu

cjelinu i upravlja njihovim radom. Zbog toga se ova

jedinica još naziva i upravljačka jedinica.

Kontrolna jedinica bira pojedine uređaje na osnovu

instrukcija zadatih preko tastature, ulazno-izlaznih (I/O)

kanala ili programa u glavnoj memoriji. Kontrolna jedinica

instrukcije/naredbe dobija od aritmetičko logičke jedinice

(ALU-Artimetic Logic Unit). Drugim rječima, ALU

posredstvom kontrolne jedinice upravlja procesima, a na

osnovu instrukcija dobivenih od sistemskih ili drugih

programa ili nekog drugog ulaznog uređaja.

Funkcije kontrolne jedinice su:

- generisanje takt-impulsa (vremensko vođenje),

- upravljanje tokom naredbi u registrima računara,

- dekodiranje ili odgonetavanje naredbi unutar računarskog

sistema (koje se vrši nizom logičkih sklopova u µP),

- određivanje funkcija aritmetičko - logičke jedinice.

Rad kontrolne jedinice odvija se u dva ciklusa:

- pribavljanje instrukcija (fetch, čit. feč) i

- izvršavanje (execute, čit. iksikjut).

Korak "pribavi" (fetch) je uvijek prvi korak pri izvođenju

instrukcije. U ciklusu unošenja, kontrolna jedinica traži u

glavnoj memoriji instrukciju i smješta je u privremenu

memoriju, koja se zove registar instrukcije. U ciklusu

"izvršenja" (execute) kontrolna jedinica razdvaja

instrukciju na kód operacije i adresu operanda. Kód

operacije definiše operaciju koju treba izvršiti (npr.

čitanje, množenje), dok adresa operanda sadrži lokaciju

podatka u glavnoj memoriji koji treba obraditi.

Procesor: Sklopovi koji obavljaju gore nabrojane

aritmetičke, logičke i kontrolne funkcije (CU i ALU)

nazivaju se zajedničkim imenom procesor ( CPU - engl.

skr. od Control Process Unit), jer im je zadatak

256

organizovanje i vršenje procesa obrade91. Kod

personalnih računara (PC-čit. "pi-si", od engl. PC -

Personal Computers) sa integrisanim kolima (IC, LSI,

VLSI, ULSI) više elektronskih sklopova računara

integrisano je (sažeto) u pojedinačna integralna kola.

Integralno kolo u kome su sažete naprijed nabrojane

glavne funkcije računara (aritmetiku i logiku) naziva se

mikroprocesor. Dakle, mikroprocesor (ponekad ga kraće

označavamo sa µP) je jedno integralno kolo koje sadrži ili

integriše na jednom komadiću - čipu92 (engl. chip)

sklopove aritmetičko-logičke i kontrolne jedinice računara.

Mikroprocesor komunicira sa drugim jedinicama

računara tako što, na primjer u komunikaciji sa

memorijom, on definiše na koje mjesto u memoriji želi

pristupiti, tj. on vrši adresiranje. Adresiranje se vrši

pomoću binarnih brojeva, jer se na pojedinom kontaktu

mikroprocesora može pojaviti električni napon, što je

binarna cifra (bit) 1, ili napon ne postoji, vrijednost tog

bita je 0. Mikroprocesor jedinicama računara adrese šalje

preko adresne sabirnice. Jedna adresa pristupa jednom

bajtu informacije. Mikroprocesor šalje ili prima podatke

preko sabirnice podataka. Sabirnice podataka mogu biti

8-bitne, 16-bitne, 32-bitne itd. Procesor je brži ako ima

više bita u sabirnici podataka.

Registri: Da bi mogao da obavi operacije koje se od

njega traže, procesor još mora u sebi fizički sadržavati

nekoliko lokacija memorije koje zovemo registri (od

latinskog: registrare-zabilježiti). Registri služe za

memorisanje instrukcija koje se trenutno izvršavaju i

podataka koji se trenutno obrađuju. Jer, za sve vrijeme

91 Konvencija je da se CPU-centralna procesna jedinica, kod

mikroračunara, i niže pozicioniranih računara na skali

klasifikacije prema „snazi“, naziva procesor. 92 Izrada kompjuterskih čipova počinje od uzgoja

odgovarajućeg kristala silicija. Kristal se reže u vrlo tanke

kružne odreske (engl. waffers). U postupku izrade na wafferu se

kiselinom urežu sičušni kanalići i žljebići na koje se utisnu

metalni kompjuterski krugovi - dice (čit. dajs). Zatim se waffer

(čit. vejfer) razreže u mnogo samostalnih dijelova, kvadrata

veličine 2.54x2.54 cm (1 kvadratni inč), koji se sada nazivaju

čipovima.

257

dok se naredba ne nalazi unutar procesora, ona je računaru

nepoznata, pa on i ne zna kakav postupak treba obaviti.

Redosljed izvođenja naredbi određuje programsko brojilo

(PC - skr. od engl. Program Counter). Ako je

mikroprocesor 16-bitni onda se njegovi registri sastoje od

16 bita. Različiti µP imaju i različiti broj registara. Lakše

je (komformnije) upotrebljavati µP sa više registara .

Osnovni i glavni registar računara je akumulator. Svaki

podatak koji dolazi iz vana ili treba biti poslat vani,

redovno prelazi preko akumulatora. U njemu se nalaze

rezultati pojedinih aritmetičkih i logičkih operacija, a

često služi i kao posrednik kod ulazno-izlaznog transfera.

U svaki procesor ugrađen je određeni broj naredbi

(instrukcija, komandi93) koje on zna izvršiti. Taj skup

naredbi (engl.instruction set) određuje mogućnosti

jednog procesora. Da bi sve operacije koje µP izvodi

bile vremenski usklađene, mora da postoji davač takta,

koji je najčešće fizički izvan µP, a koji u tačnim

vremenskim razmacima daje impulse. Mikroprocesori

rade na frekvenciji od 1 MHz94 (stari osmobitni) do preko

3000 MHz i više (najnoviji Pentium-i).

Mikroprocesor može automatski obaviti niz naredbi

pod uslovom da su mu one unaprijed pripremljene i

smještene u memoriji u obliku koji je razumljiv

procesoru. To znači, da svaka naredba u programu mora

biti jedna od naredbi sa kojima µP raspolaže, a svaka

naredba upisana tačno u obliku u kojem je on očekuje, tj.

u nizu 8, 16 ili 32 (64, 128, itd.) binarnih cifara

(bitova).

U mikroprocesoru postoji još jedan registar -

statusni registar (registar stanja) u kojem se jedan bit (od

8, 16 ili 32 bita) postavlja na 1 ("1 dalje") u slučaju

negativnog rezultata, tj nosi informaciju da je došlo do

prenosa (engl. carry), ili nosi informaciju 0 u slučaju

rezultata nula ili pozitivnog broja prilikom operacije

sabiranja. Drugi bit ovog registra označava da je rezultat

93 Termin “komanda” koristimo za binarno kodirane komande

kojima raspolažu mikroprocesori. Uz svaku komandu idu

“dodaci komandi”, tako da oni zajedno čine “instrukciju” ili

“naredbu” programa pisanog (kodiranog) u nekom programskom

jeziku. 94 1 MHz je jedinica za frekvenciju i iznosi 1 milion promjena

fizičke veličine u 1 sekundi.

258

aritmetičke operacije izašao izvan okvira raspoloživog

prostora ukoliko se brojevi tretiraju kao dvostruki

komplementi. U ovom registru je moguće ispitivanje i

ostalih određenih uslova koji nastanu u automatskom radu

µP dok on izvodi niz naredbi ili određeni program.

Memorija: Već i sam mikroprocesor ima

sposobnost memorisanja, i to u registrima integrisanim na

čipu, ali to je u relativno skromnom obimu. Međutim, za

veće količine podataka koristi se posebna memorijska

jedinica RAM (od engl. Random Access Memory) koju

obično nazivamo glavna memorija. Uz to, većina

računskih i logičkih operacija koje obavlja aritmetičko -

logička jedinica ne može se izvršiti u jednom koraku. Zato

je nužno spremiti i čuvati parcijalne rezultate računanja

za vrijeme dok aritmetičko-logička jedinica računa drugi

dio problema. Isto tako, nužno je da aritmetičko-logička i

kontrolna jedinica imaju trenutno na raspolaganju

informacije potrebne za njihov rad. Te zahtjeve ispunjava

glavna memorija. Mikroprocesor, zahvaljujući

programskom upravljanju, može da koristi (čita) ili

mijenja (ažurira) sadržaj lokacija glavne memorije prema

potrebi.

Da bi se program mogao izvršiti on se u glavnu memoriju

"upisuje" iz trajne (eksterne) memorije. To znači da kako

se mijenjaju zadaci, tako će se mijenjati i učitani programi

u radnoj memoriji ili će se mijenjati rezultati rada

programa.

U memoriji se pored stalnih programa zaduženih za

organizovanje, upravljanje, kontrolu ili druge sistemske

funkcije (tzv. operativni sistem) nalaze podaci i programi

za tekuću obradu, odnosno izvršenje određenog zadatka,

a učitani su u memoriju putem ulazne jedinice ili

pomoćnim uređajem. U memoriji se informacija smješta i

memoriše, a u procesoru obrađuje, odnosno transformiše.

U ćelijama memorije ne mogu se obavljati nikakve

operacije nad podacima, dok je aritmetičko-logička

jedinica građena tako da omogućuje izvršavanje svih

mogućih operacija nad podacima.

Glavna memorija je izbrisiva memorija (volatile

memory) i ona omogućava izvršavanje programa ili

trenutno čuvanje rezultata. Svaki prekid napajanja –

nestanak struje uzrokuje brisanje podataka u memoriji.

259

Osnovna karakteristika memorije je njen kapacitet, koji

se iskazuje u (nekada) kilobajtima ( 1 KB = 1.024 bajta),

do nedavno u desetinama megabajta, (1MB=1.024 KB), a

sada u gigabajtima (1 GB = 1.024 MB).

Sabirnice: Sve hardverske komponente računara

međusobno su povezane provodnicima električnih

signala. Veze između pojedinih memorija i procesora

ostvaruju se tzv. sabirnicama (alt.: magistrale, basovi-engl.

busses, ili informacioni autoputevi-engl. Information

Highwayes, ili transverzale).

Slika 74. Razmjena informacija sabirnicama između

komponenata

S obzirom na funkciju signala koje prenose, veze

možemo grupisati u nekoliko skupina:

- sabirnica podataka (data bus, čit. deita bas), je skup

električnih provodnika u računaru čija je funkcija prenos

podataka od jedne jedinice računarskog sistema do druge. Magistrala podataka prenosi podatke između procesora i

memorijskih lokacija.

- adresna sabirnica (address bus), je skup provodnika

čija je funkcija prenos adresa od jednog dijela računarskog

sistema do drugog, a koje određuju tačno mjesto čitanja

ili upisa pojedinih podataka u memorijama.

- upravljačka sabirnica (control bus), je skup

provodnika čija je funkcija prenos kontrolnih i

upravljačkih električnih signala od jednog do drugog dijela

računarskog sistema. Kontrolna magistrala vrši prenos

upravljačkih i kontrolnih signala od procesora ka

komponentama i obrnuto.

- ostale veze, kao što je napajanje, referentni vodovi itd.

Jezik binarnih brojeva (mašinski jezik): Prilikom

brojanja i izvođenja aritmetičkih operacija čovjek se

koristi dekadnim brojevnim sistemom. Za istu svrhu

računar upotrebljava binarni brojevni sistem, koji je

260

posljedica upotrebe bistabilnih elektronskih sklopova (dva

stabilna stanja) kao osnovne komponente računara.

Dakle, osnovni strukturni element računara je bistabilni

elektronski elemenat. U osnovi to je jedan memorijski

elemenat koji pamti jedan bit informacije, tj. jednu

binarnu cifru. Taj elemenat određuje i jezik kojim se

računar služi, a to je jezik binarnih brojeva.

Programiranje računara: Računar se programira

sadržajem memorije. U memoriju se učitava odgovarajući

program koji predstavlja niz naredbi koje se sekvencijalno

izvršavaju. Kod jednoprocesorskih računara, u procesoru

se istovremeno izvršava samo jedna naredba. PC je

predviđen za jednog korisnika (single user), međutim

danas sa korištenjem Interneta, više nam nisu na

raspolaganju samo resursi našeg računara, već (teoretski) i

svih drugih računara na svijetu, a već uveliko u upotrebi su

PC računari sa dva i više jezgrenih (engl. core) procesora.

Von Nojmanov koncept personalnog računara

Na narednoj slici prikazan je pogled izvana na standardni

PC desk-top računar.

Slika 75. Skica standardnog PC desk-top računara

Pojednostavljeni prikaz strukture hardvera PC

računara baziranog na von Neumann-ovom principu

prikazan je na slici 76. Ova struktura je osnov svih

današnjih personalnih računara.

261

Slika 76. Von Neumann-ov koncept prilagođen modernim PC

računarima

Hardver standardnog personalnog računara sastoji se od

položenog (desktop) ili uspravnog (tower - čit. tauer)

kućišta (šasije), u kojem su smještene interne komponente

i od eksterno priključenih uređaja.

U kućištu računara standardno se smještaju slijedeće

interne komponente:

- Matična ploča, na kojoj se nalaze procesor, RAM,

sabirnice, ROM i ostali dijelovi i utičnice (slotovi) za

ekspanzione kartice;

- RAM (Random Access Memory-memorija sa slučajnim

pristupom) – služi za privremeno smještanje podataka,

tako da računar ne mora da lovi po čvrstom disku da bi

nešto pronašao sa čim treba da računa i šta treba da radi.

Čak šta više, RAM svojim performansama može doprinjeti

povećanju brzine rada računara.

- ROM (Read Only Memory-memorija koja se samo čita i

u nju se ne mogu upisivati podaci ili instrukcije).

- Uređaj za napajanje (power supply) – oklopljeno

metalno kućište u kojem se nalazi uređaj za napajanje el.

262

energijom, kontroler napona i ventilator za hlađenje

mrežnog dijela,

- Kontroleri uređaja za skladištenje podataka (storage

controllers) tipa IDE, SCSI ili nekog drugog tipa, koji

kontrolišu hard disk, floppy disk, CD-ROM i/ili DVD

ROM i druge pogone (drives); Kontroleri su smješteni

direktno na matičnoj ploči (on-board) ili na ekspanzionoj

kartici,

- Kontroler ispisa na monitor (video display controller)

koji proizvodi izlaz iz računara na ekran,

- Kontroleri računarskih sabirnica (paralelna, serijska,

USB95) koji služe da povežu računar sa eksternim

perifernim jedinicama kao što su štampači ili skeneri.

- Neki tip izmjenjivog medija za upis podataka:

CD – najčešći tip izmjenjivog medija, jeftin je ali je

lomljiv.

DVD

Floppy disk

- Interno skladište za podatke – na kojem se čuvaju podaci

u računaru radi kasnijeg korišćenja.

Hard disk – za trajnije smještanje podataka.

- Kontroler prostora na disku (Disk array controller),

poznat kao RAID sistem (Redundant Array of Independent

Disks), tj. sistem koji koristi više čvrstih diskova za

dijeljenje ili kopiranje podataka između uređaja.

- Zvučna kartica (Sound card) – koja prevodi signale sa

sistemske ploče u jezik koji slušalac može čuti ili čitati i

koja na sebi ima priključke za zvučnike.

- Mrežni uređaji-za povezivanje računara na Internet i/ili

sa drugim računarima

- Modem - za povezivanje putem telefonskog biranja (dial-

up connections)

- Mrežna kartica (Network card) - za ADSL/kablovski

Internet i/ili za povezivanje sa drugim računarima.

- Ostali periferni uređaji.

Kao eksterne komponente računarskog sistema, koje se

nalaze izvan kućišta, obično dolaze:

- Ulazne jedinice (Input devices), u koje spadaju:

o Tastatura (Keyboard)

o Pokazivačke jedinice (Pointing devices)

95 USB-Universal Serial Bus

263

miš (Mouse)

pomična kuglica (Trackball96)

kursorska podloga osjetljiva na dodir (Touch Pad)

Ručica – đojstik (Joystick) Džojstik (Joystick) je

ulazni uređaj koji služi za pomjeranje kursora kod

grafičkih programa (slično mišu). Pritiskom na neki

od tastera izvršavaju se razne akcije u određenom

programu. Najviše se koristi za igranje računarskih

igrica (Play Station).

o Komandna ploča za računarske igre (Game Pad).

Slika 77. Džojstik Slika 78. Game Pad

Skener (Image Scanner) - uređaj koji snima neku fizičku

sliku kao što je fotografija, tekst, rukopis i pretvara u

digitalni fajl. Rad se bazira na pretvaranju odbijene ili

propuštene svjetlosti sa slike ili teksta u električne

impulse.

Svi standardni skeneri prepoznaju boje. Kombinacijom

skenera i štampača možete se obavljati i kopiranje

dokumenata.

96 Trackball predstavlja „obrnuti miš“, odnosno radi se o kuglici

čijim pomjeranjem se vrši upravljanje kursorom. Slično rješenje

predstavlja i Trackpoint, samo što umjesto kuglice postoji neka

vrsta malog džojstika. Danas se uglavnom kod većine računara

koristi Touchpad pločica.

264

Slika 79: Skener Slika 80. Digitalna web

kamera

o Digitalna i web kamera (Webcam). Digitalna i web

kamera su ulazni uređaji koji fotografiju, pokretnu sliku

ili audio-vizuelni zapis unose u računar. Web kamera je

vrsta video kamere koja se direktno spaja na računar

zbog prenošenja video signala preko interneta. Digitala

kamera je kvalitetniji uređaj za unošenje pokretne slike i

zvuka u računar.

o Mikrofon (Microphone) je elektronski uređaj koji

pretvara zvuk u električni signal.

Čitač štapičastog kôda (engl. bar code reader) – najčešće

korišćena tehnologija automatskog prepoznavanja. Sastoji

se od izvora svjetlosti (osvjetljava štapičasti kôd), senzora

(osjetila) koji pretvara odbijenu zraku u električne

impulse) i elektronskog uređaja (koji impulse pretvara u

oblik prihvatljiv računaru).

Slika 81. Čitač štapičastog koda

- Izlazne jedinice (Output devices), u koje spadaju:

265

o Štampač (Printer) - uređaj koji ispisuje podatke iz

računara na papir. Osnovna obilježja štampača su:

rezolucija (dpi),

brzina rada (ppm ili cps),

veličina - format (A4 ili A3) i

tehnologija stvaranja otiska.

Vrste štampača:

Štampač s mlazom tinte (engl. Ink jet, buble jet) -

sliku na papiru stvaraju brizganjem (štrcanjem)

mlaza tinte.

Prednosti: bešuman rad, vrlo dobar kvalitet otiska i

niska cijena.

Slika 82. Ink-jet štampač Slika 83. Laserski štampač

Laserski štampač (engl. laser printer) -

najkvalitetnija vrsta štampača. Prednosti: visok

kvalitet otiska i povoljna cijena.

Termički štampač (engl. thermal printer)- stvara

otisak na posebnom papiru toplinskim

djelovanjem termičke glave. Prednosti: male

dimenzije, bešuman rad i relativno niska cijena.

Slika 84. Termički štampač Slika 85. Matrični štampač

266

Matrični ili iglični štampač (engl. dot matrix

printer) - stvara otisak pomoću iglica smještenih u

glavi pisača. Nedostaci: buka i sporost u radu.

o Zvučnici (Speakers) Računarski ili multimedijalni

zvučnici su zvučnici sa priključkom koji se uključuje na

zvučnu karticu. Često se računar koristi kao izvor muzike

u diskotekama, radio-stanicama, a posebno u kućnom

okruženju.

Slika 86. Razni tipovi

zvučnika

Slika 87. Monitor

o Ekran (Monitor) je izlazni uređaj koji prikazuje

računarske signale kao sliku koju korisnik vidi. Monitor

je osnovni uređaj bez kojeg bi računar bio skoro

neupotrebljiv.

o Monitor osjetljiv na dodir (touch screen) se koristi

umjesto nekog drugog uređaja (najčešće tastature ili

miša) za upravljanje računarom.

Slika 88: Touch screen

- Mrežni uređaji (Networking devices), u koje spadaju:

o Eksterni modem

267

o Eksterna mrežna kartica (Network card)

- Eksterne jedinice diskova.

17.1. Interne hardverske komponente

Osnovu sistemske jedinice računara, koja se smješta u

metalno oklopljeno kućištu, čini matična ploča

(Motherboard) koja predstavlja „kičmu“ sistema. To je

najvažnija štampana ploča sa integralnim elektronskim

kolima u računaru. Ona na sebi nosi mikroprocesor,

memoriju i sva ostala integralna elektronska kola i

komponente neophodne za rad. Na njoj su još neke bitne

komponente, kao što su generator takta, programabilni

časovnik, programabilni periferijski intefejs, kontroler

prekida (engl. interupts controller) i DMA kontroler (skr.

od engl. Direct-Memory Access Controller) ili kontroler

pristupa glavnoj memoriji.

Kontroler prekida je integralno kolo koje posreduje

između procesora i na njega priključenih jedinica. On

nadzire zahtjeve eksternih jedinica priključenih na

mikroprocesor (tastaturu, miš, modem, štampač) i alarmira

CPU da prekine izvršavanja korisničkog tekućeg programa

i pristupi izvršavanju zahtjeva periferne jedinice. DMA

kontroler je integralno kolo koje služi kao interfejs97 za

povezivanje procesora sa periferijskim jedinicama

računara radi poboljšanja performansi sistema.

97 Interface-Interfejs-korisnički posrednik (hrv. sučelje). Ovdje

se radi o fizičkom interfejsu, za razliku od korisničkog interfejsa.

268

ROMProc esor

(~ip)

P o r t o v i i s l o t o v i

S

a

b

i

r

n

i

c

e

R A M

HDD

CD

ROMFDD

Mat i~na plo~a

Ulazne

jedinic e

Izlazne

jedinic e

RAM

Slika 89. Simbolički prikaz unutrašnjosti računara

Značajna osobina računara je njegova otvorenost, tj.

mogućnost nadogradnje računara, zavisno od potrebe

korisnika. To se postiže izborom i kupovinom

odgovarajućih štampanih ploča sa integralnim kolima

(adapter, kartica, karta) i njihovim umetanjem u za to

predviđene priključke (slotove).

Matična ploča (Motherboard) je temelj jednog

računarskog sistema. To je plastična ravna ploča na kojoj

su višeslojno utisnuta štampana metalna (aluminijum ili

bakar) strujna kola - sabirnice ili transverzale (buses), i na

kojoj se nalazi priključno mjesto za mikroprocesor, zatim

ekspanzioni slotovi (expansion slots) za operativnu

memoriju (RAM, ROM), grafičku karticu, zvučnu karticu,

TV karticu, mrežnu karticu, modem i slotovi za ostale

ekspanzione kartice, kontroleri za diskove i disketne

jedinice i ostale komponente koje čine računarsku

konfiguraciju, a zatim konektori za priključivanje vanjskih

uređaja sa računarom – portovi (ports).

269

Matična ploča se često prodaje zasebno, bez procesora,

memorije i ostalih štampanih ploča sa integralnim

logičkim kolima – ekspanzionih kartica (video kartica,

zvučna kartica, mrežna kartica, modem i dr.) upravo zato

da bi korisnik mogao sastaviti računar prema svojim

potrebama. To je ujedno dio računara koji najviše utiče na

mogućnost nadogradnje ili je ograničava.

Jedna vrlo popularna i masovno upotrebljavana vrsta

matičnih ploča za personalne računare je tzv. ATX ploča.

Slika 90. ATX matična ploča

Označeni dijelovi na matičnoj ploči su:

Socket (utičnica, podnožje): određuje koji procesor se

može ugraditi u matičnu ploču. Nemoguće je, na primjer,

staviti AMD procesor u matičnu ploču koja podržava Intel

socket.

BIOS: Basic Input/Output System: ispituje hardver

prilikom pokretanja računara.

Memorijski slotovi: služe kao konektor za RAM memoriju,

obično ih ima više.

PCI slot (engl. Peripheral Component Interconnect):

konektori za zvučne, TV, mrežne i nekada i grafičke

kartice.

AGP slot (engl. Accelerated Graphics Port ): konektor

isključivo namijenjen za grafičke kartice, karakteriše ga

veća brzina nego kod PCI slota.

270

IDE konektori: (engl. Integrated Drive Electronics): služe

za spajanje hard diskova, optičkih uređaja (DVD/CD-

ROM/RW); na ploči se obično nalaze dva konektora.

CMOS baterija: pamti neke vitalne i osnovne postavke. U

sebi sadrži i sistemski sat koji pamti tačno vrijeme i kada

je računar ugašen.

Integrisani dijelovi: većina ploča danas ima već ugrađene

zvučne, mrežne pa i grafičke čipove.

Naponski konektor: preko njega matična ploča dobija

strujno napajanje.

Većina svih ostalih komponenata računarske konfiguracije

montira se i priključuje na matičnu ploču, što im

omogućuje da vrše razmjenu informacija. Konstrukcija

matične ploče, iako može biti ugrađen isti čipset, može se

značajno razlikovati. Obično se ploče s manje elemenata i

priključaka koriste u malim desktop kućištima, dok se

ploče s više elemenata, na primjer s podrškom za dva

procesora, ugrađuju u velika tauer kućišta.

Čipset. Matična ploča na sebi sadrži podnožje za

priključak procesora sa pločom. To se ostvaruje

posredstvom čipseta (Chipset). Čipset je pomoćno

integralno logičko kolo koje prvenstveno služi za spajanje

procesora i njegovog hladnjaka (cooler) sa ostatkom

računara ali ima i čitav niz drugih funkcija, kao što je

podrška grafičkim resursima i perifernim uređajima. To je

skup elektronskih komponenti objedinjenih u jednom ili

više integrisanih krugova koji služi da sve komponente

računara i na njega priključeni uređaji mogu uspješno

funkcionisati kao jedna jedinstvena zajednička cjelina.

Zadatak čipseta je uspješno upravljanje i razmjena

podataka između procesora i pojedinih uređaja unutar

računara i dodatnih priključenih uređaja.

Raznolikost po konstrukciji i funkciji čipseta prvenstveno

je vezana za vrstu procesora. Vodeći proizvođači čipsetova

u svijetu su INTEL (SAD), AMD (Advanced Micro

Devices-SAD), VIA (Tajvan), Ali (Acer Labs Inc.,SAD) i

SiS (Silicon Integrated Systems-Tajvan). Ostali

proizvođači, kao Sun ili Silicon Graphics, dizajniraju,

proizvode ili naručuju čipsetove prema vlastitim

potrebama.

271

Slika 91. Blok šema čipseta

Vrsta čipseta definiše mogućnosti matične ploče, kao što

su: maksimalni takt procesora, maksimalni takt radne

memorije, pristup diskovima i ostalo. Najnoviji Intelov

čipset sastavljen je od dva čipa: North Bridge i South

Bridge. Njegova blok-šema prikazana je na prethodnoj

slici.

Gornji dio na blok šemi čipseta obično se naziva „sjeverni

prelaz“ (North Bridge), a donji „južni prelaz“ (South

Bridge). Popularni naziv najvjerovatnije je dodijeljen

prema njihovim položajima na blok-šemi čipseta. Broj PCI

slotova, te mogući priključeni uređaji, na blok šemi samo

je načelno prikazan.

North Bridge (čit. nortbridž) se brine za komunikaciju

između procesora, memorije, AGP slota, keša i PCI

sabirnice. Pošto se bavi većim brzinama, jače se grije, tako

da ga je lako prepoznati po komadu hladnjaka koji je na

njemu. SouthBridge (čit. sautbridž) se brine za

ulazno/izlazne funkcije.

Mikroprocesor je procesorska (obrađivačka) jedinica

računara izrađena na jednoj silicijumskoj pločici. Procesor

je digitalno kolo koje funkcioniše u taktu internog

časovnika. U zavisnosti od komande koju trenutno mora

izvršiti, on generiše skup upravljačkih signala pomoću

kojih upravlja funkcionisanjem svih komponenti

mikroračunarskog sistema.

272

Unutar kućišta računara, uključen je direktno na matičnu

ploču pomoću nekog od mnogih različitih tipova soketa

(sockets)98 ili, u novije vrijeme, posredstvom čipseta. To je

najvažniji dio računara, koji izvršava većinu matematičkih

i logičkih izračunavanja koje nalažu programi ili

operativni sistemi.

Procesor definiše tip računara. Procesor sa donje strane

posjeduje pinove (tanke kontaktne žičice-nožice) koji služe

za vezu sa matičnom pločom a na matičnoj ploči se nalazi

priključak za procesor u koji se procesor utakne. Različiti

modeli procesora posjeduju različite rasporede pinova.

Matične ploče se izrađuju namjenski za određeni model

procesora, pa prema tome i priključak za procesor na

matičnoj ploči mora da odgovara rasporedu pinova tog

procesora.

U zavisnosti od toga kako su sabirnicama povezani

mikroprocesor i glavna memorija, razlikuju se von

Nojmanov-Stanford i Harvardski model arhitekture

mikroprocesora.

Harvardsku arhitekturu centralnog procesora, predložio je

Howard Aiken prilikom razvoja računara Harvard Mark I.

Harvardska arhitektura podrazumijeva razdvojenost

programa i podataka u memoriji računara, uz postojanje

posebnih sabirnica (magistrala) za prenos podataka.

Ovakva arhitektura rezultira bržim i pouzdanijim

izvršenjem programa, ali je u ono vrijeme odbačena zbog

lošeg iskorišćenja memorije i složenosti dvostrukih

memorijskih magistrala.

Za usporedbu, kod von Nojmanove-Stanford arhitekture

mikroprocesora koristi se ista memorija i za procesorske

instrukcije i za podatke.

98 Socket- utičnica, grlo, šupljina, udubljenje. Zajednički naziv za

utičnice, utikače, slotove i portove u računaru.

273

Slika 92. Harvardski model Slika 93. Von Nojmanov

(Stanford) model

Većina IBM kompatibilnih računara danas koriste neki od

80x86-kompatibilnih procesora koje su proizvele firme

Intel, AMD, VIA Technologies ili Transmeta.

Nazivi su im određivani brojevima, tako da je prvi

mikroprocesorski čip imao naziv 8088. Narednih nekoliko

serija čipova imali su nazive 286, 386 i 486, što je bilo

skraćenica od čipova 80286, 80386 i 80486. Nakon toga

nastao je čip procesor 586, što je zamijenjeno sa imenom

Pentium. Nakon toga nastali su čipovi malo misterioznijeg

naziva, kao Pentium Pro i Pentium MMX. Konačno, imena

čipova koja su zatim nastajali zamijenjena su sa oznakama

Pentium 2, Pentium 3 i Pentium 4. Intel proizvodi najviše

mikroprocesora iako su njihovi proizvodi najskuplji. I

ostala četiri proizvođača nisu nepoznati. Njihovi procesori

su jeftiniji i koriste drugačiji sistem označavanja (kao

AMD Athlon i AMD Duron). I Intel proizvodi takođe jednu

jeftiniju verziju Pentium mikroprocesora, koju naziva

Celeron, koja radi sve isto što i Intel Pentium ali ne tako

brzo.

Procesorski čipovi različitih kompanija koje ih

proizvode se veoma malo razlikuju po izgledu. Svi su oni

napravljeni od istog materijala, samo što jedni rade brže i

efikasnije od drugih. Na donjoj slici prikazan je Intel®

Pentium procesorski čip, trenutno najpopularniji proizvod.

Na donjoj strani Pentium procesorskog čipa vide se gusto

raspoređene kontaktne nožice-zvane pinovi (pins).

a) pogled na gornju stranu b) pogled na donju stranu

Slika 94. Izgled mikroprocesora Intel Pentium4

274

Svaka nova verzija procesora bivala je progresivno brža.

Brzina rada internog časovnika procesora, uređaja koji

pobuđuje rad CPU-a, mjeri se u megahercima (MHz), ili za

novije modele u gigahercima (GHz). Megaherc odgovara

brzini od milion promjena u sekundi, a gigaherc odgovara

milijardi promjena u sekundi. Veći broj u nazivu

procesorskog čipa značio je i veću brzinu rada. Tako da

danas možemo sresti Intel Pentium 4 na 3,06 GHz,

Pentium 3 na 1,40 GHz i Celeron na 2,20 GHz.

Slika 95. Mikroprocesor firme AMD

Jedna druga opšta mjera snage procesora je sa koliko

bita on upravlja u jednom momentu. Bit je najmanji dio

informacije koje računar obrađuje. Osam bita čine jedan

bajt, a jedan bajt odgovara kódu od jednog znaka u

informatici. Raniji računari su radili sa 8 ili 16 bita, a

sadašnji rade sa 32 ili 64 bita u jedinici vremena.

Procesor je „mozak“ cijelog računara. On naređuje

svim ostalim dijelovima računara šta da rade i kako da to

rade. On je centar svih računarskih aktivnosti, on

kontroliše i upravlja svim procesima, manipuliše sa

podacima i izvodi sve aritmetičke i logičke operacije i

poređenja. To je dio računara koji obrađuje (procesira)

primljene informacije nakon što se one pomoću ulaznih

jedinica kodiraju u podatke. Ovi podaci se zatim

procesiraju (obrađuju) prije nego što se proslijede

izlaznom sistemu računara koji ih ponovo dekodira u

informacije.

S obzirom na tehnologiju rada razlikuju se dva osnovna

tipa digitalnih procesora: CISC (skr. od: Complex

Instruction Set Computer) i RISC (skr. od: Reduced

Instruction Set Computer). RISC procesori su mnogo

jednostavniji od CISC procesora i zauzimaju mnogo manje

prostora na čipu, ostavljajući više prostora za dodatne

275

funkcionalnosti kao što je veći broj registara procesora

(registers)99. S druge strane, RISC procesori traže više

registara da obave isti posao nego CISC procesori. Zato su

RISC procesori mnogo jednostavniji za izradu nego CISC

procesori, jeftiniji su, troše manje električne energije, pa

otuda i manje potrebe za hlađenjem, a onda i baterijsko

napajanje kod prenosivih, džepnih i nosivih računara duže

traje. RISC procesori su i mnogo jednostavniji za

programiranje. RISC procesori, kao što je Power i Alpha,

općenito su brži od CISC procesora, kakav je Pentium.

Stoga mnoge kompanije koje proizvode računare (DEC, na

primjer) zamjenjuju zalazeće Intelove 80x86 Pentium

procesore sa nadolazećim RISC procesorima.

Procesor se sastoji od aritmetičko-logičke jedinice

(ALU-Arithmetical-Logical Unit), upravljačke ili kontrolne

jedinice (Control Unit) i memorije u obliku registara

procesora. Oni se nalaze na jednom integralnom logičkom

kolu koji se po svojoj tehnologiji izrade naziva još

mikročip100 (microchip). Zato se ta jedinica računara

naziva još i mikroprocesor. Fizičke dimenzije mikročipa su

1 inč x 1 inč, a to je površina koju zauzima jedan kvadratni

inč101.

Slika 96. Grafički prikaz arhitekture procesora

Napravljen je od dioda i tranzistora ostvarenih

visokotehnološkim hemijskim postupkom nagrizanja

silicijumskih ploča102. Kada je napravljen prvi

99 Registre procesora čine: adresni međuregistar, podatkovni

međuregistar, instrukcioni registar, programski brojač, registar

pokazivača steka (engl. Stack Pointer Registar), bitovi registra

stanja i niz opštih registara. 65 Micro-malih dimenzija (mikronskih).

101 1 inč2=2.54 cm x 2.54 cm 102 Izrada računarskih čipova počinje od „uzgoja“ odgovarajućeg

kristala silicija. Kristal se reže u vrlo tanke kružne odreske-

276

komercijalni računar ENIAC, jedna dioda bila je velika

oko jedan metar. U današnjim procesorima jedna dioda je

veličine oko 0.16 mikrometara103. Procesor Pentium 1993.

godine bio je sagrađen od 3 miliona dioda i tranzistora,

Pentium III, 1999. godine, od 28 miliona, Pentium IV

2002. godine, imao je 55 miliona poluprovodnika, a

Pentium M, 2003. godine, imao je 77 miliona dioda i

tranzistora.

VLSI i ULSI tehnologija integracije i gustina pakovanja

elektronskih kola, korak koji traje i dan danas, počevši od

nekoliko stotina hiljada tranzistora u ranim osamdesetim,

preko jednog miliona tranzistora na čipu (1986. u memoriji

i 1989. u mikroprocesoru) dostigao je pakovanje gustine

reda od nekoliko milijardi tranzistora (2005. dostignuta

jedna milijarda) na jednom čipu, koliki je red gustine

pakovanja današnjih mikroprocesora.

U svaki procesor ugrađen je određeni broj naredbi

(instrukcija) koje on zna izvršiti. Taj skup naredbi

(instruction set) određuje mogućnosti jednog procesora.

Da bi sve operacije koje mikroprocesor izvodi bile

vremenski usklađene, mora da postoji davač takta, koji je

najčešće fizički izvan mikroprocesora, a koji u tačnim

vremenskim razmacima daje impulse. Mikroprocesori rade

na frekvenciji od 1 MHz (stari osmobitni) do 3.2 GHz i

više (Pentium IV).

Mikroprocesor može automatski obaviti niz naredbi

pod uslovom da su mu one unaprijed pripremljene i

smještene u memoriji u obliku koji je razumljiv procesoru.

To znači, da svaka naredba u programu mora biti jedna od

naredbi sa kojima procesor raspolaže, a svaka naredba

upisana tačno u obliku u kojem je on očekuje, tj. u nizu 8,

16, 32 ili 64 binarnih cifara (bitova).

Brzina rada internog časovnika računara predstavlja

takt procesora (clock) koji obično „otkucava“ nekoliko

milijardi puta u sekundi. On je veoma važan jer čipovi

rade po radnom taktu časovnika računara. Brzina rada

procesora je višekratnik perioda takta internog časovnika.

vafere (eng. waffers). U postupku izrade na vaferu se kiselinom

urežu sičušni kanalići i žljebići na koje se utisnu metalni

računarski krugovi - dice (čit. die). Zatim se vafer razreže u

mnogo samostalnih dijelova, kvadrata veličine 2.54x2.54 cm (1

kvadratni inč), koji se sada nazivaju čipovima. 103 1 mikrometar=jedan milioniti dio metra ili hiljaditi dio jednog

milimetra.

277

Iskazuje se u MIPS-ima, a ne u megahercima, čime se

iskazuje brzina internog časovnika104. Časovnik koji

otkucava tačno milion puta u sekundi zadaje radni takt od

1 MHz.

Radni taktovi čipova i matične ploče su povezani. Ako

je radni takt prebrz, računar neće raditi pravilno, a rezultat

će biti pad sistema. Prebrz radni takt računara obično

oštećuje čip. U takvom slučaju, računar najčešće neće

raditi pravilno, a činiće se da problemi nemaju veze s

procesorom. Na primjer, javljaće se greške pri upisivanju

podataka na disk i pri čitanju podataka sa čvrstog diska.

Računar Apple II koristio je takt od 2 MHz. Rani

personalni i XT računari (prvi računari sa čvrstim diskom i

procesorom i8088) imali su radni takt od 4,77 MHz. IBM

je nakon toga proizveo seriju računara AT, čiji je prvi

model radio na 6 MHz, a kasnije su se pojavili modeli na 8

MHz. Pentium procesor 1993. godine imao je brzinu rada

internog časovnika oko 66 MHz, Pentium II, 1998. godine,

450 MHz, Pentium III, 1999. godine 733 MHz, Pentium

IV, 2002. godine 3,06 GHz i Pentium IV “Prescott”, 2004.

godine, 3,6 GHz.

Današnji standardni personalni računari rade na taktu

preko 2,0 GHz, a najbrži procesori imaju radni takt od 3,2

GHz ili veći. Najnoviji model i trenutno najbrži

pojedinačni procesor za personalne računare je Intel-ov

Pentium Extreme Edition 840, dvojezgreni procesor, uz

koji Intel više i ne pridružuje oznaku IV. To je procesor sa

dvije jezgre na jednom čipu-jednom komadu silicijuma, i

obadvije jezgre rade na taktu od 3,2 GHz te obe imaju po 1

MB keš memorije.

To je skoro 1000 puta brže od prvih IBM PC računara.

Pošto se brzina računara koristi kao mjera kvaliteta

njegovog rada, vrijednost u gigahercima je važan

pokazatelj njegove snage. Ako su svi ostali parametri isti,

brži radni takt omogućuje brže izvršavanje i bolje

performanse računara. Ipak, vrijedi pomenuti da parametri

obično nisu isti. Procesor je samo jedan od dijelova

računara koji utiču na njegovu brzinu. Veoma brz procesor

uparen s nevjerovatno sporim čvrstim diskom dao bi

104 Megaherc, skraćeno MHz, je jedinica kojom se zamjenjuje

odgovarajuća frekvencija naizmjeničnih (AC) ili

elektromagnetskih (EM) talasa koja je jednaka jednom milionu

herca (1,000,000 Hz). Megaherc se koristi za iskazivanje brzine

internog časovnika mikroprocesora.

278

osrednje performanse računara. To je zato što brzinu

računara određuje njegova najsporija komponenta.

Uzimajući u obzir brzinu današnjih procesora, sigurno je

da oni neće predstavljati usko grlo zato što je i najsporiji

današnji procesor sasvim dovoljno brz za sve što se radi na

personalnom računaru. Prema tome, usko grlo su druge

komponente.

Matična ploča i procesor treba dobro da se uklapaju. Ako

je predviđeno da matična ploča radi na frekvenciji

sistemske sabirnice (Data Bus) od 166 MHz, na njoj bi

trebalo da se nalazi procesor koji može da podnese radni

takt od 166 MHz. U takvom slučaju nije dobro na matičnu

ploču stavljati čip koji je projektovan da radi s mnogo

većim taktom. Ako bi na matičnu ploču projektovanu za

procesor veće brzine stavili prespor procesor, on ne bi

mogao da izdrži taj tempo. Usljed toga čip ne bi radio

pravilno i pregrijavao bi se, što bi ga vjerovatno trajno

oštetilo. U obrnutoj situaciji procesor ne bi bio iskorišten.

Generalno pravilo za čipove i čipsetove glasi: ako se u

čipset stavi prespor mikroprocesorski čip, on će se

pregrijati i pokvariti. Ako se instališe prebrz čip, on će

dobro raditi, ali ta brzina neće biti iskorištena. Moderne

matične ploče omogućuju izbor umnožavanja radnog takta,

ali postoji značajan rizik da se uništi procesorski čip ili

izazovu drugi problemi.

Da bi se ubrzao rad računara, procesor ima svoju vlastitu

keš memoriju (cache memory) iz koje može puno brže

uzimati podatke nego iz RAM-a. Takođe i ostale jedinice

imaju neke karakteristike za ubrzanje procesora. Diskovi

(Hard disk, CD-ROM disk, DVD-ROM disk) imaju takođe

mogućnost keširanja. Zvučna kartica takođe ima

mogućnost ubrzanja i uz to još obrađuje zvuk. Grafička

kartica ima svoju memoriju i procesor za obradu slike.

Iako postoje modemi koji obradu podataka koje prime

predaju procesoru da ih obradi (takozvani softverski

modemi), postoje i oni koji sve podatke obrađuju sami.

CPU keš (cache memory) je brza priručna RAM memorija

integrisana na čipu zajedno sa procesorom. CPU koristi

keš memoriju da bi redukovao prosječno vrijeme pristupa

memoriji. Možemo reči da je to neka međumemorija, koja

se nalazi između mikroprocesora i glavne memorije. Ovaj

keš je brža memorija relativno manjeg kapaciteta u kojoj

se smještaju kopije sadržaja najčešće korištenih lokacija

279

glavne memorije te se tako ubrzava razmjena podataka

između procesora i glavne memorije. Kada mikroprocesor

obrađuje podatke on prvo pregleda keš memoriju i ako

podatke pronađe tamo (iz prethodnog čitanja podataka) on

ne treba da troši vrijeme da bi te podatke pročitao iz

glavnog RAM-a. Građa i upotreba brze priručne memorije

zavisi od njezine namjene i proizvođača, a sastoji se od

vrlo brze memorije višestruko manjeg kapaciteta nego

glavna RAM memorija (od 1 KB do 1 MB) i složenog

upravljačkog uređaja. Keš je koristan kada je pristup RAM-

u spor u poređenju sa brzinom mikroprocesora.

Aritmetičko-logička jedinica. Da bi se neki sistem mogao

zvati računar, on mora imati mogućnost izvođenja

aritmetičkih i/ili logičkih operacija, dobijanje

komplementa binarnog broja i pomjeranje (shift) i rotiranje

(rotate) bita. Dio računara koji ima tu mogućnost zove se

aritmetičko - logička jedinica, skraćeno ALU

(Arithmetical-Logical Unit). ALU je dio procesora koji

obavlja elementarne aritmetičke operacije (sabiranje,

oduzimanje, itd.), logičke operacije (AND, OR, NOT),

operacije upoređivanja (npr. upoređivanje jednakosti

sadržaja dva bajta) i vrši prosljeđivanje rezultata operacija

ka odredištu. ALU može izvesti operacije sabiranja (+) i

oduzimanja (-), a za sve ostale operacije potrebno je

napisati program koji uz pomoć sabiranja, oduzimanja i

rotiranja provodi množenje, dijeljenje, potenciranje itd.

Ova jedinica služi samo za generisanje raznih logičkih

funkcija i ne posjeduju svojstvo memorisanja. Osnovne

računske operacije: sabiranje, oduzimanje, množenje i

dijeljenje obavljaju se u posebnim elementima koji se zovu

registri.

Savremeni mikroprocesori imaju više aritimetičko-logičkih

jedinica (za cijele ili realne brojeve) i podržavaju

kompleksnije operacije (sin, log, ...). Elektronskim

rječnikom govoreći, ALU je izvedena kao obično

prekidačko kolo.

Registri. Da bi mogao obaviti operacije koje se od njega

traže, procesor mora u sebi fizički sadržavati nekoliko

lokacija memorije koje zovemo registri (od latinskog:

registrare-zabilježiti). Registri su brze memorijske ćelije

unutar mikroprocesora.

280

Registri služe za memorisanje instrukcija koje se trenutno

izvršavaju i podataka koji se trenutno obrađuju. Jer, za sve

vrijeme dok se naredba ne nalazi unutar procesora, ona je

računaru nepoznata, pa on i ne zna kakav postupak treba

da obavi.

Registar je niz od m bistabilnih elemenata koji pamte ili

memorišu m-bitni binarni broj ili m-bitni kód. Najnoviji

mikroprocesori imaju ugrađeno po nekoliko desetina

registara koji služe za memorisanje instrukcija koje se

trenutno izvršavaju i podataka koji se trenutno obrađuju.

Različiti mikroprocesori imaju i različiti broj registara.

Lakše je (komformnije) upotrebljavati procesore sa više

registara. Ako je mikroprocesor 32-bitni onda se njegovi

registri sastoje od 32 bita.

U osnovni skup registara računara spadaju:

- podatkovni registar (memorijski bafer (buffer) registar),

ili registar za privremeni međusmještaj podataka, koji u

sebi sadrži instrukciju ili podatak koji izlazi ili ulazi

(operand) u memoriju,

- adresni registar - registar memorijskih adresa , koji u sebi

sadrži adresu tekuće adresirane lokacije u memoriji,

- programsko brojilo - koje sadrži adresu instrukcije koja

po redoslijedu treba da se izvrši,

- registar instrukcija - instrukcioni registar, koji u sebi

sadrži instrukciju koja je u toku izvršenja,

- akumulator (radni registar, registar opšte namjene ili

aritmetički registar) u kome se obavljaju binarne operacije,

- statusni ili fleg (flag) registar, jednobitni registar, koji

pokazuje da je akumulator prepunjen, tj. da ima bit više,

bit ostatka za prenos (carry) koji ostaje nakon binarnih

algebarskih operacija, bit predznaka itd.,

- indeksni registar, koji predstavlja memorijski pokazivač,

koji u sebi čuva memorijsku adresu.

Obično najkompleksniji registar procesora je tzv.

akumulator (engl. Acumulator), koji pored memorisanja

podataka obavlja još i razne aritmetičke i logičke

operacije, a često služi i kao posrednik kod ulazno-

izlaznog transfera podataka. Svaki podatak koji dolazi iz

vana ili treba biti poslat vani, redovno prelazi preko

akumulatora. U njemu se memorišu rezultati pojedinih

aritmetičkih i logičkih operacija.

U mikroprocesoru postoji još jedan registar - statusni

registar (registar stanja) u kojem se jedan bit (od 8, 16, 32

ili 64 bita) postavlja na 1 ("1 dalje") u slučaju negativnog

281

rezultata, tj nosi informaciju da je došlo do prenosa (carry,

čit. keri), ili nosi informaciju 0 u slučaju rezultata nula ili

pozitivnog broja prilikom operacije sabiranja. Drugi bit

ovog registra označava da je rezultat aritmetičke operacije

izašao izvan okvira raspoloživog prostora ukoliko se

brojevi tretiraju kao dvostruki komplementi. U ovom

registru je moguće ispitivanje i ostalih određenih uslova

koji nastanu u automatskom radu mikroprocesora dok on

izvodi niz naredbi ili određeni program. Redosljed

izvođenja naredbi određuje programsko brojilo (Program

Counter).

Upravljačka jedinica (Control Unit). Da bi aritmetičko-

logička jedinica mogla izvršavati one zadatke koje

korisnik želi, njoj treba "reći" šta da radi u pojedinom

momentu. Taj posao obavlja kontrolna ili upravljačka

jedinica.

Upravljačka jedinica je najznačajniji dio

mikroprocesora. To je sinhrono kolo koje funkcioniše po

taktu časovnika. Sastavljena je od:

- jezgre upravljačke jedinice

- registra instrukcije (naredbe, komande), koji čuva

narednu komandu koju mikroprocesor treba izvesti

- dekodera komande, koji dekodira naredbu i generiše

upravljačke signale za njeno izvođenje

- programskog brojila, koji određuje adresu naredne

komande koja se treba izvesti.

Upravljačka jedinica pribavlja (fetch), dekodira (decode) i

upravlja izvođenjem (execute) instrukcija. Preko adresne,

podatkovne i kontrolne sabirnice komunicira sa svim

komponentama mikroprocesora i mikroračunara.

Rad mikroprocesora se dijeli u tri faze:

− pribavi – tokom koje upravljačka jedinica šalje

upravljačke signale potrebne za dohvat instrukcije iz

memorije

− dekodiraj,

− izvrši – tokom koje upravljačka jedinica šalje signale

potrebne za obavljanje instrukcije.

Elementarna operacija kojom se generiše jedan ili više

upravljačkih signala potrebnih za prenos podataka ili

aktiviranje pojedinog sklopa naziva se mikrooperacija.

Primjeri mikrooperacija su: prenos podataka između

282

registara i aktiviranje ALU-a za obavljanje pojedine

operacije.

Glavna memorija – (RAM - Random Access Memory),

zovemo je još i radna memorija, je jedna od osnovnih

jedinica računara. U nju smještamo podatke i programe

prilikom obrade. U klasičnoj ili von Nojmanovoj

arhitekturi programi se fizički nalaze u istom

memorijskom prostoru gdje i podaci. Posljedica toga je da

do nje moramo odlaziti veoma često da bismo pristupili

do svake naredbe i traženih operanada. Radi toga prenos

podataka po sabirnici iz memorije odnosno u nju postaje

usko grlo. Podjela memorija na podatkovnu i programsku

i određena izvedba prenosnih puteva do njih - sabirnica,

npr. Harvardska arhitektura, lako rješava taj problem.

Memorija računara je skup ćelija koja sadrži (smješta,

čuva) neku informaciju zapisanu u obliku koji razumije

mikroprocesor (podaci ili naredbe za izvođenje

programa).Svaka od ćelija memorije ima jedinstvenu

adresu preko koje mikroprocesor pristupa do njenog

sadržaja pri tom se koristeći adresnom sabirnicom. Sadržaj

pojedine ćelije može se, preko podatkovne sabirnice,

prenijeti u mikroprocesor i obrnuto.

RAM memorija, brze keš memorije i video memorija su

najskuplji elementi računarskog sistema. RAM memorija -

memorija sa slučajnim pristupom) je mreža elektronski

napajanih (punjenih) tačaka u koje računar smješta

podatke u obliku binarnih cifara, nula (0) i jedan (1), a koji

će mu biti stalno potrebni i brzo dostupni za vrijeme dok

radi. Slikovitije kazano, to je niz numerisanih ćelija od

kojih svaka sadrži jedan mali dio informacije-jedan bit.

Memorija je sagrađena od memorijskih ćelija od kojih

svaka sadrži jedan bit informacije. Svaka ćelija ima dva

električna priključka; preko jednog izabiremo ćeliju ako

navedemo adresu ćelije (Xi), a preko drugog prenosimo

podatak iz nje ili unosimo podatak u nju, preko

podatkovne linije (Yi).

283

Slika 97. Šematski prikaz memorijske ćelije

Ćelije u memoriji su različito organizovane. Najčešća je

matrična organizacija, kod koje su ćelije raspoređene u

redove i kolone. Matrica je obično kvadratna, a može biti i

pravokutna. Pri tome, ćelije se izabiru po redovima, a

podaci se prenose po kolonama.

Ćelija može sadržavati informaciju koja može biti neka

instrukcija, koja govori računaru šta treba da izvede, ili

podatak kojeg računar treba da bi izveo instrukciju. Tako u

nekom trenutku vremena, u nekoj ćeliji može biti podatak,

a u nekom kasnije može biti instrukcija. RAM je memorija

sa slučajnim pristupom105 što znači da se sadržaj

memorijske ćelije može mijenjati svakog trenutka. To

znači da se pozvana programska instrukcija ili podatak ne

mora pri ponovnom učitavanju upisati na iste memorijske

lokacije, jer je u međuvremenu dio njih okupiran nekim

drugim zadatkom.

RAM je obično smješten u blizini mikroprocesora na

nekoliko malih integralnih kola u obliku modula od kojih

svaki najčešće predstavlja jednu "banku memorije", ili pak

više uložaka sa čipovima tvore jednu banku memorije-

jedan modul. Memorijski modul je štampana pločica na

koju su zalemljena memorijski integralna kola i na čijem

se jednom rubu nalaze konektori. Na matičnoj ploči

postoje odgovarajuće utičnice (konektori) u koje je

moguće utaknuti memorijski modul. Moduli se sa

matičnom pločom spajaju preko posebne vrste utičnice, tzv

SIMM utičnice. Stoga, česta oznaka memorijskog modula

je SIMM (Single In-line Memory Module).

105 Slučajni pristup znači da procesor računara može pristupiti

direktno bilo kojem dijelu memorije ili bilo kojoj memorijskoj

lokaciji u bilo koje vrijeme, a ne da to čini sekvencijelno od neke

startne ćelije.

284

Slika 98. SIMM memorijski modul

sa 30 pina

Da bismo mogli shvatiti šta memorija znači za rad

računara, moramo se podsjetiti na osnovni princip rada

računara. Računar razumije samo koncept „uključeno“

(on) i „isključeno“ (off). Uključeno je predstavljeno sa

brojem 1 (jedan), a isključeno je predstavljeno sa brojem 0

(nula). Sve što računar radi bazirano je na kombinaciji

ovakvih jedinica i nula, što je poznato pod nazivom binarni

sistem brojeva. Ove jedinice i nule su odbrojci ili digiti,

poznati kao bitovi106.

Iako računari obično imaju mogućnost da testiraju i

manipulišu bitovima, oni su općenito konstruisani tako da

smještaju podatke i izvršavaju instrukcije sastavljene od

više bita, nazvanih bajt (byte skr. od binary digits eight). U

većini računarskih sistema osam bitova čine jedan bajt.

Dakle, bajt je definisan kao ona količina memorije koja je

dovoljna da se zapamti jedan znak u informatici, tj. jedno

slovo, jedna cifra, jedan znak interpunkcije ili neki drugi

od 256 (ili 28) ASCII standardom definisanih znakova107.

Vrijednost bitova se obično iskazuje (čuva, bilježi) kao

neki niži ili viši nivo električnog punjenja ćelije

memorijske jedinice.

Glavne karakteristike RAM-a su kapacitet i brzina rada.

Kapacitet memorije mjeri se i iskazuje kilobajtima (KB),

megabajtima (MB), gigabajtima (GB) i terabajtima (TB),

dakle prostorom za smještanje podataka ili instrukcija108, a

brzina rada mjeri se vremenom pristupa čitanju ili

106 bit=skr. od engl. binary digit 107 ASCII (American Standard Code for Information

Interchange): Skraćenica za američki standardni kod za

razmjenu informacije. Ovaj sedmobitni kod uspostavlja

jednoznačnu vezu između slova, cifara, specijalnih i kontrolnih

znakova, sa jedne strane, i kombinacije binarnih brojeva dužine

sedam bitova, sa druge strane. U ASCII sedmobitnom kodu

moguće je kodiranje 128 različitih znakova. 108 1 kilobajt=1 KB (engl. kilobyte)= 210 bajta = 1.024 bajta

1 megabajt = 1 MB = 220 bajta = 1.024 * 1.024 bajta = 1.048.576

bajta

1 gigabajt = 1 GB = 230 bajta = 1.0243 bajta = 1.073.741.824

bajta

285

upisivanju (bajtova) podataka ili instrukcija iz ili u

memorijsku lokaciju.

Jedan kilobajt (KB) jednak je 1024 bajta ili znaka. Radi

osjećaja veličine te jedinice recimo da jedna stranica teksta

pisanog na računaru sa duplim proredom ekvivalentno je

veličini memorije ili skladišta podataka na nekom mediju

od jednog kilobajta. Nakon kilobajta, naredna veća

jedinica memorije je jedan megabajt. Megabajt (MB)

iznosi 1,048,576 bajta. To je kapacitet memorije u koji

može, na primjer, da se smjesti tekst jednog obimnijeg

romana. Naredna veća jedinice memorije je gigabajt (GB).

To je memorija u koju bi mogao da se smjesti tekst cijele

jedne obimnije enciklopedija knjiga (oko 1074 miliona

znakova). Konačno, naredna još veća jedinica kapaciteta

memorije je terabajt (TB). To je kapacitet memorije u koju

bi mogao da se smjesti tekst ispisan u svim knjigama jedne

veće prodavnice knjiga (oko 1100 milijardi znakova)109.

Da bi se podatak upisao (smjestio) u memoriju

računara, te kasnije mogao dohvatiti, potrebno ga je

'uskladištiti' na tačno određeno mjesto u memoriji,

nazvano memorijska lokacija, te omogućiti njegovo brzo

pronalaženje. Veličina memorijske lokacije u skladu je s

brojem bit-a podatkovne sabirnice, što znači da se podaci

veći od kapaciteta jedne memorijske lokacije moraju

pohraniti u više memorijskih lokacija.

Svakom bajtu u memoriji računara pridružen je

identifikacioni broj, koji se naziva adresa. Memorijska

lokacija je dio memorije koji odgovara jednoj adresi Prema

tome, memorijske lokacije možemo zamisliti kao niz

pretinaca od kojih svaki ima svoju adresu i u koju se može

smjestiti (memorisati) jedan bajt. Iz memorije se sa

određene lokacije može pročitati samo čitav bajt (jedan

znak). Takođe, u memoriju se u određenu lokaciju može

upisati samo jedan bajt.

Elektronski sklop, koji je osnova pamćenja svakog

pojedinog bit-a u lokaciji, naziva se memorijski element ili

memorijska ćelija.

Radi toga memorija se najčešće organizuje kao

šahovska tabla ili ukrštenica u kojoj na svakom polju

109 Byte=8 bita; KB=1,024 bajta; MB=1,024x1,024B=1,048,576

bajta; GB=1,024 MB=1,073,741,824 bajta; TB=1,024

GB=1,099,511,627,776 bajta.

286

postoji jedna memorijska lokacija koja predstavlja skupinu

ćelija.

Slika 99. Šema adresnog polja memorije

Cjelokupna “ukrštenica” naziva se adresno polje

memorije. Ukupni broj memorijskih lokacija pomnožen s

brojem bajta u lokaciji predstavlja kapacitet memorije. Na

slici 98. prikazano je adresno polje memorije čija je

(memorijska) lokacija široka 1 bajt. Za računare s većom

sabirnicom podataka od primjera na slici imaće lokacije

veličine 2, 4 ili 8 byte-a, ili još više, zavisno od

konstrukcije računara.

Želi li se smjestiti neki bajt110 u memorijsku lokaciju,

potrebno je navesti adresu lokacije u koju se on smješta.

Takođe, želi li se pročitati neki bajt iz memorije, potrebno

je navesti adresu memorijske lokacije u kojoj je se taj

podatak nalazi. Procesor tokom rada adrese šalje putem

tzv. adresne sabirnice, a podatke šalje po tzv. podatkovnoj

sabirnici. Od pojave željene adrese na adresnim

sabirnicama pa do pojave podatka smještenog u traženoj

lokaciji na podatkovnim sabirnicama protekne određeno

vrijeme. To vrijeme zove se vrijeme pristupa (access

time). Ovo vrijeme ograničava brzinu čitanja podataka iz

memorije i brzinu upisivanja u nju, pa time znatno

ograničava brzinu rada cijelog računara. Vrijeme pristupa

kod današnjih memorija iznosi nekoliko desetaka

nanosekundi.

110 Jedan ASCII znak, na primjer jedno slovo, zauzima jedan bajt

memorije.

287

Kada nam neko saopštava kolika je memorija računara,

on u stvari govori o RAM-u, iako računar ima i druge vrste

memorija. Međutim, RAM je glavna memorija u računaru

koja se koristi za obradu podatka. U RAM-u se obavlja

čitanje, upisivanje i osvježavanje sadržaja memorijskih

lokacija. Kada god radimo sa nekom datotekom na

računaru mi koristimo RAM. Podaci iz te datoteke su

privremeno smješteni u RAM. Međutim, RAM je izbrisiva

odnosno nepostojana memorija (volatile memory). U nju

se podaci mogu upisivati i iz nje čitati dok je pod naponom

napajanja. Prekidom napajanja RAM-a brišu se svi podaci

koji su u njemu memorisani i on time nepovratno gubi svoj

sadržaj.

Spektar instrukcija ili komandi, kojima procesor

neprestano komunicira sa memorijom uglavnom je različit

od procesora do procesora, ali sve se one mogu sažeti u

četiri osnovne grupe: instrukcije za prenos podataka,

aritmetičko-logičke instrukcije, instrukcije za upravljanje

tokom programa i ulazno-izlazne instrukcije.

ROM memorija. U računarima, integrisano na matičnoj

ploči, nalazi se jedna druga vrsta memorija koja služi za

trajno čuvanje podataka. Naziva se ROM memorija (skr.

engl. Read-Only Memory). To je memorija koja je

proizvedena sa fiksnim sadržajem i može samo da se čita,

ali ne i da se u nju vrši upisivanje. RAM i ROM memorija

računara zajedničkim imenom se zovu radna memorija.

Po kapacitetu ROM memorija je mnogo manja od RAM-a i

nije raspoloživa korisniku već samo sistemu, te se stoga u

navođenju karakteristika nekog računara veličina

memorije podataka ROM-a obično ne pominje.

Za razliku od RAM-a, ROM je neizbrisivo (postojano)

skladište podataka111, čiji sadržaj ostaje nepromijenjen i

kada se računar isključi. To je u suštini EPROM112 s

mogućnošću upisa nekih osnovnih podataka pomoću

posebnog programa koji se može aktivirati pri uključivanju

računara. Ova vrsta memorije se dijelimično koristi za

smještanje pobuđujućeg softvera (firmvera) računara.

111 Konvencija je da se samo RAM i ROM zovu memorijom

(engl. memory), a sve ostale jedinice (diskovi) za čuvanje

podataka nazivaju se skladišta podataka (storidži-engl. storages). 112 EPROM (Erasable Programmable Read-Only Memory) čip

288

Slika 100. Izgled ROM čipa Slika 101. EPROM, PROM i ROM čipovi

Firmver je pojam koji je uveden da se njime opiše pojam

tzv. ugrađene logike i mikroprogramiranja pomoću ROM-

a. Firmver je softver koji je ugrađen (built-in) u hardver.

To je program koji je unešen u rid-onli memorije (ROM)

ili programibilne rid-onli memorije (PROM-Programable

Read Only Memory), tj. memorije iz kojih se podaci,

adrese ili programske instrukcije, upisani unaprijed-

fabrički, mogu samo „čitati“ a ne i upisivati. Na taj način

ti podaci, adrese ili programske instrukcije postaju stalni

dio računarske jedinice. To nije ni hardver ni softver nego

nešto između toga. Sa softverom ima veze utoliko što je to

neka vrsta programiranja, tj. izbora sadržaja pojedinih

instrukcija ROM-a, a realizacija tog programa vrši se u

hardveru, u ROM-u ili PROM-u. Način pamćenja

potrebnih koraka za realizaciju pojedine instrukcije

pomoću ROM-a naziva se “ugrađena logika” (slob. prev.

od engl. “stored logic”). Prostije rečeno, firmver je

mikroprogram koji je trajno upisan u hardver, a softver je

mikroprogram koji je u obliku fajla fizički upisan na neki

medij - magnetni ili optički. Firmver se kreira i testira na

isti način kao softver, korišćenjem simulacije mikrokóda.

Kada je spreman može se distribuisati kao i ostali softver i,

uz korišćenje posebnog interfejsa, instalisati u

programibilne ROM-ove kod korisnika. Firmver se

ponekad distribuiše za štampače, modeme i ostale jedinice

računara.

PROM (Programable ROM) su čipovi koji se proizvode sa

unaprijed upisanim programom. Oni imaju kratko vrijeme

pristupa, radi čega se češće koriste kao logički elementi, a

ne kao memorijski elementi, tj. mediji za programirano

čuvanje podataka. Kao memorijski elementi uglavnom se

koriste za smještanje podataka koji su tzv. referentne

tabele (look-up table) računara.

289

EPROM (Erasable Programmable ROM) – je vrsta

izbrisive (prebrisive) ROM memorije koja se može

programirati iz vana. To je specijalni ROM čip kod kojeg

je moguće da se sadržaj briše ili prepisuje jedan preko

drugog. Program upisan u neki EPROM pravi se za

aplikacije kod kojih nije predviđeno da se podaci ažuriraju.

Sadržaj EPROM-a može se izbrisati tako što se centralni

otvor na čipu osvijetli ultraljubičastom svjetlošću, a novi

sadržaj u obliku mašinskog jezika unosi se posebnim

uređajem - programatorom, priključenim na nožice čipa.

Odmah nakon uključenja računara procesor započinje svoj

uobičajeni posao dobavljanja (fetch) mašinskih instrukcija

i njihovog izvršavanja, tj počinje da izvršava neki

program. Taj program se u računarima nalazi zapisan u

ROM memoriji. Ranije su ti programi bili čuvani

kompletno na disketama sa kojih su se učitavali pri

svakom uključivanju računara i izvršavali su se prije

ostalih programa113. Kod današnjih personalnih računara u

ROM memoriju upisuju se samo najelementarniji dijelovi

operativnog sistema i to u obliku četiri osnovne grupe

programa:

START-UP / sadrži test pouzdanosti, inicijalizira

priključene uređaje, izvršava rutinu koja

omogućava čitanje diska i aktivira se pri

uključivanju računara.

113 Radi ilustracije napretka u progresu informacionih

tehnologija, da kažemo, na primjer, da je autor ove knjige 1972.

godine započeo svoju radnu karijeru kao operater i programer na

tada najsavremenijem i veoma skupom računaru, IBM/360 M-32,

u INCEL-u u Banjaluci. Računar je tada koštao oko 2,8 miliona

USA dolara. Odmah po uključenju tog računara, vršilo se tzv.

podizanje sistema, tj. unos osnovnog, a takođe i ostalog softvera

i podataka u sistem. To se obavljalo pomoću čitača tzv. bušenih

(Holeritt-ovih) kartica, uz pomoć kojih su se tada uglavnom

unosili podaci i programske instrukcije. Nije bilo tastature kao

ulazne jedinice, ni monitora, kao izlazne jedinice - kao danas.

Signal ili poruka da je sistem “podignut”, i da je spreman da

prima na izvršenje programe i podatke, davala je samo jedna

mala lampica koja bi pri tome zasvjetlila (treperila), ili bi se na

linijskom igličnom štampaču, koji je bio izlazna jedinica tog

računara (tada nije bilo CRT monitora, niti laser-jet ili ink-jet

štampača - kao danas), ispisivala poruka Ready for

communication, nakon čega se moglo pristupiti učitavanju tzv.

card deck-a, tj. paketa bušenih kartica, na kojima su bili

“ubušeni” kodovi instrukcija korisničkih programa i podataka.

290

ROM BIOS / To je dio operativnog sistema

računara. On upravlja perifernim jedinicama

(monitor, tastatura, disk i druge), prevodi

jednostavne komande i upravlja jednostavnijim

zadacima, kao što su unos datuma i vremena.

Zadatak BIOS-a je, između ostalog, i da učita

(load) ostatak operativnog sistema sa diska u RAM

memoriju, gdje će biti omogućeno njegovo

izvršavanje. Po koncepciji BIOS (Basic Input

Output System) predstavlja vezu - interfejs između

komandnog procesora (command.com) i hardvera

računara.

ROM BASIC / jezgro BASIC programskog jezika.

Ovo je sve rjeđe sastavni dio ROM-a i umjesto

njega sada su to razni uslužni programi kao

antivirus zaštita i drugo.

ROM EXTENSION / skup programa koji služe za

podršku rada dodatnih uređaja (diskovi, grafičke

kartice i slično).

17.2. Periferijski uređaji računarskog sistema

Kao što smo vidjeli, mogućnosti računara zavise od

kapaciteta i karakteristika centralne jedinice. Međutim,

centralna jedinica ne bi mogla ispuniti funkciju obrade

podataka bez odgovarajućih periferijskih uređaja.

Periferijski uređaji služe za komunikaciju računara sa

spoljnim svijetom. U taj spoljni svijet spada u korisnik

računara. Preko tih uređaja korisnik saopštava računaru

podatke a isto tako i računar saopštava korisniku obrađene

podatke. Prema tome da li računar prima ili saopštava

podatke periferijske uređaje dijelimo na ulazne, izlazne i

ulazno-izlazne. Periferijski uređaji su direktno povezani sa

centralnom jedinicom i rade pod kontrolom upravljačke

jedinice.

Kao eksterni uređaji računarskog sistema, koje se nalaze

izvan kućišta, obično dolaze:

- Ulazne jedinice (ulazni uređaji, engl. Input devices),

omogućavaju unos podataka u računar. U ovu grupu

spadaju:

o Tastatura (Keyboard)

o Pokazivačke jedinice (Pointing devices)

291

miš (Mouse)

pomična kuglica (Trackball)

kursorska podloga osjetljiva na dodir (Touch

pad114)

o Ručica (Joystick)

o Komandna ploča za računarske igre (Game Pad)

o svjetlosna olovka (Light pen)

o Skener (Image Scanner)

o Digitalna kamera (Webcam)

o Mikrofon

- Izlazne jedinice (Output devices), u koje spadaju: Izlazni

uređaji omogućavaju korišćenje informacija iz računara:

-monitor

-štampač

-ploter

-zvučnici

-projektor i dr.

o Štampač (Printer),

o Koordinatni pisač (Ploter)

o Zvučnici (Speakers)

o Ekran (Monitor)

o Jedinica za upisivanje na CD ROM i DVD

Postoje uređaji koji se koriste za obe prethodno navedene

funkcije. Ulazno/izlazni uređaji omogućavaju korišćenje

informacija iz računara i unos u računar. U ovu grupu

spadaju:

-Touchscreen monitor

-modem i dr.

- Mrežni uređaji (Networking devices), u koje spadaju:

o Eksterni modem

o Eksterna mrežna kartica (Network card).

- Eksterne jedinice diskova.

114 A touchpad (or trackpad) is a pointing device featuring a

tactile sensor, a specialized surface that can translate the motion

and position of a user's fingers to a relative position on screen.

They are a common feature of laptop computers and also used as

a substitute for a computer mouse where desk space is scarce.

292

Tastatura (engl. Keyboard) je najzastupljeniji eksterni

uređaj, a služi za ručno unošenje podataka (i programa) u

računar i za upravljanje računarom. Preko nje se obavlja

najveći dio komuniciranja čovjek - računar na način da

pomoću nje unosimo znakove i tekst. Iako današnje

tastature sadrže 104 tastera/tipke, one mogu izvesti mnogo

više znakova i funkcija kombinovanjem postojećih.

Osnovni dijelovi svake tastature su:

- numerička tastatura, koja se nalazi sa desne strane

tastature i služi za unos cifara od 0 do 9 i osnovne

matematičke operacije,

- funkcijski tasteri, koji se nalaze pri vrhu tastature i imaju

određene funkcije u

zavisnosti od programa u kome se koriste,

-alfanumerička tastatura, predstavlja centralni i najveći dio

tastature, koji sadrži sva

slova, znakove i brojeve, koji se koriste u radu.

Postoje različiti modeli tastatura, sa različitom veličinom i

rasporedom pojedinih tastera što otežava prilagođavanje

korisnika. Poseban tip tastature su tzv. ergonomske

tastature koje su dizajnirane tako da korisniku olakšaju rad

i smanje vjerovatnoću povreda usljed naprezanja, ukoliko

se na njima duže kuca. To su tastature kod kojih su lijevi i

centralni dio,

okrenuti blago unutra, što je i neki prirodan položaj ruku

pri kucanju. Sadrže i nožice, kao i

kod većine drugih tastatura koje omogućavaju da se

prednji dio tastature blago podigne kao i naslon za

dlanove.

Slika 102: Izgled standardne tastature

293

Na standardnoj IBM PC/AT tastaturi mogu se uočiti tri

grupe tastera: funkcijski tasteri, označeni sa F1 do F12,

koji se nalaze u prvom redu u lijevom dijelu tastature.

Pomoćna tastatura (numerička) nalazi se sa desne strane, a

na njoj se, pored ostalih, nalaze tasteri za pomjeranje

kursora (koji su označeni strelicama). U sredini tastature

nalaze se alfanumerički tasteri. Njih na tastaturi ima

najviše a njihov raspored sličan je onima na pisačoj

mašini. Svi tasteri na sebi imaju neku oznaku. Tačno

značenje pojedinih tastera zavisi od programa sa kojim

se trenutno radi. Tasteri čije značenje obično zavisi od

trenutno korišćenog programa na tastaturama su obično

sive boje, dok su tasteri sa standardnim značenjem

(alfanumerički) obično bijele boje. Tastatura računara

funkcioniše tako da posebni periferijski posrednik

(mikrokontroler) prati sve pritiske na tastaturu, za

svaki taster generiše poseban (ASCII) kod i prenosi ga u

mikroprocesor.

Postoji jezička podjela tastatura prema rasporedu pojedinih

slova pa tako postoje GE, YU, US i druge tastature. Po

pitanju cijene, što je tastatura jednostavnija to je i jeftinija,

što se ide dalje po pitanju funkcionalnosti i ergonomije

tako i cijena srazmjerno raste. Novije tastature sadrže

tastere za Internet i multimedijalnu podršku, koje pri vrhu

imaju niz dugmića koji služe za otvaranje Internet

browser-a, e-maila, puštanje filmova itd. Takođe, veoma

popularne danas su i bežične tastature. Po pitanju

proizvođača slična je situacija kao i kod miševa, neki od

lidera su Logitech, A4 Tech, Genius, itd.

Miš (engl. Mouse) je periferna hardverska komponenta

računara. Miš je ulazni uređaj koji očitava pokrete koje

korisnik pravi i pretvara ih u signal koji se šalje računaru.

Po pitanju modela i načina rada postoji, prije svega,

standardni mehanički miš, čiji je glavni dio čelična kuglica

presvučena gumom ili plastikom i koja se rotira

pokretanjem miša po ravnoj podlozi. Kretanje ove kuglice

se prenosi na dvije osovine, od kojih jedna prenosi kretanje

po x osi, a druga po y osi. Problem kod mehaničkog miša

je što se lako zaprlja, pošto kuglica, koja se kreće po

ravnoj podlozi, kupi svu prljavštinu i prašinu pa je

potrebno povremeno čišćenje miša. Zbog toga su se

gotovo i povukli iz upotrebe.

294

Slika 103: Izgled standardnog miša Slika 104. Primjer bežičnog

miša

Optički miš ne sadrži kuglicu nego led diodu koja

omogućava digitalnoj kameri da hvata fotografije velikom

brzinom. Takve fotografije se porede i na osnovu toga se

utvrđuje da li je došlo do promjene pozicije ili ne. Ovi

miševi su mnogo precizniji, bolji, zatvoreni su pa ne dolazi

do prljanja. Mana im je prevelika osjetljivost i zavisnost od

podloge.

Broj tastera na miševima je različit tako da postoje miševi

sa jednim tasterom, sa dva tastera od kojih je lijevi

primarni, a desni sekundarni, što je opet moguće

promijeniti i prilagoditi miš i za ljevoruke osobe. Na kraju,

tu su miševi sa tri tastera, kod kojih se treći taster koristi u

posebnim aplikacijama koje to podržavaju. Miševi sa

skrolom, odnosno točkićem na vrhu, omogućava

skrolovanje (pomjeranje po ekranu) dokumenata po

vertikali. Postoje, takođe, i miševi sa dva točkića, od kojih

jedan služi za skrolovanje po vertikali, a drugi po

horizontali.

295

Kod laptop računara postoji senzorska pločica ili Touch

pad, dimenzija 5x5 cm i crne boje kod koje pomjeranje

prsta preko površine izaziva pomjeranje kursora na ekranu.

Pri izboru miša obično se ne obraća mnogo pažnje na sam

miš, već se izbor prepušta prodavcu, što obično uzrokuje

isporuku lošijeg miša. Bez obzira na nisku cijenu, treba

obratiti

pažnju pri kupovini jer je ova komponenta podjednako

važna za udoban rad na računaru. Od proizvođača miševa

se posebno izdvajaju Genius, Logitech i A4 Tech.

Monitor i grafička kartica. Monitor je osnovni izlazni

uređaj računara preko kojeg računar saopštava podatke

korisniku. On služi za prikazivanje alfanumeričkih i

grafičkih podataka Monitore dijelimo na crno-bijele i kolor

monitore. Glavna karakteristika monitora od kojeg u

najvećoj mjeri zavisi i njegova cijena je veličina ekrana.

Ona se izražava pomoću dijagonale ekrana. Današnji

monitori se izrađuju u nekoliko standardnih veličina: 15,

17, 19 i 21 inča.

Druga važna karakteristika monitora je njegova rezolucija

tj. iz koliko se tačaka (piksela) sastoji slika na monitoru.

Savremeni SVGA monitori podžavaju rezoluciju i do

1280*1024 piksela ali može se podesiti da rade i sa

manjom rezolucijom (640*480, 800*600, 1024*768).

Monitor predstavlja osnovni način prikaza obrađivanih

podataka i radi u tijesnoj sprezi sa grafičkom karticom.

Postoje dva tipa monitora:

- CRT (Cathode Ray Tube) monitori

- LCD (Liquid Crystal Display) monitori

CRT monitori su monitori sa katodnom cijevi i polako se

povlače iz upotrebe. Zbog velikih dimenzija katodne cijevi

zahtijevaju veliki prostor na radnom stolu. Bolje rješenje

predstavljaju LCD monitori koji koriste osobine tečnih

kristala i polarizacije svjetlosti. Ovakvi monitori

zahtijevaju mnogo manje prostora i smanjuju naprezanje

očiju prilikom rada.

Pikseli i rezolucija. Piksel je najmanja nedjeljiva logička

jedinica slike, predstavljen jednom tačkom na ekranu.

Svaki piksel ima svoju boju i osvjetljenje. Jasnoća i oštrina

slike koja se dobija zavisi od broja piksela koji su na

296

raspolaganju, od čijeg broja zavisi nivo detalja nekog

prikaza.

Rezolucija po gruboj definiciji predstavlja broj piksela po

jedinici površine. Na primjer, rezolucija 1024x768

predstavlja sliku široku 1024 i visoku 768 piksela.

Problem koji se javlja kod CRT monitora je to što slika

koja se vidi na ekranu nije stabilna i mora da se osvježava.

Tu se uvodi pojam Refresh rate koji predstavlja broj

osvježavanja slike u toku jedne sekunde (što je veoma

važna karakteristika za monitore). Osvježavanje monitora

može da bude 60, 75, 85, 100 i više puta u sekundi. Kada

posmatrate sliku na ekranu, i ako vam se čini da ona

miruje, ona se iscrtava 60 ili više puta u sekundi. Svako

osvježavanje ispod 75 puta u sekundi izaziva treperenje

slike što dovodi do brzog zamora očiju i pojave suza. Za

razliku od CRT monitora, LCD tehnologija ne zahtijeva

osvježavanje što je velika prednost zbog koje su ovi

monitori sve više u upotrebi.

LCD tehnologija (Liquid Crystal Display) - tečni kristali.

Tečni kristal je prvi put otkriven 1888. godine.

Zagrijavanjem supstance holesterol benzoat dobijen je

tečni kristal. Njenim daljim zagrijavanjem dobijena je

potpuna tečnost. Tečni kristal nije ni u tečnom, ni u

čvrstom agregatnom stanju (nešto je između). Ako bismo

morali da odredimo agregatno stanje, bliže je tečnom

stanju pa otuda i ime. Prvi LCD prikaz pojavio se 1968.

godine, a prvi LCD monitor 1979. godine.

Tečni kristali su vrlo osjetljivi na temperaturne promjene.

Vrlo male promjene temperature utiču na stanje kristala

(na primjer, vidljiva promjena displeja laptopa na hladnom

ili toplom vremenu). Postoji veliki broj supstanci koje,

zavisno od temperature, mogu biti u različitim fazama.

297

Slika 105. CRT i LCD monitori

Grafička ili video kartica (VGA- video graphics adapter)

je elektronski sklop koji obrađuje sliku odnosno grafiku

koja će biti prikazana na monitoru. Monitor se priključuje

na matičnu ploču preko periferijskog posrednika-adaptera

koji se u trgovačkom žargonu naziva grafička kartica.

Slika 106: Grafička kartica

Grafička kartica se postavlja (umeće se-ulaže se) u

odgovarajući slot na matičnoj ploči računara115. Na

115 Na matičnoj ploči se, pored ostalog, nalaze portovi i slotovi,

koji služe (portovi) za priključivanje drugih uređaja sa

računarom ili za umetanje (slotovi) raznih periferijskih

posrednika-proširenja računara koji se nalaze u vidu raznih

adapterskih kartica (grafičkih, muzičkih, video, za igre,

memorijskih i dr.)

298

grafičkoj kartici se nalazi grafički koprocesor, koji je

odgovoran za prikazivanje slike na monitoru bez

optrerećenja procesora. Brzina koprocesora direktno utiče

na brzinu prikazivanja slike. Pored koprocesora na

grafičkoj kartici nalazi se i video memorija u kojoj se

pohranjuju podaci o prikazivanoj slici. Veličina video

memorije je ograničavajući faktor u pogledu rezolucije i

broja istovremeno prikazivanih boja na monitoru.

Grafička kartica poznata je još i pod nazivima grafički

adapter ili video kartica. Što se tiče terminologije, u

prošlosti se mnogo više koristio termin “display adapter“ i

uglavnom se odnosio na prikaz alfanumeričkih znakova,

bez grafičkih elemenata, koji se sreću danas kod

savremenih PC računara. Grafička kartica je odgovorna za

grafičku predstavu obrađivanih podataka na monitoru.

- Podatke iz računara u digitalnom obliku pretvara u

analogne signale na ekranu (u vidu slike)

- Bit mapping – svakom pikselu na ekranu pridružuje se

jedan bit ili više bitova u memoriji

- Grafička kartica ima sopstvenu memoriju

- Kapacitet ove memorije zavisi od broja piksela na

ekranu (rezolucija) i broja boja po pikselu (512 Mb, 1

Gb ...)

Time se obezbjeđuje brz protok i samim time brža obrada

grafike, što na kraju daje veći broj slika u sekundi čineći

grafičku scenu ljepšom i fluidnijom.

Priključuje se u jedan od slotova na matičnoj ploči. Na

sebi ima spoljni priključak za monitor računara. Moderne

grafičke kartice su opremljene snažnim grafičkim

procesorima koji svojom procesorskom snagom i brojem

tranzistora gotovo nadmašuju glavne procesore.

Kvalitet dobijene slike na ekranu zavisi od kvaliteta

grafičke kartice i monitora. Danas postoje veliki zahtjevi

po pitanju kvaliteta grafičke kartice, prije svih zbog

multimedijalnih sadržaja i video igara. Ukoliko se radi o

kancelarijskom računaru, tada zahtjevi za grafikom i nisu

veliki, za razliku od kućnih računara, gdje su potrebe za

boljom grafičkom karticom mnogo veće. Za prikaz 3D

objekata na grafičkoj kartici postoji poseban tzv. 3D čip ili

akceleratorski čip od čega i potiče naziv grafički

akcelerator. Grafički akcelerator sadrži veliki broj

299

trodimenzionalnih funkcija koje služe za pravilan prikaz

3D objekata na ekranu.

TV kartica (TV card) je elektronski sklop koja

omogućava prijem televizijskih signala i prilagođava ih za

računarsko okruženje. Pomoću TV kartice na PC računaru

mogu se gledati, obrađivati i pamtiti TV programi. TV

kartica se može ugraditi na matičnu ploču ili se koristiti

kao poseban (eksterni ili spoljašnji) uređaj. Naravno,

karticu treba povezati sa odgovarajućom antenom kao i TV

prijemnik.

Slika 107: TV kartica

Komunikacioni portovi računara su ulazno/izlazni uređaji

na koje se priključuju kablovi određenih periferijskih

uređaja i preko kojih računar komunicira sa tim uređajima.

Postoje dvije vrste komunikacionih portova: serijski

iparaleleni. Preko serijskog porta bitovi se šalju jedan za

drugim, dok se preko paralelnog porta istovremeno šalje 8,

16 ili 32 bitova (1 bajt) informacije. Iz toga proizilazi da je

komunikacija preko serijskog porta sporija od

komunikacije preko paralelnog porta. Serijski portovi se

označavaju sa skraćenicom COM, a paralelni sa LPT. Kod

starijih računara ovi uređaji su bili izvedeni na posebnim

karticama, koje su se umetale u slot na matičnoj ploči, a

kod novijih računara su integrisani na matičnu ploču. Na

tim matičnim pločama obično se nalaze dva serijska

uređaja (COM1 i COM2) i jedan paralelni (LPT1). Sa tih

uređaja su izvedeni konektori na zadnjoj strani kućišta PC

računara.

300

Štampač je, kao i monitor, izlazna jedinica personalnog

računara. Najčešće vrste su iglični, ink-jet (ink-džet) i

laserski štampači. Matrični štampači imaju glavu za

štampanje sa tankim iglicama (9 ili 24) složenih matrično.

Između glave i papira nalazi se traka natopljena tintom,

tako da udarac igle ostavlja tačku na površini papira.

Znakovi za štampanje se formiraju određenim

rasporedom udara iglica. Kod 9-igličnih štampača

znakovi se crtaju matricom 8x12 tačaka. Brzina

štampanja je oko 180 znakova u sekundi. Kod 24-

igličnih štampača iglice su raspoređene u dva vertikalna

reda po 12, pri čemu je drugi red neznatno pomjeren

naniže u odnosu na prvi. To omogućuje da se dobija

kvalitetniji otisak odštampanih znakova. Brzina štampanja

je oko 300 znakova u sekundi.

Slika 108: Štampači

Znatno kvalitetniju štampu daju ink-jet, a posebno laserski

štampači (laser-jet). Ink-jet štampači nazivaju se još i

“pljuckavci”, vjerovatno zato što se tinta za pisanje

kapljično dozira iz posude kojom se upravlja elektronski.

Većina ih štampa i u boji. Brzina štampanja je od 5-7

stranica u minuti. Crtež znaka za štampanje kod laserskih

štampača pravi se svjetlosnom tačkom koju generiše

laser (gustina od 300x300 do 800x800 tačaka po inču

površine). Te tačke su oštrih ivica i sitnije su nego kod

matričnih i ink-džet štampača. Brzina štampanja je oko 6-8

stranica u minuti.

Matrični štampač. Princip rada matričnog štampača se

zasniva na običnoj iglici, koja udaranjem preko mastiljave

(tintom natopljene) trake ostavlja trag na papiru. Broj tih

iglica može biti ili 9 ili 24 i, naravno, kod onih sa 24 iglice

bolji je kvalitet štampe. Koriste se za štampanje obrazaca

301

kao i raznih priznanica, računa, tiketa i sl. Ono što ih

karakteriše je da su prilično bučni.

Ink-jet štampači su zbog cijene pristupačniji većem krugu

korisnika i zbog toga su danas u veoma širokoj primjeni.

Sadrže kertridž koji predstavlja posudu sa tintom

(mastilom) koja se povremeno dopunjuje ili zamjenjuje

novom. Trajanje jednog punjenja zavisi od količine

odštampanih stranica kao i od popunjenosti stranice

sadržajem, jer jedna odštampana slika može da potroši

ketridža koliko i više strana nekog teksta. Rezolucija ovih

štampača kreće se u intervalu od 300 dpi do 2400 dpi (dots

per inch - tačaka po inču). Brzina štampe se obično navodi

od strane proizvođača i otprilike iznosi 15 strana u minuti

za tekst i 10 strana u minuti za slike u boji. Ovaj podatak

nije toliko važan za kućnu primjenu, koliko u poslovnom

okruženju.

Laserski štampači koriste tonere koji su izrađeni od

plastičnog praha vezanog za čestice gvožđa. Daju mnogo

bolji kvalitet odštampanih stranica od ink-jet štampača.

Mnogo su skuplji jer sadrže matičnu ploču, CPU,

memoriju, disk, itd. Povezivanje sa računarom ostvaruje se

preko USB porta ili ranije preko paralelnog. U novije

vrijeme veza se ostvaruje i bežično xxxx iz praktičnih

razloga. Rezolucija je oko 1200 dpi, a brzina štampanja je

10 i više strana u minuti.

Skeneri predstavljaju ulaznu hardversku komponentu

računara i mogu se shvatiti kao analogno-digitalni

konvertor jer slike i dokumenta skeniranjem prebacuju u

digitalni oblik na računar. Nekada su skeneri imali

mogućnost skeniranja samo u crno bijeloj varijanti, dok

danas svi skeneri imaju mogućnost skeniranja u boji i to po

veoma pristupačnoj cijeni.

302

Slika 109: Skener

Priključuju se preko USB porta i težina im je svega

nekoliko kilograma.

Postoje dva tipa skenera:

- Sheet-fed, mogu da skeniraju samo ravne listove

- Flat-bed, imaju mogućnost skeniranja i

nepravilnijih oblika Karakteristike skenera su:

- maksimalna veličina skeniranog objekta, formata A4

ili veći

- rezolucija dobijene slike, izražava se u dpi i zavisi od

modela skenera

- dubina boje, broj bita za prikaz svakog podatka

skeniranog objekta, što je veći broj bita, veći je i

kvalitet

- brzina skeniranja može da bude od nekoliko sekundi

do nekoliko minuta zavisno od rezolucije i veličine

papira, bitna za poslovnu primjenu OCR tehnologija

(OCR, skr. od Optical Character Recognition)

tehnologija je mogućnost očitavanja teksta sa

štampanog dokumenta i njegovo prebacivanje direktno

u neki tekst editor116. Ovo je posebno korisna opcija

ukoliko je neki tekst iz knjige ili časopisa potrebno

prekucati na računar.

Optičko prepoznavanje teksta obično se vrši uz pomoć

nekog softverskog paketa koji stiže uz skener. Postoji i

opcija trodimenzionalnog skeniranja poznata kao CCD

tehnologija. Neki od proizvođača skenera su Canon,

Mustek, Sony i HP.

Disketna jedinica je do nedavno bila obavezna ulazno-

izlazna jedinica računarskog sistema tipa personalnog

računara, međutim danas su gotovo nestale iz upotrebe.

Sastoje se od mehanizma sa glavama za čitanje i

116 Editor: Program, koji uz pomoć periferijskih uređaja

(najčešće tastature i ekrana), omogućuje unošenje i mijenjanje

informacije. Unesena informacija se obično memoriše u

datoteke. Ako je informacija data u obliku teksta, govorimo o

editoru za obradu teksta-tekst editoru. U računarstvu se često

javljaju editori koji su specijalno pravljeni za programiranje u

nekom programskom jeziku. Takvi editori se nazivaju jezički

editori.

303

upisivanje i motora za obrtanje disketa. Služe za unos

podataka ili programa sa diskete u računar, a i za

upisivanje podataka na disketu.

Disketa ili "flopi disk" je tanak savitljiv plastični disk

na koji je nanesen sloj feromagnetskog materijala (feritni

oksid). Postavljen je u plastični omot kvadratnog oblika

iz kojeg se ne vadi i na kojem postoje otvori za čitanje i

upisivanje podataka. Površina diskete (prekrivena

feromagnetskim prahom) je organizovana po sektorima i

koncentričnim krugovima-stazama. Podaci se upisuju na

kružne staze u obliku koncentričnih krugova. Uređaj koji

vrši upis i čitanje podataka zove se disketni uređaj, ili FDD

(floppy disk drive).

Slika 110. Organizacija površine diskete

U zavisnosti od tipa i dimenzije diskete, podaci su se

upisivali na jednu ili na obe strane diskete. Kapacitet

skladištenja podataka kod disketa prečnika 3,5 inča bio je

1,44 MB. Danas su ulogu disketa u potpunosti preuzele

jedinice masovne memorije - tzv. USB diskovi. Njihov

kapacitet skladištenja podataka kreće se od 1 GB do 32

GB, pa i više.

Optički diskovi. U računarskoj tehnici pod optičkim

diskom smatra se ravni disk, obično kružnog oblika koji

može da sadrži audio, video i druge podatke, u

mikroskopskim jamicama (rupicama) kreiranih na

304

materijalu od polikarbonata. Dizajnirani su da podrže tri

načina rada:

- samo čitanje (Read only)

- jednokratan upis (Recordable – write once)

- višestruki upis (Rewritable – write many)

Optički diskovi se najviše koriste za smještanje sadržaja

velikog formata (muzike, filmova i sl), a prema

dosadašnjem razvoju možemo da ih podijelimo na tri

gruge.

Prva generacija optičkih uređaja za skladištenje podataka

predstavljena je CD ROM-om (Compact Disc Read Only

Memory). Ovaj disk služi samo za čitanje i nije mu

moguće promijeniti sadržaj. Sadržaj je moguće promijeniti

na CD Recordable mediju gdje je moguće izvršiti

jednokratni upis, dok je na CD Rewritable medij moguće

izvršiti višestruki upis. Prvi audio (muzički) CD pojavio se

1979. godine, a 1985. godine CD je ušao i u računarsku

industriju.

CD ROM je dugo bio najrašireniji optički medij za

skladištenje podataka. Princip rada se zasniva na

laserskom očitavanju sadržaja, bez direktnog fizičkog

kontakta laserskog mehanizma i medija. Kapacitet se kreće

od 650 MB do 750 MB što predstavlja veoma veliki

napredak u odnosu na sve prethodne medije (Zip disk,

flopy i dr). Oznake na uređaju poput 52x, 48x i sl.

predstavljaju brzinu CD uređaja, koja je proizvod osnovne

brzine. Osnovna brzina CD ROM-a je 150 KB u sekundi.

Ukoliko se pomnoži, na primjer, 52 sa 150 KB/sec, dobiće

se 7.6 MB u sekundi što je brzina prenosa podataka

tadašnjih CD uređaja.

CD-R (CD Recordable) mediji omogućavaju samo jedno

narezivanje, dok CD-RW (CD Rewritable) medij

omogućava višestruko narezivanje. Označavanje CD RW

uređaja je obično oblika 48x24x52, gdje je 48 brzina CD-

R upisa, 24 je brzina CD-RW upisa, a 52 je brzina CD

čitanja. Svaki od ovih uređaja posjeduje i priključak za

slušalice i ono što je interesantno je da uticaj magnetnog

zračenja ne postoji, jer nisu magnetni mediji.

305

Slika 111. CD uređaj

Jedinica kompaktnih diskova CD – ROM. CD-ROM ili

CDR (Compact Disc - Read Only Memory) je optički

uređaj za čitanje CD medija. CD-ovi služe za trajno

pamćenje i prenos podataka. Kapacitet CD diska je oko

700 MB. Na CD-u se pored binarnih podataka može

nalaziti i audio zapis (muzika). Cijena CD je veoma niska

tako da se ovaj vid spoljašnje memorije intenzivno koristi.

Da bi se podaci na CD zapisali potreban je CD pisač (CD

Writer). Spolja ima isti izgled kao i CDR (CD Reader) ali

posjeduje mogućnost upisa („narezivanja“) podataka na

CD. Naravno, CDW (CD Writer) ima i mogućnost čitanja

podataka sa CD-a. Postoje 3 vrste CD uređaja i medija:

mediji koji su samo za čitanje, mediji sa oznakom R na

koje možete podatke jedanput upisati i više puta čitati i

mediji sa oznakom RW (Rewritable) na koje možete više

puta podatke zapisati i čitati.

Kapacitet CD-ROM diska je 640 megabajta, a prečnik

mu je 12 centimetara. Na CD ROM stane više podataka

nego na 450 disketa od po 1,2 MB ili oko 320.000 kucanih

stranica teksta. Dimenzije i format zapisa CD-ROM

diskova su standardizovani, te se diskovi mogu

izmjenjivati između pogonskih mehanizama različitih

proizvođača. Prednosti CD-ROM diskova su niska cijena,

veliki kapacitet, standardni format zapisa, te relativna

dugotrajnost upisanih podataka. Nedostaci kod diskova

koji se samo čitaju su nemogućnost promjene tvornički

upisanih podataka i nemogućnost upisa novih podataka.

CD-ROM disk sastoji se od podloge ili supstrata, na

kojoj se nalazi kod proizvođača odlivena površina s

upisanim podacima. Podaci su upisani kao mikroskopske

izbočine na površini diska, na koju je nanešen tanki

reflektujući sloj aluminijuma. Preko te površine je

306

odliven providni zaštitni sloj koji štiti disk od oštećenja i

atmosferskih uticaja.

Pogonski mehanizam za čitanje CD-ROM diskova

okreće se brzinom od 300 okretaja u minuti. Iznad

površine CD-ROM diska nalazi se glava za čitanje. U njoj

je laser male snage kao izvor svjetla, sistem leća i

polarizator za usmjeravanje i fokusiranje upadne i odbijene

svjetlosne zrake, te senzor koji očitava količinu

odbijenog svjetla. Pogonska elektronika se brine o

fokusiranju laserske zrake, o brzini okretanja diska, o

čitanju i tumačenju podataka, te o ispravljanju pogrešaka.

U zadnje vrijeme, u razvoju su izbrisivi (engl.:

Rewritable, Read-Write) oblici laserskih optičkih diskova,

kao što su CD-Vision i Videodisc. Kod ovih diskova pri

čitanju osvijetljava se površina diska laserskom zrakom

male snage i mjeri količina odbijene svjetlosti. Na

osnovu intenziteta odbijene zrake očitavaju se podaci.

Upis i brisanje podataka obavlja se laserskom zrakom

velike snage, koja zagrijava materijal do tačke topljenja.

Očitavanje podataka se obavlja laserskom zrakom male

snage , koja ne može zagrijati metal do tačke na kojoj bi

on mijenjao stanje. Jedna druga vrsta ovih diskova su

magnetsko-optički (engl. Magneto Optic), koji koriste

Ker-Faradejev (engl. Kerr, Faraday Effect) efekat -

pojava zakreta ravnine polarizacije zrake svjetlosti pod

djelovanjem magnetnog polja.

Druga generacija optičkih diskova – DVD ((Digital

Versatile Disc) uređaj služi za čitanje sadržaja koji se

nalaze na DVD disku. DVD disk je optički prenosni disk

koji se može koristiti za smještanje podataka, uključujući

filmove sa visokim video i audio kvalitetom. DVD spolja

izgleda kao i CD, ali se na njega može upisati mnogo više

podataka (od 4.7 do 8.5 GB). DVD diskovi mogu sadržati

sljedeće vrste podataka: DVD-Video, DVD-Audio i DVD-

Data. Kao i kod CD-a i kod DVD-a postoje samo DVD (

DVD-R čitači ili DVD-R/W čitači i pisači (rezači).

DVD je sličan CD tehnologiji jer se zasniva na laserskom

očitavanju optičkog diska. Razlika je u tome što se koristi

laserski snop manjih talasnih dužina što omogućava gušće

pakovanje, odnosno veći kapacitet. DVD uređaji imaju

mehanizam koji omogućava čitanje i DVD i CD medija.

Kapacitet DVD medija je reda GB i zavisi od toga da li je

307

medij jednostrani ili dvostrani, jednoslojni ili dvoslojni.

Prečnik DVD diska je 12 cm, a spiralne staze za

smještanje podataka polaze od unutrašnjosti ka periferiji

diska. Podaci se smještaju spiralno u obliku jamica na

polikarbonatskoj osnovi, presvučenoj reflektujućim

materijalom.

Postoje različiti formati DVD diskova. Single sided, single

layer DVD diskovi, koriste jedan sloj za upis podataka na

jednoj strani diska i imaju kapacitet od 4.7 GB. Single

sided, double layer DVD diskovi koriste dva sloja na

jednoj strani medija i imaju kapacitet od 8.5 GB.

Teorijski maksimum za smještanje podataka predstavljaju

dvostrani (double sided), dvonivojski (double layer) DVD

diskovi sa kapacitetom od 17 GB. Dužina spiralne staze

kod single layer DVD diskova iznosi 12 km, a kod double

sided DVD diskova 48 km, što opet ilustruje o vrhunski

preciznoj tehnologiji smještanja podataka, a samim tim i

preciznim mehanizmima za čitanje tih podataka kod DVD

uređaja.

Zbog sve veće potrebe za uređajima i medijumima za

skladištenje većih količina podataka, danas se u svijetu

paralelno razvija nekoliko novih tehnologija za optičko

skladištenje podataka. Među najperspektivnijim su:

BluRay disc (BD-ROM) i Holografski disk (HVD- Holographic Versatile Disc).

Blu-ray Disc je optički disk dizajniran kao nasljednik

standardnog DVD formata. Osnovna primjena je

smještanje video snimaka visoke definicije, sa 27 GB za

jednoslojne i 54 GB za dvoslojne diskove prečnika 12 cm.

BD-ROM disk ima iste fizičke dimenzije kao i standardni

DVD i CD diskovi. Ime Blu-ray Disc potiče od plavog

lasera koji se koristi kod čitanja diska. Dok standardni

DVD koristi 650 nanometarski crveni laser, Blu-ray koristi

kraću talasnu dužinu, 405 nanometarski plavi laser i pruža

mogućnost smještanja gotovo šest puta više podataka nego

na DVD disku. Zapis podataka zasniva se na phase-

change-tehnici (dvostruka brzina prenosa podataka od 9,0

MB/s). Kapacitet jednoslojnih je do 27 GB, dvoslojnih do

54 GB, četvoroslojne verzije BD do 100 GB.

308

Holografski disk. Tehnologija se zasniva na tzv.

kolineranoj holografiji koja podrazumijeva korišćenje dva

lasera, crvenog i zelenog. HVD je istih dimenzija kao i

standardni DVD i CD diskovi (12 cm u prečniku), ali su

mu karakteristike znatno bolje. Njegov kapacitet je do 3.9

TB (terabajta) informacija, što je oko 5800 puta više od

CD, 850 puta više od kapaciteta DVD, 160 puta više od

jednoslojnog Blu-ray diska.

Čvrsti magnetni disk uređaj (Hard disk drive – HDD) je

kod savremenih računara glavni eksterni uređaj i medij za

skladištenje podataka117. Čvrsti disk je magnetni uređaj sa

kojeg mogu da se čitaju i na kojem mogu da se upisuju

podaci. HDD je mnogo puta sporiji od RAM memorije, ali

je mnogo većeg kapaciteta. Zato se koristi kao “magacin”

podataka (engl. Storage). Današnji HDD imaju kapacitet

od 120 GB do 360 GB. Stariji računari su imali kapacitet

HDD 10, 20, 40, 80 GB. Obično se na hard disku nalaze i

smještaju svi potrebni podaci. Hard disk je neophodan dio

PC računara i smješten je u kućištu. On je najčešće fiksiran

u računaru i služi kao osnovni spoljašnji memorijski uređaj

za trajno čuvanje podataka. Sve ostale spoljašnje memorije

su mobilnog karaktera i služe za prenos podataka između

računara.

Slika 112: Izgled otklopljenog čvrstog diska

117 Konvencija je da se eksterne memorijske jedinice (uređaji)

računara nazivaju skladišta ili storidži (od engl. storrages), a

samo ROM-ovi i RAM-ovi se nazivaju memorije.

309

Disk se sastoji od nekolicine magnetnih tvrdih ploča u

obliku disketa (odatle i naziv) montiranih na jednu

osovinu, jedan iznad drugog, i na koji je nanešen tanki

sloj feromagnetnog materijala. Motor za obrtanje, glave za

čitanje i upisivanje i mehanizam za njihovo pokretanje

sve skupa je smješteno u hermetički zatvoreno kučište.

Svaka ploča ima po dvije magnetne glave, jednu odozdo i

jednu odozgo. Diskovi tvrdog diska su organizovani slično

disketama s tim da imaju više staza i sektora. Skup staza

svih diskova koje se nalaze tačno jedna ispod druge

nazivamo cilindrima. Disk se vrti brzinom 3600 obrtaja u

minuti i to stalno, bez obzira da li se nešto radi sa diskom

ili ne. Zbog velike brzine prenosa podataka fiksni disk

zahtjeva poseban kontroler. U prodaji kod nas mogu se

nači i disk-doboši kapaciteta 0,5 do 1 i više TB (terabajt).

Modem je uređaj koji digitalne signale iz računara i

terminala moduliše i pretvara u analogni oblik koji je

pogodan za prenos postojećim komunikacionim

sredstvima, npr. telefonska mreža, koaksijalni kablovi,

svjetlovodi, radio-relejni sistemi. Prenešene analogne

signale modem (na drugoj strani) ponovo demoduliše u

digitalni oblik potreban računarima i terminalima.

Modemi nisu nikakvi izvori signala, oni su samo

pretvarači jednog oblika signala u drugi. Riječ "modem"

je akronim od dvije engleske riječi,

"MOdulator/DEModulator", a riječ je o uređaju koji na

određeni način mijenja računarske signale, šalje ih

telefonskom linijom do drugog sličnog uređaja koji

prima takav signal, vraća ga u prvobitno stanje i stavlja

računaru na raspolaganje.

Slika 113.

310

Sve to je nužno uraditi jer je računarski signal

jednostavno neprikladan za slanje telefonskim putem.

Bod (engl.: baud) označava broj segmenata

primopredajnog signala sa podacima koji se mogu

prenijeti u sekundi. Prije 15 -20 godina broj boda bio je

jednak broju bita u sekundi. Danas međutim brži

modemi tokom jednog bod-intervala mogu da pošalju ili

prime veći broj bita. Tako recimo modem koji radi sa 2400

bita/sekundi tehnički posmatrano radi sa 600 boda i po 4

bita za svaki bod-interval. Prema lokaciji priključivanju na

računar, modem može biti:

– interni (PCI, ISA)

– eksterni (PCMCIA, USB).

Slika 114: Izgled internog modema

Mrežna kartica je adapter (interfejs) koji omogućava

povezivanje računara ili nekog drugog uređaja na mrežu.

Za mrežnu karticu postoji više naziva koji se u praksi

ravnopravno koriste - Ethernet adapter, mrežni adapter,

LAN adapter, LAN kontroler, komunikaciona kartica,

Network Interface Card - NIC.

Slika 115: Mrežna kartica

Rad mrežne kartice kontroliše upravljački softver – drajver

(driver) koji se izvršava u računaru. Svaki uređaj sa

311

ugrađenim Ethernet adapterom koji učestvuje u mrežnom

saobraćaju zove se Ethernet stanica. Ethernet stanice su

povezane na zajednički (dijeljeni) komunikacioni

medijum. Ethernet signali se kroz medijum šalju serijski,

bit po bit. Svaka Ethernet stanica učestvuje u mrežnom

saobraćaju samostalno - nezavisno od ostalih stanica na

mreži.

Zvučna kartica (sound card) je elektronski uređaj koji

obrađuje zvučne signale. Dva glavna dijela zvučne kartice

koji obavljaju ove poslove su digitalno-analogni pretvarač

(D/A convertor) i analogno-digitalni pretvarač (A/D

convertor). Od kvaliteta zvučne kartice zavisi kvalitet i

jačina zvuka.

Slika xx: Izgled zvučne kartice

Ona se spaja na matičnu ploču ili je njen sastavni dio

(integrisana). Priključci (portovi) za zvučne uređaje nalaze

se sa leđne strane kućišta PC-a.

Projektor je zlazni uređaji za istovremeni prikaz

računarskih podataka u vidu slike na zid ili platno većem

broju gledalaca. Najčešće se koriste u obrazovnim

institucijama ili za poslovne prezentacije. Povezuju se

obično na video karticu računara isto kao i monitor.

312

Slika xx: Projektor

Ploter je izlazni uređaj koji pomoću specijalizovanih pera

(rapidografa ili flomastera) iscrtava slike, grafikone,

crteže, projekte itd. Pero se postavlja na početnu tačku crte

i spušta na površinu papira. Pero se pokreće po površini

papira do krajnje tačke i tada se podiže. Rjeđe se koriste za

ispis teksta.

Slika xx: Ploter s pomičnim papirom (drum plotter) Ploter s

nepomičnim papirom (flat bed plotter)

313

Uglavnom ih koriste firme koje rade crteže (projekte) na

većim formatima papira. Ploteri se često povezuju na

računar kao i štampači.

Fleš memorija (flash memory) posebna vrsta poluvodičkih

memorija uređaj koji se najčešće priključuje na USB port,

pa se često zove i USB memorija (USB-Universal Serial

Bus - univerzalna serijska sabirnica) ili USB Memory

Drive. Po svojoj konstrukciji vrlo je slična RAM memoriji,

ponaša se poput RAM-a, ali joj je sadržaj nezavisan od

napajanja i na njoj se podaci trajno čuvaju. To je mali

prenosni uređaj za skladištenje podataka koji koristi fleš

memoriju i USB port na računaru ili USB hub. Primjena

mu je kao prenosni medij za čuvanje podataka i kod

digitalnih fotoaparata. Kapacitet im se mijenjao, od

početnih 16MB do današnjih 64 GB.

Slika xx: Dvije fleš memorije tipa USB stika

Malih je dimenzija i velike brzine pisanja i čitanja pa ima

sve veću primjenu i najčešći je način prenosa podataka

između računara.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Šta je računar?

2. Za koje interne komponente računara se nalaze

priključna mjesta na matičnoj ploči?

3. Koji važniji dijelovi računara su smješteni na

matičnu ploču?

4. Gdje je smješten mikroprocesor (CPU) i koja je

njegova uloga u računaru?

5. Koji su osnovni dijelovi mikroprocesora?

6. Šta je zadatak aritmetičko-logičke jedinice u

mikroprocesoru?

7. Šta su funkcije kontrolne jedinice u

mikroprocesoru?

314

8. Čemu služe registri?

9. Koje su osnovne (sistemske) magistrale (sabirnice,

basovi) i čemu služi svaka?

10. Šta su registri i čemu služe pojedini?

11. Šta je memorijska ćelija (lokacija)?

12. Čemu služi glavna memorija (RAM) računara?

13. Šta je ROM memorija?

14. Šta spada u interne komponente računara?

15. Šta spada u eksterne jedinice (uređaje) računara?

16. Kakva je razlika između HDD-a i RAM-a?

17. Navedite nazive osnovnih grupa tastera na tastaturi

PC-a.

18. Koje su osnovne karakteristike monitora?

19. Navedite vrste monitora prema načinu kako se

formira slika.

20. Objasnite funkciju modema u računaru. Kakve

vrste modema postoje?

21. Čemu služe ploteri?

22. Nabrojite osnovne vrste štampača. Čemu služe

štampači?

23. Koje vrste optičkih diskova postoje prema

kapacitetu smještanja podataka?

24. Koje vrste kompakt diskova (CD-a) postoje prema

mogućnostima ažuriranja podataka na njima?

25. Šta je i za šta se koristi fleš memorija?

18. SOFTVER RAČUNARA

Hardver računara, kao što smo vidjeli, čini sklop fizički

opipljivih dijelova računara koji bi bez softvera bio samo

skup mehaničkih dijelova. Hardverski dio računara može

obavljati ulazne, računske i izlazne operacije, ali koje se

od njih obavljaju i kojim redoslijedom određuje se

softverskim dijelom. Softver

je sveukupno ljudsko znanje ugrađeno u računarski

hardver s ciljem stvaranja informatičke podrške

upravljanju poslovnim procesima.

Softver je program u opštem smislu, odnosno, pod

softverom podrazumijevamo operativne sisteme i

programe u najširem mogućem smislu. Da bi se neka

programska cjelina (kod-engl. code) zvala softver ona

mora biti sačuvan u nekoj hardverskoj jedinici dostupnoj

315

mikroprocesoru. Prema tome, niz programskih instrukcija

napisanih, recimo, na listu papira, rukom ili mašinom, ili

na tabli, nije softver sve dok to ne bude u obliku fajla i

programskog koda upisano na neku hardversku jedinicu

(hard-disk, optički disk, USB disk, disketu, itd.) kojoj

može pristupiti mikroprocesor.

Korisnik može promjenom programa da mijenja posao koji

obavlja na istom hardveru.

Uglavnom razlikujemo dvije vrste računarskog softvera:

sistemski i aplikativni. Međutim, jedna malo detaljnija

klasifikacija softvera mogla bi biti:

- Sistemski softver

- Operativni sistemi. Osnovni program na računaru

koji se automatski učitava kad upalimo računar.

• Linux (Debian, Ubuntu, Fedora, Knoppix,..)

• Microsoft Windows (XP, Vista, 7...)

• Mac OS X (Cheetah, Panther, Snow Leopard,..)

- Ostali sistemski programi

- Tekst editori (engl. Text Editors)

- Kompajleri (engl. Compilers, Interpreters)

- Dibageri (engl. Debugger-i)

- Grafički korisnički interfejsi (GUI - Graphical

User Interfaces)

- Aplikativni softver. Vrste softvera koje se mogu

koristiti na instalisanom operativnom sistemu

- Kancelarijski programi – integrisani paketi

(Microsoft Office, OpenOffice.org)

- Tekst procesori (MS Word for Windows)

- Programi za rad sa unakrsnim tabelama (MS

Excel)

- Sistemi za upravljanje bazama podataka (MS

Access)

- Informacioni sistemi (engl. Management

Information Systems)

- Antivirusni programi ( Avira, Sophos, Kaspersky

itd.)

- Internet pregledači: Mozilla Firefox, Microsoft

Internet Explorer, Opera, Safari itd.).

316

Slika xx. Grafički prikaz hijerarhije

pojedinih vrsta softvera u računaru

Slika xy: Grafički prikaz mjesta i uloge pojedinih vrsta softvera

Sistemski softver koordinira aktivnosti hardvera i

aplikativnog softvera i tako pomaže računaru da izvodi

osnovne operativne zadatke. Projektuje se za specifičan

procesor i specifičnu klasu hardvera. Aplikativni

(korisnički) softver pomaže korisniku da obavi zadatke.

Sistemski i aplikativni softver se dalje dijele na

podkategorije. Razvojem distribuisane obrade podataka,

koja se prije svega temelji na sve široj upotrebi

personalnih računara, od 1980-ih godina pojavila se još

jedna, treća vrsta softvera, nazvana integrisani softverski

sistemi. Postoji još niz klasifikacija softvera, koju

317

prikazujemo na narednoj slici, kojom se ukupan softver

dijeli na sistemski, aplikativni (primjenski) i razvojni.

Slika xx. Jedna klasifikacija softvera

Postoji i klasifikacija softvera po tome kako je on

nabavljen, tj. po njegovom porijeklu, na:

- softver razvijen unutar date organizacije

(“proprietary”)

- softver kupljen (“off-the-shelf”) i prilagođen za vlastite

potrebe,

- softver nabavljen ili korišten putem Web servisa, i

- softver korišten na bazi usluge iznajmljivanja

(“outsource”-ing).

18.1. Sistemski softver

Sistemski softver je skup programa koji služi za kontrolu,

integraciju i upravljanje pojedinačnim hardverskim

komponentama računarskog sistema, za opsluživanje

korisnika i izvršenje njihovih programa. U gruboj podjeli

čine ga programi operativnog sistema, uslužni programi,

318

programi prevodioci i softverski sistemi za rad računarskih

mreža i upravljanje mrežnim prometom.

Osim operativnog sistema, za normalno korišćenje

računara potrebni su i drugi programi koje koriste svi ili

veći broj korisnika računara. Ovoj kategoriji pripadaju:

programi prevodioci,

veznici (drajveri) i

različiti uslužni programi .

Ovi programi nisu neophodni za rad računara. Na primjer,

ako neki korisnik hoće da piše programe u programskom

jeziku C++, on mora da ima program prevodilac za taj

programski jezik, dok korisnik koji uopšte ne koristi C++,

može da koristi računar i bez ovog prevodioca; ili, ako

korisnik ima skener, on mora imati i program koji mu

omogućava njegovo korišćenje, dok korisnik koji nema

skener može da koristi računar za druge potrebe i ne treba

mu takav program.

Veznici (drajveri) su programi za korišćenje različitih

perifernih jedinica i drugih uređaja. Da bi se bilo koji

uređaj (štampač, skener, ploter, digitalni fotoaparat, itd.)

povezao na računar, moraju se riješiti dva problema. Prvi

je električno povezivanje da se računar ili uređaj ne bi

oštetili. Ovo se rješava takođe na dva načina. Prvi je da

uređaj ima standarni priključak koji se povezuje na

serijski, paralelni ili USB port računara. Druga mogućnost

je da uređaj ima posebnu karticu koja se ugrađuje u

računar (na neki od praznih slotova), a da se na njoj nalazi

priključak na koji se uređaj priključuje.

Da bi uređaj koji je priljučen na računar radio, nije

dovoljno samo hardversko povezivanje. Svaki uređaj koji

se priključi na računar (štampač, skener itd.) mora da ima i

odgovarajući program koji se zove veznik (drajver) i koji

komande date iz nekog programa (npr. procesora teksta)

prema nekom usvojenom standardu prevodi u komande

koje taj uređaj razumije. Ovi programi (i eventualno

kartice koje se ugrađuju u računar) dobijaju se kupovinom

tog uređaja (najčešće na CD-u) i instališu se u operativni

sistem prilikom instalacije uređaja.

319

Uslužni programi olakšavaju korisnicima pojedine

poslove koji se često obavljaju (npr. dupliranja disketa ili

CD-ova, kompresija podataka na disku i disketama,

presnimavanje diska na traku itd.).

Ovakvi programi mogu se isporučivati korisnicima kao

dodatak operativnom sistemu, ali ih najčešće pišu i

distribuišu sami korisnici.

18.1.1. Operativni sistemi

Operativni sistem (OS-Operating System) je bitna

komponenta sistemskog softvera. To je program koji

djeluje kao neki posrednik (medijator) između korisnika

računara i računarskog hardvera. To je sistemski program

koji kontroliše sve računarske resurse i pruža osnovu nad

kojom se mogu pisati aplikativni programi. Operativni

sistem je skup računarskih programa koji upravljaju

hardverskim i softverskim resursima računara. Operativni

sistem je program koji objedinjuje u cjelinu raznorodne

dijelove računara i sakriva od korisnika one detalje

funkcionisanja koji nisu bitni za korišćenje računara. Možda je najinteresantnija definicija, da je OS menadžer

računarskih resursa, zato što je on taj koji arbitrira o tome

koji hardverski resurs će biti dodijeljen kome i na koliki

vremenski period. OS mora da efikasno iskoristi

hardverske resurse računara. Takođe, OS vodi računa o

stvarima o kojima korisnik ne brine, na primjer, prikaz na

ekranu ili rad sa ulazom i izlazom, dodjelu memorijskog

prostora nekoj aplikaciji, kao i nadgledanje stanja procesa i

zadataka (engl. tasks).

Operativni sistem ima dvostruku ulogu:

- upravlja sastavnim dijelovima računara, kao štu su npr.

procesor, kontroleri i radna memorija (sa ciljem što većeg

iskorištenja),

- operativni sistem stvara za krajnjeg korisnika računara

pristupačno radno okruženje.

To je skup programskih modula pomoću kojih se,

jednostavno rečeno:

a) realizuje kontrola hardverskih resursa (procesora,

primarne i sekundarne memorije te ulazno-izlaznih

uređaja),

320

b) rješavaju problemi u zahtjevima za hardverskim

resursima iskazani u korisničkim programima,

c) optimizira i usaglašava rad hardverskih uređaja prema

korisničkim zahtjevima,

d) upravlja komuniciranjem korisnika s računarom i

hardverskim uređajima pri izvršenju korisničkih programa.

Operativni sistem se, dakle, ponaša kao posrednik između

korisničkih programa i hardvera. On predstavlja interfejs

između korisnika računara i hardvera. Može se reći da je

operativni sistem skup programa koji upravljaju radom

hardvera i softvera, odnosno obavljaju osnovnu kontrolu

procesa i stanja u računaru, kao i upravljanje i nadgledanje

rada čitavog računara. Sav taj rad i kontrola izvode se u

pozadini, skriveno od korisnika. Postoji još jedna

definicija koja kaže da je namjena OS-a da korisniku

obezbijedi okruženje za izvršavanje njegovih programa.

U stvarnosti, operativni sistem je jedan složen upravljački

program napisan u nekom programskom jeziku, preveden

(kompajliran), testiran i debagiran kao bilo koji drugi

program i obično je smješten (upisan) na neku hardversku

jedinicu za trajno skladištenje, najčešće na hard disk.

Na narednoj slici grafički je prikazano mjesto operativnog

sistema u računarskom sistemu.

Slika xx. Mjesto operativnog sistema u računarskom sistemu

321

Kao što se sa slike vidi na najnižem nivou imamo hardver

– fizičke dijelove računara. Iznad tog sloja su mikro

programi – direktno kontrolišu fizičke uređaje i

obezbjeđuju interfejs prema slijedećem nivou.

Predstavljaju elementarne korake od kojih se sastoje

instrukcije mašinskog jezika. Mašinski jezik je skup

instrukcija koje procesor direktno razumije (izvršava ih

pomoću svojih mikro programa).

Struktura operativnog sistema

Operativni sistem je vrlo kompleksan program.

Tipičan operativni sistem se sastoji od slijedećih

komponenata:

mikrokoda (microcode),

jezgra (kernel) i

ljuske (omotača, školjke - shell).

Mikrokod je skup programa specifičan za određeni

hardver računara. Da bi operativni sistem mogao da

funkcioniše na različitim hardverskim platformama, ovaj

skup je grupisan u jedan modul, koji se naziva BIOS

(Basic Input Output Sistem). Skup programa je grupisan u

ROM memoriju, na čipu koji se nalazi u sastavu osnovne

ploče, tako da je njegovo pisanje prebačeno na

proizvođača osnovne ploče.

Jezgro je skup programa operativnog sistema koji

kontroliše pristup računaru, organizaciju memorije,

organizaciju datoteka, raspored rada procesa i raspored

sistemskih resursa. Ovi programi rade u posebnom režimu

rada, hardverski zaštićeno od mogućih uticaja korisnika.

Ljuska je komandni interfejs koji interpretira ulazne

komande korisnika ili njihovih programa i aktivira

odgovarajuće sistemske programe koji čine jezgro sistema.

Za vrijeme rada računara u centralnoj memoriji ne mora da

bude cio skup programa operativnog sistema. Najčešće se

u centralnoj memoriji nalazi samo skup programa

potrebnih za izvršavanje najčešćih komandi (interne

komande), dok se ostali programi nalaze na disku i unose u

memoriju računara prema potrebi (eksterne komande).

Operativni sistem je veliki program koji može da ima

322

milione kodnih linija ali koji ima main() funkciju118 koja se

poziva samo jednom i to prilikom uključenja računara.

Skladištenje OS-a u glavnoj (operativnoj) memoriji

zahtijeva veliki memorijski prostor koji bi (nepotrebno)

stalno bio zauzet tokom rada računara. Zato se u glavnoj

memoriji stalno nalazi samo dio OS-a koji sadrži najčešće

korištene funkcije i koji se zove jezgra (engl. kernel) ili

nukleus operativnog sistema, dok se ostali dijelovi OS-a

tokom rada računara u glavnu memoriju prenose po

potrebi.

Ciljevi operativnog sistema su:

1. Izvršava korisničke programe i olakšava rješavanje

problema korisniku.

2. Čini mnogo ugodnijim rad računarskog sistema.

3. Da se računarski hardver koristi na efikasan način.

Operativni sistem kontroliše tri kategorije hardvera:

1. CPU

2. Memoriju

3. Ulaz-izlaz.

Efikasno korišćenje CPU naziva se upravljanje procesom

(Process Management), korišćenje memorije upravljanje

memorijom (Memory Management), a upravljanje ulazom

i izlazom (Input/Output) obuhvata mnogo stvari, među

kojima je upravljanje datotekom (File Management).

Funkcije operativnog sistema. Funkcije koje treba da

obavlja operativni sistem mogu se izvesti na osnovu

očekivanih funkcija jednog računarskog sistema, kao što

su:

- izvršavanje U/I funkcija

- prihvatanje podataka sa ulaznih uređaja

- skladištenje podataka na diskovima

- slanje podataka ka izlaznim uređajima

118 Iz nje se pozivaju sve ostale procedure i funkcije nekog

programa. Svaki program mora sadržavati funkciju main() jer

izvršavanje programa započinje prvom izvršnom naredbom u

main-u. Nju poziva operativni sistem kada korisnik pokrene

program. Nakon završetka funkcija main vraća cjelobrojnu

vrijednost operativnom sistemu koja ima značenje izlaznog

statusa. Nula se interpretira kao uspješni završetak programa, a

svaka vrijednost različita od nule signalizira završetak uslijed

greške.

323

- drajveri - programi koji omogućavaju vezu između

operativnog sistema i

hardvera

- obezbjeđivanje dobrog interfejsa za operatora i korisnika

- interfejs zasnovan na komandnoj liniji (CLUI –

Command Line User

Interface)

- grafički korisnički interfejs (GUI)

- obezbjeđivanje nezavisnosti od hardvera

- aplikativni programi se mogu tako pisati da

komuniciraju sa OS, a ne sa hardverom, i

- platformska nezavisnost, sve dok je OS isti

- pojam API (Application Programming Interface):

to je dio strukture operativnog sistema Windows

NT, i predstavlja programske alatke koje

omogućavaju razvoj aplikacija nezavisnih od

platforme.

- upravljanje procesima

- multitasking

- time sharing

- scalability (sposobnost adaptacije sistema pri

povećanju broja korisnika

ili procesa (task-ova)

- upravljanje memorijom

- razdvajanje sistemskih i aplikativnih programa u

memoriji

- zaštita sistemskih programa

- virtuelna memorija i "swap file"

- upravljanje fajlovima (datotekama), tj. organizacija

podataka na disku i u

memoriji (datoteke, direktoriji i putanje)

- upravljanje uređajima

- upravljanje podacima

- zaštita podataka

- komunikacija sa drugim računarima u mreži

- upravljanje greškama i prekidima i oporavak sistema.

• Automatsko funkcionisanje računarskog sistema

• Mogućnost planiranja i raspoređivanja poslova, i

postojanje jezika za upravljanje poslovima

324

• Multiprogramiranje119

• Eliminisanje zavisnosti U/I operacija. Realizovane

su dvije hardverske strukture: kanal (engl.

Channel ) i tehnika prekida(engl. Interrupt )

• Upravljanje poslovima (sekvenciranje i

raspoređivanje poslova) i interpretacija

komandnog jezika;

• Rukovanje ulazno-izlaznim operacijama;

• Upravljanje resursima;

• Omogućavanje višestrukog pristupa;

• Zaštita resursa od zlonamjernih napada, slučajnih

grešaka korisnika i grešaka u korisničkim

programima i samom operativnom sistemu;

• Obračun korišćenja računarskih resursa.

Kod upitnih sistema, kao što su razni informacioni sistemi

koji rade s velikim bazama podataka, veoma je bitno da

vrijeme odziva za svaki postavljeni upit bude veoma

kratko. Obično postoji dodatni sloj na vrhu operativnog

sistema za upravljanje bazom podataka.

Transakcioni sistemi su relativno slični upitnim, s tim što

se kod njih često (na primjer, nekoliko puta u sekundi)

modifikuju baze podataka. Primjer su sistemi za

rezervaciju karata i bankarsko poslovanje.

119 Multiprogramski rad: Način rada jednog računarskog

sistema, kod koga centralna jedinica naizgled istovremeno

obrađuje više procesa.

325

Slika xx. Slojevita struktura korišćenja koja pokazuje

mjesto operativnog sistema (izvor: Wikipedia)

18.1.2. Podjela operativnih sistema

Podjela operativnih sistema (OS) može se izvršiti na više

načina.

Prema broju korisnika OS se dijele na:

• monokorisničke (jedan korisnik. Kod

jednokorisničkih operativnih sistema, kako im i

ime kaže, računar može da koristi samo jedan

korisnik.

• multikorisničke (više korisnika istovremeno). Kod

višekorisničkih operativnih sistema na računar

može istovremeno biti priključeno i do nekoliko

stotina korisnika. Kod višekorisničkih operativnih

sistema, obično postoji jedan veliki računar

(mainframe računar) kome više korisnika

pristupaju preko terminala (terminal je obično

računar sastavljen od monitora, tastature i miša ili

računari skromnih performansi). Cjelokupan rad

izvršava centralni (mainframe) računar kome više

korisnika može da zadaje instrukcije. Ovaj računar

326

sve svoje resurse ravnopravno dijeli svim

priljučenim korisnicima i njihove instrukcije

izvršava naizmjenično (tzv. time sharing), tako da

korisnici imaju utisak da svako radi na

nezavisnom računaru.

Prema broju programa koji mogu istovremeno da budu u

cetralnoj memoriji računara operativni sistemi se mogu

podijeliti na:

• monoprogramske, odnosno Single task OS-e-,

operativne sisteme koji omogućavaju da računar

drži u memoriji i izvršava samo jedan program,

• multiprogramske, odnosno Multi task OS-e,

operativne sisteme koji omogućavaju da se u

centralnoj memoriji računara nalazi istovremeno

više programa, od kojih u svakom trenutku može

da radi samo jedan; redoslijed i vrijeme rada

svakog od programa u memoriji određuje

operativni sistem, tako da omogući korišćenje

računara na najbolji način.

U multiprogramskom operativnom sistemu resursi

računara se dodjeljuju pojedinačnim programima u

kratkim vremenskim intervalima. Pošto ovu

dodjelu i prebacivanje sa zadataka (taskova)

računar obavlja veoma brzo, stiče se utisak

istovremenog izvršavanja programa.

Današnji računari mogu da izvršavaju više

programa paralelno, npr. rad u MS Wordu,

slušanje muzike, skidanje sadržaja sa Interneta i sl.

Međutim, procesor uvijek izvršava samo jedan

program u jednom trenutku. Za svaki proces

postoji poseban segment memorije, i kada se

procesor prebaci na izvršavanje određenog

procesa, on čita instrukcije i podatke sa drugog

memorijskog segmenta, a prije toga mora da

zapamti stanje trenutno izvršavanog programa da

bi kasnije znao odakle da nastavi.

Prema broju procesora koji postoje u sistemu OS se dijele

na:

• monoprocesorske sisteme

• multiprocesorske sisteme.

327

Sa stanovišta načina zadavanja komandi, operativnom

sistemu, postoje:

operativni sistemi komandnog tipa - posle

uključenja računara na ekranu se dobija određen

znak koji se naziva prompt. Ovim znakom OS

obaveštava korisnika da je spreman da primi

komandu. Komanda se zadaje ukucavanjem teksta

a pritisko nam taster enter na tastaturi naredba se

prihvata i započinje njeno izvršenje. Dok se

naredba izvršava promt se ne vidi na ekranu, a

kada se naredba izvrši na ekranu se prikažu

dobijeni rezultati i nakon toga promt, čime računar

obaveštava korisnika da je spreman za prihvatanje

nove komande. Najpoznatiji OS ovog ipa jesu

DOS, UNIX i njemu sličan LINUX.

grafički operativni sistemi - najčešći način

zadavanja komandi je pokazivanjem na nju. Pri

tome, komanda može da ima oblik sličice ili teksta

koji se nalazi u nekom spisku. Tipičan operativni

sistem ovog tipa je Windows, dok na primer Apple

ima sopstveni gravički OS, Leopard, Tiger...

Prema funkcionalnim osobinama računarskog sistema OS se dijele na:

• operativne sisteme za velike računarske sisteme

• operativne sisteme za sisteme sa dijeljenjem

vremena

18.1.3. Vrste operativnih sistema

Postoji više vrsta operativnih sistema. Operativni sistem

DOS, koji je bio osnova za operativni sistem Windows,

nekoliko verzija Windows OS-a, operativni sistemi Unix i

Linux, Mac OS, PalmOS, Solaris, Vax/Vms i mnogi drugi.

• Operativni sistemi za stolne računare

• Operativni sistemi za višeprocesorske sisteme

• Mrežni operativni sistemi

• Distribuisani sistemi

• Udruženi sistemi

328

• Operativni sistemi za upravljanje u realnom

vremenu

• Ručni sistemi

18.1.4. Opšti pregled strukture operativnih sistema

Upravljanje osnovnim resursima računarskog sistema

obezbjeđuje više funkcionalnih grupa programa

namijenjenih za:

• upravljanje procesorom;

• upravljanje memorijom;

• upravljanje ulazom i izlazom;

• upravljanje podacima;

• upravljanje sekundarnom memorijom;

• umrežavanje;

• zaštitu;

• korisnički interfejs.

18.1.5. Pregled operativnih sistema za desk-top i lap-

top računare

Ako se zadržimo na klasi PC i mobilnih računara

onda su najčešće korišćeni operativni sistemi Windows,

Windows NT, Linux, OS2/Warp i Solaris za PC računare i

Windows CE (Windows for Pocket PC), Epoc, BeOS,

Linux i PalmOS za mobilne računare. Najrasprostranjeniji

mrežni operativni sistem za personalne računare je od

kraja osamdesetih godina Novell NetWare.

Tendencija stalnog obogaćenja usluga koje nude operativni

sistemi je permanentno prisutna, tako da su današnje

verzije operativnih sistema za PC računare splične za

upravljanje mrežom, tj. podržavaju mrežno okruženje rada

(povezivanje računara u mrežu). Windows je prvobitno

projektovan za šestnaestobitne procesore, a tek poslije je

prerađen i sada važi kao 32 – bitni operativni sistem.

Windows NT je, kako neki kažu Microsoftov prvi pravi 32

– bitni OS i time se objašnjava njegova stabilnost. Linux je

najveći konkurent Windowsu (i NT – u) na polju

operativnih sistema, prednost mu je u cijeni, brzini,

složenosti, stabilnosti i skalabilnosti, a za sada jedini

ozbiljan nedostatak je u broju postojećih aplikacija

razvijenih za njega.

329

Teško je procijeniti rasprostranjenost operativnih sistema

na mobilnim računarima. Dva lidera na tom polju su

Windows CE (i njegova poboljšana verzija Windows for

Pocket PC) i Epoc. Funkcionisanje Windows CE OS – a je

skoro identična kao starijeg i većeg brata, a upravo je to i

bio cilj kod njegovog razvoja. Poboljšanja u brzini rada,

kao i modifikacije u grafičkim elementima su prisutni u

novoj verziji za Pocket PC – je. Epoc je stabilan operativni

sistem specijalno projektovan za mobilne aparate.

Računari kompanije Psion su snabdeveni ovim OS – om,

ali Epoc se primjenjuje i u drugim mobilnim uređajima,

kao što su telefoni (smartphone) i komunikatori. Mada se

Epoc razlikuje od Microsoftovog operativnog sistema za

mobilne računare saradnja između njih je solidna

(razmjena podataka sa stolnim PC računarima se obavlja

brzo i efikasno).

U razvoju mrežnih operativnih sistema Novell je (u Novell

NetWare 4.0) 1994. godine lansirao upotrebu

direktorijumskog servisa NDS (NetWare Directory

Service, kasnije nazvanog kao Novell Directory Service),

koji je omogućio administriranje svih mogućih dijelova

(objekata) u (lokalnoj) računarskoj mreži (serveri,

štampači, diskovi itd.). Kasnije je NDS “izrastao” iz

Novell NetWare mrežnog operativnog sistema, tačnije

napisan (prilagodjen) i za druge mrežne

OS – e. Na kraju 2000. godine direktorijumski

servis (NDS) je funkcionisao na slijedećim OS – ima:

NetWare, Windows NT, Windows 2000, Linux, Solaris 6,

7 i 8. U međuvremenu je NDS prilagođen opšte

prihvaćenom novom transportnom protokolu LDAP

(Lightweight Directory Access Protocol) koji je koristio

TCP/IP, a i podijeljen na dvije oblasti: eDirectory za

primjene na Internetu i Corporate Edition koji označava

klasični direktorijumski servis. To je upravo oblast (NDS)

koja je u početku, a djelimično i sada pripada i

operativnom sistemu i uslužnim ili pomoćnim

programima.

Linux OS. Prva verzija Unix OS-a se pojavila 1969.

godine, a sam Linux, zasnovan na Unix-u, pojavio se

1991. godine i kreirao ga je Linus Torvalds, student u

Finskoj. Dalje je poboljšavan radom i angažovanjem

drugih programera. Pouzdan je, fleksibilan, pogodan za PC

330

računare koji rade kao serveri i za superračunare. 2006.

godine objavljeno je da 8 od 10 najvećih Internet

provajdera koristi Linux. Neke od varijanti Linux-a su:

- Caldera Linux

- Corel Linux

- Debian Linux

- Kondara Linux

- Red Hat Linux

- Mandrake Linux

- SuSE Linux

- Turbo Linux

- Vector Linux.

Windows operativni sistemi. Window na engleskom

znači prozor, po čemu su ovi operativni sistemi i dobili

naziv, jer se svi programi izvršavaju unutar prozora.

Postoji više verzija Windows operativnih sistema. Prva

verzija Windows operativnog sistema je bila Windows 1.0,

a zatim su izlazili Windows 2.0, Windows 3.11, Windows

95, Windows 98, Windows ME, Windows XP, Windows

Vista, Windows 7. Svi navedeni OS su operativni sistemi

namijenjeni radnim stanicama. Serverske verzije

Windows-a su: Windows NT, Windows 2000 i Windows

Server 2003 i Windows Server 2008.

18.2. Ostali sistemski programi

U ostale sistemske programe možemo svrstati:

- programe prevodioce (“compiler” i „interpreter“). To

su programi koji prevode programe ili programske

instrukcije napisane u nekom višem programskom

jeziku u mašinski ili neki drugi programski jezik.

- Linker – program za povezivanje- Program koji

povezuje programske module u jednu cjelinu

- “Loader” – program za punjenje. Program koji prenosi

program u glavnu memoriju prije početka njegovog

izvršavanja

- Asembler - Program koji prevodi programe napisane u

simboličkom jeziku na mašinski jezik

18.3. Uslužni programi

331

Uslužni programi omogućuju sortiranje podataka, prenos

podataka i programa s jednog medija na drugi, upisivanje

podataka i programa, vođenje statistike i evidencije o radu

računara i slično. Osnovne karakteristike su im otvorenost

(moguće je proširenje novim programima), relativna

nezavisnost od operativnog sistema i smještaj na

sekundarnoj memoriji.

U ovu grupu sistemskih programa možemo svrstati:

- programe za kompresiju i arhiviranje podataka,

- programe za detekciju „štetočina“ - virusa i crva,

- programe za zaštitu i održavanje računarskog sistema,

- programe tzv. Screen Saver-e

Pojam uslužnog programa pokriva sve one softverske

proizvode koji realizuju potrebne i korisne aktivnosti, a

koje operativni sistemi ne obezbjeđuju. Lako je bilo

nabrajati takve (uslužne) programe na početku masovnijeg

korišćenja PC računara. U to doba je DOS bio operativni

sistem, a bilo je svega dva poznata uslužna programa: PC

Tools i Norton Utilities. Danas je riskantno izjaviti koji je

program uslužni iz više razloga. Prvo postoje različita

mišljenja o samom pojmu uslužnog programa, a drugo,

neki softveri na jednom OS – u predstavljaju uslužne

programe, a na drugom OS – u su ugrađeni kao funkcija

operativnog sistema. Eklatantan primjer za to su softveri

za zaštitu od napada virusa i za otklanjanje virusa. Pa ipak,

mi smo se odlučili da navedemo neke tipične predstavnike

ove grupe programa.

- Programi za upravljanje fajlovima i zaštitu. Tipični

predstavnici ove grupe programa su Windows Commander

i Windows Explorer. Ovi programi služe za pristup i

manipulaciju fajlovima, kao što su kopiranje i premještanje

fajlova, promjena imena fajlova, kreiranje foldera, brisanje

fajlova i foldera itd. Interesantna opcija ovih programa je

mogućnost dijeljenja resursa i dodjela privilegija pristupa

određenim resursima. Ovo je posebno bitno za rad u mreži,

gdje je neophodno definisati prava pristupa određenim

fajlovima i folderima. Postoji još niz dodatnih

funkcionalnosti, kao što su arhiviranje, Publishing i dr.

-Programi za arhiviranje služe za arhiviranje

(komprimovanje, zapakivanje, zipovanje) podataka.

Drugim riječima, radi se o smanjenju veličine fajla u cilju

lakšeg prenosa ili boljeg skladištenja. Za ponovno

332

korišćenje fajlova potrebno je uraditi obrnut proces tj.

dearhiviranje, odnosno raspakivanje fajlova. Ukoliko se

nekoliko fajlova različitog formata zipuju oni postaju

arhiva sa pripadajućom ekstenzijom i neće biti moguće

njihovo korišćenje dok se ne raspakuju. Ono što je veoma

važno je međusobna kompatibilnost korišćenih arhivera, a

odnose se na mogućnost raspakivanja jednim arhiverom

fajlova zapakovanih nekim drugim arhiverom.

Predstavnici arhivera su Winzip, Winrar, PKZIP i ARJ,

kao i Windows Commander koji između niza drugih

pogodnosti ima i mogućnost arhiviranja.

-Antivirusni softver se koristi za prevenciju, otkrivanje i

uklanjanje virusa i ostalog malicioznog softvera sa

računara. Pod malicioznim softverom podrazumijeva se

softver koji je dospio na računar bez znanja korisnika,

virusi, trojanci, crvi, Spyware-i i sl. Ovaj softver djeluje

preventivno i posjeduje bazu koju je neophodno redovno

ažurirati. Ažuriranje antivirusne baze mora se raditi na

dnevnom nivou. Virusi danas mogu nanijeti ogromne štete

računarima kao i čitavim računarskim mrežama, pa je od

suštinske važnosti redovno ažuriranje (Update) u cilju

funkcionalnog rada antivirusnog softvera. Softver za zaštitu od virusa

Virus je računarski program male veličine koji se sam

umnožava (kopiraju). Razvijaju ga tako da se sakrije

unutar drugih programa. Virusi putuju u mrežama sa

“inficiranim” programima i aktiviraju se svaki put po

aktiviranju programa. Mogu da naprave ozbiljne štete na

računarima ili da izazovu neočekivane neželjene efekte.

Postoje hiljade različitih oslobođenih virusa i svakodnevno

se pojavljuju novi. Programi za zaštitu od virusa imaju

dvije funkcije: skeniranje-otkrivanje virusa i uništavanje

virusa. Ovi se programi moraju s vremena na vrijeme

ažurirati da bi mogli da identifikuju i uklone nove viruse

kada se pojave.

Dobar antivirusni softver posjeduje mogućnost

monitoringa sistema tokom rada, što sa druge strane može

dovesti do usporenja rada računara. U prošlosti, ovi

programi nisu imali mogućnost stalnog nadgledanja

sistema, dok su danas bez ove opcije gotovo beskorisni.

Posebno je bitan monitoring tokom surfovanja Internet-

333

om, slanja i primanja e-mail pošte i svim ostalim

aktivnostima na mreži. Ovo je posebno bitno za umrežene

računare, gdje je jako teško ukloniti jednom dobijene

viruse zbog njihovog lakog širenja u mrežnom okruženju.

Neki od predstavnika ovog softvera su Kaspersky

AntiVirus, AVG, i Norton AntiVirus.

- Programi za zaštitu i održavanje. Na računaru postoji

nekoliko korisnih aplikacija koje mogu da pomognu u

održavanju i zaštiti sistema. U Windows operativnim

sistemima nalaze se, u grupi System Tools, na putanji

Start/Programs/Accessories/SystemTools.

Najinteresantniji od njih su: -Backup – Backup-ovati nešto znači sačuvati

određene podatke, napraviti rezervnu

kopiju u slučaju nepredviđenog kvara, greške, neželjenog

brisanja, napada virusa i

sl. Koliko je često potrebno praviti Backup? Sve zavisi od

važnosti projekta na kome se radi i od vrste podataka,

nekada je dovoljno jednom mesečno, nekada sedmično ili

čak dnevno. Takođe je važan izbor medija na kom se

kreira Backup. Trenutno je najracionalnije praviti backup

na DVD-u ili drugom računaru. Ne preporučuje se

kreiranje Backup-a na istom hard disku na kome se nalaze

i originalni podaci.

-Disc Cleanup - Alatka koja se koristi za

uklanjanje nepotrebnih fajlova sa hard diska. Ovo je

posebno korisno alatka ukoliko se radi o hard disku

manjeg kapaciteta i nedostatku prostora.

- Disc Defragmenter - Program koji je

preporučljivo često koristiti, a koristi se za prepakivanje

sadržaja hard diska u cilju bržeg i efikasnijeg rada. Na

hard disku se, kao što je već rečeno smještaju svi podaci i

programi na računaru. U početku, kada se ovi programi

instaliraju smještaju se redom od početka diska, te nema

potrebe za defragmentacijom. Međutim, nakon određenog

vremena pojedini podaci ili programi obrišu se od strane

korisnika sa hard diska, pa na tim mjestima ostaju

praznine. Slijedeći put kada se nešto instališe jedan dio

biće instalisan na prethodno stvorene praznine, a drugi na

nekom drugom dijelu. Ovo može predstavljati problem jer

su podaci tada razbacani po hard disku i potrebno je više

vremena da im se pristupi.

334

Navedeni elementi praznog prostora nazivaju se fragmenti.

U tom smislu se radi defragmentacija odnosno

prepakivanje podataka kako bi podaci bili što bolje složeni

i organizovani na hard disku. Defragmentacija se vrši

onoliko često koliko se često programi instališu i brišu sa

hard diska.

- System Restore - Predstavlja oporavak od neželjenih

sistemskih promjena i vraćanje sistema na neko od

prethodno ispravnih stanja. Svaka promjena sistemskih

podešavanja ili instalacija se pamti kao Restore Point.

Ukoliko se kasnije javi problem iz nekog razloga

moguće je vratiti se na neki od Restore tačaka kada je

sve bilo ispravno. Vođenje ove evidencije zahtijeva

više prostora na hard disku. Moguće je definisati

koliko često se prave Restore tačke, moguće ih je

ručno praviti po potrebi, kao i potpuno isključenje ove

opcije.

Wizard-i

Wizard-i ili čarobnjaci su programski asistenti koji

omogućavaju lakše kompletiranje određenih zadataka.

Wizardi su softverski elementi GUI-a. Wizard omogućava

vođenje korisnika kroz kompletan postupak putem

odgovora na određena pitanja. Najveći broj wizarda sadrži

tastere back, next, cancel, finish, koji služe za kretanje

kroz Wizard. Najčešće se koriste prilikom instalacije

softvera. Takođe, postoje i Wizard-i prilikom

popunjavanja gotovih šablona u raznim programima,

instalacije štampača, i sl.

18.4. Aplikativni softver

Aplikativni softver čine svi programi koji se koriste

mogućnosti računara za rješavanje najrazličitijih potreba

korisnika, u poslovnoj ili kućnoj primjeni. U ovu grupu

spadaju i programi za ličnu produktivnost korisnika. Ovaj

softver poboljšava rad korisnika u oblastima, kao što su:

organizacija i analiza podataka, prezentacije, komunikacije

i kooperacija i vođenje rasporeda sastanaka. Najčešća

upotreba aplikativnog softvera je u upravljanju bazama

podataka, izradi prezentacija, obradi teksta, u radu sa

tebelama, grafikom, zvukom i multimedijalnim

sadržajima.

335

-Sistem za upravljanje bazom podataka - koristi se za

organizaciju podataka, olakšava: skladištenje, održavanje i

korišćenje podataka smještenih u bazi koju dijele više

korisnika.

Aplikativni programi su programi koji korisniku

omogućavaju da njihovom primjenom na računaru rješava

različite probleme.

Drugim riječima, to je većina programa koje

upotrebljavaju korisnici računara, a nazivaju se i

korisnički softver.

Ove programe osim proizvođača računara i

specijalizovanih softverskih kuća pišu i korisnici.

U aplikativne programe spadaju programi za:

obradu teksta,

rad sa tabelama ,

crtanje,

rad sa bazama podataka,

obradu slika i animacija,

komponovanje i obradu zvučnih zapisa,

proračune u nauci i tehnici i statistiku,

igre i dr.

Aplikativne programe možemo podijeliti i na slijedeći

način:

• pojedinačni aplikacini progami,

• programski paketi,

• sistemski programi.

Programski paket sastoji se od više programa i predstavlja

skup procedura za rješavanje problema.

Sistemski program predstavlja skup programa čije su

komponente usko povezane.

Primjene (aplikacije):

Omogućavaju upotrebu računara za specificirane namjene.

Aplikativni programi • Obrada teksta (MS Word, OpenOffice Writer),

• Stono izdavaštvo (InDesign, QuarkXPress, Page

Maker, Ventura Publishers)

• Tabelarni proračuni (MS Excel, OpenOffice Calc)

336

• Rad sa bazama podataka (MS Access, Oracle, SQL

Server)

• Računarska grafika (Corel Draw, Visio) i digitalna

fotografija

• Prikazivanje podataka-prezentacioni programi i

rad sa multimedijima (MS Power Point)

• Upravljanje projektima (MS Project)

• Digitalni audio, digitalni video i multimedija

• Softverska API i IDE okruženja

• .NET Environment

• Telekomunikacione mreže

• Vještačka inteligencija

• Zabava

• Opšte metode rješavanja problema

18.4.1 Programi za obradu teksta i stono

izdavaštvo

Softver za publikovanje i pripremu dokumenata za štampu

- Desktop Publishing Software je softver za dizajn i

kreiranje sofisticiranih dokumenata koji sadrže tekst i

grafiku, pripremu i obradu dokumenata za štampu

magazina, časopisa i sl. Daju visoko kvalitetna rješenja za

komercijalnu štampu kombinacijom tekstualnih i grafičkih

elemenata. Predstavnik ove grupe je Adobe InDesign i

QuarkXPress, Macromedia Freehand, Adobe Illustrator.

Prozor aplikacije (radni ekran)

Aplikativni program je program sa kojim radi i

upravlja korisnik. Aplikativni prozor je pojam koji

označava pravougaono područje na ekranu u kome se

prikazuje aplikativni program. Aplikativni prozor

sadrži obrađivane podatke tj. ono sa čime radi

korisnik, zatim linije sa alatkama, menije, pomoćne

prozore i panele i sve ono što omogućava i olakšava

rad u nekom programu.

Softver za obradu teksta

Softver za obradu teksta omogućava korisnicima kreiranje,

editovanje i štampanje dokumenata na računaru. Programi

namijenjeni obradi teksta (word processing) služe za

kreiranje tekstualnih dokumenta, trajno čuvanje na

računaru, laku obradu, brisanje i prepravljanje unijetih

337

podataka, slanje dokumenta elektronskom poštom, kao i

štampanje, kako dokumenata tako i koverata, naljepnica,

itd. Primjeri programa za rad sa tekstom su Microsoft

Word i OpenOffice Writer. Word processing software ili softver za obradu teksta

su programi koji omogućavaju korisniku kreiranje i

obradu tekst dokumenata. Današnja rješenja

omogućavaju laku i efikasnu manipulaciju i obradu

tekstualnih dokumenata. U prošlosti je to bilo mnogo

teže jer je bilo potrebno iz komandne linije pokrenuti

neki tekst editor pa u njemu vršiti obradu teksta, što

je bilo poprilično teško. Danas uz pomoć Word-a i

ostalih sličnih alata to je mnogo lakše. Rad sa

tekstom podrazumijeva sam unos teksta, njegovo

sređivanje kao i brisanje riječi, rečenica i kompletnih

sekcija nekog dokumenta. Osnovne faze razvoja

dokumenta su kreiranje novog dokumenta, njegovo

formatiranje, editovanje, snimanje i štampanje.

Postoji

veliki broj dodatnih funkcionalnosti koje posjeduju

današnji tekst editori, a koje obuhvataju ubacivanje

slika, grafičkih elemenata, tabela i sl. Tipičan

predstavnik današnjih Word processing softvera je

Microsoft Word.

Microsoft Word

Microsoft Word je program za rad sa tekstom,

odnosno kreiranje i pisanje izvještaja. Moguća su

razna formatiranja i editovanja sadržaja. Podržan je

rad sa tabelama, rad sa grafičkim elementima kao i

rad sa makroima. Moguće je kreiranje indeksa i

sadržaja, a postoji i podrška za matematičke formule

tzv. Equation editor. Na kraju obrade nekog teksta

postoji mogućnost slanja tog dokumenta na štampu.

U Word-u je takođe moguće štampati koverte i

naljepnice, a postoji i mogućnost slanja faksa.

-Softver za štampanje knjiga, brošura i priručnika - softver

za PC izdavaštvo. Služi za priprema visoko kvalitetnog

teksta i grafike i za rad sa štampačima koji imaju visoku

rezoluciju. Poznati su : InDesign, QuarkXPress, Page

Maker, Ventura Publishers.

18.4.2. Softver za unakrsno tabelarno

izračunavanja

338

U poslovnoj primjeni postoji česta potreba za

korišćenjem numeričkih podataka predstavljenih pomoću

tabela (spreadsheet), a kasnije za upotrebu tih podataka za

dobijanje novih rezultata, predstavljanje pomoću

grafikona, dobijanja novih na osnovu postojećih tabela

(izvedene ili pivot tabele), korišćenja ugrađenih funkcija

za izračunavanje, itd. Ovi zadaci mogu se obaviti pomoću

programa kao što su Microsoft Excel i OpenOffice Calc.

Spreadsheet softver ili Worksheet softver je softver za

organizaciju i manipulaciju podataka za rad sa tabelama i

tabelarnim proračunima. Softver ove vrste najčešće je

korišćen softver u mnogim firmama danas. Ovi programi

omogućavaju izvođenje raznih proračuna i kalkulacija,

vođenja stanja, ulaza i izlaza. Organizacija Spreadsheet

programa je u vidu skupa ćelija u presjeku kolona i redova.

Najveća prednost ovih programa je mogućnost

rekalkulacije na Worksheet-u promjenom podataka u

drugom dijelu Worksheet-a. Ono što je posebno zanimljivo

je koncept Chart-a koji predstavlja prikaz podataka sa

Worksheet-a u grafičkoj formi.

Tipičan predstavnik Spreadsheet programa je Microsoft

Excel koji je u stvari program za rad sa tabelama i

tabelarnim proračunima. Po pitanju dodatnih

funkcionalnosti ovog programa otišlo se mnogo daleko,

tako da sada ovaj program ima veliki broj ugrađenih

funkcija, što omogućava izradu čak i manjih aplikacija

unutar samog Excel-a. U ovom programu je moguće voditi

razna stanja, evidencije, rasporede, ulaz/izlaz, plate,

zaposlene, klijente, dobavljače, promet i još mnogo drugih

stvari korišćenjem velikog broja funkcija koje postoje u

samom programu. Takođe, ono što je posebno interesantno

je mogućnost kreiranja izvještaja nakon određenog perioda

što se izvodi pomoću pivot tabela. Postoji i mogućnost

vršenja nekih analiza i predviđanja u određenim

vremenskim intervalima, što se omogućava „what if“

analizom, koja može da se izvrši po jednom ili dva

parametra. Postoje i elementi programiranja u Excel-u,

koji se mogu ostvariti upotrebom formi i makroa.

18.4.3. Softver za multimedijalno prezentovanje

podataka

Za prezentaciju i autorstvo možemo upotrebiti softver za

obradu teksta, izdavanje ili pravljenje multimedijalnih

339

dokumenata i izradu prezentacija. Grafički prezentacioni

softver je grupa programa, koji služe za kreiranje i

editovanje multimedijalnih prezentacija, odnosno

grafičku predstavu koncepata i principa obrađivanih

tema u vidu teza i ideja. Korišćenjem ovih programa,

podaci se mogu prikazati na efektiniji i atraktivniji način.

Tekst se može ilustrovati slikama i animacijama, a moguće

dodavanje i audio i video snimaka. Softver za pravljenje

prezentacija koristi se multimedijom tj. skupom teksta,

animacije, slike, video slike i zvuka u jednoj prezentaciji.

Primjer ovakvih programa je Microsoft PowerPoint

http://www.link-

elearning.com/dlmaterijali/materijali/DLIIT2/sadrzajNJpdf

/IIT2_14.pdf

Ovaj tip programa se najviše koristi u marketinške svrhe

za reklamiranje raznih firmi i proizvoda, u nastavnom

procesu i sl. Današnja rješenja sadrže niz dodatnih

mogućnosti u cilju što kvalitetnijeg prikaza, a među njima

je najbitnija podrška za ubacivanje audio i video fajlova,

animacionih i tranzicionih efekata, kao i ubacivanje tabela

i grafikona. Tipičan predstavnik je Microsoft PowerPoint,

koji je sastavni dio paketa Microsoft Office.

18.4.4. Sistemi za upravljanje bazama podataka

Aplikativni softver savremenih računara obuhvata i

sisteme za upravljanje bazama podataka koji omogućuju

definisanje složenih struktura podataka i upravljanje

pristupom podacima zavisno od potreba korisnika.

http://www.link-

elearning.com/dlmaterijali/materijali/DLIIT2/sadrzajNJpdf

/IIT2_14.pdf

Pojam baze podataka (engl. Database)

Baza podataka je kolekcija logički povezanih zapisa ili

fajlova, organizovanih u zajedničko skladište. Odnosno,

baza podataka predstavlja kolekciju podataka

organizovanih na način koji omogućava lak pristup,

dohvatanje i obradu tih podataka. Podaci u bazi podataka

340

se organizuju prema modelu baze podataka. Model koji se

danas najviše koristi je relacioni model.

Softver za rad sa bazama podataka (engl. Database

softver)

Softver za rad sa bazama podatakar je program koji

omogućava kreiranje, pristup i upravljanje bazom

podataka. Rad sa bazom podataka obuhvata, prije svega

kreiranje same baze podataka, odnosno kreiranje tabela

kao osnovnih elemenata u koje se smještaju podaci. Zatim,

ubacivanje, ažuriranje i brisanje zapisa, kreiranje formi,

kreiranje upita, generisanje izvještaja itd. Database

management system (DBMS) je softver koji služi za

upravljanje bazom podataka. Kontroliše kreiranje,

održavanje i korišćenje strukture baze podataka. Jedan od

predstavnika relacionog DBMS-a je Microsoft Access,

koji je sastavni dio Microsoft Office paketa.

18.4.5. Grafički alati - Programi za grafičku

obradu, dizajn i projektovanje, i multimediju -

Grafički, dizajnerski i multimedijalni programi

predstavljaju veliku grupu programa i mogu se

klasifikovati na više načina. Jedna od klasifikacija je

slijedeća:

programi za rad sa multimedijom - multimedijalni

program,

18.4.6. Programi za rad sa multimedijom -

multimedijalni programi

Rad sa multimedijom podrazumijeva rad sa informacijama

prezentovanim u više različitih formata, kao što su tekst,

grafika, audio i video fajlovi. Multimedijalni programi

mogu se podijeliti u dvije grupe. U prvoj grupi nalaze se

programi, koji se koriste za slušanje muzike, gledanje

filmova i puštanje svih ostalih audio i video fajlova. Služe

za pregled i organizaciju digitalnih medijskih fajlova na

računaru, sadrže u sebi veliki broj funkcija i mogu

poslužiti kao audio player, video player, DVD player, i dr.

Moguća je takođe i prilagođavanje (Custom) Player-a,

odnosno promjena izgleda, veličine prikaza, izbor

informacija i sl. Omogućavaju organizaciju medija fajlova,

341

kao i kreiranje biblioteke fajlova. Tipični predstavnici ove

grupe programa su Windows Media Player, WinAmp,

Real Player.

· Vector Graphics Editor - čiji je predstavnik Adobe

Illustrator,

· Softver za obradu video fajlova - Video Editing Software

, čiji je predstavnik Adobe Premier,

· Softver za obradu audio fajlova - Audio Editing Software

, čiji je predstavnik Adobe Audition,

· Programi za Web dizajn - Web Design Software , čiji je

predstavnik Adobe

DreamWeaver,

· Programi za projektovanje - CAD programi - odnosno

Computer Aided Design programi, čiji je tipični

predstavnik Autodesk AutoCAD.

Program za digitalnu obradu slike-Graphics Editing

Software - čiji je predstavnik Adobe Photoshop. Photoshop

je najpopularniji program za digitalnu obradu slike. Sadrži

niz jedinstvenih alata za rad, čija funkcionalnost je sve

bolja sa pojavom svake nove verzije. Rad sa slojevima tj.

Layer-ima je posebna mogućnost ovog programa i

omogućava ubacivanje više slojeva na istu sliku. Posebno

su zanimljivi filteri za kreiranje specijalnih efekata. Tu je i

mogućnost ubacivanja teksta u sliku, a postoji i podrška za

veliki broj različitih formata slika.

18.4.7. Paketi softvera na principu međusobnog

povezivanja i uključivanja podataka između

aplikacija - OLE

Paketi softvera (engl. Software suites) je naziv za grupu

programa koji su kreirani i dizajnirani da rade zajedno.

Podaci kod ovakvih programa su portabilni između

osnovnih aplikacija paketa, odnosno lako su prenosni i

dostupni drugim aplikacijama u okviru paketa. Jedan od

primjera paketa softvera je Microsoft Office paket. U

njemu se koristi tzv. OLE princip (Object Linking and

Embedding), koji omogućava povezivanje i uključivanje

podataka iz drugih aplikacija. Sve aplikacije unutar istog

paketa imaju sličan izgled, tzv. Look & Feel. Što se tiče

cijene, ona je jeftinija u slučaju naručivanja kompletnog

paketa, nego pri kupovini pojedinih aplikacija posebno.

342

Microsoft Office paket

Već smo pomenuli neke od elemenata Microsoft Office

paketa. On objedinjuje grupu programa namijenjenih

za poslovne potrebe. Microsoft Office 2007 sastoji se

od slijedećih programa:

Microsoft Office Access,

Microsoft Office Word,

Microsoft Office Excel,

Microsoft Office PowerPoint,

Microsoft Office Groove,

Microsoft Office InfoPath,

Microsoft Office OneNote,

Microsoft Office Publisher,

Microsoft Office Outlook.

Microsoft Visio

Microsoft Visio je program iz kategorije Flowchart,

odnosno blok dijagram aplikacija, koji omogućava

crtanje raznih dijagrama, šema, principijelnih i

vizuelnih modela raznih vrsta i namjena. Ovaj

program sadrži alatke, koje omogućavaju jasnu

vizuelnu predstavu svih važnih informacija o

određenom poslu, bez obzira na nivo stručnosti

autora. Takođe, omogućava korisniku razvoj

sopstvenih vizuelnih rješenja, a i može se smatrati

logičkom nadopunom Office paketa.

18.4.8. Paketi softvera na principu integrisanog

razvojnog okruženja - IDE

U principu, izvorni kôd se može pisati u bilo kom

programu za uređivanje teksta (engl. text editor),

međutim, većina današnjih prevodilaca i povezivača

se isporučuje kao cjelina zajedno s ugrađenim

programom za upisivanje i ispravljanje izvornog

kôda. Te programske cjeline poznatije su pod nazivom

integrisano razvojno okruženje (engl. integrated development

environment - IDE).

http://www.link-

elearning.com/dlmaterijali/materijali/DLIIT2/sadrzajNJpdf/IIT2_18.pdf Razvojna okruženja

343

Programerski softver pruža alate programerima u pisanju

softverskih programa, koristeći razne programske jezike na

najpogodniji način. Alati uključuju:

· Kompajlere

· Debagere

· Interpretere

· Linkere

· Tekst editore

Integrisana razvojna okruženja (Integrated development

environment - IDE) su jedinstvene aplikacije koja

objedinjuju sve navedene funkcije. Pružaju softver

developerima sveobuhvatne mogućnosti za razvoj

softverskih rješenja. Jedno od najpoznatijih razvojnih

okruženja je Microsoft Visual Studio. Primjeri od ostalih

razvojnih okruženja su Eclipse i NetBeans.

Visual Studio

Jedan od najvećih proizvođača softvera je kompanija

Microsoft, koja u svom paketu pod nazivom Visual Studio

sadrži jezike C/C++ (preko Visual C++), VB.NET (preko

Visual Basic.NET) i C# - C šarp (preko Visual C#).

Današnji trendovi razvoja vode ka pojednostavljivanju

distribuiranih Web servisa i

aplikacija, te što boljom povezanošću i kompatibilnošću sa

ostalim proizvodima i

aplikacijama. Karakteristike su postojanje integrisane

razvojne okoline, čime se povećava produktivnost

programera, zatim snažni razvoj Windows i Web

aplikacija i inovacije u programskim jezicima, kao na

primjer .NET (DOT NET) studio i C# (C sharp), moćan

jezik, moderan, objektno orijentisan, koji je specijalno

razvijen za potrebe .NET platforme. Takođe, radi se i na

pojednostavljenom razvoju server baziranih aplikacija.

Microsoft Visual Studio is an integrated

development environment (IDE) from Microsoft. It is

used to develop console and graphical user interface

applications along with Windows Forms applications,

web sites, web applications, and web services in both

native code together with managed code for all

platforms supported by Microsoft Windows,

344

Windows Mobile, Windows CE, .NET Framework,

.NET Compact Framework and Microsoft Silverlight.

Visual Studio includes a code editor120 supporting

IntelliSense as well as code refactoring. The

integrated debugger works both as a source-level

debugger and a machine-level debugger. Other built-

in tools include a forms designer for building GUI

applications, web designer, class designer, and

database schema designer. It accepts plug-ins that

enhance the functionality at almost every level—

including adding support for source-control systems

(like Subversion and Visual SourceSafe) and adding

new toolsets like editors and visual designers for

domain-specific languages or toolsets for other

aspects of the software development lifecycle (like

the Team Foundation Server client: Team Explorer).

Visual Studio supports different programming

languages by means of language services, which

allow the code editor and debugger to support (to

varying degrees) nearly any programming language,

provided a language-specific service exists. Built-in

languages include C/C++ (via Visual C++), VB.NET

(via Visual Basic .NET), C# (via Visual C#), and F#

(as of Visual Studio 2010[2]). Support for other

languages such as M, Python, and Ruby among others

is available via language services installed separately.

It also supports XML/XSLT, HTML/XHTML,

JavaScript and CSS. Individual language-specific

versions of Visual Studio also exist which provide

120 Editor: Program, koji uz pomoć periferijskih uređaja

(najčešće tastature i ekrana), omogućuje unošenje i mijenjanje

informacije. Unesena informacija se obično memoriše u

datoteke. Ako je informacija data u obliku teksta, govorimo o

editoru za obradu teksta-tekst editoru. U računarstvu se često

javljaju editori koji su specijalno pravljeni za programiranje u

nekom programskom jeziku. Takvi editori se nazivaju jezički

editori.

345

more limited language services to the user: Microsoft

Visual Basic, Visual J#, Visual C#, and Visual C++.

Visual Studio does not support any programming

language, solution or tool intrinsically. Instead, it allows

plugging in various types of functionality. Specific

functionality is coded as a VSPackage. When installed, the

functionality is available as a Service. The IDE provides

three services: SVsSolution, which provides the ability to

enumerate projects and solutions; SVsUIShell, which

provides windowing and UI functionality (including tabs,

toolbars and tool windows); and SVsShell, which deals

with registration of VSPackages. In addition, the IDE is

also responsible for coordinating and enabling

communication between services.[3] All editors, designers,

project types and other tools are implemented as

VSPackages. Visual Studio uses COM to access the

VSPackages. The Visual Studio SDK also includes the

Managed Package Framework (MPF), which is a set of

managed wrappers around the COM-interfaces that allow

the Packages to be written in any CLI compliant

language.[4] However, MPF does not provide all the

functionality exposed by the Visual Studio COM

interfaces.[5] The services can then be consumed for

creation of other packages, which add functionality to the

Visual Studio IDE.

18.4.9. Paketi softvera na principu .NET razvojne

platforme

Microsoft je sredinom 1999. godne lansirao svoju

novu .Net ideju za razvoj aplikacija na svim svojim

programskim jezicima koji su obuhvaćeni u grupi Visual

Studio (Visual Basic, Visual C ++, Visual InterDev, Visual

J++, Visual FoxPro). Prva verzija razvojne platforme

zamišljene .Net tehnologije se pojavila na tržištu u julu

2000. godine pod imenom .Net Framework. To je

comprehensive and consistent programming model for

building applications. Net Framework treba da bude temelj

za buduće verzije Visual Studio.NET porodice. Današnji

efikasni programski jezici kao što je Visual C++ traže

širok dijapazon pažnje od programera za menadžiranje

sitnih detalja (“ručno” oslobađanje memorije i ostalih

resursa sistema), što ruši nivo efikasnosti u programiranju.

346

Nova .Net platforma obezbjeđuje stabilnost, brzo

funkcionisanje programa i kratko vrijeme implementacije

programa (programiranje samo poslovne logike).

The .NET Framework is Microsoft's comprehensive and

consistent programming model for building applications that

have visually stunning user experiences, seamless and secure

communication, and more. The .NET Framework is an integral

Windows component that supports building and running the

next generation of applications and XML Web services. The

.NET Framework is designed to fulfill the following objectives:

To provide a consistent object-oriented programming

environment whether object code is stored and

executed locally, executed locally but Internet-

distributed, or executed remotely.

To provide a code-execution environment that

minimizes software deployment and versioning conflicts.

To provide a code-execution environment that

promotes safe execution of code, including code created

by an unknown or semi-trusted third party.

To provide a code-execution environment that

eliminates the performance problems of scripted or

interpreted environments.

To make the developer experience consistent across

widely varying types of applications, such as Windows-

based applications and Web-based applications.

To build all communication on industry standards to

ensure that code based on the .NET Framework can

integrate with any other code.

The .NET Framework has two main components: the common

language runtime and the .NET Framework class library. The

common language runtime is the foundation of the .NET

Framework. You can think of the runtime as an agent that

manages code at execution time, providing core services such

as memory management, thread management, and remoting,

while also enforcing strict type safety and other forms of code

accuracy that promote security and robustness. In fact, the

concept of code management is a fundamental principle of

the runtime. Code that targets the runtime is known as

managed code, while code that does not target the runtime is

known as unmanaged code. The class library, the other main

component of the .NET Framework, is a comprehensive,

347

object-oriented collection of reusable types that you can use

to develop applications ranging from traditional command-

line or graphical user interface (GUI) applications to

applications based on the latest innovations provided by

ASP.NET, such as Web Forms and XML Web services.

The .NET Framework can be hosted by unmanaged

components that load the common language runtime into

their processes and initiate the execution of managed code,

thereby creating a software environment that can exploit both

managed and unmanaged features. The .NET Framework not

only provides several runtime hosts, but also supports the

development of third-party runtime hosts.

For example, ASP.NET hosts the runtime to provide a scalable,

server-side environment for managed code. ASP.NET works

directly with the runtime to enable ASP.NET applications and

XML Web services, both of which are discussed later in this

topic.

Prva novina je ta, da .Net Framework obezbjeđuje

zajednički runtime modul za sve programe Visual Studio –

a, smanjujući time razlike između programskih jezika i

stvaranjem jednog zajedničkog (runtime) jezgra za

aplikacije. Druga je novina u unifikaciji programskih klasa

stvaranjem zajedničke biblioteke ili zajedničkog API

(Application Programming Interface – zajedničko ime

rutina koje se mogu pozivati iz Windows aplikacija) sloja

u svim programskim jezicima. To će omogućiti

“prelaznost” ili nasljeđivanje objekata između

programskih jezika, stvaranje zajedničke mehanizme za

upravljanje grešakama, zajednički debugging, itd. Treća

novina .NET Frameworka je ASP+ (Active Server Pages+)

koja obezbjeđuje okruženje za brzo i jednostavno

ostvarenje (implementaciju) Web aplikacija. COM

(Component Object Model) koncept projektovanja ostaje i

dalje aktuelan za razvoj aplikacija sa velikim stepenom

automatizacije, jer .NET Framework preuzima brigu od

programera u vezi registracije, opisa interfejsa i

referenciranja komponenti. COM je inače standard koji

propisuje način definisanja interfejsa i metoda objekata za

zajedničko korišćenje. Mrežno korišćenje COM objekata

obezbjeđuje DCOM (Distributed COM). Microsoft

348

predviđa uvođenje COM+ tehnologije koja bi obuhvatila

COM, MTS (Microsoft Transaction Server) i DCOM,

čime bi postao glavni servis na srednjem sloju (middle –

tier) arhitekture aplikacije.

Nova .NET tehnologija za izradu softvera kompanije

Microsoft vrijedna je pažnje jer se u nju ulažu veliki napor

i velika novčana sredstva, a želimo li priznati, ili ne, još

uvijek je Microsoft taj koji kroji budućnost i diktira tempo

u razvoju softvera.

The Purpose of .NET

The .NET Framework is an operating environment that

provides basic services (such as memory management,

garbage collection, a common type system, and a class

library) to all applications that target the .NET Framework. This

means that it is not only for developers. Developers are

responsible for developing applications that target the .NET

Framework. But the applications that they develop also

require the presence of the .NET Framework in order to run

successfully. This means that, if you remove a particular

version of the .NET Framework and you have applications that

target that version, your applications will no longer work.

The .NET Framework is an integral Windows component that

supports building and running the next generation of

applications and XML Web services. The .NET Framework is

designed to fulfill the following objectives:

To provide a consistent object-oriented programming

environment whether object code is stored and

executed locally, executed locally but Internet-

distributed, or executed remotely.

To provide a code-execution environment that

minimizes software deployment and versioning conflicts.

To provide a code-execution environment that

promotes safe execution of code, including code created

by an unknown or semi-trusted third party.

To provide a code-execution environment that

eliminates the performance problems of scripted or

interpreted environments.

349

To make the developer experience consistent across

widely varying types of applications, such as Windows-

based applications and Web-based applications.

To build all communication on industry standards to

ensure that code based on the .NET Framework can

integrate with any other code.

The .NET Framework has two main components: the common

language runtime and the .NET Framework class library. The

common language runtime is the foundation of the .NET

Framework. You can think of the runtime as an agent that

manages code at execution time, providing core services such

as memory management, thread management, and remoting,

while also enforcing strict type safety and other forms of code

accuracy that promote security and robustness. In fact, the

concept of code management is a fundamental principle of

the runtime. Code that targets the runtime is known as

managed code, while code that does not target the runtime is

known as unmanaged code. The class library, the other main

component of the .NET Framework, is a comprehensive,

object-oriented collection of reusable types that you can use

to develop applications ranging from traditional command-

line or graphical user interface (GUI) applications to

applications based on the latest innovations provided by

ASP.NET, such as Web Forms and XML Web services.

The .NET Framework can be hosted by unmanaged

components that load the common language runtime into

their processes and initiate the execution of managed code,

thereby creating a software environment that can exploit both

managed and unmanaged features. The .NET Framework not

only provides several runtime hosts, but also supports the

development of third-party runtime hosts.

For example, ASP.NET hosts the runtime to provide a scalable,

server-side environment for managed code. ASP.NET works

directly with the runtime to enable ASP.NET applications and

XML Web services, both of which are discussed later in this

topic.

Internet Explorer is an example of an unmanaged application

that hosts the runtime (in the form of a MIME type extension).

Using Internet Explorer to host the runtime enables you to

embed managed components or Windows Forms controls in

350

HTML documents. Hosting the runtime in this way makes

managed mobile code (similar to Microsoft® ActiveX®

controls) possible, but with significant improvements that only

managed code can offer, such as semi-trusted execution and

isolated file storage.

The following illustration shows the relationship of the

common language runtime and the class library to your

applications and to the overall system. The illustration also

shows how managed code operates within a larger

architecture.

.NET Framework in context

- Softver za upravljanje ličnim podacima- koristi se za

evidentiranje i organizovanje ličnih podataka.

18.4.10. Programi za pretraživanje i prikazivanje

internet prezentacija Za pregled Internet stranica koriste se programi koji se

jednim imenom nazivanju pregledačima (brauzeri - engl.

browsers, hrv. preglednici). Brauzeri su aplikacija koja

351

prikazuje web stranicu, tj. dokumenat napisan u HTML

jeziku. A, rekli smo ranije, HTML jezik je tekst pisan u

tagovima, a tagovi su tekst pisan u špicastim zagradama.

Pomoću pregledača moguće je vidjeti željenu stanicu,

sačuvati je na računaru, odštampati, zapamtiti kao

omiljenju stranicu, itd. Najpopularniji pregledači su

Internet Explorer, Opera, Mozilla FireFox, Netscape

Navigator. Web brauzeri najčešće omogućuju i druge

Internet servise (e-mail, FTP, news...)

18.4.11. Softver za upravljanje projektima

Softver za upravljanje projektima (engl. Project

Management Softver) koriste saradnici i učesnici na

jednom projektu, odnosno na jednom radnom zadatku.

Drugim riječima, to je softver koji se koristi za

koordinaciju i upravljanje projektom na kome radi više

ljudi, sa ciljem kontrole i završetka poslova na vrijeme.

Menadžment kompanije ima mogućnost planiranja

određenog posla, kreiranja rasporeda za određeni posao,

praćenje procesa, pravljenje analiza događaja nakon

određenog vremena i eventualno praćenje troškova

projekta. Gotovo svi današnji ozbiljniji projekti zahtijevaju

timski rad, pa je sposobnost pojedinca za učešće na

timskom projektu, jedno od najčešćih zahtjeva od strane

poslodavca. Jedan od najpopularnijih programa iz ove

grupe je Microsoft Project.

Microsoft Project Microsoft Project je proizvod iz grupe Project

Management Software, koji je dizajniran kao pomoć

projekt menadžerima u razvoju planova, dodjeljivanju

resursa, praćenje napredovanja i upravljanje troškovima.

18.4.12. Tutorijali i dokumentacija

Dva pojma koji se često sreću pri radu i obično se nalaze

na meniju Help u nekoj aplikaciji. Tutorijal je neka vrsta

specifičnog uputstva ili program koji pomaže u korišćenju

proizvoda, vođenjem korisnika kroz određen broj koraka.

Za razliku od tutorijala, dokumentacija predstavlja mnogo

detaljnije i preciznije objašnjenje programa i mahom je

tekstualno upustvo za neki program. Većina programa

352

sadrži dokumentaciju, a bitna je i za same autore softvera,

jer je uvijek dobra praksa da se sve što se uradi i

dokumentuje, kako bi se kasnije olakšala neka nadogradnja

ili ispravka samog softvera.

18.4.13. Programi na bazi vještačke inteligencije

Vještačka inteligencija (Artificial intelligence – AI):

Oblast informatike, koja se razvila posljednjih godina pod

uticajem lingvistike i psihologije. Zadatak vještačke

inteligencije je rješavanje opštih problema vezanih za

ljudsku inteligenciju korišćenjem računara.

U ove probleme spadaju: obrada ljudskog govora,

stvaranje ekspertnih sistema, prepoznavanje oblika itd.

Ekspertni sistemi mogu da se definišu kao programi koji

koriste ljudsko znanje radi rješavanja problema koji

zahtijevaju ljudsku inteligenciju.

18.5. Programi za specijalne (posebne) potrebe

U ovu grupu softvera svrstali smo i obrađujemo programe

za:

- Prepoznavanje govora (engl. Speech recognition)

- Povećanje ekrana (engl. Screen magnifier)

- Čitači ekrana (engl. Screen reader)

- Tastature na ekranu (engl. On-screen keyboard)

18.5.1. Prepoznavanje govora

Prepoznavanje govora (engl. Speech recognition), poznato

i kao automatsko ili računarsko prepoznavanje govora,

pretvara izgovorene riječi u mašinski (računarski)

prepoznatljiv ulaz. Često se koristi termin "Voice

recognition", kao odrednica za „Speech recognition“, gdje

je sistem ipak kreiran prema određenom govorniku.

„Speech recognition“ je mnogo širi termin i može da

prepozna bilo čiji govor, dok je „Voice recognition“

zasnovan na jedinstvenom vokalnom glasu određenog

korisnika.

Aplikacije speech recognition uključuju neke od slijedećih

mogućnosti: pozivanje broja (npr. „pozovi kućni broj“),

jednostavan unos podataka (npr. unos broja kreditne

353

kartice), procesiranje govor-tekst (npr. tekst procesori ili

email), određene sistemske naredbe operativnom sistemu,

izdavanje komandi u letilicama (avionima, helikopterima i

dr.), pomoć osobama sa posebnim potrebama i dr.

Osobe sa posebanim potrebama imaju olakšan rad pomoću

programa za prepoznavanje govora. Posebno za ljude sa

povredama ekstremiteta i nemogućnosti ručnog unošenje

podataka preko standardnih ulaza (tastature, Touchpad-a i

sl.).

Softver za prepoznavanje govora

Softver za prepoznavanje govora omogućava korisnicima

računara da izgovaraju tekst i komande računaru,

zaobilazeći na taj način, uobičajeno korišćenje tastature i

miša. Pokušaji da se razvije stabilan softver za

prepoznavanja govora počeo je još prije nekoliko decenija,

ali ispostavilo se da tek današnji računari sa svojom

snagom, omogućavaju potpuno prepoznavanje govora u

realnom vremenu, tj. brzo prepoznavanje tokom brzog

izgovaranja. Danas, računar sa Dual-core procesorom, za

kojim radi osoba sa jasnim izgovorom, može da dostigne

tačnost od 99% prepoznavanja i brzinu od 150 riječi po

minuti. Ovo može da zvuči sjajno, ali se zahtijeva stabilan

govor. Lako može da se desi da obična prehlada dovede do

toga da računar ne prepozna govornika sa kojim je do tada

sve radilo odlično.

Primjeri softvera za prepoznavanje govora

Postoji više softverskih proizvoda za prepoznavanje

govora i njihov broj na tržištu se iz dana u dan povećava.

Od besplatnih softvera može se izdvojiti CMU Sphinx, koji

predstavlja grupu sistema za prepoznavanje govora

razvijenom na Windows Speech Recognition predstavlja

aplikaciju za prepoznavanje govora uključenu u operativni

sistem Windows Vista i Windows 7. Korisnik može

diktirati dokumenta i mailove u aplikacijama, koristiti

komande za pokretanje i prebacivanje između aplikacija,

kontrolisati operativni sistem, pa čak i popunjavati forme

na mreži (Internetu).

Dragon NaturallySpeaking je softverski paket za

prepoznavanje govora razvijen od strane kompanije

Dragon Systems, za Windows PC računare. Spada među

prve programe na ovom polju i jedan je od danas

354

najkorišćenijih. Sadrži tri osnovne funkcionalnosti: diktat,

komande i opcija tekst u govor.

18.5.2. Programi za uvećanje ekrana

Screen magnifier je softver koji reaguje sa računarskim

grafičkim izlazom radi predstave uvećanog sadržaja

ekrana. Tip je tehnologije prikladan za osobe sa

problemima sa vidom. Najjednostavniji način povećanja je

povećan prikaz dijela sadržaja ekrana, tako da pokriva veći

dio ili čitav ekran. Ovaj uvećan dio obuhvata sadržaj od

interesa za korisnika, na primjer na mjestu gdje se nalazi

kursor miša. Kako se kursor pomjera, tako i Screen

magnifier prati pokret i prikazuje novu uvećanu poziciju.

Opseg uvećanja je obično od 2 do 16 puta. Što je veće

uvećanje, manji je raspoloživi prostor za pregled

originalnog sadržaja.

Pored ove osnovne funkcije uvećanja, postoji i nekoliko

drugih opcija koje nude ovi programi. Jedno od njih je

inverzija boja, najčešće promjena teksta iz „crnog na

bijelom“ u „bijelo na crnom“, što često koriste ljudi sa

problemima sa vidom. Takođe, povećanjem teksta gubi se

na jasnoći i tekst se teže prepoznaje, pa se koristi Anti-

alias opcija radi kompenzacije. Mijenjanje kursora se

takođe često sreće, radi lakše uočljivosti, kao i različiti

modovi uvećanja. Nekada opcije povećanja ekrana dolaze

zajedno sa čitačima ekrana (Screen Reader), čime se i

iščitava ono što je uvećano na ekranu.

18.5.3. Čitači ekrana

Čitači ekrana (engl. Screen reader) su softverske aplikacije

koje pokušavaju da identifikuju i interpretiraju ono što je

prikazano na ekranu. Ova interpretacije se potom ponovo

prezentuje koristeći opcije “tekst u govor”. Ova vrsta

tehnologije koristi se najčešće sa uvećanjem ekrana i

namijenjena je osobama sa posebnim potrebama.

18.5.4. Tastature na ekranu

Tastatura na ekranu (engl. On-screen keyboard) je

softversko-hardverska komponenta koja omogućava

korisnicima unos karaktera. Ovakva tastatura za razliku od

355

fizičke ima mogućnost višestranog unosa teksta

(tastaturom, mišem, i dr.). Ovakav vid unosa koristan je za

osobe sa invaliditetom, kao alternativan način uslijed

nemogućnosti korišćenja standardne tastature. Imaju

prednost kod korišćenja višejezičkih tastatura, gdje je

često neophodno prebacivanje između tastatura i traženje

određenih znakova, koji na ovaj način postaju jasno

vidljivi. Takođe, kod uređaja bez fizičke tastature (npr.

PDA uređaji), čest je slučaj da korisnici unose tekst preko

tastature na ekranu, koja je ugrađena u operativni sistem

samog uređaja.

18.6. Kategorije softvera po vrstama licenci

Svaki softver odnosno računarski program dolazi s

licencom koja korisniku dopušta određena prava korištenja

istog. Proizvođač softvera postavljanjem licence zaštićuje

svoj softver vezano uz kopiranje i upotrebu, a često

određuje i komercijalne uslove korištenja. Najčešće su

slijedeće kategorije licenci za korištenje softvera:

- vlasnička komercijalna licenca

- licenca na ograničeni period korišćenja

- licenca za besplatno nekomercijalno korišćenje

- licencu za softver otvorenog koda

- licenca za besplatno nekomercijalno korišćenje

- licenca za softver finansiran od reklama, napušteni

softver i privatni softver.

18.6.1. Vlasnička komercijalna licenca

Vlasnička komercijalna licenca softvera (engl. proprietary

software) je najčešće upotrebljavani oblik licenciranja

softvera koji se upotrebljava za poslovne primjene.

Proizvođač daje pravo korištenja softvera uz određenu

novčanu naknadu. Softver se može koristiti prema tačno

određenim uslovima (na novom računaru, vezano uz

korisnika i sl.) dok vlasništvo nad samim softverom

(programski kód) uvijek ostaje kod samog proizvođača.

Primjeri softvera koji su licencirani pod ovim uslovima su

Microsoft Windows, Adobe Photoshop, Adobe Flash

Player, Corel Draw, PS3 OS, iTunes, Google Earth, Mac

OS X, Skype i WinRAR.

356

18.6.2. Licenca na ograničeni period korištenja

Licenca na ograničeni period korištenja (engl. Shareware) je tip licence gdje korisnik može softver

upotrebljavati određeno vrijeme, određeni broj puta ili u

djelimičnom obliku – sa svrhom upoznavanja sa

softverom. U slučaju da korisnik softver želi upotrebiti u

punom obliku očekuje se da kupi komercijalnu licencu.

Nakon što je probni vremenski period prošao softver se

više ne može upotrebljavati. Programi licencirani kao

shareware su većinom distribuisani preko download-a s

website-a proizvođača čime se olakšava distribucija i

olakšava dostupnost krajnjem korisniku. Među poznatijim

shareware proizvodima nalaze se WinZip te mnogi

antivirusni programi kao što je Eset Nod32.

18.6.3. Softver za besplatno nekomercijalno

korišćenje

Softver za besplatno nekomercijalno korišćenje (engl. Freeware licence) omogućuje korisniku u potpunosti

besplatno korištenje softvera, ali često pod nekim uslovima

– najčešće je to upotreba u nekomercijalne svrhe i za

kućnu upotrebu. Proizvođači softvera znaju postaviti

manje funkcionalne verzije svojeg softvera kao freeware –

pokazujući dio mogućnosti svojeg glavnog proizvoda.

Primjeri freeware programa su antivirusni programi: AVG

free edition i Avast home.

18.6.4. Softver otvorenog koda

Softver otvorenog koda (Open source softver) je, za

razliku od gore navedenih kategorija, softver s kojim

dolazi i izvorni kod programa. Uz manje razlike, sve open

source licence dozvoljavaju i promjene unutar koda pa čak

i daljnju distribuciju koda i softvera. Time je softver

besplatan za upotrebu ali i vlasništvo samog koda i

softvera nije postavljeno od strane pojedinca ili firme iako

se uglavnom zahtijeva da se prilikom daljnje upotrebe i

promjene postavi ista licenca. GPL, LGPL i BSD su

različiti tipovi open source licenci i njihove glavne razlike

su vezane uz upotrebu koda u drugim projektima i

licenciranju softvera proizašlog iz tih projekata. Projekti

357

najviše vezani uz open source softver su Linux,

OpenOffice i Apache web server.

18.6.5. Softver finansiran od reklama, napušteni

softver i privatni softver

Uz prije navedene osnovne licencne kategorije softvera,

postoji još specijalizovanih licenci pod kojima se prava

korištenja nekog softvera mogu prihvatiti:

- adware - softver koji je besplatan za upotrebu za

krajnjeg korisnika ali je finansiran od strane reklama,

- abandonware - softver čiji proizvođač više ne postoji

ili više nije podržan od strane proizvođača,

- privatni softver - softver razvijen isključivo po

narudžbi određenog naručioca koji time nema

primjene u druge svrhe.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Šta je sistemski softver?

2. Koje su funkcija operativnog sistema?

3. Objasnite položaj operativnog sistema i ostalog

sistemskog softvera u odnosu na hardver i

aplikativni softver.

4. Nabrojite načine na koje se može izvršiti podjela

OS.

5. Kako se dijele OS prema broju procesora u

računaru?

6. Nabrojite nekoliko operativnih sistema koje

poznajete.

7. Koje su osnovne karakteristike operativnog sistem

Windows?

8. Šta su ikone? Koje četiri osnovne vrste ikona

razlikujemo?

9. Šta spada u ostale sistemske programe?

10. Šta spada u uslužne programe? Nabrojite neke

uslužne programe u PC-u koje znate.

1. Šta čini aplikativni softver računara?

2. U kojim poslovima korisnici najčešće

upotrebljavaju aplikativni softver?

3. Nabrojite tipične programe aplikativnog softvera

koji se najčešće koriste?

358

4. Čemu služi komunikacioni softver?

5. Šta je osobina paketi softvera izrađenog na

principu međusobnog povezivanja i uključivanja

podataka između aplikacija - OLE

6. Šta je osobina softverskih paketa izrađenih na

principu integrisanog razvojnog okruženja – IDE?

7. Navedite osnovne karakteristike softverskih paketa

koji (su razvijeni da) rade na principu .NET

razvojne platforme

8. Kako jednim imenom zovemo programe za

pretraživanje i prikazivanje internet prezentacija?

9. Nabrojite neke programe za specijalne (posebne)

potrebe korisnika?

10. Koje kategorije softvera razlikujemo prema

vrstama licenci?

11. Šta je to softver otvorenog koda?

19. PROGRAMIRANJE

RAČUNARA

Računar je uređaj koji je u stanju da zamijeni čovjeka u

obradi podataka i u užem i u širem smislu. Obrada

podataka u užem smislu podrazumijeva izvršavanje

različitih operacija (aritmetičkih, logičkih itd.) nad

podacima. Obrada podataka u širem smislu obuhvata sve

poslove vezane za prikupljanje, skladištenje, održavanje i

manipulisanje podacima.

Da bi to bilo moguće neophodno je da se postupak obrade

podataka formalizuje na takav način da ga računar može

izvršiti. Računar može uraditi samo ono za šta mu je neko

dao instrukcije (program) - niz logičkih i aritmetičkih

operacija napisanih jezikom računara. Računar takve

instrukcije izvršava brzo i gotovo nepogrešivo, upravo

onako kako su zadate. Računar može izvršiti samo mali

broj veoma jednostavnih operacija. Na primjer,

oduzimanje, množenje i dijeljenje se svodi na operacije

sabiranja i pomicanja cifara (engl. shifting - „šiftovanje“).

Računar "razumije" i može izvršiti samo instrukcije

mašinskog jezika.

19.1. Izvršavanje instrukcija u procesoru

359

Instrukcije su u ROM-u ili RAM-u računara

memorisane (upisane) kao binarno kodirani zapisi, na

primjer u ASCII kódu. Instrukcija se sastoji od jednog ili

više bajta i ima dva osnovna dijela – komandu i dodatak

komandi, kao što je prikazano na slici 30.

KOMANDA DODATAK

Slika 30. Osnovni sastav instrukcije mikroprocesoru

Jednostavnije operacije izvršavaju se odmah po

komandi. Komanda je obavezni dio instrukcije. Dodatak

komandi može biti operand ili podatak. Ako dodatak nije

operand ili podataka tada je to adresa na kojoj se operand

ili podatak nalazi. Operand je podatak na kojeg djeluje

zadata komanda npr. pribraja mu se broj, a podatak služi

kao informacija za neku drugu instrukciju.

Komanda pročitana u memoriji računara prenosi se u

instrukcijski registar mikroprocesora, koji dekodira kód

operacije i šalje adekvatan signal kao nalog upravljačkoj

jedinici . Kód operacije obavještava upravljačku jedinici i

o tome da li je posrijedi instrukcija sastavljena od jednog

ili više bajta. Ako nakon komande slijedi operand , unosi

se u mikroprocesor u drugom koraku, odnosno u trećem

ako operandu prethodi njegova adresa. Tek kad

mikroprocesor primi cjelokupnu instrukciju upravljačka

jedinica šalje odgovarajući signal tamo gdje treba.

Niz takvih instrukcija, smišljeno i logički povezanih,

čini program za rješavanje postavljene zadatke. S obzirom

da se komande izvršavaju sukcesivno, programsko brojilo

povećava svoj sadržaj za jedan (+1) i ujedno indicira

memorisanje (pohrana) prethodnog sadržaja, odnosno

komande ili operanda, u mikroprocesor ili memoriju.

Program je skup naredbi nanizanih strogo utvrđenim

redoslijedom, čijim se izvršenjem obavlja željeni posao.

Osoba koja piše program naziva se programer, a postupak

nastanka programa naziva se programiranje ili kodiranje.

Programiranje je pisanje niza naredbi koje čine program.

Taj korak je tijesno vezan za programski jezik u kojemu se

program piše a često i hardver na kojem se program

izvodi.

Logički način na koji programer može predočiti jedan

te isti zadatak je višestruk i uključuje i maštovitost

programera. Može se slikovito reći da je programer

360

graditelj koji slažući naredbe (cigle) na određeni način

gradi program (kuću). Pri tome on pri ugradnji svake

naredbe (cigle) mora imati na umu i cijeli program

(građevinu). Od vještine programera uveliko zavisi

stabilnost i kvalitet programa.

19.2. Podaci

Računari obrađuju podatke. Podaci se prije i nakon

obrade skladište na eksterne memorijske jedinice, a

neposredno prije obrade, odnosno u toku obrade, moraju

biti smješteni u glavnu memoriju kako bi bili dostupni

procesoru. Računar za svaki podatak predviđa i rezerviše

mjesto u memoriji.

Memorijske adrese. Računar rezervisana mjesta u

memoriji razlikuje pomoću memorijskih adresa.

Korisnicima je takav način bilježenja mjesta čuvanja

podataka neprikladan. Da bi se korisnicima olakšao rad

uvodi se pojam varijable.

Tipovi podataka. Na nivou mašinskog jezika podaci se

zapisuju kao nizovi znakova binarnog alfabeta. U jezicima

za programiranje visokog nivoa podaci ne pripadaju samo

jednom skupu vrijednosti niti su s različitim skupovima

vrijednosti dopuštene sve operacije. Zato se u tim jezicima

uvodi pojam tipa podataka. Tip podataka je skup

vrijednosti koje imaju neke zajedničke karakteristike.

Najznačajnija od njih je skup operacija definisanih nad

vrijednostima tog tipa.

U programiranju općenito, a posebno u jezicima za

programiranje visokog nivoa, pojam tipa je posebno važan.

Tipom se određuje iz kojeg skupa vrijednosti se

varijablama u programu mogu dodjeljivati vrijednosti i

koje su operacije dopuštene. U većini jezika za

programiranje, kao sto je slučaj u Fortranu i Pascalu,

zahtijeva se eksplicitno deklarisanje varijabli po tipu prije

njihove prve upotrebe u programu.

Jedan od osnovnih razloga za uvođenje tipova bio je

omogućavanje kontrole korektnosti upotrebe vrijednosti

različitog tipa i operacija s njima u izrazima programa.

Jednako važan razlog u implementaciji jezika je to što

361

različiti tipovi vrijednosti zahtijevaju različit broj ćelija za

memoriranje i različit prikaz u memoriji.

U većini jezika za programiranje (programskih jezika)

susreću se slijedeći standardni tipovi podataka:

. numerički i to: cjelobrojni i realni

. logički

. znakovni

Ta četiri tipa podataka nazivaju se još primitivnim

tipovima zato što u jezicima za programiranje visokog

nivoa čine nedjeljive cjeline i imaju direktan prikaz u

memoriji kompjutora.

19.3. Struktura programa

Funkcije U svakom složenijem programu mogu se izdvojiti nizovi

naredbi koji čine logičke cjeline a obavljaju određene

operacije. Kada se neka od takvih operacija želi ponoviti

sa drugim vrijednostima, niz naredbi treba ponovno

zapisati. Kako bi se izbjeglo ponovno zapisivanje niza

naredbi, taj niz naredbi se može izdvojiti, dati mu ime i

sačuvati ga. Takav izdvojeni niz naredbi koje čine logičku

cjelinu naziva se funkcija.

Deklaracija funkcije Svaku funkciju treba deklarisati. Pri tom treba odrediti:

- argumente funkcije, to jest podatke koji se predaju

funkciji,

- naziv funkcije,

- tip podatka koji funkcija vraća pozivaocu.

Kada se u programu javi potreba za izvršenjem operacije

koju može obaviti neka funkcija, funkciju treba pozvati.

Funkcija se poziva navođenjem njenog naziva i potrebnih

parametara. Funkcije se ponašaju kao zasebne cjeline pa

362

korisnik ne mora brinuti o tome kako one rade već mora

znati šta one rade.

Definicija funkcije Definicija funkcije je skup naredbi koje određuju šta i

kako funkcija radi. Skup naredbi od kojih je sačinjena

funkcija čini tijelo funkcije.

Tijelo funkcije Tijelo funkcije započinje nakon otvorene vitičaste zagrade

„ { „ a završava se zatvorenom vitičastom zagradom „ } „.

Tijelo funkcije se zbog preglednosti redovno piše uvučeno

u odnosu na ostali izvorni kod.

Naredba return Svaka funkcija završava ključnom riječi return. Uz return

je podatak kojeg funkcija kao rezultat vraća pozivaocu.

Kraj naredbe Sve što prevodilac nađe nakon znaka tačka-zapeta („ ; „)

smatra se slijedećom naredbom. Naredbe se mogu

protezati i kroz nekoliko redova, važno je samo da na kraju

bude znak „ ; „. Više naredbi može se zapisati u jednom

redu ali svaka od njih mora završiti sa znakom „ ; „

19.4. Objektno orijentisano programiranje

Objekt

Programski zadatak može se podijeliti na manje dijelove

koji se mogu nezavisno rješavati i provjeravati. Gotovi

dijelovi programa nazivaju se objekti (engl. object).

Objektno orijentisani program

Programi koji koriste objekte nazivaju se objektno

orijentisani programi (engl. OOP, object oriented

programs).

Biblioteke

363

Datoteke koje sadržavaju gotove dijelove programa koji se

mogu koristiti u drugim programima nazivaju se biblioteke

(engl. libraries).

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

364

20. PROGRAMSKI JEZICI

Računarski programi se pišu programskim jezicima, pa se i

aplikativni programi pripremaju pomoću programskih

jezika. Njih ima danas dosta na tržištu i svi su sposobni za

rukovanje bazama podataka. Postoje razne klasifikacije

programskih jezika koje zavise od različitih kriterijuma.

Najčešće se kao kriterijum koristi stepen zavisnosti od

računara (hardvera). Ako se kao kriterijum izabere način

rješavanja problema, onda sve više programske jezike

možemo podijeliti u dvije klase:

• proceduralne (imperativne)

• deskriptivne (opisne).

Prilikom programiranja na proceduralnom programskom

jeziku, programer preko algoritama (procedura) saopštava

računaru KAKO da riješi problem. Većina poznatih

programskih jezika (kao što su: FORTRAN, COBOL,

BASIC, Pascal, Ada, itd) pripada klasi proceduralnih

programskih jezika.

Za razliku od proceduralnih jezika, prilikom programiranja

na deskriptivnom jeziku, programer opisuje ŠTA program

treba da radi. U ovom slučaju glavni posao oko načina

rješavanja zadatka treba da uradi interpretator (izvršilac)

programa. PROLOG je jedan od najpoznatijih

predstavnika klase deskriptivnih jezika. Savremeni

programski jezici su objektno orijentisani i mogu raditi u

file server, client/server ili multi – tier arhitekturi

(okruženju).

20.1 Generacije programskih jezika

Uporedo s razvojem računara usavršavao se i jezik za

komuniciranje - programski jezik, pa razlikujemo četiri

generacije programskih jezika:

1. mašinski (strojni) jezici,

2. simbolički (asemblerski) jezici (nižeg nivoa),

3. simbolički jezici jezici za programiranje visokog

nivoa, i

4. simbolički jezici četvrte generacije (jezici krajnjih

korisnika).

Svaki od njih ima svoje prednosti i mane.

Generacije jezika za programiranje ne treba

poistovjećivati s generacijama računara. Na primjer, danas

365

su u upotrebi računari četvrte generacije, na kojima

nalazimo sve četiri generacije jezika za programiranje.

20.1.1 Mašinski jezik

Mašinski jezik je najniži nivo prikaza računarskog

programa. Mašinski jezici čine prvu generaciju

programskih jezika. Program pisan mašinskim jezikom je

u binarnom obliku i vezan je uz platformu121 i građu

računara. Svaki tip centralne procesne jedinice za obradu

(procesora) ima sebi svojstven mašinski jezik. Zato

programi pisani u mašinskom jeziku za jednu platformu

(tip računara sa jednom vrstom procesora) nisu prenosivi

na druge računare (na platformu sa nekim drugim

procesorom). Pisanje programa u mašinskom jeziku je vrlo

složeno, zamorno i naporno i zahtijeva dobro poznavanje

građe računara. Programeri moraju znati sve o

funkcionisanju hardvera, a naročito softvera. Programi se

pišu u binarnom kodu. Pisanjem programa mašinskim

jezikom bave se usko specijalizirani stručnjaci.

20.1.2. Asemblerski jezici

Asemblerski jezici su simbolički jezik nižeg nivoa. Oni

čine drugu generaciju programskih jezika, gdje je

programiranje na niskom nivou. Programer mora dobro da

poznaje hardver računara. Simbolički jezici nastali su da bi

ljudima olakšali programiranje jer ljudi lakše pamte

simbole nego binarne brojeve. Oni koriste simbolički kod

za pisanje instrukcija. Asembler (engl. Assembler) je

simbolički jezik u kome je svaka binarna naredba

mašinskog jezika predstavljena je odgovarajućim

simbolom.

121 Računarska platforma - termin koji opisuje kombinaciju

hardverske konfiguracije i operativnog sistema.

366

Asemblerski jezik je notacija kojom se programi u

mašinskom kodu predstavljaju u čitljivom obliku.

Asemblerski jezik dozvoljava programeru da koristi

alfabetske kodove operacija sa mnemoničkim značenjem,

da sam bira simbolička imana za mašinske i memorijske

registre i kako je njemu najzgodnije specificira

adresirajuće šeme. Takođe dozvoljava upotrebu različitih

brojevnih osnova za numeričke konstante, a korisniku

omogućava da pripoji obilježja programskim linijama tako

da ostali dijelovi programa pomoću simbola mogu

upućivati na te linije.

Naredbe mašinskog jezika predstavljaju se simbolima koji

se najčešće sastoje od kombinacije nekoliko slova, npr.:

LDA, ADD, STO, SUB, CMP, OUT.

Svaka od tih kombinacija slova obično je kratica

engleskog opisa naredbe pa se lako pamti. Da bi ga

procesor razumio program napisan u asembleru mora biti

preveden u binarni oblik. Simbole u binarni oblik prevodi

program prevodilac.

Programi pisani u asembleru su nešto čitljiviji i lakši za

razumijevanje od binarnog zapisa, ali ih je još uvijek vrlo

teško pisati i ispravljati. Oni zavise od vrste i unutrašnje

građe računara (procesora) pa se u principu mogu

izvršavati samo na procesoru za koji su pisani, dakle,

programi pisani u asemblerskom jeziku nisu prenosivi na

druge računare.

20.1.3. Simbolički jezici višeg nivoa

Da bi se još više olakšalo programiranje i da bi se isti

program mogao izvršavati na različitim računarima

(procesorima) stvoren je niz simboličkih jezika višeg

nivoa, zovu ih još i proceduralni jezici. Kod simboličkih

367

jezika višeg nivoa više naredbi mašinskog jezika se

predstavlja jednom simboličkom naredbom. Programi

napisani u nekom od „viših programskih jezika“ u principu

su nezavisni od računaru (tačnije od procesora) na kome se

izvršavaju. Naredbe viših programskih jezika mnogo su

sličnije govornom jeziku, lakše su za pamćenje i upotrebu

od naredbi simboličkih jezika nižeg nivoa. Simbolički

jezici višeg nivoa mogu biti:

- jezici opšte namjene

- jezici prilagođeni određenoj vrsti problema.

U drugoj polovini dvadesetog vijeka nastali su programski

jezici FORTRAN, COBOL, BASIC, PASCAL, PL/I,

programski jezik C i mnogi drugi.

20.1.4. Jezici četvrte generacije

Bez obzira na to što je svaka nova generacija jezika bila

bliža korisniku, još uvijek je programiranje s tim jezicima

posebna disciplina. Tek sa pojavom jezika četvrte

generacije stvorena je alternativa profesionalnom

programiranju. Karakteristika tih jezika je potpuna

prilagođenost krajnjim korisnicima - najčešće

neprogramerima, a primjenjuju ih veoma uspješno i

informatičari (programeri i analitičari sistema) radi

ubrzanja procesa programiranja. Tu spadaju neki

neproceduralni i konverzacioni jezici. Programski jezici

četvrte generacije liče na prirodne jezike, i ne postavljaju

striktna gramatička pravila. Primjer ovih jezika je RPG

(Report Program Generator)

Ne postoje opšti standardi o sintaksi i semantici jezika

četvrte generacije, osim u jednom dijelu - za upitne jezike

za baze podataka. Zavisno od njihove namjene, možemo ih

razvrstati u nekoliko kategorija:

- Upitni jezici - omogućavaju direktan pristup

korisnicima u oblikovanju izvještaja bez detaljisanja

(npr. formatiranje diska). Oni se koriste za ad hok

upite prema bazama podataka. Upiti sadrže komande

jezike (npr. SQL-Structured Query Language)

uglavnom engleski jezik, koji se koriste najčešće za

bankomate (elektronske kioske). Neki upitni jezici su

jezici za bazu podataka, kao na primjer: Query-By-

Example, Intellect, Quick Query, Easytrieve, Asi,

SQL, GIS, Mark IV, Datatrieve.

368

- Jezici Generatori izvještaja - isto kao i upitni, ali

generatori izvještaja nude veću kontrolu nad sadržajem

i izgledom izvještaja. Neki generatori izvještaja su:

NOMAD, ADRS II, GIS, RPG III, MARK IV/Rep.

- Jezici za podršku odlučivanju, na primjer: VisiCalc,

Multiplan, System W Express,

- Generatori programa, na primjer: Mapper, RAMISII,

Fokus, Line, ADF, ADS, DMS,

- Generatori aplikacija-omogućavaju stvaranje

aplikacija.

- Jezici za programiranje vrlo visokog nivoa, na primjer:

AME, NOMAD, FOKUS, MANTIS),

- Jezici za crtanje ili grafički jezici. Tu spadaju razni

deskriptivni, uglavnom objektno-orijentisani jezici,

kao što je na primjer jezik za prikaz virtuelne realnosti

VRML (ili Vermail, kako bi trebalo da se izgovara), a

sada poznat kao X3D, što je ISO standard za

interaktivnu trodimenzionalnu Web grafiku. Ovaj

standard planiran je sa vizijom da omugući stvaranje

virtuelnih svjetova na Web-u.

- Objektno-orijentisani programski jezici- omogućavaju

pravljenje programa koji povezuju podatke i operacije,

u zajedničke strukture nazvane ’’objekti’’. Objektno-

orijentisano programiranje je zasnovano na tri

fundamentalna koncepta:

● objekti - su osnovne komponente iz kojih su

izgrađeni programi, i predstavljaju instance (primjere)

odgovarajućih klasa,

● klase - su obrazac po kome se objekti prave i

organizuju se u hijerarhije,

● nasljeđivanje - se odnosi na klase, npr. one klase na

nižem položaju hijerarhijske ljestvice nasljeđuju

atribute i klase od viših.

Prednosti ovih programskih jezika su efikasnost,

produktivnost i podrška. Primjeri ovih jezika su: C++ i

Java.

Neki od tih jezika su višenamjenski (ali ne i

opštenamjenski), pa se mogu svrstati u nekoliko

kategorija. Obično rade s bazom podataka, pa krajnjim

korisnicima omogućuju definisanje i kreiranje vlastite baze

podataka i pristup tim podacima.

Često se neki noviji jezici za programiranje visokog

nivoa pogrešno svrstavaju u jezike četvrte generacije, na

369

primjer, APL i Prolog. Tačno je da dijelovi nekih novijih

jezika pripadaju klasi jezika četvrte generacije, ali sam

jezik pripada trećoj generaciji.

20.2. Tipovi programskih jezika

Današnji programeri imaju na raspolaganju izbor između

mnogo programskih jezika, od kojih su neki postali opšte

prihvaćeni i služe za opšte namjene, ali svi oni ipak imaju

neku svoju specijalnu primjenu i svaki od njih ima

nedostatke ali i prednosti. Razlika među njima biće

vidljiva ako ih kategorizujemo na neki način. Općenito,

programski jezici se mogu podijeliti u nekoliko osnovnih

tipova više po

podršci većini jezika nego po stilu programiranja. Lista

koja slijedi nije ni sveobuhvatna niti je posebno fino

strukturisana, ali ona može pomoći u odlučivanju

dizajnerima pri izboru programskog jezika. Ona razlikuje

slijedeće tipove programskih jezika:

- proceduralni jezici,

- funkcionalni jezici,

- objektno orijentisani jezici,

- skriptni jezici i

- jezici logike.

Naziv ove kategorizacije “tipovi programskih jezika”

donekle je kontradiktoran. Moguće je da se napiše

program u objektno orijentisanom stilu u C-u, ili u

funkcionalnom stilu pomoću skriptnog jezika. Zapravo,

većina modernih jezika uključuje karakteristike i ideje iz

više domena, koje im služe da povećaju bogatstvo i

korisnost tih jezika. Međutim, većina jezika ipak ne

pokriva sve stilove programiranja.

Osim prethodne podjele jezika za programiranje,

postoje i druge. Prema jednoj od njih, na primjer, svi jezici

za programiranje dijele se na:

1. proceduralne,

2. neproceduralne.

Proceduralni jezik specificira kako će nešto biti izvršeno,

a neproceduralni specificira šta će biti izvršeno, ne

ulazeći u detalje kako.

370

Mašinski jezik je 100% proceduralan. Za druge jezike

može se govoriti o udjelu proceduralnosti ili

neproceduralnosti. Jezici četvrte generacije su

neproceduralni, ili su to u većem postotku. Najčešće je

proceduralnost jezika obrnuto proporcionalna njegovoj

razumljivosti za korisnika.

Savremeni jezici treće i četvrte generacije su kombinacija

proceduralnih i neproceduralnih komponenti. To je i

poželjno jer se neproceduralnim kom-ponentama ubrzava

programiranje i pojednostavljuje upotreba jezika, a pro-

ceduralnim komponentama se proširuje obim primjene

jezika u rješavanju problema. I jezici budućnosti takođe će

sadržavati proceduralne i neproceduralne komponente, s

naglaskom na vizuelnoj interakciji.

20.3. Evaluacija programskih jezika

Programi su skupovi instrukcija pisani u različitim

programskim jezicima koje korisnik koristi za pisanje

svojeg programskog kôda. Zavisno od svrhe rada

programa, programski kôd se sastoji od različitih varijabli

(promjenljivih vrijednosti), složenih aritmetičkih ili boole-

ovih izraza i slično. Programski kôd je za računar kao

mašinu (mikroprocesor) koji treba izvršiti taj kôd određena

vrsta apstrakcije koju je potrebno ''prevesti''. I tu pretvorbu

programskog kôda u izvedivi mašinski kôd (niz 0 i 1) čine

programi prevodioci (eng. compilers). Programi

prevodioci su jezici

nižeg nivoa koji upravljaju registrima i memorijskim

adresama, a programi

u kojima se piše programski kôd predstavljaju jezike višeg

nivoa.

Jezici višeg nivoa dijele se na proceduralne programske

jezike i

objektno-orijentisane programske jezike.

20.4. Proceduralni programski jezici

Prvi takav jezik pojavio se 1954. godine kada je firma

IBM za potrebe naučnih i inženjerskih istraživanja, koja su

zahtijevala složene matematičke proračune, razvila

programski jezik Fortran (FORmula TRANslator). Fortran

se i danas još uvijek koristi za inženjerske aplikacije. 1959.

godine od strane grupe proizvođača računara, te korisnika

371

u javnom sektoru i industriji, razvijen je program Cobol

(Common Business Oriented Language). Cobol se

primarno koristio za komercijalne aplikacije koje su

zahtijevale precizne i efikasne obrade velikih količina

podataka. 1967. godine Martin Richards je na temeljima

BCPL i B jezika s

namjenom pisanja operativnih sistema i prevodilaca razvio

programski jezik C. U tom jeziku je kasnije napisan UNIX

operativni sistem.

U kasnim 70-tim godinama, Kernighan i D. Ritchie, razvili

su "klasični C" jezik. Njegova široka upotreba (C jezika)

dovela je do razvoja više varijanti za različite tipove

računara, pa je bilo potrebno uvesti standardizaciju s

ciljem da se C može koristiti nezavisno od tipa računara i

platforme. Rezultat udruženih napora od strane American

National Standards Committee i ISO bio je ANSI C

proceduralni jezik.

Programski jezik Pascal dizajniran je približno u isto

vrijeme kada i C (autor: Niklaus Wirth) i bio je namijenjen

za akademsku upotrebu. Proceduralni (strukturni)

programski jezici sastoje se od niza instrukcija (naredbi)

koje program izvodi jednu za drugom (sekvencijelno).

Takvo programiranje koristi slijedeće strukture:

- bezuslovni skok (go to) – slanje programa na određenu

liniju kôda.

- ispitivanje uslova (if – then – else) – slelekciju između

dvije različite akcije (ili između izvršavanja neke

akcije i ignorisanja) koji je određen time da li je uslov

zadovoljen ili ne.

- Ponavljanje (do-while i for) – ponavljanje nekih

naredbi sve dok je uslov zadovoljen ili sve dok neki

brojač ne dostigne određenu vrijednost.

20.5. Objektno-orijentisani programski jezici

Objektno-orijentisani programski jezici koriste paradigmu

objektno-orijentisanog programiranja (OOP). Za razliku od

ostalih pristupa u programiranju računara u kojima je

težište na akcijama koje se vrše na strukturama podataka,

ovdje je težište na projektovanju aplikacija kao skupa

objekata koji razmjenjuju poruke. Prednost mu je da

pojednostavljuje razvoj i testiranje iznimno velikih i

komplikovanih sistema. Sadrži mogućnosti apstrakcije

podataka, enkapsulacije, polimorfizma i nasljeđivanja.

372

Danas .NET platforma je u potpunosti dizajnirana za

razvoj

objektno-orijentisanih aplikacija i kao takva je odlična

podloga za učenje i

prihvatanje objektno-orijentisane strategije u razvoju

modernih aplikacija.

Prednosti objektnih jezika su:

_ lakši za razumijevanje jer su bliži stvarnom svijetu,

_ lakši za ispravljanje i modificiranje,

_ pojednostavljuje razvoj i testiranje iznimno velikih i

kompliciranih

sistema,

_ sadrži mogucnosti apstrakcije podataka, enkapsulacije,

polimorfizma

i nasljedivanja.

Medu prvim objektnim jezicima bili su:

_ Small Talk (razvijen u Xeroxu),

_ C++ je hibridni jezik u kojem je moguce koristiti

naredbe C jezika i

objektno-orijentisane naredbe. Podržava enkapsulaciju,

nasljedivanje, polimorfizam i primjenjujuci ove principe

omogucava

fleksibilan, modularan, jasan i kôd koji je iskoristiv. Grupa

akcija

koje zajedno izvršavaju jedan zadatak formiraju funkcije i

nadalje

funkcije se grupiraju u formu programa. C++ se

koncentrira na

kreiranje korisnickih definiranih tipova koji se nazivaju

klase. Dakle,

dok se C programer koncentrira na pisanje funkcija, C++

programer

radi s klasama. C++ je postao dominantnim programskim

jezikom

90-tih godina.

_ Java je razvijena pod vodstvom James Gostling-a u Sun

Microsystems. Originalno se zvala Oak, i dizajnirana je

1991. godine

za korištenje u ugradbenim (eng. embedded) aplikacijama.

1995.

godine je preimenovana u Java i redizajnirana za razvoj

Internet

373

aplikacija. Proteklih godina Java je postala veoma

popularan i

uspješan programski jezik. Ne koristi se samo za Web

programiranje

vec i za razvoj samostalnih (eng. standalone) aplikacija na

serverima, desktopima i mobilnim uređajima. Za razliku

od mnogih

ostalih jezika Java je od pocetka dizajnirana kao objektno

orijentisana. Java kao i C++ podržava enkapsulaciju,

nasljedivanje,

polimorfizam i primjenjujuci ove principe omogucava

fleksibilan,

modularan, jasan i iskoristiv kôd.

_ C# je objektno-orijentisan programski jezik i u svojoj

srži ima

mnogo slicnosti sa Javom, C++ -om i Visual Basic-om.

Naime, C#

kombinira snagu i ucinkovitost C++-a, jednostavan i cist

objektnoorijentisan

dizajn Jave i pojednostavljen jezik Visual Basic-a. Kao i

Java, C# također ne dopušta mnogostruko nasljedivanje

iste klase ili

korištenje pokazivaca (eng. pointer) u sigurnom kôdu, ali

C# brine o

otpuštanju zauzete memorije objektima koji više nisu u

upotrebi. No

ipak, za razliku od Jave, C# podržava koncept svojstva

(eng.

properties). Velika prednost u odnosu na vecinu

dotadašnjih

programskih jezika je to što se programi pisani u Javi

mogu izvoditi

bez preinaka na svim operativnim sistemima za koje

postoji JVM

(Java Virtual Machine). Razvojna okruženja postoje u

besplatnim

varijantama za oba jezika (Visual studio C# Express,

Eclipse za Javu i

drugi). C# nudi atraktivne i popularne mogucnosti kao npr.

razvoj

igara, za X-box (popularnu igracu konzolu konkurentnu

PS2) ili

upravljanje robotikom (Robotics studio).

374

Upravo ovakvim alatima u obrazovanju ucenicima bi se

omogucilo

samostalno kreiranje i stvaranje zadataka, projekata, igara i

slicno. Cilj

obrazovanja koje koristi tehnologiju je da djeca ne

upoznaju samo

programiranje kao apstraktnu znanost, vec da uoce njenu

prakticnu

primjenu u životu i grade svoju intuiciju kreativnošcu i

stvaranjem.

20.6. Objektno-orijentisano programiranje

S vremenom bilo je potrebno smisliti način programiranja

koji će

omoguciti brže, tocnije i ekonomicnije programiranje. Kao

revolucija u

programiranju javilo se uvodenje objekata kao

programskih komponenti

koje su se mogle više puta koristiti (eng. reusable), a koje

su opisivale

elemente iz stvarnog svijeta. Programeri (eng developer)

koji razvijaju

program (eng software) otkrili su da se korištenjem

modularnog,

objektno-orijentisanog dizajna i pristupa programiranju

može postici veca

produktivnost nego s pomocu strukturiranog

programiranja.

Ljudi razmišljaju u terminu objekta. Svi objekti imaju

obilježja kao

velicinu, boju, težinu i slicno. Također, svi imaju razlicito

ponašanje: dijete

- plaće, spava, uci, pjeva, itd. Ljudi uče o objektima

proucavajuci njihove

obilježja i ponašanje. Razliciti objekti mogu imati ista

obilježja, a slicno ili

razlicito ponašanje.

Objektno-orijentisano programiranje predstavlja način

izrade programa

kod kojeg su programi organizovani kao skup medusobno

povezanih

objekata. U prvom koraku razvoja programa koje se naziva

modeliranje

375

developer definira sve objekte s kojima želi rukovati i

odnos između

objekata. Tako definirani objekt se poopcuje kao klasa

objekta (npr. žirafa

pripada u skup živih bica koje nazivamo životinje). Klasa

tako definira

vrstu podataka koju sadrži i bilo kakav logicki slijed koji

može njome

manipulirati. Svaki zaseban logicki slijed zove se metoda.

Ostvarenje

klase zove se "objekt" ili "varijabla klase". Korisnik

komunicira s

objektima, a oni komuniciraju jedni s drugima preko dobro

definiranog

sučelja. Neke bitne karakteristike objektno-orijentisanog

programiranja

su:

_ naglasak je na podatku, a ne na proceduri,

_ programi su podijeljeni u objekte,

_ podatci su skriveni i ne mogu biti dohvaćeni preko

vanjskih funkcija,

_ objekti mogu komunicirati jedni s drugima pomocu

funkcija,

_ novi podatci i funkcije mogu biti lako dodani gdje god je

to

potrebno,

_ prisutan je pristup odozdo prema gore (eng. bottom-up).

Osnovne karakteristike objektno-orijentisanog modela

su: apstrakcija, enkapsulacija, modularnost, hijerarhija

(nasljeđivanje i polimorfizam).

Apstrakcija. Suština apstrakcije je u uočavanju osnovnih

karakteristika posmatranog objekta i pronalaženju osobina

po kojima se razlikuje od ostalih objekata. Apstrakcija se

fokusira na vanjski izgled objekta zanemarujući potpuno

njegovu unutrašnjost. U objektnim programskim jezicima

svakoj apstrakciji iz domena problema odgovara jedna

klasa. Klase su prototip iz koga se kreiraju primjerci

(instance). Objekti u programskom jeziku su primjerci tih

klasa i do njih se dolazi instanciranjem.

Enkapsulacija. Enkapsulacija je koncept potpuno

komplementaran apstrakciji. Apstrakcija se fokusira na

376

uočavanje osobina i ponašanja objekata, a enkapsulacija se

fokusira na implementaciju koja će dovesti do željenog

ponašanja. Bitan aspekt enkapsulacije je sakrivanje

nebitnih osobina klase, tj. sakrivanje strukture klase. Svaka

klasa ima dva djela: interfejs i implementaciju. Interfejs

klase obuhvata samo vanjski izgled klase i preko njega se

ustanovljava da li apstrakcija ima željeno ponašanje.

Implementacija obuhvata realizaciju svih mehanizama koji

dovode do tog željenog ponašanja.

U programskim jezicima implementacija obuhvata

kreiranje prethodno identificiranih klasa. Svaka klasa ima

svoje članove klase: podatke – članove; funkcije – članice.

Iz klasa se mogu proizvesti instance (objekti) čijom se

međusobnom komunikacijom ostvaruje funkcionalnost

cijelog sistema. Sama enkapsulacija se realizuje

razdvajanjem javnih i privatnih dijelova klase. Javni

dijelovi klase (funkcije – članice) čine interfejs te klase

prema okolini, a privatni dijelovi (podaci – članovi koji

izražavaju stanje objekta) obuhvataju implementirane

detalje koji za korisnika klase nisu važni i stoga on ne

mora znati za njih.

Modularnost je koncept povezan isključivo sa samim

programom a sastoji se u formiranju modula koji se mogu

prevoditi odvojeno i koji ujedno imaju dobro definisane

veze i prema drugim modulima. U strukturisanom dizajnu,

modularizacija programa sastoji se od grupisanja

podprograma dok se u objektnom dizajnu prvo uočavaju

logičke cjeline koje zajedno čine izvjestan broj klasa i

onda se formiraju moduli. Na primjer, module

programskog jezika C++ predstavljaju datoteke koje se

prevode odvojeno. Interfejsi modula nalaze se u

zaglavljima datoteka (ekstenzija h) a njihova

implementacija u odvojenim (.cpp) datotekama. U

programskom jeziku Java ovo se postiže paketima

(package).

Hijerarhija. Kada broj identifikovanih apstrakcija nekog

problema postane prevelik tada se prelazi na novo logičko

grupisanje apstrakcija, odnosno na hijerarhiju. Hijerarhija

klasa se u programskim jezicima ostvaruje preko

mehanizama nasljeđivanja (engl. inheritance) uz koji

vežemo i pojam polimorfizam. Polimorfizam (engl.

polimorphism) se sastoji u tome da jedna apstrakcija može

377

biti vrsta neke druge apstrakcije s dodatnim osobinama. Na

primjer, ako smo u domenu problema identifikovali

apstrakcije koje ćemo nazvati "prevozno sredstvo", "brod"

i "avion", onda o druge dvije apstrakcije možemo

razmišljati kao o specifičnim vrstama prve apstrakcije.

Opravdanje za to nalazimo u činjenici da avion i brod jesu

prevozna sredstva. Klase koje odgovaraju ovim

apstrakcijama povezane su na taj način što su klase koje

odgovaraju avionu i brodu izvedene iz klase koja odgovara

prevoznom sredstvu (tj. naslijeđuju njenu strukturu i

ponašanje), naslijeđujući tako kompletnu funkcionalnost te

klase i dodajući neke svoje karakteristike koje ih čine

autonomnim entitetima.

20.6.2. Objekti u objektno-orijentisanom

programiranju

Objekti u programskim jezicima predstavljaju objekte iz

stvarnog

svijeta. Objektima se pridružuju: svojstva, postupci i

odgovori na

dogadaje. Prema Alanu Kayu, pristup objektno-

orijentisanom

programiranju posjeduje pet esencijalnih karakteristika:

_ "sve je objekt". Objekt kao sofisticirana promjenjiva

varijabla koja

omogucava pohranu vrijednosti varijable i podršku

operacijama nad

tom varijablom,

_ program se transformira u skup objekata koji suraduju

razmjenom

poruka. Poruku se može gledati kao mehanizam poziva

operacije

nad objektima,

_ svaki složeni objekt izveden je kao skup više objekata,

_ svaki objekt pripada odredenom tipu, odnosno

predstavlja instancu

klase,

_ svi objekti iste klase mogu primati iste poruke

(polimorfizam).

20.7. Usporedba proceduralnog i objektno-

orijentisanog programiranja

378

Cilj proceduralnog programiranja je da programski zadatak

razbije u zbirku podatkovnih struktura i subrutina, dok je u

objektno-orijentisanom programiranju cilj razbiti

programski zadatak u objekte. Bilo koja metoda može biti

važeća za postizanje specifičnog programerskog zadatka.

Najpopularniji programski jezici obično imaju i objektno-

orijentisane i proceduralne aspekte.

Prednosti objektno-orijentisanog programiranja su

efikasnije programiranje grafičkog interfejsa i razvoja

web-a, gdje se vidi primjena objektno-orijentisanog

programiranja u implementaciji XML i HTML jezika.

Proceduralno programiranje se koristi na nižim nivoima

operativnog

sistema (kernel, driveri, moduli), a viši nivo operativnog

sistema i pomoćne aplikacije su tu da bi pružile prednosti

objektnog programiranja.

Kod objektnog programiranja izgled složenog objektnog

kôda, za razliku

od proceduralnog, je puno citljiviji i lakše ga je zapamtiti

radi mogucnosti

nasljedivanja tj. stvaranja klase unutar klase. Također,

objektnoorijentisano

programiranje jasnije razlikuje podatke od programskih

procedura. Za razliku od ostalih pristupa, u kojima je

težište na akcijama

koje se vrše na podatkovnim strukturama, ovdje je težište

na

projektiranju aplikacije kao skupa objekata koji izmjenjuju

poruke.

Razlike između objektno-orijentisanih i proceduralnih

programskih jezika

379

U usporedbi s proceduralnim programiranjem, objektno-

orijentisano programiranje ima slijedeće prednosti:

- omogućava čistu modularnu strukturu za programe što

ga čini dobrim za definisanje apstraktnih tipova

podatka gdje su ugrađeni detalji skriveni,

- lakše se održava i mijenja postojeći kôd kako bi novi

objekti mogli biti stvoreni s malim razlikama nad već

postojećim,

- programer lako prilagođava i po potrebi mijenja

komponente programa.

Svijet shvatamo objektno, a ne proceduralno, dakle objekti

sadrže procedure i svojstva. Djeci će biti lakše shvatiti

realan primjer koji se i njima samima svakodnevno

događa. Na primjer, kada djetetu kažemo da sjedne, ono će

primiti naredbu "sjedni". Prilikom toga dijete neće

razmišljati o primicanju stolice, sagibanju i ostalim

dijelovima procesa sjedenja već će to izvršiti kroz jednu

naredbu. Na istom primjeru djeci se može objasniti kako

može izgledati objektno programiranje.

Programerske metode proceduralnog programiranja neće

biti u potpunosti izostavljene prelaskom na objektno

programiranje. One se koriste unutar metoda klasa za

izvršavanje proceduralnih zadataka nad objektima ili

njihovim svojstvima. Djeca bi i dalje učila osnove

proceduralnog programiranja u korištenju uslova, logičkih

usporedbi, petlji i slično.

Procedural The programming style you're probably used to, procedural languages execute a sequence of

380

statements that lead to a result. In essence, a procedural language expresses the procedure to

be followed to solve a problem. Procedural

languages typically use many variables and have heavy use of loops and other elements of "state", which distinguishes them from functional programming languages. Functions in procedural languages may modify variables or have other side effects (e.g., printing out information) other

than the value that the function returns.

Functional Employing a programming style often contrasted with procedural programming, functional

programs typically make little use of stored state, often eschewing loops in favor of recursive

functions. The primary focus of functional programming is on the return values of functions, and side effects and other means storing state are strongly discouraged. For instance, in a pure functional language, if a

function is called, it is expected that the function not modify any global variables or perform any output. It may, however, make recursive calls and change the parameters of those calls. Functional languages are often simpler syntactically and make it easier to work on

abstract problems, but they can also be "further from the machine" in that their programming

model makes it hard to understand exactly how the code is translated into machine language (which can be problematic for system programming).

Object-oriented

Object-oriented programming views the world as a collection of objects that have internal data and external means of accessing parts of that data. The goal of object-oriented programming is

to think about the problem by dividing it into a collection of objects that provide services that can be used to solve a particular problem. One of

the main tenets of object oriented programming is encapsulation -- that everything an object will need should be inside the object. Object-oriented programming also emphasizes reusability

through inheritance and the ability to extend current implementations without having to change a great deal of code by using polymorphism.

Scripting

Scripting languages are often procedural and may contain elements of object-oriented

381

languages, but they fall into their own category because they are typically not meant to be full-

fledged programming languages with support for

large system development. For instance, they may not have compile-time type checking or require variable declarations. Typically, scripting languages require little syntax to get started but make it very easy to make a mess.

Logic

Logic programming languages allow programmers to make declarative statements (possibly in first-order logic: "grass implies green" for example) and then allow the computer

to reason about the consequences of those statements. In a sense, logic programming is not

telling the computer how to do something, but placing constraints on what it should consider doing.

20.8. Viši programski jezici i prevodioci

Naredbe - program

Svaki programski jezik koristi vlastiti, ograničeni skup

riječi koje imaju posebna značenja. Takve riječi se

nazivaju ključnim riječima. Za svaki programski jezik

propisana su pravila slaganja ključnih riječi u naredbe.

Takva pravila nazivaju se sintaksa. Ako se ne zadovolji

propisana sintaksa, program će biti neispravan i neće se

moći izvršiti. Računar može riješiti postavljeni zadatak

samo ako dobije uputstvo (niz naredbi) kako da to učini.

Kombinacijom naredbi nastaje program.

Programer pišući program niže naredbe u smislenom

redosljedu. Naredbe moraju biti u obliku u kojem će ih

računar razumjeti.

Centralna procesna jedinica za obradu (procesor) razumije

samo programe napisane u mašinskom jeziku (u binarnom

obliku). Svaki drugi oblik zapisa programa potrebno je

prije izvođenja prevesti u binarni oblik. Cijeli program ili

komande programa pojedinačno u binarni oblik prevode

programi prevodioci u koje svrstavamo kompajlere, koji

prevode cijeli programa odjednom, ili interpretere, koji

prevode (i izvršava) pojedinačno - komandu po komandu

programa i tako ih i izvršavaju.

382

Prevodioci viših programskih jezika

Prevodilac je program koji instrukcije korisnika

prevodi iz izvornog jezika u program izražen ciljnim

(objektnim) jezikom. Ako izvorni jezik pripada klasi jezika

visokog nivoa, kao što je to naprimjer Pascal, a ciljni je

asemblerski ili mašinski jezik, prevodilac se naziva

kompajlerom ili kompilatorom (engl. Compiler).

Izvršavanje programa pisanog jezikom visokog nivoa u

osnovi je dvostepeni proces. Izvorni program se najprije

kompajlira, tj. prevede u objektni program, taj se zatim

smjesti u memoriju i izvršava. S obzirom da postoji

nekoliko vrsta izvornih i ciljnih jezika, postoji i nekoliko

vrsta prevodilaca.

Asembler je prevodilac koji prevodi program pisan

asemblerskim jezikom na mašinski jezik.

Neki prevodioci transformišu program pisan izvornim

jezikom u pojednostavljeni jezik, nazvan međukodom, koji

se može direktno izvršiti pomoću programa zvanog

interpretator. Termin predprocesor se ponekad upotrebljava za

prevodioce koji prihvataju programe pisane jednim od

jezika visokog nivoa i prevode ga u ekvivalentni program

na drugom jeziku visokog nivoa.

Programi za prve računare pisani su u mašinskom jeziku.

Naredbe ovog jezika sastojale su se od nizova jedinica i

nula koje su označavale stanja bitova u memoriji računara.

Ovakve naredbe najčešće su bile logički podeljene u dva

dela. Prvi deo je predstavljao kod operacije (naredba koju

računar treba da izvrši), a drugi deo adresu registra u

memoriji računara u kome je uskladišten podatak.

Pisanje ovakvih programa bilo je veoma težak posao,

podložan greškama. To je navelo tadašnje programere da

izmisle simbolički jezik, u kome je operacija koju računar

treba da izvrši dobila svoje ime, a i adresa memorijske

lokacije je dobila neko simboličko ime. Programi napisani

u ovakvom simboličkom jeziku prevodili su se kasnije u

mašinski jezik tako što je programer zamenjivao naziv

operacije njenim kodom, a simboličku adresu stvarnom

adresom. U ovakvom postupku svaka naredba simboličkog

383

jezika prevodila se neposredno u odgovarajuću naredbu

mašinskog jezika. Kasnije je ovaj postupak prevodjenje

automatizovan tako što je napravljen program koji je kao

ulazne podatke učitavao program napisan u simboličkom

jeziku i zamenjivao ih naredbama mašinskog jezika, tako

da je rezultat rada ovog programa bio program u

mašinskom jeziku. Ovaj program za prevodjenje nazvan je

ASEMBLER.

U to vreme su arhitekture računara bile različite i za svaki

računar postojao je poseban simbolički jezik koji je zavisio

od njegove arhitekture. Da bi se olakšalo pisanje

programa, a i njihova prenosivost s jednog računara na

drugi, razvijeni su programski jezici koji su bili bliži

korisnicima u odredjenim oblastima. Ovi jezici su se

sastojali od dvadesetak reči engleskog jezika, skupa svih

pravila za dodeljivanje imena memorijskim lokacijama sa

podacima i skupa pravila za formiranje ispravnih naredba

u programskom jeziku. Pomoću rečnika i ovih pravila

pisan je program u ovom jeziku,koji je gotovo bio

nezavisan od arhitekture računara. Ovakav program zove

se izvorni (source) program.

Medjutim, da bi program napisan u nekom od ovih jezika

mogao da se izvšava, trebalo ga je prevesti u mašinski

jezik. Za ovo prevodjenje korišćen je program nazvan

KOMPAJLER (compiler). Kompajler je program

prevodilac koji učitava celokupan program u izvornom

jeziku kao ulazne podatke, a kao rezultat daje program u

mašinskom kodu, pri čemu je jedna naredba izvornog

jezika prevođena u više naredbi mašinskog jezika.

I dalje je za svaku arhitekturu računara morao postojati

odgovarajući program prevodilac tj. za svaki programski

jezik koji je korisnik želeo da koristi na tom računaru.

Postoje i programski jezici kod kojih su naredbe nezavisne

jedna od druge i mogu da se izvršavaju odmah. Za takve

programske jezike (BASIC, na primer) u početku nisu bili

pisani prevodioci nego INTERPRETERi, koji su

prepoznavali naredbu i odmah je izvršavali. Medjutim,

ovakva praksa je gotovo napuštena i sada se u skoro svim

jezicima radi izvršavanja programi prevode u mašinski

kod. Da bi se izvršio program napisan u nekom izvornom

jeziku, treba ga prvo uneti u računar. Ovo unošenje

384

programa (i podataka) u računar izvodi se pomoću

posebnog programa koji se zove editor. Zatim se ovako

unet izvorni program prevodi pomoću programa

prevodioca da bi se dobio mašinski kod. Posle toga

korišćenjem programa za povezivanje (linker) prevedeni

program se spaja sa drugim programima i sistemskim

softverom da bi se dobio izvršni program. Takav program

se korišćenjem programa za punjenje (loader) unosi u

memoriju računara i izvršava. Za traženje grešaka koristi

se poseban program, koji u tome pomaže i naziva se u

računarskom žargonu dibager (debugger). Ranije su kod

personalnih računara ove operacije izvođene u posebnim

programima i odvojeno. U poslednje vreme, programi

prevodioci za personalne računare ne razvijaju se

odvojeno, nego su sve komponente sastavni delovi jednog

razvojnog okruženja. Arhitekture personalnih računara su

jednake, pa se prema tome, program prevodilac koji radi

na jednom računaru može koristiti na svim personalnim

računarima

C++ is well-suited for large projects because it has an object-oriented structure. People can collaborate on one

program by breaking it up into parts and having a small group or even one individual work on each part. The object-oriented structure also allows code to be reused a lot, which can cut down development time. C++ is also a fairly efficient language - although many C programmers will disagree.

C is a popular language, especially in game programming, because it doesn't have the extra packaging of the object-oriented C++. Programmers use C because it makes programs slightly faster and smaller than programs written in C++. You might wonder, however, whether it's worth giving up the reusability of

C++ to get the small increase in performance with C, especially when C++ can, where necessary, be written in a C programming style. Pascal is primarily a teaching language. Few industrial programs are written in Pascal. Pascal tends to use keywords instead of C-style braces and symbols, so it is

a bit easier for beginners to understand than languages like C++. Still, not everyone thinks Pascal is just for the schools. Borland, the huge compiler software company, has been pushing Delphi as an industrial strength

385

programming language. Delphi is an object-oriented version of Pascal, and currently, only Borland compilers

use it.

Fortran is a number-crunching program, and it is still used by scientists because the language allows variables of any size up to the memory limit of the machine. Fortran is especially convenient for engineers, who have to mathematically model and compute values to high

precision. Fortran, however, isn't nearly as flexible as C or C++. Programming in Fortran is rigid, with strict rules on whitespace and formatting, which sometimes makes reading Fortran programs difficult. Java is a multi-platform language that is especially

useful in networking. Of course, the most famous usage

of Java is on the web, with Java applets, but Java is also used to build cross-platform programs that stand alone. Since it resembles C++ in syntax and structure, learning Java is usually quite easy for most C++ programmers. Java offers the advantages provided by object-oriented programming, such as reusability; on the other hand, it

can be difficult to write highly efficient code in Java, and Swing, its primary user interface, is notoriously slow. Nevertheless, Java has increased in speed in recent years, and version 1.5 offers some new features for making programming easier.

Perl was originally a file management language for Unix,

but it has become well known for its use in CGI programming. CGI (Common Gateway Interface) is a term for programs that web servers can execute to allow web pages additional capabilities. Perl is great with regular expression pattern matching, which is a method for searching text. Perl can be used for databases and other useful server functions, and it is simple to pick up

the basics if you have experience in any imperative language. Web hosting services prefer Perl over C++ as a CGI language because the web hosts can inspect Perl script files, since they're just text files, while C++ is

compiled, so it can't be inspected for potentially dangerous code. Perl is, however, notorious for its "write

once" style of code -- it's very easy to write Perl scripts taking advantage of lots of shortcuts that you later cannot understand. PHP is a common language for webpage design that is sometimes used as a scripting language in *nix. PHP is designed for rapid website development, and as a result

contains features that make it easy to link to databases, generate HTTP headers, and so forth. As a scripting

386

language, it contains a relatively simple set of basic components that allow the programmer to quickly get up

to speed, though it does have more sophisticated object-

oriented features. LISP is functional language used mostly in computer science research. LISP is unusual in that it stores (nearly) all data in lists, which are like arrays, but without index numbers. The syntax for lists is very

simple, making it easy for programmers to implement complex structures. Scheme A well-known variant of LISP, Scheme has a slightly simpler syntax and not quite as many features. A common joke is that any large project undertaken in

Scheme will result in the reimplementation of most of

LISP. Nevertheless, Scheme is quite popular in academic circles and is the introductory language of MIT's computer science department (and is taught as part of Harvard's introductory sequence). Scheme's simplicity makes it a good way to get started solving problems instead of worrying about programming language

syntax. Of course, there are still many, many languages not discussed, a few major ones being Prolog, Tcl, Python, COBOL, Smalltalk, and C#. Those are generally related or similar to the programming languages I have

described above. The take home message is that

different programming languages have their advantages and disadvantages, and picking the appropriate language for the task is often an important step in the process of developing an application or program.

20.9. Algoritam

Računar zadatak može riješiti samo ako dobije upute kako

da to učini. Takve se upute nazivaju algoritmom.

Algoritam je popis aktivnosti (operacija, uputstava) koje

treba izvršiti u navedenom redoslijedu da bi se dobilo

rješenje postavljenog zadatka. Promjena poretka

izvršavanja osnovnih aktivnosti algoritma najčešće dovodi

do neželjenih rezultata. Većina zadataka može se riješiti na

više različitih načina pa je za njihovo rješenje moguće

napisati više različitih algoritama. Uvijek valja težiti

najbržem, najefikasnijem i najsigurnijem rješenju.

Algoritmi imaju jedan ili više ulaza i jedan ili više izlaza.

Moraju biti nedvosmisleni i ostvarivi, tj. da imaju konačno

387

vrijeme izvršenja. Neki algoritmi su deterministički

(uvijek daju isti rezultat), dok

postoje i pseudoalgoritmi (ne daju uvijek isti rezultat -

generatori). Algoritmi se najčešće pišu u pseudojeziku, pa

se poslije implementiraju u odgovarajućem programskom

jeziku.

Svaka obrada podataka može opisati algoritmom kojim se

definiše:

a) skup operacija koje treba izvršiti i

b) redosljed njihovog izvršavanja.

Da bi se tako definisan skup operacija mogao smatrati

algoritmom on mora da posjeduje osobine:

- konačnosti – u smislu da se mora izvršiti u konačnom

broju koraka i

- determinisanosti – u smislu da svaka operacija mora

biti precizno definisana da se može jednoznačno

protumačiti.

Postoje slijedeći načini opisa algoritma:

1) prirodnim jezikom-riječima122,

2) dijagramom toka,

3) Nassi-Sneiderman-ovim dijagramom,

4) tabelom odlučivanja,

5) pseudokodom i

6) programom.

21. POSTUPAK IZRADE

RAČUNARSKOG PROGRAMA

Programi koje pokrećete na računaru su u izvršnom obliku

(engl. executable), razumljivom samo procesoru vašeg (i

njemu sličnih) računara. U suštini, mašinski kôd se sastoji

od nizova binarnih cifara: nula i jedinica.

122 Primjer jednog algoritma pisanog riječima je, na primjer u

medicini, gdje sinonim za algoritam je klinički protokol, koji

predstavlja detaljan opis “koraka” potrebnih u liječenju

bolesnika pod određenim okolnostima, da bi se došlo do odluke

koja pruža najveću korist uz najmanji rizik.

388

Budući da su današnji programi tipično dužine nekoliko

megabajta, naslućujete da ih autori nisu pisali direktno u

mašinskom kôdu. Gotovo svi današnji programi se pišu u

nekom od viših programskih jezika (FORTRAN, BASIC,

Pascal, C) koji su donekle razumljivi i ljudima (barem

onima koji imaju nešto pojma o engleskom jeziku).

Naredbe u tim jezicima se sastoje od mnemonika.

Kombinovanjem tih naredbi programer slaže izvorni kôd

(engl. Source code) programa, koji se pomoću posebnih

programa prevodilaca (engl. compiler) i povezivača (engl.

linker) prevodi u izvršni kôd. Prema tome, pisanje

programa u užem smislu podrazumijeva pisanje izvornog

kôda. Međutim, kako pisanje koda nije samo sebi svrha,

pod pisanjem programa u širem smislu podrazumeva se i

prevođenje, odnosno povezivanje programa u izvršni kôd.

Prema tome, možemo govoriti o četiri faze kod pravljenja

programa:

1. pisanje izvornog kôda

2. prevođenje izvornog kôda,

3. povezivanje u izvršni kôd i

4. testiranje programa.

Da bi se za neki program moglo reći da je uspješno

napravljen, treba uspješno proći kroz sve četiri faze. Kao i

svaki drugi posao, i pisanje programa zahtijeva određeno

znanje i vještinu. Prilikom pisanja programera vrebaju

razne greške ili bugovi (engl. bug - stenica) u programu.

Ako se pojave greške u nekoj od faza izrade programa,

izvorni kôd treba doraditi i ponoviti sve prethodne faze.

Zbog toga postupak izrade programa nije pravolinijski, već

manje-više podsjeća na mukotrpno kretanje u krug. Na

slici 1. šematski je prikazan cjelokupni ciklus izrade

programa, od njegovog početka, pa sve do njegovog

završetka. Analizirajmo najvažnije faze izrade programa.

389

Slika x1. Dijagram toka tipičnog razvoja programa

Prva faza programa je pisanje izvornog kôda. U principu,

izvorni kôd se može pisati u bilo kom programu za

uređivanje teksta (engl. text editor), međutim, većina

današnjih prevodilaca i povezivača se isporučuje kao

cjelina zajedno s ugrađenim programom za upisivanje i

ispravljanje izvornog kôda. Te programske cjeline

poznatije su pod nazivom integrisano razvojno okruženje

(engl. integrated development environment - IDE).

Nakon što je pisanje izvornog kôda završeno, on se čuva u

datoteci izvornog kôda na disku. Toj datoteci se obično

daje nekakvo smisleno ime, pri čemu se ono za kôdove

pisane u programskom jeziku C++ obično proširuje

nastavkom (ekstenzijom).cpp, na primjer ogled.cpp,

Program pisan u Pascalu proširuje se nastavkom .pas, na

primjer ogled.pas, itd. Nastavak (tip datoteke) je potreban

samo zato da bismo izvorni kôd kasnije mogli lakše

pronaći. Zatim sledi prevođenje izvornog kôda. U

integrisanom razvojnom okruženju program za prevođenje

se pokreće pritiskom na neki taster na tastaturi, pritiskom

odgovarajućeg tastera na tastaturi ili izborom opcije iz

390

menija sa vrha prozora programa – ako prevodilac nije

integrisan, pozivanje je nešto složenije.

Prevodilac tokom prevođenja provjerava sintaksu

napisanog izvornog kôda i u slučaju uočenih ili naslućenih

grešaka ispisuje odgovarajuće poruke o greškama,

odnosno upozorenja. Greške koje prijavi prevodilac

nazivaju se greškama pri prevođenju (engl. compile-time

errors). Nakon toga programer će pokušati ispraviti sve

navedene greške i ponovo prevesti izvorni kôd – sve dok

prevođenje koda ne bude uspješno okončano, ne može se

pristupiti povezivanju koda. Prevođenjem izvornog dobija

se datoteka objektnog kôda (engl. object code), koja se

lako može prepoznata po tome što obično ima nastavak .o

ili .obj (u našem primeru bi to bilo primer.obj).

Nakon što su ispravljene sve greške uočene prilikom

prevođenja i kôd ispravno preveden, pristupa se

povezivanju objektnih kôdova u izvršni. U većini slučajeva

objektni kôd dobijen prevođenjem programerovog

izvornog kôda treba povezati sa postojećim bibliotekama

(engl. libraries). Biblioteke su datoteke u kojima se nalaze

već prevedene gotove funkcije ili podaci. One se

isporučuju zajedno s prevodiocem, mogu se posebno kupiti

ili ih programer može sam razviti. Bibliotekama se

izbegava ponovno pisanje vrlo često korišćenih operacija.

Tipičan primer za to jesu biblioteka matematičkih funkcija

koja se uvek isporučuje uz prevodilac, a u kojoj su

definisane sve funkcije poput trigonometrijskih,

eksponencijalnih i slično.

Prilikom povezivanja provjerava se mogu li se svi pozivi

kodova realizovati u izvršnom kodu. Ukoliko povezivač

tokom povezivanja uoči neku nepravilnost, ispisaće

poruku o greški i onemogućiti generisanje izvršnog koda.

Ove greške nazivaju se greškama pri povezivanju (engl.

link-time errors) – sada programer mora prionuti na

ispravljanje grešaka koje su nastale pri povezivanju.

Nakon što se isprave sve greške, kôd treba ponovno

prevesti i povezati.

Uspješnim povezivanjem dobija se izvršni kôd. Međutim,

takav izvršni kôd još uvijek ne garantuje da će program

raditi ono što ste zamislili. Na primjer, može se dogoditi da

391

program radi pravilno za neke vrijednosti podataka, ali da

se za druge ponaša nepredvidivo. U tom se slučaju radi o

greškama pri izvođenju (engl. run-time errors).

Da bi program bio potpuno korektan, programer mora da

istestira program da bi uočio i

ispravio te greške, što znači ponavljanje cijelog postupka u

lancu „ispravljanje izvornog koda-prevođenje-

povezivanje-testiranje”. Kod jednostavnijih programa broj

ponavljanja će biti manji i smanjivaće se proporcionalno sa

rastućim iskustvom programera. Međutim, kako raste

složenost programa, tako se povećava broj mogućih

grešaka i cijeli postupak izrade programa neiskusnom

programeru može postati mukotrpan.

Za ispravljanje grešaka pri izvođenju, programeru na

raspolaganju stoje programi za otkrivanje grešaka (engl.

debugger). Radi se o programima koji omogućavaju prekid

izvođenja izvršnog koda programa koji testiramo na

unapred zadatim naredbama, izvođenje programa naredbu

po naredbu, ispis i promene trenutnih vrednosti pojedinih

podataka u programu. Najjednostavniji programi za

otkrivanje grešaka ispisuju izvršni kôd u obliku mašinskih

naredbi. Međutim, većina današnjih naprednih programa

za otkrivanje grešaka su simbolički (engl. symbolic

debugger) – iako se izvodi prevedeni, mašinski kôd,

izvođenje programa se prati preko izvornog kôda pisanog

u višem programskom jeziku. To omogućava vrlo lagano

lociranje i ispravljanje grešaka u programu.

Osim grešaka, prevodilac i povezivač redovno prijavljuju i

upozorenja. Ona ne onemogućavaju nastavak prevođenja,

odnosno povezivanja koda, ali predstavljaju potencijalnu

opasnost. Upozorenja se mogu podeliti u dve grupe. Prvu

grupu čine upozorenja koja javljaju da kôd nije potpuno

korektan. Prevodilac ili povezivač će zanemariti našu

grešku i prema svom nahođenju generisati kôd. Drugu

grupu čine poruke koje upozoravaju da „nisu sigurni da je

ono što smo napisali upravo ono što smo želeli napisati”,

tj. radi se o dobronamernim upozorenjima na zamke koje

mogu proizići iz načina na koji smo program napisali. Iako

će, uprkos upozorenjima, program biti preveden i povezan

(možda čak i korektno), pedantan programer neće ta

upozorenja nikada zanemariti – ona često upućuju na

392

uzrok grešaka pri izvođenju gotovog programa. Za

precizno tumačenje poruka o greškama i upozorenja

neophodna je dokumentacija koja se isporučuje uz

prevodilac i povezivač.

21.1 Programska okruženja

Bilo ko ko želi da programira suočava se sa problemom

izbora takozvanog

programskog okruženja. Pod programskim okruženjem

podrazumeva se skup

softverskih alata pomoću kojih programer projektuje i

razvija programe.

Programsko okruženje uvek uključuje editor, kompajler,

biblioteku predhodno

razvijenih programa (run time environment), dibager

(debugger). Pored ovoga,

programeru mogu biti na raspolaganju i drugi softverski

alati kao što su alati

za analizu i projektovanje sistema (UML, na primer),

alati za grafički dizajn

korisničkog interfejsa itd.

Mogu se razlikovati dve vrste programskih okruženja:

integrisana okruženja

(integrated development environment, ili IDE skraćeno)

i linijski editori

komandi.

Integrisano okruženje je grafički korisnički interfejs

koji sadrži sve potrebne

alate za razvoj programa kao što su editor, kompajler,

grafički dizajner (za

forme i sl..), dibager, pojekt menadžer itd.

Okruženje sa linijskim editorom komandi je

jednsotavno okruženje gde

programer korišćenjem jednostavnih tekst editora unosi

naredbe programskog

koda, naredbe za kompilaciju i izvršavanje.

Danas se za programiranje najčešće koriste integrisana

okruženja. Za

programere početnike se međutim preporučuje

koričćenje jednostavnih

393

linijskih editora kako bi programeri početnici mogli da

prate sve korake u

izradi programa koji su u IDE ponekad sakriveni.

Naravno, IDE su znatno pogodnija za razvoj složenih

programskih sistema jer

uključuju i elemente upravljanja projektima.

Poznati primer koji se koristi pri izučavanju bilo kog

programskog jezika je primer

»Hello World« programa. To je veoma jednostavan

program kojim se na ekranu

štmpa poruka »Hello World«. To je dobar primer kako

je ponekad jednostavnije

koristiti linijke editore nego IDE za razvoj jednostavnih

programa.

Evo kako taj program izgleda u C#. using System; class Hello { static void Main() { Console.WriteLine("Hello, World"); } }

Datoteke koje sadrže C# program obično imaju

ekstenziju .cs. Pod pretpostavkom da

smo gore navedeni program smestili u datoteju pod

imenom hello.cs, onda bismo

korišćenjem linijkog editora komandi mogli koristiti

komandu csc hello.cs kojom se

poziva Microsoft-ov C# kompajler da izvrši prevođenje

programa u izvršni mašinski

kod koji će biti smešten u datoteci hello.exe.

2

Sada ćemo analizirati ovaj jednostavan program sa

ciljem da razumevajući njegovu

strukturu razumemo i čitav proces razvoja programa.

Program počinje using System naredbom čime se

označava da želimo da u programu

koristimo biblioteku klasa koju je Microsoft (.NET

Framework biblioteka) razvio i

stavio na raspolaganje programerima. Ova biblioteka

sadrži oko 8.000 klasa

podeljenih u nekoliko tematskih oblast: za rad sa

podacim (System.Data) , za rad sa

394

windows formama (System.Windows.Forms), za rad sa

ulazno-izlaznim uređajima

(IO) itd.

Zato što smo using System naredbu uvrstili u naš

program, možemo da koristimo

Console.WriteLine metodu koja je deo gornje

biblioteke.

Because of the using directive, the program can use

Console.WriteLine as shorthand

for System.Console.WriteLine.

Dalje uočavamo da program počinje definicijom klase

hello (class hello), koja ima

samo jedan metod pod imenom Main. Ispred nazva

Main stoje reči static i void. Reč

static označava da se metoda Main ne odnosi ni na

jedan poseban objekat, to jest da se

static metod koristi bez reference na objekat. Riječ void

označava da metod Main ne

vraća vrednost. Po konvenciji static metod pod imenom

Main je ulazna tačka u svaki

C# program.

Metod Main sadrži samo jednu liniju koda, koja zapravo

i nije neka C# naredba, već poziv metode Console.WriteLine koja je deo biblioteke

System, a ta metoda će

automatski biti pozvana od strane C# kompajlera.

Kompajleri i interpreteri

Postoje dva načina kako se programi nanpisani u

programskijm jezicima mogu

izvršavati u računarima. To su kompilacija i

interpretacija.

Kompilacija (koja se obavlja kompajlerima) je postupak

u kome se program napisan u

izvornom obliku prevodi u mašinski kod datog

računara.

Slijedeća slika ilustruje proces kompilacije programa od

izvornog oblika to objektnog

(mašinskog) koda.

395

Interpretacija (koja se obavlja interpreterima) je

postupak u kome se program napisan u izvornom obliku

prevodi u neki »međukod«, to jest neki jednostavniji

jezik sličan mašinskom jeziku, a zatim računar izvršava

(intrepretira) naredbe međukoda. Time se postiže da se

isti međukod može izvršavati na različitim računarima

jer nije zavistan od mašinskog jezika nekog specifičnog

računara. Za međukod bi se moglo reći da predstavlja

neki univerzalni mašinski jezik.

Slijedeća slika ilustruje proces interpretacije.

Kompilirani programi obično rade brže, a prednost

interpretera je što su obično

iteraktivni i nije potrebno prolaziti sve faze kao kod

kompilacije da bi se program

izvršio.

Linkeri i loderi (loadres)

Linkeri i loderi su važni elementi u procesu dobijanja

izvršnog (.exe) programa

Njihova uloga je da izvrše povezivanje (linkovanje)

različitih internih delova

396

programa kao i eksternih bibliotečkih podprograma u

jednistvenu izvršnu celinu, kao i

da tako pripremljen izvršni program prenesu (loduju) u

memoriju računara kako bi

počelo njegovo izvršavanje (egzekucija).

Programski editor

Programski editor je deo integrisanog okrušenja i sluši

za editovanje različitih

komponenti izvornog koda (programskih naredbi, formi,

itd.). Leksička analiza

Sintaksna analiza

Generisanje koda

Izvorni program

Međukod

4

Dibager (Debugger)

Dibager je softverski alat koji služi za testiranje

ispravnosti rada programa. On

omogućava izvršavanje programa korak-po-korak pri

čemi programer može da prati

promenu vredosti varijabli. Dibageri modu da na

automatizovan način prave “trace

table” koje smo ranije pominjali kao sredstvo za

testiranje algoritama.

Dinamičko povezivanje programa (DLL)

Umesto pravljenja izvršnog programa u .exe obliku,

četo se pribegava

kompilaciji programa do takozvanog .dll oblika. To je

skraćenica od Dynamic

Link Library (dll) što znači da je ovako generisan

mašinski kod moguće

dinamički povezivati tokom izvršenja nekog drugog

progrtama koji može da

poziva .dll metode.

Povezivanje sa softverima za baze podataka (ODBC)

Open DataBase Connectivity (ODBC), je jedan

standardni metod za

povezivanje programa sa bazama podataka. Standard je

razvila SQL Access

grupa 1992 godine sa ciljem da se bilo kom podatku

može pritupiti iy bilo koje

397

aplikacije nezavisno od sistema za upravljanje bazama

podataka (DBMS). To

se postiže umetanjem drajvera za baze podataka kao

interfejsa (srednjeg sloja)

između aplikacije i DBMS-a. Ovi drajveri mogu se naći

u u Microsoft .NET

Framework biblioteci.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

1. Šta je programsko okruženje?

2. Koji su najčešće komponente IDE?

3. Šta je kompajler?

4. Šta je interpreter?

5. Šta je linker?

6. Šta je loader?

7. Šta je linijski editor?

8. Šta je dibager?

9. Šta je ODBC?

10. Šta je GUI?

398

22. UPRAVLJANJE SISTEMIMA I

ODLUČIVANJE

22.1. Upravljanje

Postoji više definicija upravljanja.

Definicija1: Upravljanje je preduzimanje akcija na

objekat upravljanja tako da se dati objekt dovede u stanje

koje je najbliže ostvarenju cilja.

Definicija 2: Upravljanje je djelovanje na objekt

upravljanja i na okolinu da bi se ostvario cilj.

Definicija 3: Upravljanje je postupak kojim se pomoću

ulaznih veličina nekog procesa (objekta) utiče na izlazne

veličine u skladu sa poznatim zakonitostima datog

procesa.

Tamo gdje nema izbora, nema i ne može biti upravljanja.

To je izbor stanja sistema kome dajemo određenu prednost

u odnosu na ostala stanja sistema iz mnoštva mogućih

stanja. To znači da se upravljanje preduzima sa ciljem da

se sistem dovede na jedan viši nivo organizovanosti, da se

stepen stohastičnosti procesa i pojava smanji i uspostavi

određeni determinizam, kao i da se iz velikog broja

različitih i raznovrsnih stanja dođe do konačno malog

broja relevantnih stanja.

Upravljati sistemom znači djelovati na sistem tako da on iz

postojećeg stanja pređe u željeno stanje. Da bismo mogli

kvalitetno i efikasno upravljati sistemom potrebno je da

znamo slijedeće činjenice.

Prvo, sposobnost da jedan sistem funkcioniše na njemu

svojstven način, obično se ocjenjuje na osnovu karaktera

njegovih izlaznih veličina, a što u krajnjem slučaju zavisi

od kvaliteta i kvantiteta ulaznih dejstava na sistem

(potpuno u skladu sa def. 3).

Drugo, da se u ovom smislu bolje shvati upravljanje,

neophodno je uvesti funkciju procjene ili nešto što se može

nazvati pokazateljem kvaliteta upravljanja, koji

omogućava da se sa dovoljnom tačnošću utvrdi da li je

ponašanje sistema kojim upravljamo zadovoljavajuće ili

odstupa, i u kom smislu i u kojoj mjeri odstupa od željenog

ili očekivanog ponašanja.

399

22.2. Odlučivanje

Kao što je naprijed navedeno, upravljanje je mijenjanje

stanja sistema u svrhu dostizanja ciljeva sistema. Promjene

stanja sistema ostvaruju se donošenjem odluka u procesu

odlučivanja. Odlučivanje je kognitivni proces koji se

sastoji od prepoznavanja problema i biranja mogućih

rješenja koja vode do nekog željenog stanja. Odlučivanje

je veoma odgovoran i težak posao jer donošenje odluka za

sobom nosi i način provođenja

istih. Menadžersko poslovno odlučivanje zavisi od

nivoa menadžmenta na kojem se donosi odluka, pa tako u

najzahtjevnije spadaju strateške i inovativne odluke, zatim

slijede taktičke (adaptivne) odluke, a tek onda operativne

(rutinske) odluke.

Brojne su definicije odlučivanja:

a) autori Koontz i Weirich, odlučivanje definišu kao

izabiranje smjera odnosno načina djelovanja između više

varijanti, te u vezu s odlučivanjem dovode i davanje

odgovora na sljedeća pitanja:

• Gdje se neki posao mora obaviti (mjesto)?

• Kada se određeni posao mora obaviti (vrijeme)?

• Kako se taj posao mora obaviti (način)?

• Ko će obaviti taj posao (izvršilac)?

b) autori Gordon, Mondy, Sharplin i Premeaux odlučivanje

određuju kao proces stvaranja i procjenjivanja varijanti,

kao i proces izbora između više varijanti. Prema njima

odlučivanje je najvažniji dio menadžerskog posla.

c) autor I. Perko – Šeparović razlikuje odlučivanje u užem

i širem smislu. Pod odlučivanjem u užem smislu misli se

na izbor između dvije ili više varijanti, dok pod

odlučivanjem u širem smislu podrazumijeva cjeloukupni

proces rješavanja problema.

Kroz navedene definicije možemo uočiti da svi autori u

odlučivanju vide izbor između više opcija, stoga i mi

možemo odlučivanje definisati kao proces izbora između

dvije ili više mogućnosti rješavanja nekog problema.

400

22.3. Teorija odlučivanja

Teorija odlučivanja je proces koji koristeći naučne

metode i sistemska istraživanja pomaže donosiocu odluke

u određivanju izbora optimalne akcije.

Odluka je „intelektualni rezultat“ u jednom tekućem

procesu evaluacije alternativa koji se sprovodi radi

postizanja određenog cilja.

Odlučivanje je ključna aktivnost menadžera i suština

menadžmenta. Odlučivanje je izbor između mogućih

alternativa aktivnosti, pri čemu broj aktivnosti treba da

bude veći od 1. Taj izbor je moguće napraviti na različite

načine koristeći:

- Tehnike123 odlučivanja,

- Pravila124 odlučivanja i

- Vještine125 odlučivanja.

Akcija (aktivnost) – je alternativa koja donosiocu odluke

stoji na raspolaganju kao mogućnost izbora prilikom

odlučivanja.

Donosilac odluke može biti svako ko radi u poslovnom

okruženju. To može biti pojedinac ili grupa ljudi.

Donosilac odluke je onaj ko želi da dostigne

“aproksimativnu” racionalnost u cilju maksimizacije

zadovoljenja organizacionih ciljeva unutar datog skupa

ograničenja.

Sve donosioce odluka autor Moody (1983) svrstava u

nekoliko kategorija:

1. Ekonomsko donošenje odluka (interes u korisnom i

praktičnom),

2. Estetičari (vrijednost u harmoniji, individualnosti,

pompi i moći),

3. Teoretičari (zainteresovani za otkrivanje istine),

4. Socijalni (vole ljude, pitaju za mišljenje, nesebični i

simpatični),

123 Tehnika: Skup pravila u izvođenju ili obavljanju nekog posla,

naročito vezano za upotrebu tehničkih sredstava 124 Pravila: Prethodno određeni vodiči (testovi) za prosuđivanje

(zaključivanje). 125 Vještine: Sposobnost efektivnog korišćenja znanja u

rješavanju problema.

401

5. Politički (zainteresovani za moć i uticaj),

6. Religiozni (spiritualnost126).

Odlučivanje pri izvjesnosti - predstavlja donošenje

odluka kada su poznate sve činjenice vezane za stanja

prirode problema, tj. kada postoji samo jedno stanje ili

veći broj poznatih stanja od kojih se sa punom sigurnošću

zna koje će se odigrati.

21.3.1. Opšti model donošenja odluke pri neizvjesnosti

Opšti model donošenja odluke pri neizvjesnosti može se

formalno opisati samo onda kada postoji:

O – objekt na koga se odnosi odluka,

Y – skup mogućih odluka koje nam stoje na raspolaganju

pri izboru ulaznih upravljačkih akcija,

X – skup mogućih ishoda u zavisnosti od odabrane odluke

(izlazne veličine – upravljane veličine),

M – skup mogućih poremećajnih dejstava iz okoline koja

mogu da utiču na ishod odluke (X), i

F – transformacija kojom se odluka i neizvjesnost

preslikavaju u ishod (X).

Opšti model odlučivanja prikazan je na narednoj slici.

Slika xx: Opšti model odlučivanja u uslovima neizvjesnosti

Suština odlučivanja sastoji se u tome da se izabere takva

odluka za koju će efikasnost koja se postiže upravljanjem

biti unutar očekivane tolerancije, bez obzira na to koji će

element djelovati iz skupa neizvjesnosti.

Definicija: Odluka je konačan izbor jedne od raspoloživih

alternative, s tim da se podrazumijeva da su:

- potpuno i jasno definisan cilj,

- poznati resursi, ograničenja i uslovi pod kojima će se

realizovati odabrane odluke,

126 Spiritualnost (engl. Spirituality) - Religija, filozofija,

pametovanja o svemu, ljudska psiha, duhovnost.

F Y X

M

M

M

M

Y X

F

M

402

- maksimalna i svrsishodna saradnja svih aktera kod izbora

odluke.

Kod svakog odlučivanja bitno je prethodno da:

- eliminišemo neizvodljive odluke,

- eliminišemo odluke za koje nemamo resurse (sredstva),

- eliminišemo odluke koje izazivaju velike promjene u

dijelovima ili dijelu sistema,

- imamo jasno definisan cilj,

- dovoljno dobro poznajemo resurse koji su nam na

raspolaganju, i

- postoji privrženost članova organizacije cilju.

Proces odlučivanja čine:

1. definisanje sistema i njegovih parametara;

2. utvrđivanje kriterijuma odlučivanja, odnosno ciljeva;

3. formulisanje veza između parametara i kriterijuma tj.

metoda;

4. generisanje alternativa (promjenom vrijednosti

parametara);

5. izbor akcije koja najviše zadovoljava kriterijum.

Opšte karakteristike odluka – vezane za posmatrani

problem odlučivanja:

1. Važnost odluke – Sve odluke nemaju istu važnost.

2. Vrijeme i troškovi (donošenja odluke) – Vrijednost

odluke ne smije biti manja od troškova nastalih pri njenom

donošenju.

3. Stepen složenosti svake odluke raste ako je za njeno

donošenje potrebno:

- razmatrati veći broj promjenljivih

- operisati sa strogo zavisnim promjenljivim

- koristiti nekompletne ili nepuzdane podatke koji

opisuju promjenljive.

Analitičari – ljudi koji vrše pripremu odlučivanja,

uočavaju karakteristike problema, vrše njegovo

modeliranje i od kojih se očekuje da riješe problem.

Cilj – Željeno stanje sistema, željeni izlaz ili željeni

podskup u prostoru stanja sistema. Najčešće se iskazuje

funkcijom cilja.

403

Ograničenja su posljedica stanja sistema, ograničenosti

resursa, tehničkih i tehnoloških karakteristika mašine,

biološke granice.

Prema karakteru donošenja odluka u procesu poslovnog

odlučivanja razlikujemo:

- programirano i

- neprogramirano odlučivanje.

Programirano odlučivanje se koristi pri donošenju

odluka vezanih uz poznate, svakodnevne (rutinske)

probleme, koji se često ponavljaju i stoga njihovo

rješavanje ima poznatu proceduru odlučivanja. Premda se

koristi na svim nivoima menadžmenta, dominantnije je na

nižim nivoima menadžmenta i ne uzrokuje dileme (dvojbe)

jer se u pravilu odvija u uslovima sigurnosti.

Neprogramirano odlučivanje odnosi se na donošenje

odluka u novim i nepoznatim situacijama i stoga te odluke

nazivamo i inovativnim. Neprogramirane – su nove

(nesvakodnevne) nestruktuirane i značajne odluke. Ne

postoje metode za koje se unaprijed zna da mogu biti

korišćene, jer su i odluke nove.To je najčešći oblik

odlučivanja na višim nivoima menadžmenta (top

management)127. Ova vrsta odlučivanja često zahtijeva

subjektivno odlučivanje u rješavanju nesigurnih situacija i

slabo definiranih problema o kojima se odlučuje.

22.4. Menadžersko odlučivanja

Više puta smo već spomenuli riječ menadžment pa je

potrebno da damo definiciju tog pojma, a ima ih više.

Def.1: Menadžment (engl. Management) je "umjetnost

obavljanja poslova putem, uz ili posredstvom drugih

ljudi." (Mary Parker Follet).

Def.2: Menadžment je proces oblikovanja i održavanja

okruženja u kojem pojedinci, radeći zajedno u grupama

ostvaruju odabrane ciljeve. To je zapravo proces postizanja

127 Nivoi menadžera su: visokog nivoa (Top Manager), srednjeg

nivoa (Middle Manager), prvi nivo, poslovođa (Low Manager).

404

željenih rezultata kroz efikasno korištenje ljudskih i

materijalnih resursa.

Def.3: Menadžment je sistematski način usmjeravanja

pojedinaca, skupina poslova i operacija s ciljem

ostvarivanja postavljenih organizacionih ciljeva sa

sredstvima koje organizaciji stoje na raspolaganju.

Da bi shvatili kako računari podržavaju menadžere,

potrebno je da opišemo šta menadžer radi. Menadžeri

upravljaju različitim procesima, zavisno od njihovih

položaja u organizaciji, vrsti i veličini organizacije,

organizacionoj politici i obrazovanju i osobinama samih

menadžera. Usprkos tim raznolikostima, ima nekoliko

opštih karakteristika i teorija što se tiče menadžerskog

posla. Mintzberg (1973) je menadžerske funkcije podijelio

u tri kategorije:

1. Međuljudske funkcije: rukovodilac, šef, saradnik,

2. Informacione funkcije: supervizor (inspektor,

nadzornik), komunikator, glasnogovornik,

3. Funkcija odlučivanja: preduzetnik, rukovodilac,

menadžer, pregovarač.

Raniji informacioni sistemi uglavnom su podržavali

informacione funkcije menadžera. U posljednjih nekoliko

godina, ipak, informacioni sistemi su se razvili tako da

podržavaju sve tri funkcije. U kontekstu sistema za

podršku odlučivanju, pažnja se usmjerava na podršku koju

informaciona tehnologija (IT) može osigurati u funkcijama

odluke.

U skladu sa navedenim funkcijama, savremeni menadžeri

obavljaju tri zadatka:

Usmjeravaju (upravljaju) rad sa ljudima

Usmjeravaju poslove i organizacije

Usmjeravaju (upravljaju) operacijama

(proizvodima i uslugama).

Sa stanovišta povezanosti s funkcijama odluke, posao

menadžera se raščlanjuje na dvije faze. Faza I je

prepoznavanje problema i/ili mogućnosti. Faza II je

odlučivanje šta da se preduzme u vezi s njima.

Odlučivanje dijelimo na:

- reaktivno i proaktivno odlučivanje,

405

- sistematično i intuitivno odlučivanje i

- pojedinačno i grupno odlučivanje.

Reaktivno odlučivanje je post festum odlučivanje. Prema

nekim autorima ono predstavlja „gašenje požara”.

Reaktivno odlučivanje je takvo odlučivanje koje

predstavlja davanje odgovora na postojeće zahtjeve,

odnosno koje nastaje pod pritiskom nekih spoljnih ili

unutrašnjih sila unutar preduzeća.

Proaktivno odlučivanje podrazumijeva donošenje odluka

u uslovima anticipiranih promjena, razvoja na tržištu i

drugih elemenata koji uslovljavaju donošenje odluka.

Sistematsko odlučivanje podrazumijeva obavljanje svih

aktivnosti procesa odlučivanja po modelu „step by step” i

to na osnovu razumijevanja i analiziranja postojećih

činjenica, podataka, odnosno informacija koje su potrebne

za donošenje kvalitetnih odluka.

Intuitivno odlučivanje se zasniva na intuiciji

rukovodstva. Prednost mu je u korišćenju iskustava, znanja

i vještina rukovodioca, kao i mogućnost donošenja odluka

kada ne postoji dovoljno jasnih informacija na osnovu

kojih bi bilo moguće donijeti sistematičnu odluku. Mana

mu je što je podložno psiho – emotivnom stanju

rukovodioca.

Pojedinačno odlučivanje u organizacijama

podrazumijeva donošenje odluka u kojem sudjeluje jedno

lice shodno svojim ovlašćenjima, u situacijama kada je

potrebno donijeti odluku u ograničenom vremenskom roku

ili kada pojedinac posjeduje izuzetna znanja i vještine.

Pojedinačno odlučivanje često je brži proces odlučivanja i

izbjegava problem grupnog mišljenja, ali zbog toga nosi sa

sobom veliku odgovornost za pogrešne odluke. Odluka

pojedinca može biti rezultat trenutnog emotivnog stanja

ili osjećaja pojedinca.

Grupno odlučivanje je način poslovnog odlučivanja u

kojem sudjeluje veći broj menadžera i / ili drugih

zaposlenih. Prednosti grupnog odlučivanja sastoje se u

tome što grupa generiše veći broj alternativa jer raspolaže

s više informacija i znanja. Veća je usaglašenost stavova,

406

informisanost o pogledima drugih, kao i stav da „više ljudi

zna više”. Raspravljanjem unutar grupe, prema određenim

normama ponašanja, smanjuju se nejasnoće i nesigurnosti

u načinu rješavanja problema.

Problemi koji mogu nastati unutar grupe mogu biti

uzrokovani statusom i moći pojedinih članova koji bi

mogli značajno uticati na konačnu odluku. Podjela rizika

odgovornosti za donesenu odluku unutar članova grupe

može dovesti do nejasnoća oko odgovornosti za donesenu

odluku, pa se može javiti negativni aspekt fenomena

difuzije odgovornosti. Proces grupnog odlučivanja duži je i

skuplji što nerijetko predstavlja prepreku u njegovom

korištenju. Grupno odlučivanje podrazumijeva korišćenje i

relevantnih metoda i tehnika. Među njima su najpoznatije

Breinstorming (Brainstorming), delfi metoda (Delphi

method) i tehnika nominalne grupe (Nominal group

technique).

Delfi metoda je metoda za strukturisanje procesa grupnih

komunikacija takvih da se proces smatra efektivnim ako

omogućava grupi pojedinaca, kao cjelini da rješava složeni

problem. Ona je i metoda za analizu rizika, za razliku od

tradicionalne metode evaluacije projekata. Analiza rizka

pruža donosiocu odluke logički okvir koji mu omogućava

izbor najbolje akcije.

Sama metoda podrazumijeva dva važna koncepta:

• strukturisani proces komunikacije – proces ima

definisani cilj ili skup ciljeva i postoji plan akcije ka

dostizanju cilja, i

• sistemski pristup.

Procedura primjene Delfi metode: Analiza rizika

prvenstveno se bavi neizvjesnošću koja postoji u

posmatranom problemu, ona obezbjeđuje logičku

kvantitativnu proceduru u procjeni neizvjesnosti i

evaulaciji poretka.

Od članova grupe na prvom sastanku se traži da

pojedinačno daju mišljenje i razloge za svoju procjenu o

vrijednosti parametara raspodjele (vjerovatnoća).

Informacija se prikuplja i obrađuje, a ako je postignut

konsensus proces se nastavlja. Ako nije kopija obrade se

dostavlja svakom pojedincu koji treba da izvrše reviziju

svojih procjena. Proces se nastavlja kroz više iteracija dok

se ne dođe do konsensusa.

407

Vrste odluka. Prema nivou odlučivanja odluke – po

Moriju (1980), mogu biti:

1. Strateške – značajnije i sa dugoročnim posljedicama.

Odnose se na planiranje i

programiranje razvoja. Osnovni kriterijum njihovog

vrednovanja je efektivnost sistema. Donosi ih najviše

poslovno rukovodstvo.

2. Taktičke – Obezbjeđuju realizaciju strateških odluka.

Osnovni kriterijum njihovog vrednovanja je efikasnost

sistema. Donosi ih srednje rukovodstvo.

3. Operativne – Svakodnevne odluke, koje donosi

operativno rukovodstvo. Njima se obezbjeđuje osnova za

realizaciju obaveza i promjena na višim nivoima

odlučivanja.

U klasičnoj teoriji odlučivanja razlikujemo četiri vrste

odlučivanja:

1. pri izvjesnosti – slučaj kada su sve činjenice vezane za

stanja prirode poznate.

2. pri riziku128 – slučaj kada je stanje prirode nepoznato ali

postoji objektivna ili empirijska evidencija koja donosiocu

odluke (DO) omogućuje da različitim stanjima prirode

dodijeli odgovarajuće vjerovatnoće nastupanja.

3. pri neizvjesnosti – stanje prirode nepoznato i nepoznate

sve informacije na osnovu kojih bi se mogle dodijeliti

vjerovatnoće nastupanja pojedinih stanja.

4. pri konfliktu (teorija igara, uključuje rizik, neizvjesnost

i konflikt).

Po definiciji, odlučivanje je izbor jedne između više

mogućih alternativa aktivnosti. Pod alternativom se

podrazumijeva ono što donosiocu odluke stoji na

raspolaganju kao mogućnost izbora prilikom odlučivanja.

Skup takvih odluka naziva se i strategija. Izbor je moguće

napraviti na različite načine koristeći:

- metode odlučivanja,

- tehnike odlučivanja,

- pravila odlučivanja, i

128 Neki autori definišu rizik kao “mjerljivu neizvjesnost”, dok

drugi kao “neizvjesnost gubitka”. Ipak može se reći da rizik

podrazumijeva dvije osnovne komponenete: neželjeni gubitak ili

posljedicu i neizvjesnost u odigravanju posljedica. Rizik je

mjera mogućnosti nastanka neželjene posljedice nekog događaja

(L.R.).

408

- vještine odlučivanja.

Metoda: skup pravila u izvođenju ili obavljanju nekog

posla čija primjena omogućava ostvarenje nekog cilja.

Tehnika: skup pravila u izvođenju ili obavljanju nekog

posla, naročito vezano za upotrebu tehničkih sredstava.

Pravila: Prethodno određeni vodiči (testovi) za

prosuđivanje i zaključivanje.

Vještine: Sposobnost efektivnog korišćenja znanja u

rješavanju problema.

Izbor pojedinih odluka vrši donosilac odluke (engl.

Decision Maker), a to može biti svako ko radi u

poslovnom okruženju.

Vrste donosilaca odluke:

- ekonomski (interes u onome što je korisno i praktično),

- estetički (vrijednost u harmoniji, individualnosti),

- teoretički (zainteresovani za otkrivanje istine),

- socijalni (vole ljude, pitaju za mišljenje),

- politički (zainteresovani za moć i uticaj),

- religiozni (spiritualnost).

Donošenjem odluke se želi postići neki cilj. Cilj je željeno

stanje sistema, željeni izlaz ili željeni podskup u prostoru

stanja sistema odnosno izlaza.

Stilovi donošenja odluka:

• direktivan stil odlučivanja

• analitički stil odlučivanja

• konceptualni stil odlučivanja

• bihevioristički stil odlučivanja

Direktivan stil odlučivanja je način donošenja odluka koji

se oslanja na racionalan pristup u donošenju odluka.

Posebno se primjenjuje u rutinskim okolnostima i u

okruženjima gdje postoje jasno definisana pravila i

procedure. Pruža mogućnost brzog donošenja odluka.

Analitički stil odlučivanja se koristi u rješavanju složenih

problema i podrazumijeva metodu “korak po korak”.

Zahtijeva vrijeme, resurse, informacije i materijalna

sredstva.

409

Konceptualni stil odlučivanja polazi od činjenice da

postoji više alternativnih načina rješavanja istih problema.

Pogodan je pri rješavanju nestrukturisanih problema.

Bihevioristički stil odlučivanja se oslanja na ideju

ophođenja prema zaposlenima. Prednost mu je što su

menadžeri upoznati sa sposobnostima i načinom rada

zaposlenih, pa je i olakšan protok informacija potrebnih za

donošenje odluka.

Karakter ličnosti ima veliki uticaj na stil i metodu

odlučivanja.

Myers - Briggs tiplogija uticaja ličnosti na stil i metodu

odlučivanja

Karakteristike koje je potrebno uzeti u obzir kada

pojedinac donosi odluku:

• Ekstravertnost i intravertnost

• Osjećajnost i intuicija

• Razmišljanje i osjećanje

• Prosuđivanje (vaganje) i percepcija.

22.5. Sistematizacija problema odlučivanja

U poslovanju se mogu sistematizovati tri vrste problema:

strukturisani, djelimično strukturisani i nestrukturisani

problemi:

• Strukturisani problemi – to je slučaj kada su poznati

koraci prilikom donošenja odluke. Ovi problemi

karakteristični su za operativni nivo menadžmenta. Kao primjer može se navesti uplata novca, koja je bazirana

na poznatim principima. Koristi se poznat matematički

model u rješavanju ovog problema i za njega znamo da

nam uvijek daje rezultate. Strukturisani problemi su laki za

rješavanje. • Djelimično strukturisani problemi (polustrukturisani) –

ne postoji apsolutna sigurnost pri donošenju odluka,

nastoji se suziti problem i donijeti najbolja odluka. Ovakvi

problemi kao i strukturisani obilježavaju taktički nivo

menadžmenta. Na primjer, ne možemo sa sigurnošću

tvrditi da će u Prijedoru sutra biti sunčano, ali na bazi

prethodno napravljenih prognoza možemo biti relativno

sigurni. Ili, na primjer, u slučaju neizvjesne bolesti, teško

je sa sigurnošću reći kakva će biti dijagnoza, međutim na

410

bazi prikupljenih podataka i alternativama može se donijeti

najpovoljnija odluka.

• Nestrukturisani problemi – koraci nisu poznati. Ovakvi

problemi karakteristični su za strateški nivo

menadžmenta. Može biti previše ili premalo informacija

koje će nas dovesti do najboljeg zaključka. Najbolji

primjeri su ponašanje dionica, svjetska ekonomija, USA

ekonomija, i dr.

22.6. Vrste odlučivanja s obzirom na

strukturisanost problema

Kao što je prethodno rečeno, problemi koje je potrebno

rješavati sa stanovišta odlučivanja mogu biti strukturisani,

djelimično strukturisani ili polustrukturisani i

nestrukturisani. Jedan od najbitnijih zadataka podrške

odlučivanju je prevođenje problema odlučivanja iz

nestrukturisanosti u strukturisanost. Po H. Simon–u

strukturisanost se može izjednačiti sa njegovom

definisanošću, a pod potpuno strukturisanim problemom se

podrazumijeva da:

je problem jasan

su precizno definisani ulazni podaci

su poznati načini na koji se vrši analiza i dolazi do

rješenja.

Različito strukturisani problemi iziskuju i različite tipove

odlučivanja ali isto tako i metodologiju koja se primjenjuje

u njihovom rješavanju.

Tip odlučivanja Problem Metodologija

Strukturisano Ponavljajuće,

rutinski

Procedure,

pravila

Djelimično

strukturisano

Parcijalna

struktura,

Parcijalno „fuzzy“

Procjena,

procedure

Nestrukturisano „Fuzzy“, complex Procjena, intuicija

Strukturisani problemi karakteristični su za operativni nivo

menadžmenta, djelimično strukturisani i strukturisani

problemi obilježavaju taktički nivo menadžmenta, a

nestrukturisani problemi strateški nivo menadžmenta.

411

Bez obzira da li se radi o programiranom ili

neprogramiranom odlučivanju sa strukturisanim ili

nestrukturisanim problemima, svaki donosilac odluka

nastoji iz procesa odlučivanja izaći sa pozitivnim efektima.

Pozitivne efekte biće teže postići kod neprogramiranog

odlučivanja i nestrukturisanih problema, nego kod

programiranog odlučivanja i programiranih odluka.

Menadžer u odlučivanju treba da između alternativa

izabere onu odluku koja nosi više pozitivnih efekata nego

negativnih.

22.7. Koraci procesa odlučivanja

Koraci procesa odlučivanja su tabelarno prikazani:

Koraci procesa odlučivanja

1 Identifikovanje zadatka

(problema)

2 Pozadina i osnovne informacije zadatka

3 Izrada rješenja

4 Ocjenjivanje rješenja

5 Izbor rješenja 6 Priprema za izvršavanje

odluka 7 Ocjenjivanje efektivnosti

odluka

1.Identifikacija problema je važna pretpostavka

blagovremene (re)akcije menadžera u cilju rješavanja

određenog problema, odnosno njegovog svođenja u

tolerantne granice. Iako postoji više klasifikacija problema,

oni u organizacijama mogu da se grupišu na:

1. probleme koji su vezani za tekuće funkcionisanje

organizacije i

2. probleme razvojnog karaktera - problemi

otkrivanja šansi.

412

Piter Draker129: „Ključ uspjeha organizacije leži u

prilikama više nego u problemima jer do progresa se stiže

samo pomoću prilika koje smo iskoristili”.

2.Dijagnostifikovanje uzroka problema. Cilj ove aktivnosti

je iznalaženje odgovora na pitanje: Zašto je nastao

određeni problem i koje performanse ima taj uzrok?

Dijagnosticiranje uzroka problema može da se vrši

primjenom različitih metoda:

• logička analiza, koja se sastoji u traženju uzroka

koji zadovoljavaju zakone logike o uzročno-

posljedičnom odnosu između pojave-uzroka i

pojave-posljedice,

• provjeravanje hipoteze, metoda putem koje se

pojava provjerava rekonstrukcijom događaja ili

putem relevantnog eksperimenta,

• kvantitativna analiza, traženje uzroka nastanka

problema primjenom relevantnih kvantitativnih

metoda i modela,

• intuicija, koja se sastoji u korišćenju tzv. „šestog

čula” i

• iskustvena metoda, koja predstavlja metodu

traženja uzroka na osnovu prethodnih iskustava.

3.Izrada rješenja. Uspješno rješavanje problema nije

moguće bez relevantnih rješenja. Zato je izrada rješenja

veoma značajan korak procesa donošenja odluka.

Pod rješenjem se podrazumijeva događaj koji treba

aktivirati da bi se postigao cilj.

Izrada rješenja podrazumijeva obavljanje slijedećih

aktivnosti:

- prikupljanje informacija,

- predviđanje i

- kreiranje alternativnih rješenja.

4. Evaluacija rješenja. Svako rješenje mora biti evaluirano

- ocijenjeno sa aspekta utvrđivanja mogućih efekata

njihove eventualne primjene, jer samo na taj način je

moguće:

• utvrditi kvalitet svakog rješenja ponaosob,

129 Peter F. Drucker (1909-2005) poznat kao tvorac modernog

menadžmenta, bio je uticajni pisac, predavač i konsultant iz

oblasti menadžmenta i, kako je sam sebe volio opisivati,

socijalni ekolog.

413

• eliminisati iz dalje procedure rješenja koja ne

zadovoljavaju određene kriterijume i

• stvoriti mogućnost za poređenje rješenja koja

ostaju u daljoj proceduri procesa odlučivanja.

Slika 12: Dijagram toka evaluacije rješenja

5. Izbor rješenja. Izbor rješenja kao korak procesa

odlučivanja mora, u konačnom, dati odgovor na pitanje:

koje rješenje odabrati, odnosno koju odluku donijeti. To je,

u pravilu, veoma složen zadatak. Odluke se mogu donositi

u različitim situacijama odlučivanja. Sve one, ukupno

posmatrano, mogu da se grupišu na tri vrste situacija

odlučivanja: sigurnost, rizik i nesigurnost.

- Sigurnost je situacija odlučivanja koja podrazumijeva

poziciju u kojoj menadžeri imaju tačne, mjerljive i

pouzdane podatke o ishodu svih alternativa koje se

razmatraju,

- Rizik je situacija odlučivanja koja podrazumijeva

poziciju za donošenje odluka u kojoj menadžeri znaju

nivo vjerovatnoće da će određena alternativa dovesti

do željenog cilja ili ishodišta,

- Nesigurnost je pozicija za donošenje odluka u kojoj je

menadžer suočen sa nepredvidljivim spoljnim

okolnostima ili nema dovoljno podataka potrebnih da

utvrdi vjerovatnoću nastanka određenih događaja.

414

6. Priprema implementacije odluke. Da bi se problem

riješio, potrebno je implementirati donesenu odluku.

Odluke mogu implementirati:

• menadžeri (koji su donijeli datu odluku) ili

• njihovi saradnici.

7. Evaluacija efektivnosti odluke. Ovaj korak menadžeri

moraju da vrše jer na taj način mogu dobiti odgovor na

pitanje: da li je, i u kojoj mjeri, problem riješen. Svrha

ovog postupka je:

• donošenje zaključka da je problem riješen

• „vrati” proces odlučivanja u neku od prethodnih faza

i obavi potreban korak ili

• obnovi proces odlučivanja, što uključuje i korektivnu

promjenu smjera akcije, ako je to potrebno.

22.8. Model racionalnog donošenja odluka

Odlučivanje je rezonski ili emocionalan proces koji sa

stanovišta racionalnosti može biti racionalan ili

iracionalan, tj. može se zasnivati na eksplicitnim

pretpostavkama ili skrivenim pretpostavkama (engl. tacit

assumptions). Racionalna odluka je ona koju donesemo

kada između svih varijanti izaberemo onu koja je prema

eksplicitnim pretpostavkama nama najpovoljnija.

Iracionalna odluka je ona koju zbog raznih ograničenja da

budemo racionalni kod prosuđivanja, donosimo na bazi

implicitnih pretpostavki, tj. pretpostavki koje nisu realne,

ili koje su mu nepoznate ili ih ne razumije, ili u koje ih je

neko ubijedio, pa odluku donesu na bazi ličnog iskustva ili

emocija. odluke obično nemaju puno smisla.

Model racionalnog donošenja odluka sastoji se iz

slijedećih koraka:

- Identifikacija problema – prvi korak procesa

donošenja odluka. Inicijalni korak u procesu

odlučivanja i od njega može umnogome da zavisi i

dalji tok procesa odlučivanja.

- Istraživanje pozadine i otkrivanje osnovnih

informacija o zadatku ima za svrhu stvaranje osnova

za izradu rješenja

- Izrada rješenja obuhvata prikupljanje informacija i

podataka iz internih i eksternih izvora, predviđanje

pomoću kvalitativnih i kvantitativnih metoda, kao i

kreiranje alternativnih rješenja.

415

- Ocjenjivanje rješenja – metode koje se koriste: matrice

plaćanja, stablo odlučivanja, modeli zaliha, tačno na

vrijeme, metode redova čekanja, metode distribucije,

teorija igara, vještačka inteligencija.

- Menadžment preuzima odgovornost i čini odabir

rješenja, koji zatim biva pripremljen za izvršenje.

- Ocjenjivanje efektivnosti odluka je prirodan kraj

aktivnosti – daje šansu menadžmentu da utvrdi

sopstvenu efektivnost.

Stablo (drvo) odlučivanja - pod stablom odlučivanja

podrazumijeva se skup povezanih grana, gdje svaka grana

predstavlja ili alternativu odlučivanja ili stanje. Po

uobičajenoj konvenciji čvor iskazan kvadratom

predstavlja alternativu odlučivanja (čvor odlučivanja) a

kružić predstavlja stanje (čvor mogućnosti).

Obilježavanje svih alternativa odlučivanja, svih mogućih

stanja i definisanja stabla odlučivanja naziva se

strukturisanjem problema.

PITANJA ZA PROVJERU NAUČENOG:

416

23. INFORMACIONI SISTEM

23.1. Fenomenologija pojma informacioni sistem

23.2. Definicija pojma

Informacioni sistem je skup informacionih i

komunikacionih uređaja (npr. računar) i tehnologija (npr.

operativni sistem) povezanih u jedinstvenu funkcionalnu

cjelinu (npr. umrežavanje). To podrazumijeva fizičke

prostorne, računarske i komunikacione resurse. Navedene

resurse potrebno je projektovati, pogoniti i održavati.

Informaciona tehnologija sama za sebe nije dovoljna.

Organizaciono uređen i svrhovit, odnosno sitematizovan

skup aktivnosti, postupaka, metoda i tehnologija za

prikupljanje, obradu, čuvanje i distribuciju podataka i

informacija čini informacioni sistem, kao što je finansijski

informacioni sistem, bibliotečki informacioni sistem i

drugi.

Informacioni sistem je skup različitih elemenata, čiji

zadatak je prikupljanje, obrada, pohranivanje i selektivno

prezentovanje informacija kao podrške upravljanju i

odlučivanju u preduzećima.

Prema organizaciji International Federation for

Information Processing

– IFIP, imamo slijedeću definiciju informacionog sistema:

"Informacioni sistem prikuplja, pohranjuje, čuva, obrađuje

i isporučuje informacije važne za organizaciju i društvo,

tako da budu dostupne i

upotrebljive za svakog ko ih želi koristiti, uključujući

poslovodstvo,

klijente i osoblje; informacioni sistem je aktivni društveni

sistem koji

može, ali ne mora koristiti računarsku podršku."

Informacione sisteme (IS) možemo odrediti kao skup

elemenata (podaci, kadrovi, oprema, metode, informacije)

417

i djelatnosti koje osiguravaju transformaciju podataka u

informacije i prezentaciju informacija korisnicima.

Zadatak informacionog sistema nije samo da pomaže

menadžmentu kod donošenja upravljačkih odluka. On

treba da zadovolji potrebe za informacijama ne samo

upravljačkog tima, odnosno menadžmenta preduzeća, ili

institucije, nego i potrebe svakog čovjeka, te svakog

zaposlenog na njegovom radnom mjestu. To znači da

informacioni sistem treba osigurati i omogućiti dobivanje

informacija, potrebnih za

obavljanje svakodnevnih poslova.

Pod pojmom "Integrisani informacioni sistem"

podrazumijeva se visoko organizovanu povezanost svih

funkcija preduzeća, u smislu efikasne i efektivne

povezanosti osoblja, opreme i sredstava, kojima je cilj

prikupljanje, kreiranje, obrada, memorisanje, korištenje,

izdavanje i prenos podataka, a sve kao odgovor na potrebe

donositelja odluka na svim nivoima preduzeća/institucije,

kao i potrebe svakodnevnog rada svih zaposlenih. Kod

toga se ima interaktivan rad svakog korisnika s bazom

podataka.

Integrisani informacioni sistem (IIS) predstavlja sređen i

organizovan sistem koji upravi preduzeća osigurava

pravovremene i tačne informacije, kao podloge za

donošenje upravljačkih odluka.

Projektovanje integriranog informacionog sistema (IIS)

ima za cilj osiguranje potrebne baze podataka

informacionog sistema, obuhvatanje cjelokupnog

poslovno-proizvodnog sistema i stvaranje integralne

funkcionalnosti svih dijelova sistema (odnosno

podsistema), s krajnjim ciljem optimalnog upravljanja

privrednim subjektom. To je kompleksan zadatak koji

obuhvata i utiče na sve aktivnosti privrednog subjekta, a

naročito na razvoj sistema za upravljanje proizvodnjom i

resursima.

Nasuprot primjeni u bankama i javnim upravama, u kojima

su se jedino primjenom računara mogli razviti efikasni

informacioni sistemi, u proizvodnim preduzećima je

primjena organizacionih sredstava predstavljala značajan

korak u izgradnji klasičnih informacionih sistema

preduzeća (u domenu upravljanja proizvodnjom i

resursima, te praćenju proizvodnje), bez podrške

418

informacionih tehnologija. Razvoj ovih metoda posebno je

bio izražen u Njemačkoj.

23.3 Geneza razvoja funkcije informacionog

sistema

Funkcije informacionog sistema istorijski bile su

organizaciono različito locirane:

- 60-tih godina u računskim centrima koji su organizaciono

bili locirani uz službu koja je najviše koristila njihove

usluge - najčešće finansijski sektor ili komercijalu.

- 70-tih godina, usluge računskih centara počele su da

koriste gotovo sve službe u firmi, oni se organizaciono

osamostaljuju i bivaju veliki, u rangu samostalnih sektora.

- 80-te, a naročito 90-te godine, dovode do stvaranja

informatičkih jezgara u firmama i do pojave

specijalizovanih softverskih kuća koje vrše usluge za više

firmi-korisnika.

Danas IS, kao servisna funkcija svih struktura u

preduzeću, ne treba da bude organizaciono vezana ni uz

jednog od korisnika njenih usluga, čime će se spriječiti

favorizovanje jedne grupe zadataka u odnosu na ostale.

Trebalo bi da bude organizaciono postavljena uz

menadžment.

Nema jedinstvene opšteprihvaćene definicije pojma

informacioni sistem: Navešćemo neke:

1. Polazeći od tumačenja pojma sistema, proizilazi opšta

definicija informacionog sistema. „Informacioni sistem je

sistem u kome se veze između objekata i veze sistema sa

okolinom ostvaruju razmjenom informacija“. Detaljnije

obrazloženje pojma informacionog sistema je da

„predstavlja uređeni i integrisani skup podataka, procesa,

interfejsa, mreža, tehnologija i ljudi koji su u međusobnoj

korelaciji u cilju podrške i poboljšanja svakodnevnih

poslovnih operacija i podrške menadžmentu u rješavanju

poslovnih problema, planiranja, upravljanja, predviđanja,

koordinisanja i donošenja odluka“.

Informacioni sistem treba da bude model realnog sistema u

kome djeluje. Ulazi u sistem mijenjaju stanje sistema, a

ova promjena se reflektuje na izlaz. Preslikavanje realnog

sistema u informacioni sistem izvodi se postupkom

modeliranja realnog sistema.

419

2.“Informacioni sistem je skup informacionih objekata koji

komuniciraju razmjenom informacija” (gotovo identična

definicija kao pod 1.)

3.“Informacioni sistem je apstraktno posmatran dio svakog

sistema u kome nas zanimaju informacije i njihova

transformacija”. Informacioni sistem skladišnog

poslovanja, na primjer, je dio sistema skladišnog

poslovanja u kome nas ne zanimaju fizički materijali na

skladištu već informacije o materijalima.

4.“Informacioni sistem je dio stvarnog sistema čija je cilj

da permanentno snabdijeva potrebnim informacijama sve

nivoe njegovog upravljanja i odlučivanja”.

5.Polazeći od sistemskog pristupa, “informacioni sistem

možemo definisati kao uređeni skup metoda, procesa i

operacija za prikupljanje, čuvanje, obradu, manipulisanje,

prenošenje, zaštitu i distribuciju podataka u okviru jedne

organizacije”.

6.”Informacioni sistem je sveukupnost materijalnih

sredstava, programa, timova stručnjaka, metoda i

organizacionih postupaka namijenjenih prikupljanju,

obradi, čuvanju te dostavljanju podataka i informacija

korisnicima”.

Cilj informacionog sistema je: dostaviti pravu informaciju

na pravo mjesto u pravo vrijeme i uz minimalne troškove.

Funkcije informacionog sistema – prikupljanje podataka,

obrada podataka, čuvanje podataka i informacija i dostava

podataka i informacija korisnicima – staviti informaciju na

raspolaganje.

420

Slika 2. Komponente informacionog sistema

Informacioni sistem nije apstraktno sredstvo niti

postupak, nego materijalizovani, sistematizovani,

organizovani i primjenjljivi skup hardvera, softvera,

procedura, baze podataka i operativnih izvršilaca. Iz ovako

široke definicije informacionog sistema može se

zaključiti da su elementi računarom podržanog

informacionog sistema:

- hardver ili mašinska podrška (hardware) su fizičke

(materijalne) komponente, kao što su elektronski i

mehanički dijelovi računara, telekomunikacione linije i

uređaji i sl.

- softver ili programska podrška (software) su

nematerijalni elementi neophodni za funkcionisanje

hardvera, a to su računarski programi (sistemski,

aplikativni i programi opšte namjene-softverski alati).

- lajfver ili kadrovska podrška (lifeware) - ljudi koji rade

sa IKT, informatičari ili korisnici sistema. Lajfver

obuhvata kadrove koji direktno i neposredno rade na

obavljanju informacionih djelatnosti, najčešće tim

stručnjaka koji radi na kreiranju i održavanju

informacionog sistema i skup korisnika informacionog

sistema. Tu “posadu” čine operatori za pripremu, unos i

obradu podataka, sistem analitičari, programeri,

administratori (baza) podataka, projektanti i rukovodioci

informacionih sistema i dr.

-orgver ili organizaciona podrška (orgware) je skup

organizacionih metoda i organizacionih postupaka

kojima se usklađuju, i način na koji se povezuju, sve

komponente IS-a (hardver, softver i lajfver) u jednu

skladnu i funkcionalnu cjelinu. -dejtaver (dataware) u koji

spadaju baze podataka i programske procedure.

Baze podataka sadrže sve potrebne podatke koji putem

aplikativnog softvera služe kao informaciona podrška

korisnika. Baza podataka sastoji se od jedne ili više

datoteka smještenih na vanjskoj memoriji. Podaci su u bazi

uređeni na bazi definisanoga logičkog modela.

Procedure su skupovi instrukcija napisanih nekim

jezikom za programiranje. Njima je određen redoslijed

skupa operacija (aritmetičkih, logičkih, upravljačkih,

ulazno-izlaznih itd.). Na nivou informacionih sistema

razlikujemo četiri vrste procedura: programe za obradu

podataka, korisničke instrukcije (upute) za upotrebu

421

aplikacija i interpretaciju rezultata, instrukcije za pripremu

podataka (osoblju za pripremu) koji se obrađuju i

operativne instrukcije za vođenje aplikacija (operatorima

za obradu),

- netver (netware) – koncepcija i realizacija

komunikacionog povezivanja elemenata sistema u skladnu

cjelinu u obliku informatičke mreže.

23.4. Informacija kao osnova odlučivanja

Između organizacije poslovnog sistema i organizacije

informacionog sistema postoji izuzetno uska veza. Mogući

su mnogobrojni pogledi na promatranje tog odnosa.

Nemoguće je zamisli da dobar poslovni sistem ima loš

informacioni sistem, ili obratno. Šta je organizacija

poslovnog sistema, a šta informacionog sistema i zašto je

njihova veza toliko bliska?

Općenito organizacija je skup ljudi koji zajedničkim i

koordiniranim radom nastoje ostvariti neke ciljeve, pritom

se služe podjelom poslova, odlučivanjem i upravljanjem.

No kako organizovati tu podjelu poslova i činiti

odlučivanje i upravljanje? Ishodište je poslovna

tehnologija, dakle svrhovito djelovanje organizacijskog

sistema iskazuje se kao izvršavanje velikog broja

međusobno povezanih poslovnih procesa koji čine njegovu

poslovnu tehnologiju. Poslovni procesi koji se izvode u

nekom organizacijskom sistemu, mogu se prema nivou na

kojem se obavljaju, razvrstati kao strateški, taktički i

operativni.

Na svakom od ovih nivoa provodi se upravljanje i

odlučivanje. Odlučivanje je izbor najpovoljnije varijante

rješenja nekog poslovnog problema nužno za ostvarenje

cilja (ciljeva) poslovanja, kao i načina na koji taj cilj

(ciljeve) treba ostvariti. Na strateškom nivou postavlja se

osnovni cilj, koji se na nižim nivoima dekomponuje na

taktičke i operativne ciljeve. Jedan takav način

dekompozicije ciljeva prikazan je na slici 3.1.

Strateško upravljanje je određivanje ciljeva

organizacijskog (poslovnog) sistema za neko duže

422

razdoblje (>1 godinu) u obliku načelnih odluka. Za

odlučivanje su potrebne informacije o stanju sistema,

te informacije o stanju okoline. Od efikasnosti

odlučivanja zavisi stabilnost sistema, te njegov budući

razvoj. Ostvaruje se na strateškom nivou upravljanja.

Taktičko upravljanje je organizovanje poslovnih

procesa, usklađivanje faktora proizvodnje i poslovanja,

praćenje uspješnosti sistema i otklanjanje poremećaja

koji dolaze iz okoline. Od efikasnosti upravljanja

zavisi efektivnost sistema (dobit) u poslovnoj godini ili

duže (>1 godine). Ostvaruje se na taktičkom nivou

upravljanja.

Operativno izvođenje je obavljanje procesa osnovne

djelatnosti:

u proizvodnim - to su materijalni tokovi,

u bankama - to je financijsko poslovanje,

u izobrazbi - to je proces neposredne

nastave,

u uslužnim servisima - to je proces usluge.

Ostvaruje se na operativnom nivou.

Bez obzira na nivo odlučivanja proces odlučivanja ima

sljedeće faze: postavljanje ciljeva, identifikacija problema,

definisanje problema, prikupljanje podataka i informacija,

identifikaciju varijanti mogućih rješenja, izbor varijanti,

provedbu i kontrolu odluke. U upravljanju poslovnim

sistemom donose se mnogobrojne odluke i nadzire njihovo

ostvarenje. Sistemski dio svih ovih postupaka su podaci i

informacije. Dakle, poslovni sistem i način upravljanja i

odlučivanja vrlo je usko povezan sa tokovima podataka i

informacija. Poslovni sistem je i složeni podatkovno-

informaciono-komunikacioni sistem slikovito prikazan na

slici 3.3.

423

Slika 3.3. Poslovni sistem kao podatkovno-

informaciono-

komunikacioni sistem

23.5. Informacioni sistem kao dio poslovnog

sistema

Informacioni sistem je obavezan dio poslovnog sistema.

Postoje mnogobrojne definicije informacionog sistema.

Njihova zajednička značajka je da mu je osnovni zadatak

da osigura podatke i informacije potrebne za strateško,

taktičko i operativno upravljanje i odlučivanje, kao i za

nadzor upravljanja i odlučivanja. Na prvi pogled pomalo

naivno djeluje definicija da je cilj informacionog sistema

da osigura pravu informaciju u pravo vrijeme na pravom

mjestu, iako je ona tačna. Kako to ostvariti nije

jednostavan zadatak. Na oblikovanje info sistema djeluju

mnogi faktori. Neki od njih su veličina poslovnog sistema,

njegova djelatnost, organizacijska struktura, način

upravljanja, razina inovativnosti, tržište, stanje tehnologije,

izgrađenost i kultura korisnika, itd.

Što je poslovni sistem veći to su izrazitiji zahtjevi za

postojanjem dobrog info sistema. U malim tvrtkama takav

“sistem” možda i može biti u glavama ljudi i pripadajuća

dokumentacija u njihovim ladicama. No veliki poslovni

sistem kojem se tijekom dana dešavaju na tisuće poslovnih

424

transakcija, ne može dobro funkcionirati bez dobrog info

sistema.

Tržište i okolina poslovnog sistema također su vrlo bitan

faktor koji djeluje na info sistem. Složena, nestalna i

nesigurna okolina utječe nepovoljno na poslovni sistem, pa

time i njegov info sistem. Na sličan način može se

promatrati i utjecaj drugih faktora na info sistem.

Na osnovi ovih pristupa proizlazi 5 temeljnih zaključaka

odnosa poslovni sistem - info sistem:

1. Svaki poslovni sistem ima svoj info sistem.

2. Info sistem ne postoji sam za sebe, već u nekom

stvarnom poslovnom sistemu, a svojim djelovanjem

omogućava postizanje ciljeva poslovnog sistema.

3. Info sistem mora biti model poslovne tehnologije

poslovnog sistema u kojem djeluje. Znanje ustrojstva i

poslovne tehnologije poslovnog sistema preduvjet je

izgradnje info sistema.

(U mnogim slučajevima izgradnja info sistema

započinje izborom računara, a ne analizom poslovnog

sistema i modeliranja poslovnog procesa i modeliranja

podataka).

4. Info sistem se može izgraditi na različitoj tehničkoj

osnovici. Računari su najefikasnija, ali nisu jedina

osnova.

5. Informacioni sistem je uvijek je namijenjen ljudima

koji djeluju u konkretnom poslovnom sistemu.

Na prvi pogled ovi zaključci čine se sami po sebi jasni.

No, najveći broj neuspjeha u realizaciji informacijskih

sistema proizlazi upravo iz nepoznavanja ili

nepridržavanja ovih principa. Poznavanje poslovnog

sistema, njegovih ciljeva, potreba, načina funkcioniranja,

itd, ishodište je izgradnje info sistema. Zbog toga treba

dobro poznavati prirodu poslovnog sistema za koji se radi

info sistem.

425

23.6. Kategorizacija informacionih sistema

Prema načinu nastanka informacioni sistem spada u

vještačke sisteme zato što je informacioni sistem stvorio

čovjek da bi bolje upravljao organizacionim sistemom.

Prema obliku postojanja informacioni sistem je realni

sistem, a prema aktivnosti to je dinamički sistem. Izlazi i

funkcija informacionog sistema se mijenjaju u vremenu.

Prema ponašanju informacioni sistem spada u

nedeterminističke sisteme. To je zato što između

elemenata informacionog sistema postoje utvrđene veze, a

njihova uzajamna dejstva su poznata, ali mogu postojati

stohastička dejstva iz okoline informacionog sistema.

Prema stabilnosti informacioni sistem je stabilan sistem, a

prema načinu organizovanja to je kombinovani sistem.

Prema načinu upravljanja informacioni sistem je

upravljivi sistem, a prema stepenu otvorenosti to je

otvoreni sistem. On ima stalnu interakciju s okolinom.

Prema kompleksnosti informacioni sistem je složeni sistem

koji se sastoji od takođe složenog računarskog podsistema,

zatim ljudi koji rade na prikupljanju i obradi podataka.

Sam čovjek je takođe složeni organski-biološki sistem.

Računarski sistem se dalje sastoji od podsistema hardvera i

softvera koji su međusobno povezani radi ostvarivanja

cilja računarskog sistema.

Hardver (tvrda tvorevina, čvrsti dio) je fizički dio

računarskog sistema koji obuhvata električne/elektronske

komponente (npr. uređaje i kola), elektromehaničke

komponente (npr. diskovni pogon, štampač itd.),

optoelektrične komponente i mehaničke komponente (npr.

kućišta). Hardver se sastoji od slijedećih podsistema:

ulazno-izlazni uređaji, memorija, centralna procesna

jedinica. Svi su oni međusobno povezani, a svaki od njih

se sastoji od više podsistema.

Softver (meka tvorevina, meki dio): Generički termin za

one komponente računarskog sistema koje nisu fizičke.

Najčešće se odnosi na programe koje izvršava računarski

sistem, za razliku od hardvera tog računarskog sistema, i

uključuje i simboličke i izvršive oblike takvih programa.

Razlika se može povući između sistemskog softvera, koji

je esencijalni pratilac hardvera i obezbjeđuje efikasnost

čitavog računarskog sistema (najčešće isporučuje

proizvođač) i aplikacionih programa specifičnih za

426

određenu ulogu. Softverski podsistemi su: sistemski

softver, aplikativni softver i softverski alati, ili programska

sredstva opšte namjene.

Sa poslovne tačke gledišta informacioni sistem je

organizaciono i menadžersko rješenje bazirano na

informacionim tehnologijama.

23.7. Klasifikacija struktura informacionih

sistema

Mogući su različiti kriteriji opisivanja strukture

informacionih sistema i to prema:

- topologiji mreže,

- organizaciji baza podataka,

- granicama sistema, itd.,

Na osnovu toga četiri osnovne vrste strukture

informacionih su:

1. Centralizovana struktura IS-a: Centralizovani

informacioni sistem kreiran je na jednom centralnom

računaru. Cjelokupni razvoj informacionog sistema i sve

operativne obrade provode se na jednom mjestu. Takav

sistem ima radni prostor i bazu podataka jedinstvenu za

sve korisnike, te jaki komunikacioni procesor za vezu s

korisnicima. Da bi se dobio odgovor na neki upit ili

načinio izvještaj, uvijek je potrebno ostvariti vezu s

računarom. Ovakva rješenja bila su jedino moguća prije

20-tak godina, međutim i danas postoje tipovi korisnika

koji po logici svog rada nalažu potrebu baš takvog

rješenja, npr. carinski i porezni sistem neke zemlje.

Prednosti su ekonomičnija obrada, manji broj potrebnih

informatičara, razvoj koncentrisan na jednom mjestu, a

nedostaci su loša saradnja informatičara i korisnika,

otežano korištenje niza alata i gotovih aplikacija kojih je

bitno manje nego za personalne računare, manja

fleksibilnost, manji osjećaj odgovornosti informatičara.

2. Decentralizovana struktura IS-a: Razvoj

informacione tehnologije kroz sve veće mogućnosti

personalnih računara, pojavu serverskih računara i razvoj

računarskih mreža, omogućio je izgradnju

decentralizovanih rješenja. Ovaj koncept ima niz prednosti

kao što su računar na stolu korisnika, veća informatička

pismenost i odgovornost za podatke od strane korisnika,

itd. Ali ovakav pristup nosi i probleme razbijanja

427

jedinstvenog informacionog sistema u niz manjih, veće su

cjene obrada a problem je i kako strukturisati računarski

centar u takvim uslovima.

3. Distribuisana struktura IS-a: Ovo rješenje je

kombinacija centralizovane i decentralizovane strukture.

Javilo se kao posljedica razvoja računarske i

komunikacione opreme kao i nastojanja da se nađe

razuman odnos između centralizovanih i decentralizovanih

rješenja. Računari su komunikaciono povezani svagdje

gdje postoji potreba međusobne razmjene podatkovnog

sadržaja. Zbog tih razloga razvijeni su TCP/IP (Transfer

Control Protocol/Internet Protocol) i Ethernet. TCP/IP je

skup propisa (protokola) koji definišu programska rješenja

za umrežavanja računara i drugih mrežnih događaja.

TCP/IP skup protokola postao je industrijski

komunikacioni standard koji podržavaju različiti

proizvođači na različitim topologijama. Naziv Ethernet

objedinjuje način fizičkog povezivanja (kabliranja)

računara sa specifikacijom električnih signala koji putuju

tim kablovima. Kao razvijeniji oblik distribuisanog

rješenja nastao je klijent/server koncept.

4. Zajednička “informatika” za više organizacija: Ovaj

oblik kod nas još nije aktuelan, što ne znači da nije moguć.

Pojavljuje se kada se više firmi udružuje u neki zajednički

poduhvat tako da organizuju zajedničku informatiku koja

pruža usluge svim takvim osnivačima.

23.8. Informacioni sistem preduzeća

Informacioni sistem može se definisati kao skup

organizovanih postupaka koji daju željeni izlaz.

Informacija je neka konkretna ili apstraktna jedinica koja

smanjuje neizvjesnost o budućem stanju ili događaju. Na

primjer, informacija o tome da će sutra biti lijepo vrijeme i

da neće padati kiša smanjuje našu neizvjesnost o tome

hoće li neko sportsko takmičenje sutra biti održano na

vanjskom igralištu ili u zatvorenom prostoru.

Postoje mnogi primjeri informacionih sistema i različite

vrste njihovih korisnika. Naravno, informacioni sistem ne

mora biti baziran na korišćenju informacionih i

komunikacionih sistema i tehnologija, ali se danas, kada se

428

govori o informacionim sistemima, ne može zaobići

njihovo organizovanje uz podršku računara. Jer, upravo ih

računar čini automatizovanim (u procesu prikupljanja i

raspodjele informacija) i efikasnim (u smislu brzine i

tačnosti obavljanja postavljenih zadataka).

Osnovne mogućnosti informacionih sistema podržanih

računarom su:

- Obavljaju numeričke proračune velikog obima u vrlo

kratkom vremenu,

- Osiguravaju brzu i preciznu komunikaciju, te saradnju

unutar i između organizacija,

- Pohranjuju veliku količinu podataka i informacija

kojima se pristupa jednostavno i brzo uz zauzimanje

malog prostora,

- Osiguravaju brz, jednostavan i jeftin pristup podacima

s raznih mjesta,

- Izvode interpretaciju ogromnih količina podataka,

- Povećavaju efektivnost i efikasnost rada većeg broja

ljudi u grupama s jednog ili više različitih mjesta, i

- Automatizuju većinu procesa.

Veliki broj podataka kojima smo "okruženi" uslovio je

potrebu uvođenja reda da bi se oni lakše i efikasnije

koristili - potrebno ih je grupisati u srodne skupove. Na

primjer: podaci o stanovništvu, podaci o zaposlenima,

podaci o učenicima i studentima, podaci o vlasnicima

stanova i stambenih zgrada, podaci o vozilima, podaci o

zemljištu, podaci o stočnom fondu, podaci o prometu

roba i usluga, podaci o prometu i toku novca, i dr. Ove

podatke potrebno je registrovati, odnosno uskladištiti

(memorisati, zapamtiti)130, čuvati i učiniti ih pristupačnim

u trenutku kada oni budu potrebni. Pri tome je

neophodno raspolagati efikasnim metodama i tehničkim

sredstvima za prikupljanje, memorisanje, obradu i

prenos ovih podataka. Tu funkciju u organizacionim

sistemima, kakvo je preduzeće ili ustanova, obavlja

poslovne informacioni sistem.

130 Konvencija je da se „memorisanjem“ (pamćenjem) naziva

privremeno smještanje u glavnu memoriju (RAM), a

„skladištenjem“ (eng. storaging) naziva se trajnije smještanje

podataka na sekundarne i eksterne memorijske jedinice

(magnetski i optički diskovi, USB memorijske jedinice, i dr.).

429

Informacioni sistem preduzeća definišemo kao “skup

ljudi i tehničkih sredstava koji po određenoj

organizaciji i metodologiji obavljaju prikupljanje,

memorisanje, obradu, čuvanje, zaštitu i dostavljanje na

korišćenje podataka i informacija” (L.R). Kako se iz

definicije može uočiti, funkcija takvog IS-a je

dokumentovanje i informisanje. Podaci i informacije

najčešće služe kao podloga za donošenje odluka pomoću

kojih se upravlja preduzećem, pa takav informacioni

sistem redundantno nazivamo još i upravljačkim

informacionim sistemom. Dakle, osnovne funkcije

informacionog sistema su: dokumentovanje i

informisanje.

Funkcija dokumentovanja obezbjeđuje dokumentacionu

podlogu za sve poslovne aktivnosti preduzeća. Funkcija

informisanja ostvaruje se u svrhu upravljanja preduzećem.

Od poslovanja preduzeća očekuje se da:

a) neprkidno povećava stepen efikasnosti svog

funkcionisanja uz pomoć optimalnog

angažovanja svojih resursa i na taj način

postigne željene rezultate,

b) postane aktivan činilac na globalizovanom

svjetskom tržištu izgradnjom bilateralnih i

multilateralnih veza, što podrazumijeva

realizaciju efikasne i brze komunikacije između

organizacija, kao i između organizacija i

saradnika i

c) obezbijedi asortiman proizvoda (robe) i/ili usluga

koji je atraktivan i tražen na tržištu i da

obezbijedi visok kvalitet svojih proizvoda i/ili

usluga.

Poslovne organizacije imaju potrebe za informacionim

sistemom i to kod:

-kontrole zaliha proizvoda, prodaja, platnih spiskova,

akcija na tržištu, cijena roba.

-donošenja odluka sumiranjem i upoređivanjem podataka,

-razmjene podatka i informacija između pojedinaca i

sektora na različitim lokacijama,

-čuvanja i organizacije informacija o trendovima kupaca,

proizvodima konkurencije ili cijene rada.

430

Uvođenjem informacionih sistema u poslovni sistem131,

omogućava se:

-brza i precizna obrada podataka,

-arhiviranje velike količine podataka,

-brza razmjena podataka,

-trenutni pristup informacija,

-prevazilaženje fizičkih granica poslovnih sistema,

-automatizacija,

-podrška donošenju odluka,

-akumulacija znanja poslovnih sistema i

-učenje na prethodnim iskustvima.

Uvođenjem informacionog sistema treba da se postigne

mjerljiva i nemjerljiva korist za poslovni sistem.

-Mjerljiva korist-se može izraziti u novcu, ona obuhvata

uštede i povećanje prihoda usled korišćenja infor.

sistema.Ušteda obuhvata smanjenje cene rada, cene

nabavke, cijene proizvoda i smanjivanje zaliha. Povećanje

prihoda obuhvata povećanu prodaju na postojećim

tržištima, kao i proširenju tržišta.

-Nemjerljiva korist- se teško kvantifikuje, i ispoljava se

indirektno preko parametara kao što su pobošljana usluga

prema kupcima, veći kvalitet proizvoda, poboljšani uslovi

rada, planiranje.

Da bi organizacija mogla ispuniti gore navedena

očekivanja, ona po pravilu formuliše slijedeće zahtjeve

prema informacionom sistemu:

1) da doprinosi povećanju stepena efikasnosti

funkcionisanja preduzeća,

2) da se neprestano prilagođava dinamičnim

uslovima tržišta, kao i brzim promjenama u

samoj organizaciji,

3) da obezbijedi prihvatanje raznorodnih i

nekompatibilnih (multimedijalnih) informacija

(podataka) koje stižu na najrazličitiji način,

posredstvom povezanih hardverskih i

softverskih resursa različitih generacija do

131 Poslovnim sistemom smatramo svaki sistem u kojem se

izvode neke poslovne aktivnosti da bi se ostvarili tehnološki,

ekonomski i društveni ciljevi. Za funkcionisanje poslovnog

sistema neophodne su informacije.

431

preduzeća, kao što su: LAN, Intranet, WAN,

Internet, EDI, WAP itd., i

4) da smanjuje troškove poslovanja i razvoja.

Osnovni (opšti) cilj informacionog sistema je stvaranje

preduslova za bolje funkcionisanje poslovnog sistema

(preduzeća), a time i postizanje boljih rezultata

poslovanja. Osnovni kriterij za realizaciju IS-a preduzeća

je da prava informacija u pravo vrijeme dođe na pravo

mjesto i uz minimalne troškove.

Svako preduzeće posjeduje i mora posjedovati

informacioni sistem ili neki njegov dio, iako ga možda

tako ne zove. Negdje su funkcije informacionog

sistema organizovane integralno, u sektoru za

informatiku, negdje u finansijsko-računovodstvenom

sektoru, negdje u kadrovskom, a negdje u INDOK-u 132 .

Da bi preduzeće moglo da definiše svoje ciljeve i

usmjeri svoju aktivnost na njihovo ostvarenje, potrebno je

da raspolaže sistemom informacija, koji obezbjeđuje

potrebne inpute za normalno funkcionisanje poslovanja.

Informacioni sistem omogućava poslovnom sistemu da

dođe do saznanja o tekućim dešavanjima u određenoj

sredini, o mogućim kriznim situacijama u grupaciji, grani

ili privredi. Potrebno je izgraditi takav informacioni sistem

koji će osigurati željene informacije sa povratnom (feed-

back) spregom, jer se na taj način postižu željeni rezultati

u odlučivanju. Informacioni sistem omogućava

prikupljanje podataka iz internih i eksternih izvora,

obradom ih pretvara u informacije i te informacije prenosi

menadžerima svih nivoa, kako bi efikasno donijeli odluke

u planiranju, izvršavanju i kontroli poslova i radnih

zadataka.

Cilj informacionog sistema u preduzeću je da svi

zaposleni raspolažu informacijama koje su im potrebne u

poslovima odlučivanja, planiranja, izvršenja i kontrole.

Informacioni sistem u svoje djelovanje uključuje osobe

(učesnike), podatke i informacije, softver, hardver i

procedure.

Informacioni sistem obuhvata i kompjuterizovan i

nekompjuterizovani dio obavljanja informacionih

djelatnosti, što znači da informacioni sistem postoji čak i

132 Kraći, zastarjeli naziv za informatika i dokumentaristika.

432

onda kada nemamo računarskih i ostalih IKT133

sredstava i automatske obrade podataka. Stoga, u

zavisnosti od primijenjene informacione tehnologije,

razlikujemo:

- konvencionalni (klasični) informacioni sistemi i

- računarom podržani informacioni sistemi.

Najviši nivo razvijenosti imaju računarom podržani IS-i

koji su ciljno orijentisani na obezbjeđenje najvišeg

stepena podrške odlučivanju i upravljanju.

23.9. Klasifikacija informacionih sistema

Svaki poslovni sistem ima neku vrstu IS koji sadrži

informacije neophodne različitim korisnicima unutar

poslovnog sistema ili drugim subjektima u njegovom

okruženju. Informacioni zahtjevi koje postavljaju korisnici

mogu biti ispunjeni u različitom stepenu, što zavisi od

nivoa razvijenosti IS-a.

Informacioni sistemi su veoma dinamična kategorija

podložna stalnim zahtjevima, prije svega funkcije

upravljanja, za razvijanjem i unapređivanjem. Različit nivo

razvijenosti i dinamičnost strukture informacionog sistema

uticali su na to da postoji veliki broj različitih vrsta

poslovnih informacionih sistema. Klasifikacija IS

(klasifikacija 1) može se izvršiti prema:

- usmjerenosti,

- dijelovima procesa rada koji obuhvataju,

- međusobnoj povezanosti dijelova iz kojih se sastoje,

- nivoima odlučivanja,

- tehničkoj osnovi na kojoj su razvijeni,

- sistemu procesa obrade podataka koji se primjenjuje.

Prema usmjerenosti postoje IS-i usmjereni pretežno na

prošle događaje (DP-Data Processing) i IS-i usmjereni i na

prošle i na sadašnje i na buduće događaje (upravljački IS).

133 IKT – informacione i komunikacione tehnologije je

skraćenica za skup metoda i sredstava iz oblasti računarstva i

telekomunikacija (engl. skr. ICT) koji pomažu u prikupljanju,

čuvanju, obradi i prenosu podataka i informacija. Do 2000.

godine u EU je korišten termin IT (informacione tehnologije).

Naime, razvojem inteligentnog (pametnog) telefona, u kojem su

objedinjene i informacione tehnologije (računar) i

komunikacione tehnologije (telefon), nastala je potreba da se

umjesto termina IT ubuduće sve češće koristi termin IKT.

433

Prema poslovnim funkcijama koje se realizuju ili prema

dijelovima procesa rada koji obuhvataju u okviru

poslovnog IS-a obično može da se izdvoji više podsistema,

koji funkcionišu prema određenoj strukturi konkretnog

poslovnog sistema. Dakle, s obzirom na sistem poslovanja

i definisane poslovne politike, svaki poslovni sistem

utvrđuje svoju organizacionu strukturu i prema njoj

projektuje i izgrađuje svoj IS, dijeleći ga na specifične

podsisteme.

Prema povezanosti dijelova iz kojih se sastoji IS može da

bude integrisan i neintegrisan. Neintegrisani IS čini skup

više nepovezanih pojedinačnih IS-a. Integrisani IS čine

više međusobno povezanih podsistema, npr. finansijsko,

robno, materijalno, plate, kadrovi.

Prema nivou odlučivanja kojem služe IS-i se mogu

podijeliti na:

- IS-e za operativne odluke,

- IS-e za taktičke odluke i

- IS-e za strateške odluke.

Prema tehničkoj osnovi na kojoj su zasnovani IS-i se

dijele na:

- IS-e zasnovane na pretežno neautomatizovanoj obradi

podataka,

- IS-e zasnovane na automatizovanoj obradi podataka.

Prema procesu obrade podataka koji se primjenjuju,

razlikuju se IS-i zasnovani na:

- serijskoj obradi (Batch Processing),

- „off-line“ obradi,

- „on-line“ obradi.

Prema periodu koji karakterišu njihovo uvođenje i razvoj,

tj. prema savremenosti njihove upotrebe, dijelimo ih na:

- IS za obradu podataka (DP-Data Processing)

- Upravljački IS-i (MIS-Management Information

Systems)

- IS-i za podršku odlučivanju (DSS-Decision Support

Systems) i

- Ekspertni sistemi (ES-Expert Systems).

434

Informacioni sistemi se mogu klasifikovati još na nekoliko

načina (klasifikacija 2): prema organizacionoj strukturi,

prema funkcionalnoj oblasti, prema pruženoj podršci i

prema arhitekturi sistema.

Prema organizacionoj strukturi:

-odjeljenski informacioni system - često organizacija

koristi nekoliko aplikativnih programa u jednoj

funkcionalnoj oblasti ili odjeljenju.

-informacioni sistem preduzeća - dok je odjeljenski

informacioni sistem obično povezan sa funkcionalnom

oblašću, IS preduzeća je zbir svih odjeljenskih aplikacija u

kombinaciji sa aplikacijama drugih funkcija.

-međuorganizacioni sistemi - neki informacioni sistemi

povezuju više organizacija.

Prema funkcionalnoj oblasti na:

-računovodstveni i finansijski sistem (podsistem prihoda,

rashoda, glavne knjige, finansijske kontrole, revizije),

-proizvodni informacioni sistem (upravljanje unutrašnjom

logistikom, upravljanje materijalom, planiranje

proizvodnje..),

-marketinški informacioni sistem (određivanje cijene

proizvoda ili usluga, produktivnost prodavaca, analiza

prodaje i trendovi) i

-informacioni sistem upravljanja ljudskim resursima

(podsistem zaposlenih, praćenje kandidata, praćenje radnih

mjesta).

Klasifikacija prema pruženoj podršci:

-sistem obrade transakcija (TPS) podržava praćenje,

sakupljanje, čuvanje, obradu i slanje glavnih poslovnih

transakcija organizacija,

-upravljački informacioni sistem (MIS) podržava

funkcionalne aktivnost i menadžere,

-sistem upravljanja znanjem (KMS) podržava potrebu svih

zaposlenih za korporativnim znanjem,

-sistem za automatizaciju kancelarijskih poslova (OAS)

podržava rad kancelarijskih radnika,

-sistem podrške odlučivanju (DSS) pruža podršku

prvenstveno pri donošenju analitičih i kvantitativnih

odluka,

435

-informacioni sistem preduzeća (EIS) pruža podršku

direktorima,

-sistem podrške grupama (GSS) pruža podršku

menadžerima koji rade u grupama,

-inteligentni sistemi podrške obuhvataju komponentu

znanja, kao što je ekspertski sistem ili neuronska mreža.

Klasifikacija prema arhitekturi je:

-sistem baziran na centralnom računaru,

-samostalni personalni računar (PC),

-distribuirani ili umreženi računarski sistem.

23.9.1. Funkcionalni informacioni sistemi

Da bi sagledali ulogu informacionog sistema treba da

utvrdimo čemu on služi i šta predstavlja u preduzeću kao

sistemu. Informacioni sistem služi svim funkcijama

(horizontalna integracija) i upravljačkim nivoima

(vertikalna integracija). Informacioni sistem se projektuje

za postojeći realni sistem i tretira se kao njegovo

poboljšanje. On podržava kontrolne procese u preduzeću

pa je njegovo projektovanje dio razvoja sistema

upravljanja. Nedostatak informacija naročiti dolazi do

izražaja pri poboljšanju organizacije i poslovanja,

osvajanju novih proizvodnih programa, naglih promjena u

okruženju (tržišta, pravnih normi, itd.). Odjeljenja za

logistiku, poslovne operacije, marketing, kao i

računovodstvo i finansije predstavljaju glavne

funkcionalne oblasti u kompaniji. Informacioni sistemi

pravljeni su unutar svake funkcionalne oblasti da bi

podpomogli date oblasti povećavajući njihovu internu

efikasnost.

Odjeljenja za logistiku/poslovne operacije, marketing, kao

i računovodstvo i finansije predstavljaju glavne

funkcionalne oblasti u kompaniji. Prema tradiciji,

informacioni sistemi pravljeni su unutar svake

funkcionalne oblasti da bi potpomogli date oblasti

povećavajući njihovu internu efikasnost. Međutim,

tradicionalna funkcionalna hijerarhijska struktura možda

nije najbolja za neke organizacije, jer izvesni poslovni

procesi mogu da obuhvataju aktivnosti koje se obavljaju u

nekoliko funkcionalnih oblasti. Jedno od mogućih rešenja

je da se organizacija preprojektuje ili obnovi, a s druge

436

strane to bi mogao biti i integrisani pristup. Integrisani

pristup zadržava funkcionalna odeljenja, ali stvara

informacioni sistem za podršku koji potpomaže

komunikaciju, koordinaciju i kontrolu.

Karakteristike funkcionalnih IS. Hijerarhijska

organizaciona struktura izgrađena je na funkcionalnim

oblastima. S druge strane, ove funkcije podržane su

funkcionalnim informacionim sistemima.

Slika x1. Funkcionalni IS

Zajedničke karakteristike funkcionalnih informacionih

sistema su:

- sastoji se od nekoliko manjih informacionih sistema

koji podržavaju posebne aktivnosti koje se obavljaju u

funkcionalnoj oblasti.

- specifične aplikacije IS-a u svakoj funkcionalnoj

oblasti mogu da se integrišu kako bi se formirao

koherentan funkcionalni sistem odjeljenja, a mogu i

da budu potpuno nezavisne. Druga mogućnost je da se

neke aplikacije unutar svakog modula integrišu

prelazeći granice odjeljenja, kako bi se prilagodile

poslovnom procesu.

- funkcionalni informacioni sistemi imaju interfejse

jedan prema drugom kako bi formirali informacioni

sistem na nivou cijele organizacije. Poseban

funkcionalni informacioni sistem može da se koristi

437

kao jezgro ovog informacionog sistema na nivou

preduzeća.

- Neki organizacioni informacioni sistemi imaju

interfejs prema okruženju.

- aplikacije informacionih sistema podržavaju tri nivoa

aktivnosti u organizaciji: operativni, upravljački i

strateški.

Složeni informacioni sistemi razvijeni su da bi se

prikupljali podaci o kupcima, demografski podaci (starost,

rod, nivo prihoda) i prioritetni izbori. IT može da pomogne

da se napravi baza podataka o kupcima za postojeće kao i

za potencijalne kupce. Podaci o kupcima čuvaju se u

korporacijskoj bazi podataka ili u specijalnim bazama

podataka za marketing, da bi u budućnosti mogli da se

analiziraju i koriste.

23.10. Vrste informacionih sistema

Postoji veći broj definicija i podjela informacionih sistema.

Prema djelatnosti za koju je informacioni sistem

predviđen, oni se dijele na informacione sisteme:

• proizvodnih preduzeća,

• organa uprave,

• banaka,

• osiguravajućih društava,

• aerodroma

Informacioni sistemi proizvodnih preduzeća mogu se

podijeliti na dva sistema, koji međusobno komuniciraju i

razmjenjuju podatke. To su:

• poslovni informacioni sistem i

• tehnički informacioni sistem.

23.10.1. Informacioni sistemi proizvodnih preduzeća

Pored podizanja organizacijske razine pripremnih, te

proizvodnih i uslužnih poslova, omogućavanja

mendžmentu kvalitenijeg upravljanja i kontrole procesa

pripreme i proizvodnje, informacioni sistemi trebaju

omogućiti i komuniciranje s kupcima i dobavljačima na

potrebnom nivou.

438

Ne radi se samo o nužnosti praćenja nivoa i kvaliteta

logističke podrške pripremi proizvodnje i samoj

proizvodnji, koja je višestruko povećala proizvodnost

(CAD sistemi u konstruiranju, CAPP sistemi u izradi

tehnologije, NC, CNC mašine i fleksibilni sistemi u

proizvodnji), već i o potrebi razmjene crteža i tehnoloških

postupaka, naručivanju materijala, otpremi proizvoda

označenih EAN kodom, te naplati i plaćanju prema

aktuelnim standardima i postupcima poslovanja u

industrijama razvijenih zemalja.

23.10.2. Struktura integrisanog informacionog sistema,

zasnovana na organizacionim funkcijama preduzeća

Struktura integralnog informacionog sistema proizvodnih

preduzeća,

koji se dijeli na podsisteme, može biti utvrđena prema

osnovnim

organizacionim funkcijama preduzeća, koje treba povezati,

odnosno

integrirati.

Ne postoji neka univerzalna i stroga struktura funkcija, ali

se može

konstatovati da su tipične funkcije, odnosno podsistemi

informacionog

sistema u proizvodnom preduzeću:

• menadžment i kontroling,

• razvoj i konstruiranje proizvoda,

• ugovaranje, komercijala i kalkulacija,

• marketing i prodaja,

• izrada tehnoloških postipaka, CNC programa i alata,

• nabava, skladištenje materijala i praćenje zaliha, te

skladištenje gotovih proizvoda,

• planiranje i praćenje proizvodnje,

• proizvodnja i obavljanje usluga,

• računovodstveno praćenja,

• finansijsko praćenje,

• održavanje kapaciteta i infrastrukture,

• kadrovski poslovi,

• osiguranje kvaliteta i i praćenje laboratorija,

Glavno rukovodstvo može se takođe smatrati posebnom

funkcijom. Pri

439

tome ne mora svako preduzeće biti organizovano sa svim

navedenim

funkcijama, kao što je na primjer slučaj kod malih

preduzeća. Isto tako,

značaj pojedinih podsistema je različit za različita

preduzeća, s obzirom

na vrstu i tip proizvodnje, odnosno vrstu usluga.

U procesnoj industriji (cementare, rafinerije, šećerane), te

uslužnim

djelatnostima (cestovni, željeznički i ostali transporti),

održavanje

predstavlja jedan od najvažnijih podsistema. Dobro

održavanje opreme i

postrojenja je preduslov i osnova uspješne proizvodnje i

obavljanja

usluga.

Kod pojedinačne i maloserijske proizvodnje komadne

robe, osnovu

proizvodnje predstavlja osiguranje različitih resursa, kao

što su

proizvodni kapaciteti, alati, materijali, tako da je za ovakva

preduzeća

najznačajniji podsistem upravljanja proizvodnjom.

Kod preduzeća uslužnih djelatnosti nema podsistema za

razvoj i

konstruiranje proizvoda.

Svaka od navedenih funkcija ima svoje informacione

potrebe. Generalno

se može kazati da logični informacioni podsistemi treba da

prate

funkcionalne linije preduzeća.

Nižu formu podsistema predstavlja modul. Modul je dio

podsistema koji

predstavlja informatičku podršku dijelu funkcije, koji je

relativno

samostalan u svom radu. Kao primjer može se navesti

podsistem

″nabava, skladištenje materijala ...″ koji ima module

nabava, skladište

(zalihe) i skladište gotovih proizvoda.

Svaki funkcionalni podsistem informacionog sistema ima

svoje

440

jedinstvene datoteke podataka, koje se koriste samo od

strane tog

podsistema. Postoje i datoteke kojima je pristup moguć od

strane više

funkcionalnih podsistema, odnosno od strane više

različitih aplikacija.

Pri tome aplikacije predstavljaju dijelove jednog cjelovitog

programskog

rješenja, namijenjenog za poslovne informacioni sisteme.

Ove datoteke se zbog toga organizuju u zajedničku

(generalnu) bazu

podataka, kojom se upravlja putem sistema za upravljanje

bazom

podataka (data base management system – DBMS).

Pored aplikativnih programa, koji se pišu specijalno za

svaki podsistem,

postoje i aplikacije koje "pokrivaju" više podsistema.

Povezivanje svih podsistema preko odgovarajućih tokova

podataka,

preko zajedničke baze podataka i jedinstvenih programskih

aplikativnih

rješenja, daje i formira integralni informacioni sistem

preduzeća,

odnosno organizacije.

Tabela Spisak podsistema, modula i podmodula ERP

programskog paketa

23.10.3. Oprema i resursi potrebni za integrisani

informacioni sistem

Integrisani informacioni sistemi pretpostavljaju korištenje

računarske opreme i mreže za njeno povezivanje. Samo

primjenom mreže računara može se uspostaviti dobro

organizovan informacioni sistem koji će omogućiti

svakom korisniku da može dobiti traženu informaciju na

vrijeme i na bilo kojem mjestu.

23.11. Efekti uvođenja integrisanog informacionog

sistema

Primjena IISa treba da:

• doprinese ukupnoj efikasnosti preduzeća,

• ubrza protok informacija i vrijeme obrade podataka,

441

• poveća tačnost obrade podataka,

• omogući preuzimanje rutinskih poslova,

• poveća mogućnost za donošenje sigurnijih i efikasnijih

odluka,

• poveća finansijske efekte,

• omogući primjenu savremenih računarom podržanih

tehnologija obrade u proizvodnji,

• omogući bržu komunikaciju među strojevima, kao i bržu

komunikaciju između ljudi i strojeva,

• omogući brže komuniciranje s okolinom (kupcima,

dobavljačima, bankama itd.).

Važno je naglasiti da cilj uvođenja IISa nije samo

informatizacija preduzeća, nego i omogućavanje

racionalizacije ukupnog poslovanja preduzeća i njegove

organizacije.

4. TRENDOVI U RAZVOJU TEHNOLOGIJA I

NOVE EKONOMIJE Višegodišnja odvojenost Bosne i Hercegovine od svjetskih

razvojnih trendova, zahtijeva njihovo proučavanje i

traženje svog mjesta u slijedećim trendovima:

• globalizacija,

• nova ekonomija,

• CAX (Computer Aided X) tehnologije i računarstvo,

• brzi razvoj proizvoda,

• novi materijali,

• nove proizvodne tehnologije,

• logistika proizvodnje,

• nove informacione tehnologije,

• novi pristup menadžmentu,

• visoko automatizirani obradni sistemi,

• novi pristup obrazovanju.

Novu ekeonomiju karakterišu dva trenda:

• intenzivna globalizacija poslovanja i

• informacione tehnologije.

Nove tehnologije nude vrhunske mogućnosti firmama da

izgrade kooperativne odnose sa kupcima i dobavljačima, te

poboljšaju svoju efikasnost i prošire poslovne vidike i

organizacione oblike (virtuelne organizacije).

Razvoj novih CAX (CAD, CAM, CAP, CAPP, CAQ,

CAPC) softverskih alata za podršku radu kod tehničkih,

odnosno inženjerskih poslova u razvoju proizvoda,

442

značajno je povećao efikasnost i efektivnost rada kod ovih

poslova.

Hardver i softver nastavljaju svoj razvoj dramatično

velikim koracima. O osnovnim trendovima u ovom

području bilo je ranije govora.

Zahtjevi savremenog svjetskog tržišta (širok asortiman

proizvoda, visok kvalitet, konkurentna cijena) uslovljavaju

brzi razvoj proizvoda i njegovu proizvodnju. Nasuprot

tradicionalnom pristupu faznog razvoja proizvoda i

njegove tehnologije izrade, pristupa se istovremenom radu

na procesu konstruisanja i izrade proizvoda

(Concurrent Engineering, odnosno simultani

inženjering).

Primjenom CAD programskih paketa za inženjerski dizajn,

te integrisanih CAD/CAM sistema za spregnuti inženjerski

dizajn i proizvodnju, omogućava se brža izrada proizvoda,

te brža izrada varijanti prototipa. U 90tim godinama

dvadesetog vijeka javila se nova etapa, s bitnom

promjenom koncepcije proizvodnje, s grupom proizvodnih

postupaka RP&M (Rapid Prototyping and

Manufacturing), tj. brza izrada prototipa i dijelova. Kod

ovih postupaka, izrada se obavlja sukscesivnim

dodavanjem materijala do konačnog oblika.

Dio posebno važan za mašince:

Cilj moderne proizvodnje je da se smanje troškovi

materijala, čiji je udio u troškovima proizvodnje 30-80 %.

Nove proizvodne tehnologije razvijaju se s ciljem

smanjenja vremena izrade, povećanja tačnosti i kvaliteta,

te smanjenja gubitka materijala pri obradi.

U logistici proizvodnje učinjeni su veliki koraci ka

stvaranju fleksibilne, potrebama kupaca orijentisane,

protočne proizvodnje. Pored glavnih predstavnika japanske

proizvodne filozofije

(proizvodnja bez zaliha, proizvodnja bez grešaka, JIT,

Kanban) i zapadne proizvodne filozofije

(MRP, MRP II, MRP III), novih strategija i metoda u

održavanju (CBM, TPM), savremenih

organizacijskih koncepcija (simultani inženjering, vitka

tvornica, fraktalna proizvodnja, virtualne

tvornice), razvijeni su i pristupi kontinuiranog poboljšanja

procesa i organizacije (Kaizen,

443

TQM), odnosno radikalnih promjena i redizajna poslovnih

procesa – BPR.

Dio i za mašince i za ekonomiste: Integrisani informacioni sistemi

predstavljaju radni i upravljački alat za

potrebe funkcioniranja

poslovnog sistema i pretpostavku za uspješan

rad menadžmenta. Od transakcijskih obrada

koje

su rješavale pojedinačne zahtjeve odjela,

razvili su se integrirani sistemi koji se

temelje na

relacijskim bazama podataka, sadrže sve

relevantene podatke za rad preduzeća, te

njegovo

komuniciranje s okruženjem. U njima se za

potrebe menadžmenta ugrađuju modeli

optimizacije

ili izbora povoljnih varijanti za donošenje

upravljačkih odluka.

Novije rješenje upravljačkih informacionih

sistema prestavljaju ERP (Enterprise Resource

Planning) sistemi, prošireni novim

mogućnostima IT, te potrebama povezivanja

preduzeća u

virtualne oblike organizacije.

Za rad integriranih informacionih sistema

potrebni su: računarska mreža s mrežnom

opremom,

server, te radne stanice.

Cilj je da se ostvari informatizacija i

integracija podataka i poslovnih funkcija.

Time se

menadžmentu stvara osnova za optimizacijom i

racionalizacijom poslovanja.

444

Na bazi primjene novih informacionih

tehnologija, omogućeno je proširenje

mogućnosti

integriranih informacionih sistema kroz:

• primjenu bar-koda i RF terminala za rad

visokoregalnih skladišta, te praćenje

proizvodnje,

• telebanking za neposredno plaćanje,

• e-trgovinu i

• elektronsko poslovanje koje podrazumijeva

totalnu digitalizaciju poslovnog vrijednosnog

procesa.

Dio i za mašince Modernizacija upravljanja alatnim strojevima

počinje 1947. godine, razvojem programskog

upravljanja putanjom alata. Nakon toga se

javljaju: CNC, DNC stojevi i obradni sistemi,

te

fleksibilni proizvodni sistemi (povezuju

automatski transport, obradu, izmjenu alata i

automatizirano skladištenje).

445

1. INFORMACIJE I INFORMACIONI SISTEMI

U cilju dobijanja svrsishodne informacije, potrebno je

izvršiti adekvatnu obradu podataka i konverziju podataka u

informacije. Data processing je termin koji označava

proceduru transformacije podataka u informacije, a koja

obuhvata sljedeće operacije:

- Unos podataka

a) Zapis transakcije podatka na medij za obradu

podatka

b) Kodiranje podatka u neki oblik za lakše korištenje

c) Arhiviranje podatka za buduće korištenje

d) Selekcija nekih dijelova informacije za buduća

korištenja

- Transformacija podataka

a) Obrada s aritmetičkim operacijama

b) Sumiranje u rezultantnu informaciju

c) Klasificiranje podataka u adekvatne,

identifikacione grupe

(1) Kategoriziranje podataka u identifikacione

sekvence

(2) Sortiranje podataka

(3) Ujedinjenje dvije ili više grupa na bazi

klasificiranog sadržaja jedne ili više grupa

(4) Združivanje na osnovu željenih karakteristika

grupa podataka

- Izlaz informacija

a) Prezentacija rezultata korisniku

b) Kopiranje za buduće potrebe i druge korisnike

c) Prenos memorisanih podataka na druga odredišta.

Informacije igraju presudnu ulogu u menadžerskom

odlučivanju. Zbog toga je veoma važno razlikovati pojam

informacije od pojma podatka, koji označava skup

simbola koji saopštava stanje stvari (što ne znaci da ono

što govori mora biti tačno i istinito), ali koji ne mora biti

sam po sebi razumljiv ili relevantan za osobu, ili

elektronsku opremu koja ga sadrži, šalje ili prima. U

suštini, informacije imaju menadžersku namjenu, dok sami

podaci nemaju.

446

1.2. Informacioni sistem preduzeća

Veliki broj podataka kojima smo "okruženi" uslovio je

potrebu uvođenja reda da bi se oni lakše i efikasnije

koristili. Te podatke potrebno je registrovati, odnosno

zapamtiti, čuvati i učiniti ih dostupnim u trenutku kada oni

budu potrebni. Pri tome je neophodno raspolagati

efikasnim metodama i tehničkim sredstvima za

prikupljanje, memorisanje, obradu i prenos ovih podataka.

Tu funkciju obavlja informacioni sistem.

Informacioni sistem preduzeća definiše se kao skup ljudi

i tehničkih sredstava koji po određenoj organizaciji i

metodologiji obavljaju prikupljanje, memorisanje, obradu i

distribuciju podataka i informacija. Sami podaci i

informacije najčešće služe kao podloga za donošenje

odluka pomoću kojih se upravlja preduzećem, pa se takav

informacioni sistem naziva još i upravljačkim

informacionim sistemom. Upravljački informacioni

sistem obezbjeđuje informacije o radu sistema (povratna

sprega) na osnovu kojih rukovodstvo upravlja poslovnim

sistemom, pa kao takav predstavlja ''krvotok'' savremene

organizacije, jer pruža ''hranu'' donosiocima odluka u

rješavanju problemskih situacija.

447

Slika 1. Uloga upravljačkog informacionog sistema u

preduzeću

Osnovne funkcije informacionog sistema su

dokumentovanje, kojim se obezbjeđuje dokumentaciona

podloga za sve poslovne aktivnosti preduzeća i

informisanje, kojim se obezbjeđuju relevantne informacije

u svrhu upravljanja preduzećem.

Osnovni cilj informacionog sistema je stvaranje

preduslova za bolje funkcionisanje poslovnog sistema

(preduzeća), a time i postizanje boljih rezultata poslovanja,

te stoga informacioni sistem treba da bude postavljen tako

da je:

- razumljiv svim korisnicima,

- jednostavan u prezentovanju informacija;

- pouzdan i

- da omogućava dostavljanje informacija u vrlo

kratkim vremenskim intervalima i uz minimalne

troškove.

448

1.3. Komponente informacionog sistema

Strukturu informacionog sistema čine:

1. Hardware (mašinska podrška) računarskog sistema čini

materijalno-tehnička komponenta informacionog sistema,

odnosno fizičke jedinice računarskog sistema namijenjene

procesiranju i prenosu podataka;

2. Software (programska podrška) računarskog sistema

predstavlja nematerijalnu komponentu informacionog

sistema u vidu računarskih programa koji su ugrađeni u

hardver i koji diktiraju način obrade podataka;

3. Dataware ili podaci - ova komponenta obuhvata

podatke, informacije i znanja, shvaćene kao informacioni

resursi koji postaju izuzetno vrijedna imovina svake

organizacije;

4. Lifeware (kadrovska podrška) čine svi ljudi koji

direktno i/ili indirektno učestvuju u radu sa informacionom

tehnologijom, bilo kao profesionalni informatičari, bilo

kao korisinici rezultata obrade podataka;

5. Orgware (organizaciona podrška) obuhvata

organizacione postupke, metode i načine kojima se

usklađuje, tj. koordinira rad svih komponenata

informacionog sistema, kako bi one činile skladnu i

funkcionalnu cjelinu;

6. Netware (prenosna, mrežna komponenta) se odnosi na

računarske mreže za povezivanje računara u cilju razmjene

podataka i komunikacija između fizički udaljenih

računara, pa se može reći da čestu komponentu

informacionog sistema čine telekomunikaciona sredstva i

veze za prenos podataka na daljinu.

Internacionalna federacija za obradu podataka (International Federation for Information

Processing - IFIP) definiše informacioni sistem na sljedeći način: "Informacioni sistem je

sistem koji prikuplja, pohranjuje, čuva, obrađuje i isporučuje informacije važne za

organizaciju i društvo, tako da budu dostupne i upotrebljive za svakog ko se želi njima

koristiti, uključujući poslovodstvo, klijente, zaposlene i ostale. Informacioni sistem aktivni je

društveni sistem koji se može, ali i ne mora, koristiti informacionom tehnologijom."

449

Sve komponente aktivno i trajno djeluju jedna na drugu

kao uzrok i istovremeno kao posljedica, što se naziva

interakcijom ili međudjelovanjem.

Slika 2. Komponente informacionog sistema

1.4. Vrste informacionih sistema

Klasifikaciju informacionih sistema moguće je izvršiti sa

različitih aspekata.

Tako se prema organizacionim nivoima informacioni

sistemi dijele na operativne i menadžerske informacione

sisteme.

450

Slika 3. Podjela IS-a prema organizacionim nivoima

Operativni informacioni sistemi su informacioni sistemi

namijenjeni za obradu podataka nastalih u poslovnim i

tehnološkim procesima, koji obezbjeđuju podatke i

informacije za poslovne operacije. Iako nisu direktno

orijentisani prema odlučivanju, oni su glavni proizvođači

informacija za više klase informacionih sistema. S druge

strane, menadžerski informacioni sistem podrazumijeva

grupu sistema namijenjenih za podršku menadžerske

aktivnosti na svim nivoima odlučivanja.

Prema poslovnim funkcijama i poslovnim procesima

(funkcionalnim oblastima) koje organizacija obavlja,

informacioni sistem može biti grupisan na način koji je

predstavljen na slici 4.

Slika 4. Funkcionalna podjela IS-a

Sa aspekta primjenjene informacione tehnologije razlikuju

se konvencionalni (klasični) i kompjuterizovani

informacioni sistemi, a najviši nivo razvijenosti imaju

upravo kompjuterizovani informacioni sistemi (CBIS –

Computer Based Information System) koji su ciljno

451

orijentisani na obezbjeđenje najvišeg stepena podrške

odlučivanju i upravljanju.

22. UPRAVLJAČKI INFORMACIONI SISTEMI

Svijet u kojem danas živimo karakteriše brz naučno-

tehnički i tehnološki razvoj, koji stalno mijenja tempo

privrednog i društvenog života. Današnji vrijeme

označavamo kao vrijeme tzv. "informatičkog društva", u

kojem dominantnu ulogu imaju tehnologije i metodologije

automatske obrade podataka i informacija. Ukratko,

računar i opšta informatizacija postali su resursi

sadašnjosti i budućnosti pomoću kojih se ubrzava razvoj

privrede i društva.

U takvim uslovima neophodna je i transformacija

(konkretno informatizacija) preduzeća kroz uvođenje

odgovarajuće informacione tehnologije i uspostavljanja

informacionog sistema. Savremena preduzeća nemoguće je

zamisliti bez računara. Mnogi poslovi koji bi zahtijevali

višesatno ili još gore višemjesečno angažovanje čovjeka,

uz pomoć savremenih računara mogu se završiti za

nekoliko minuta ili sati. Oni ne samo da štede vrijeme,

koje u poslovnom svijetu predstavlja ekvivalent novcu, već

smanjuju i frustracije koje može donijeti pozamašna

papirologija. Informaciona tehnologija naročito je značajna

za menadžere u procesu upravljanja preduzećem, jer su

menadžeri prisiljeni, da zbog velike turbulentnosti

okruženja, donose odluke u relativno kratkom

vremenskom periodu. Zbog toga su za potrebe menadžera

razvijeni upravljački informacioni sistemi, koji u suštini

predstavljaju informatizaciju cjelokupnog procesa

upravljanja i to od samog prikupljanja i obrade podataka

(za koje su razvijeni sistemi za transakcionu obradu

podataka i automatizaciju kancelarijskog poslovanja–TPS i

OAS), preko donošenja odluka na svim nivoima

upravljanja (uz pomoć sistema za podršku odlučivanju-

DSS), do rješavanja složenih problema koji zahtijevaju

znanje eksperata (za šta se danas koriste ekspertni sistemi-

ES koji zamjenjuju čovjeka-eksperta). Suština je u tome da

računar i ostala informaciona tehnologija sve više

zamjenjuje ljude ili da im pruža podršku u raznim

oblastima njihovog djelovanja.

452

Svaka nova klasa u okviru MIS-a predstavlja nadogradnju,

modifikaciju i reinžinjering prethodne klase, pri čemu

nijedna klasa (sistem) nije izolovan od ostalih, nego su oni

međusobno povezani i upravo njihovom integracijom se

dolazi do efiksanog upravljačkog informacionog sistema,

koji može da odgovori današnjim potrebama menadžera.

Razvoj MIS-a je dugoročan proces. Svaki postojeći sistem

nastoji se usavršiti, čime stalno dolazi do pojave novih

sistema i novih tehnologija, tako da proces razvoja MIS-a

faktički nema kraja.

Povezujući definicije pojma sistem i informacija može se izvesti

sledeća opšta

definicija informacionog sistema: Informacioni sistem – IS je

sistem u kome se veze

izmedju objekta i veze sistema sa okolinom ostvaruju razmenom

informacija.

Informacioni sitem tehnološkog i/ili organizacionog (poslovnog)

sistema jest onaj

deo tog sistema koji stalno obezbedjuje potrebne informacije za

sve nivoe upravljanja i

odlučivanja i sa te tačke gledišta može mu se pridružiti atribut

upravljački i definisati:

Upravljački informacioni sistem – Uis (Menagment Informatio

Szstem – MIS) je sistem koji

prenosi, čuva i obradjuje podatke i informacije potrebne za

upravljanje. Takodje može mu

se pridružiti atribut podrška odlučivanju i definisati: Sistem za

podršku odlučivanju – SPO

(Decision Support Szstem – DSS) je interaktivni na računaru

zasnovan informacioni sistem

pomaganja, potkrepljivanja struktuiranog, polustruktuiranog

nestruktuiranog odlučivanja.

Sredinom 50-tih godina javlja se veštačka inteligencija – VI

(Artificial Intelligence – AI) kao

disciplina usmerena na razumevanje čovekove inteligencije kroz

konstruisanje računarskih

programa koji oponašaju inteligentno ponašanje.

Jedno od područja veštačke inteligencije su sistemi zasnovani

na znanju koje

obuhvata ekspertne sisteme ES (Expert system – ES). Prema

nekim shvatanjima,

ekspertni sistemi mogu da budu shvaćeni kao posebni slučaj

sistema podrške odlučivanju,

453

dok prema drugim predstavljaju novi stepen razvoja u

evolucionoj lestvici informacionih

tehnologija. Ekspertni sistem je inteligentni računarski program

koji se koristi znanjima i

procedurama zaključivanja radi rešavanja problema koji su

dovoljno teški da njihovo

rešavanje zahteva čovjekovu ekspertizu. Od nedavno, svedoci

smo intezivnog razvoja

automatizovane kancelarije – AK(Office Automation – OA).

Automatizovana kancelarija je

izraz koji označava primenu savremene informacione

tehnologije u realizaciji aktivnosti

kancelarijskih poslova sa ciljem da se obezbedi njihova veća

produktivnost, a time

doprinese višem nivou efikasnosti i efektivnosti funkcionisanja

organozacije.

22.1. Razvoj i klase upravljačkih informacionih sistema

(MIS)

Tržišni uslovi privređivanja, koji zaoštravaju konkurentsku

borbu, povećavaju rizik poslovanja i odlučivanja i

postavljaju sve veće zahtjeve u odnosu na informacione

sisteme sadržane u pitanjima: kako obraditi sve veći broj

informacija potrebnih za efikasno upravljanje

organizacijama u novim, (složenim) uslovima, kako

obezbjediti povezivanje brojnih organizacionih dijelova u

jednu zaokruženu cjelinu, kako obezbjediti brz i efikasan

razvoj svih organizacionih dijelova i organizacije u cjelini

i sl. Informacioni sistemi tipa sistema za obradu

transakcija - TPS (Transaction Processing Systems),

karakteristični za 70-te godine 20-og vijeka, nisu mogli

odgovoriti na takve zahtjeve i potrebe upravljanja, te je

stoga evolucija informacionih sistema ka novim klasama

bila neminovna.

Svaka nova klasa upravljačkih informacionih sistema ne

samo što je povećavala kvalitet i efikasnost rada, već je

istovremeno obezbjeđivala sve veću podršku odlučivanju.

Zahvaljujući tome, savremeni informacioni sistem je

postao neophodan svim upravljačkim nivoima preduzeća,

uključujući i strateški menadžment. U suštini, radi se o

informacionom sistemu koji sve klase povezuje i

454

nadograđuje i koji se najčešće označava pojmom MIS

(Management Information Systems).

Usmjeravanje korištenja računara u područje upravljanja i

odlučivanja imalo je za posljedicu dalji razvoj

informacionih sistema i uvođenje koncepta informacionih

sistema za podršku odlučivanju (DSS – Decision Support

Systems). Razvija se kvalitativno nov pristup odlučivanju;

koriste se modeli operacionih istraživanja, statistički i

simulacioni modeli, na osnovu kojih se može analizirati,

modelirati, planirati, predviđati, simulirati itd. Koncept

informacionih sistema za podršku odlučivanju nastao je

kao rezultat objedinjavanja razvojnih trendova u domenu

informacione tehnologije i modeliranja. Nastanak ovog

koncepta vezuje se za sredinu 70-tih godina, a najveći

domet ostvario je sredinom 80-tih, uvođenjem tzv. grupnih

sistema za podršku odlučivanju (GDSS – Group Decision

Support Systems), kao svojevrsnog spoja sistema za

podršku odlučivanju sa kancelarijskim i komunikacionim

sistemima.

Kraj 80-tih i početak 90-tih godina 20-og vijeka obilježen

je razvojem baza i sistema znanja te ekspertnih sistema

(ES – Expert Systems), koji su dominatno orijentisani ka

strateškom nivou upravljanja i top menadžmentu.

Razvojem ekspertnih sistema teži se ka stvaranju takve

softverske podrške koja će omogućiti simuliranje

ponašanja čovjeka eksperta u određenoj problemskoj

situaciji.

Informacioni sistemi na strateškom nivou izgrađuju se da

bi se suočili sa strateškim problemima i dugoročnim

trendovima u preduzeću i okruženju koji interesuju viši

menadžment. Osnovni zahtjev je uskladiti promjene u

eksternom okruženju sa sposobnostima organizacije.

Informacije koje se nalaze pohranjene u sistemu za obradu

transakcija i menadžment sistemima obično nisu dovoljne

da pruže odgovor na ovo pitanje. Zato se, za potrebe višeg

menadžmenta izgrađuju posebni menadžment informacioni

sistemi poznati pod nazivom sistemi za podršku izvršnim

rukovodiocima ili informacioni sistemi za izvršne

rukovodioce (ESS - Executive Support System).

455

Tabela 1. daje pregled osnovnih karakteristika različitih

klasa upravljačkih informacionih sistema sa stanovišta

njihovih informacionih ulaza, obrade, informacionih izlaza

i korisnika.

KLA

SA

MIS

INFORMA

CIONI

ULAZ

PROCESI

RANJE

(OBRAD

A)

INFORMA

CIONI

IZLAZ

KORISN

ICI

ESS

Interni i

eksterni

podaci

Baze

znanja

Strateški

planovi

Znanje

Multimedij

a

Interakcija

Projekcija

Strateški

planovi

Prezentacij

a znanja

Top

menadžer

i

DSS

Podaci

manjeg

obima

Analitički

modeli

Modeliranj

e

Simulacija

Složene

analize

Multimedij

alni

izvještaji

Modeli

Izvršni

direktori

Superviz

ori

MIS

-KL

Zbirni

podaci

Specifikaci

ja

projekata

Jednostavn

i modeli

Rutinske

analize

Planiranje

Komunicir

anje

Zbirni

izvještaji

Modeli

Odgovori

na upit

Timovi

Srednji

nivo

menadžm

enta

OAS

Dokumenti

Slika, zvuk

Planovi

rada

Rad sa

bazama

podataka

Obrada

dokumenat

a

Dokumenti

Pismo,

planovi

Zapisi

Administ

rativni

radnici i

tehničko

osoblje

TPS

Transakcij

a

Događaji

(Elementar

ne

promjene)

Operacije

sa

datotekam

a

Detaljni

izvještaji

Liste

Sumarni

pregledi

Operativ

no

osoblje

Kontrolor

i

Tabela 1. Karakteristike različitih klasa MIS-a

456

Sa stanovišta menadžmenta i osnovnih upravljačkih nivoa

u preduzeću (operativni, srednji i strateški nivo) može se

reći da su navedene klase MIS dominantno (ali ne i

isključivo) vezane za određeni upravljački nivo na način

kako je to predstavljeno na slici 5. To znači da se ne može

govoriti o isključivoj vezi jedne klase MIS sa jednim

upravljačkim nivoom, već prvenstveno o adekvatnim

mogućnostima određene klase sistema da zadovolji

informacione potrebe menadžera datog nivoa. Potreba i

korištenje više klase MIS ne isključuje, dakle, potrebu

postojanja i korištenja nižih klasa ovih sistema. Svaka

klasa MIS obuhvata sve funkcionalne podsisteme

(proizvodnja, marketing, prodaja, računovodstvo,

finansije...). Isto tako svaka navedena klasa MIS nije

zatvorena i izolovana cjelina već mora biti povezana sa

drugim klasama. Na taj način svaka viša (sljedeća) klasa

apstrahuje mogućnosti (i resurse) prethodne klase,

proširujući ih novim-vlastitim mogućnostima. Ovakva

integracija i nadogradnja traži dosta vremena u razvoju od

TPS do ESS i stvaranju ekonomičnog i efikasnog

upravljačkog informacionog sistema.

Slika 5. Klase MIS i upravljački nivoi

U pogledu definisanja pojma i značenja MIS ne postoji

jedinstveno stanovište. Naime, u stručnoj literaturi postoje

dva pristupa pojmu MIS:

Jedna grupa autora (Stoner J., Wankel C., McLeod i dr.)

pod pojmom MIS (Menadžment informacioni sistem)

457

obuhvata jednu klasu IS, potpuno ravnopravnu sa ostalim

klasama (TPS, OAS, DSS, ESS). Ova klasa IS prvenstveno

je namijenjena “middle” (srednjim) menadžerima. U

daljem tekstu ovakvo, uže značenje pojma MIS simbolički

će se označavati sa MIS-KL (MIS kao klasa IS).

Druga grupa autora (G. Davis, M. Olson i dr.) naglasak

stavlja na skup, odnosno množinu, tj. MIS-Menadžment

informacioni sistemi, tako da taj pojam obuhvata svih pet

osnovnih klasa upravljačkih informacionih sistema. Prema

ovim autorima, svaka klasa IS, pa čak i TPS (istina, u

najmanjoj mjeri) doprinosi boljem odlučivanju i

upravljanju pa je stoga opravdano da se sve ove klase kao

cjelina označe pojmom MIS. Ovakvo, šire značenje pojma

MIS treba razlikovati u odnosu na MIS-KL.

2.2. Sistemi za transakcionu obradu podataka (TPS)

Sistemi za obradu transakcija (Transaction Processing

Systems – TPS) služe za vođenje svakodnevnih i rutinskih

poslovnih transakcija. Oni podržavaju procesiranje

poslovnih i drugih operacija u preduzeću, orijentisani su

prema podacima (a ne prema informacijama kao resursu) i

rutinskoj obradi podataka i kao takvi ne pružaju direktnu

podršku poslovnom odlučivanju. Primjeri ovakvih sistema

jesu: sistem za praćenje narudžbi, sistem sa informacijama

o klijentima, obračun plata, kadrovska evidencija,

otpremanje robe, fakturisanje, hotelski ili transportni

rezervacioni sistemi i sl. TPS ima 3 opšte funkcije:

- Vođenje evidencije - uključuje evidentiranje zapisa

svakoj poslovnoj transakciji u bazu podataka;

- Izdavanje dokumenata - odnosi se na generisanje

raznovrsnih dokumenata potrebnih u poslovanju

kao što su računi, karte, čekovi, virmani i sl.,što je

neophodno za efikasno funkcionisanje poslovnog

procesa i

- Izvještavanje - služi za praćenje, odnosno kontrolu

poslovnog procesa.

TPS je prvenstveno orijentisan ka operativnom osoblju

preduzeca i najnižem nivou nadzora i kontrole, odnosno

"služi" operativnom jezgru organizacije. Zadaci, resursi i

ciljevi na operativnom nivou organizacije unaprijed su

definisani i visoko struktuisani. Npr. odluku o dodjeli

458

kredita klijentu donosi niži službenik prema unaprijed

definisanim kriterijumima. Odluka je, dakle, programirana,

a sve što treba utvrditi je da li klijent ispunjava date

kriterije.

Dvije osobine sistema za transakcionu obradu podataka

vrlo su značajne. Prvo, TPS smanjuju podvojenost između

organizacije i njenog okruženja, jer povezuju okruženje sa

preduzećem, ali i same dijelove unutar preduzeća. Ako

transakcioni sistem ne radi dobro, organizacija ili ne

uspjeva da primi ulaze (narudžbe) iz okruženja ili ne

uspjeva da isporuči izlaze (robu). Drugo, TPS su glavni

proizvođači informacija za druge sisteme u organizaciji,

jer oni prate tekuće poslovanje i odnose sa okruženjem, pa

su pravo mjesto gdje menadžeri mogu dobiti podatke o

trenutnom stanju poslovanja firme i parametrima ukupnog

poslovanja. Znači, izlazne informacije ovog sistema

predstavljaju ulazne veličine za druge klase informacionih

sistema.

Ovi sistemi koriste se da bi se efikasno obavili

administrativni poslovi tj. smanjili administrativni troškovi

poslovanja, i na taj način povećala konkurentnost na

tržištu. Smanjenje administrativnih troškova je, naime,

direktna posljedica smanjenja materijalnih troškova obrade

podataka (npr. zbog smanjene potrošnje pisanih obrazaca i

sl.) i povećanja produktivnosti rada zaposlenog

administrativnog osoblja, a uslijed primjene računara u

obavljanju administrativnih poslova dolazi i do povećanja

produktivnosti rada čitave organizacije. Sistemi za

transakcionu obradu podataka obuhvataju sve

funkcionalne oblasti organizacije i mogu da obezbjede

visok nivo ažurnosti i tačnosti podataka u organizaciji. A s

obzirom da ni jedan poslovni sistem ne može funkcionisati

a da pri tom ne obezbjeđuje osnovne podatke - transakcije

vezane za svoje poslovanje, evidentan je značaj TPS-a za

preduzeće.

22.3. Sistemi za automatizaciju kancelarijskog

poslovanja (OAS)

Priprema kvalitetne informacione podloge za odlučivanje i

efikasna razmjena informacija između učesnika u procesu

pripreme, donošenja i sprovođenja odluka, u velikoj mjeri

459

zavisi od kancelarijskog poslovanja. Kancelarijsko

poslovanje čini važnu kariku u procesima obrade podataka,

uspostavljanju komunikacije i korištenju informacija.

Stoga je unapređenje i razvoj kancelarijskog poslovanja

putem automatizacije, značajan i nezaobilazan faktor

uspješnog razvoja i upravljanja svakom organizacijom.

Sistemi za automatizaciju kancelarijskog poslovanja

(Office Automation Systems – OAS) obuhvataju

računarske uređaje i programske pakete (softver) potrebne

za obradu dokumenata i poruka. "Automatizovana

kancelarija" je izraz koji označava primjenu savremene

informacione tehnike i tehnologije u realizaciji

kancelarijskih poslova, sa ciljem da se obezbjedi njihova

veća produktivnost, a time doprinese višem nivou

efikasnosti i efektivnosti funkcionisanja cjelokupne

organizacije.

Kancelarijsko poslovanje obuhvata nekoliko poslova:

komuniciranje unutar organizacije, komuniciranje između

organizacija, planiranje radnog vremena, upravljanje

projektima, obrada dokumenata, obrada grafike,

arhiviranje i pretraživanje dokumenata, priprema

upravljačkih odluka, priprema i realizacija poslovnih

sastanaka... Ciljevi automatizacije ovih kancelarijskih

poslova su:

- brža, blagovremena i na činjenicama zasnovana

komunikacija, kako unutar tako i između

organizacija,

- viši nivo uređenosti arhive i kraće vrijeme pristupa

i raspolaganja potrebnim dokumentima,

- bolja iskorištenost radnog vremena,

- manji broj izvršilaca kancelarijskih poslova.

- kvalitetnija priprema pravovremenih, pouzdanih i

ažurnih informacija koje su neophodne za

adekvatno upravljanje i rukovođenje,

- efikasna organizacija i vođenje poslovnih

sastanaka,

- manji troškovi realizacije kancelarijskih poslova,

- viši stepen efikasnosti funkcionisanja poslovnog

sistema i cjelokupne organizacije.

Ostvarenje ovih ciljeva pretpostavlja odgovarajuće

strukturne elemente automatizovane kancelarije: hardver,

460

aplikativni softver i kadrovi. Znači, automatizacija širokog

opsega kancelarijskih poslova podrazumjeva odgovarajuću

tehničku podršku, koju prije svega čini mreža personalnih

računara, zatim odgovarajući programski paketi i kadrovi

koji će biti obučeni da potencijale te tehnike

najracionalnije iskoriste.

Oprema za obavljanje kancelarijskih poslova uglavnom se

klasifikuje prema određenoj namjeni, odnsono grupi

zadataka koje izvršava ili automatizuje. Uobičajeno

klasifikacija obuhvata:

- opremu za unos podataka ( optički čitač, skeneri,

tastatura PC-a, elektronska pisaća mašina,

elektronski kalkulatori );

- opremu za elektronsku obradu podataka (

personalni računari - PC, veliki računarski sistemi

);

- opremu za prenos podataka ( telefon, telefax,

videotext, lokalne računarske mreže (LAN), javne

računarske mreže (WAN) );

- opremu za prezentaciju podataka ( monitor,

skeneri, štampači, sistemi za izradu mikrofilma ).

Kada su u pitanju aplikacije automatizovane kancelarije,

danas postoji velika ponuda različitih softvera koji mogu

da pokriju realizaciju kancelarijskih poslova. Neke od tih

aplikacija za pojedine vrste poslova su npr. za

komuniciranje elektronska pošta (e-mail) ili pošta glasa, za

planiranje i upravljanje radnim vremenom Time

Management & Planning, za upravljanje projektima

Project Management, za održavanje računarski podržanih

sastanaka bez fizičkog prisustva svih učesnika Computer

Conferencing, za arhiviranje i pretraživanje dokumenata

Document Library, memorisanje i pretraživanje dijela

poslovnih podataka Data Base, za obradu grafike Graphics

Editor, itd.

23.4. Upravljački informacioni sistemi (MIS-KL)

TPS su bili prva stepenica u uvođenju računara u procese

donošenja odluka. Obrade podataka u okviru TPS se

odvijaju prema unaprijed utvrđenim procedurama (tzv.

rutinske obrade) sa izlaznim podacima i informacijama

461

koje su nedovoljne i neadekvatne za planiranje i za

donošenje odluka. Zbog toga su TPS i OAS samo polazne

klase u razvoju upravljačkih informacionih sistema.

Upravljački informacioni sistemi (Management

Information System – MIS-KL) su posebna klasa

informacionih sistema koja se organizuje kako bi se saželi

izabrani podaci, većinom iz transakcionog procesiranja, tj.

elektronske obrade podataka i nešto manje iz pretraživanja

okoline organizacije, radi stvaranja informacija

upotrebljivih za menadžment. Za razliku od drugih sistema

slične namjene upravljački informacioni sistem proizvodi

rutinske i unaprijed naznačene izvještaje, rješava

jednostavne modele i unaprijed pravi predviđene analize.

MIS-KL praktično predstavlja prvu klasu IS sa ciljem

direktne pomoći menadžerima u upravljanju i odlučivanju.

Upravljački informacioni sistem čvrsto je vezan za sistem

za transakcionu obradu podataka (TPS) u preduzeću, jer

veliki broj informacija potrebnih za poslovno odlučivanje

počiva na praćenju poslovnih transakcija. Postojanje

sistema za transakcionu obradu podataka u nekoj

poslovnoj organizaciji, nezavisno od njegove efikasnosti,

ne mora značiti da organizacija ima i upravljački

informacioni sistem. Organizacija ima upravljački

informacioni sistem tek onda ako se podaci pažljivo

smještaju (čuvaju) u bazama podataka, kad se podaci

selektivno upotrebljavaju i dalje procesiraju kako bi se

stvorila informacija koja je potrebna menadžerima u

njihovom poslovnom odlučivanju.

Najvažnije osobine MIS-KL:

- podržava strukturisane poslovne odluke koje se

primarno donose na srednjim i višim nivoima

menadžmenta

- obezbjeđuju fiksni oblik primanja informacija u

poznatom, unaprijed definisanom formatu od

strane menadžera

- obično pohranjuju i procesuiraju interne poslovni

podatke preduzeća, a nešto manje podatke iz

okruženja

- naglasak je na podacima iz prošlosti, a manje na

onima iz budućnosti i

462

- upotreba MIS-KL zahtijeva formalnu proceduru

upita i pretraga.

Osnovna osobina upravljačkih informacioni sistema je

podrška procesu donošenja poznatih, ponavljajućih

(strukturisanih) poslovnih odluka, za koje su potrebni

podaci poznati, lako dostupni i precizni i koje se uglavnom

donose na srednjim nivoima menadžmenta. Na nivou

srednjeg (midlle) menadžmenta i upravljačke kontrole,

upravljački informacioni sistemi MIS-KL snabdijevaju

menadžere izvještajima, omogućuju im on-line pristup

podacima o tekućem i ranijem poslovanju preduzeća.

Uobičajeno je da MIS-KL sistemi sumiraju informacije

koje se prikupljaju u okviru transakcionih sistema,

predočavajući ih menadžerima u obliku redovnih sumarnih

izvještaja ili izvještaja o odstupanjima od planiranog.

Dakle, MIS-KL sistemi se mogu shvatiti kao izvještajni

sistemi koji "služe" menadžerima zainteresovanim za

sedmične, mjesečne i godišnje rezultate, a djelimično i za

dnevne "ad hoc" aktivnosti. Takođe, povezuje

funkcionalna područja koja su međusobno zavisna (npr.

prodaju, proizvodnju, računovodstvo i nabavku) i pomaže

donošenju odluka koje su vezane za svako funkcionalno

područje. Ova klasa pomaže smanjenju i neutralizaciji

zavisnosti menadžera pojedinih dijelova o informacijama

iz drugih dijelova preduzeća. Informacija postaje

zajedničko dobro i koristi se u svrhu optimizacije cjeline

(preduzeće), a ne njegovih dijelova. Primjer MIS-KL

sistema je podsistem salda-konta kupaca-dobavljača koji

povezujući uplate i fakture kroz tzv. "automatsko

zatvaranje stavki" izvješatva o ukupnim mjesečnim

potraživanjima i dnevnom stanju konta.

Ono što, sa aspekta informacione tehnologije, upravljačke

informacione sisteme razlikuje od informacionih sistema

za transakcionu obradu podataka u preduzeću je postojanje

razvijenog sistema za upravljanje bazama podataka

(Database Management Systems – DBMS). Izgradnja

baze podataka predstavlja najvažniju pretpostavku za

implementaciju upravljačkog informacionog sistema u

preduzeću. DBMS je softver koji ima mogućnost kreiranja,

upotrebe i održavanja baza podataka od strane korisnika,

odnosno sistemski programski paket koji omogućava

korisniku da preko svojih aplikacionih programa na brz i

463

jednostavan način pristupi i radi sa podacima u datotekama

(tabelama) koje su u sklopu neke baze i koji, u suštini,

pojednostavljuje procese kreiranja, pristupa podacima, kao

i dobijanje "ad hoc" izvještaja.

22.5. Sistemi za podršku odlučivanju (DSS)

Glavni nedostatak upravljačkih informacionih sistema

(MIS-KL) je njihova usmjerenost na rješavanje potpuno

definisanih (strukturisanih) problema i u cilju

prevazilaženja tog nedostatka, 80-tih godina 20-og vijeka

dolazi do razvoja sistema za podršku odlučivanju

(Decision Support Systems - DSS).

Sistem za podršku odlučivanju je informacioni sistem

zasnovan na računaru koji kombinuje modele i podatke u

pokušaju da riješi polustrukturisane probleme uz znatno

učešće korisnika. Projektuje se u namjeri da se savladaju

problemi koji nisu svakodnevni, rutinski i dobro poznati.

Sistemi za podršku odlučivanju ne čine proces odlučivanja

automatskim, jer ne zamjenjuju ljude (menadžere) u

prosuđivanju problema, odlučivanju i drugim sličnim

ljudskim funkcijama, već samo pomažu donosiocima

odluka da donesu kvalitetnije odluke, pa se zato kaže da

više služe poboljšanju efektivnosti (kvaliteta) nego

efikasnosti (brzine) procesa odlučivanja.

DSS se, s jedne strane, razlikuju od TPS, koji su

usredsređeni na obradu podataka generisanih poslovnim

transakcijama i operacijama, a sa druge strane, od MIS-

KL, koji su usredsređeni na obezbjeđivanje unaprijed

specifikovanih informacija – izvještaja za menadžere, jer

DSS omogućavaju menadžerima analitičko modeliranje,

simulacije, eksploracije (istraživanje, pretragu) mogućih

alternativa i dr. Suština DSS je da pruža podršku

donosiocima odluka na svim nivoima upravljanja, bez

obzira na to da li se radi o pojedincima ili grupama,

uglavnom u polustrukturisanim i nestrukturisanim

situacijama, tako što objedinjava ljudsko rasuđivanje i

objektivne informacije.

Strukturu sistema za podršku odlučivanju čine tri

komponente:

464

- podsistem upravljanja podacima

- podsistem upravljanja modelima i

- podsistem upravljanja dijalogom (komunikacioni

podsistem).

Upravljanje podacima i upravljanje dijalogom postoji i kod

drugih vrsta informacionih sistema, pa podsistem

upravljanja modelima čini osnovnu razliku između ostalih

informacionih sistema i sistema za podršku odlučivanju.

Može se čak reći da sistemi za podršku odlučivanju nastaju

dogradnjom upravljačkih informacionih sistema

podsistemom upravljanja modelima.

Podsistem upravljanja podacima sadrži sve potrebne

podatke koji pritiču iz nekoliko izvora i izdvajaju se prije

unošenja u DSS bazu podataka. Uključuje sredstva za

prijem i procesiranje podataka iz formalnih baza podataka,

kao i sredstvo za upravljanje podacima. Omogućava brzo i

lako dodavanje i brisanje izvora podataka. Podaci mogu

biti iz internih izvora, npr. izvještaji MIS-a, ili iz eksternih

izvora. Baze podataka DSS-a su znatno manje po obimu i

čine je podaci koji se sažimaju iz velikih baza podataka

preduzeća. Primjer jedne manje baze podataka sa

sopstvenim sistemom za upravljanje je dBASE, a za te

svrhe se često koristi ACCESS.

Podsistem upravljanja modelima sadrži završne modele i

sastavne dijelove modela koji su neophodni za razvoj DSS

aplikacija. Tu spadaju standardni softver finansijskog i

statističkog modela, modeli iz domena nauke o upravljanju

ili drugi kvantitativni modeli, npr. u finansijske modele

ubrajamo: racio, leverage, cash flow analize, finansijske

simulacije, modele kreditiranja, modele ocjene

profitabilnosti itd., u statističke modele ubrajamo:

funkcije, trendove, regresionu analizu, faktorsku analizu

itd. (neki od ovih modela sadržani su u funkcijama

programa Excel). Osnovni modeli sistema sadržani su u

bazi modela (Model Base), koja zajedno sa sistemom za

upravljanje bazom modela (Model Base Management

System - MBMS), čini osnovu ovog podsistema DSS-a.

Glavne funkcije MBMS-a su sljedeće:

- lako i brzo pravi DSS modele, iz osnova ili na

temelju postojećih modela;

- čuva veliki broj različitih tipova modela i upravlja

tim modelima na logičan i integrisan način;

465

- pravi i prikazuje spisak modela;

- dovodi modele u međusobnu vezu odgovarajućim

povezivanjima kroz bazu podataka;

- upravlja bazom modela i održava je uz pomoć

upravljačkih funkcija analognih upravljačkim

funkcijama za baze podataka: skladištenje, pristup,

izvršavanje, ažuriranje, povezivanje, izrada

spiskova i postavljanje upita.

Komunikacioni podsistem čine tzv. korisnički interfejs i

sami korisnici. Korisnički interfejs (engl. user interface) je

termin koji obuhvata sve aspekte komunikacija (dijaloga)

između korisnika i DSS-a, odnosno prihvata korisničke

inpute i prezentuje outpute korisnicima u raznim

formatima i na raznim izlaznim računarskim uređajima.

Korisnici su osobe koje se suočavaju sa problemom ili

odlukom, pri čijem donošenju trebaju koristiti DSS. Oni

mogu biti menadžeri ili specijalisti (planeri, analitičari,

istraživači marketinga i dr.), pri čemu prvi očekuju

fleksibilne i za upotrebu lake sisteme (DSS), dok drugi

zahtijevaju analitičnije, kompleksnije i sposobnije sisteme.

Sama primjena DSS-a u poslovnom odlučivanju, s

obzirom da se uglavnom koriste za rješavanje manje

strukturisanih problema, odvija se u 5 faza. Prva faza

odnosi se na istraživanje i formulisanje problema. DSS im

može pomoći u tome zbog direktnog pristupa relevantnim

podacima i informacijama. Druga faza obuhvata

identifikaciju relevantnih varijabli i parametara koji mogu

pomoći razumijevanju situacije od strane korisnika. U ovoj

fazi DSS pomaže korisnicima putem dobro projektovanog

dijaloškog podsistema. Treća faza je formulacija modela.

Model se gradi povezivanjem parametara i varijabli na

način kako to opiše korisnik. Četvrta faza, testiranje

modela, uključuje "snabdijevanje" varijabli sa podacima i

njihovo procesiranje radi dobijanja rezultata. Kao test

varijable mogu se pojaviti profiti, gubici, nivoi prodaje,

kamatne stope i sl. Kako je model predviđen za

nestrukturisani problem, rijetko kad ispravan pri prvom

dizajniranju, proces implementacije DSS-a obuhvata još

jednu fazu - rafinaciju ("prečišćavanje", „profinjavanje“)

problema.

466

Naglasak u razvoju sistema za podršku odlučivanju bio je

na podršci individualnom odlučivanju (zato se ovakvi DSS

nazivaju individualnim), dok su međusobne komunikacije

donosioca odluka bile zanemarene, iako je proces

odlučivanja u organizaciji prvenstveno kolektivnog

karaktera. Zbog toga su kao podrška kolektivnom

donošenju odluka razvijeni sistemi za podršku grupnom

odlučivanju (Group Decision Support Systems - GDSS),

čiji je osnovni zadatak da olakšaju rješavanje

polustrukturiranih i nestrukturiranih problema zajedničkim

radom grupe (koju većinom čine donosioci odluka).

Polazna informaciona-tehnološka razlika između grupnih i

individualnih sistema za podršku odlučivanju je u tome,

što grupni sistemi pored podsistema upravljanja podacima,

modelima i dijalogom, sadrže i podsistem upravljanja

komunikacijama, tipa čovjek-računar-čovjek. Sistem za

podršku grupnom odlučivanju može da posluži kao pomoć

pri donošenju kolektivnih odluka na zajedničkom sastanku

ili da učini zajedničke sastanke (na jednom mjestu)

nepotrebnim, zavisno od toga kakve su komunikacione

veze obezbijeđene. U slučaju donošenja odluka na

zajedničkom sastanku, kome fizički prisustvuju svi

učesnici, GDSS obezbjeđuje dopunske kanale

komuniciranja koji poboljšavaju brzinu i tačnost

komunikacija između učesnika, te stepen saradnje među

njima, ali ih ne ograničava u ličnim kontaktima. Kad su

učesnici sastanka međusobno prostorno dislocirani, GDSS

postaje glavni komunikacioni kanal koji ih povezuje, jer

pruža veće mogućnosti komunikacije od bilo kog drugog

poznatog načina daljinskog komuniciranja. GDSS mora

imati i osobine koje omogućavaju verbalnu interakciju

među učesnicima i sa sistemom, jer od toga zavisi

efikasnost pristupa, razmjene i prilagođavanja informacija

koje se razmatraju. Ovakvi sastanci čak imaju i neke

prednosti u odnosu na one kojima svi učesnici fizički

prisustvuju, jer u praksi pojačavaju stepen saradnje

učesnika.

Prema obliku sastanka na kojem se donose poslovne

odluke, tj. udaljenosti donosioca odluke, sisteme za

podršku grupnom odlučivanju možemo podijeliti na sobe

odlučivanja, povezane sobe odlučivanja i mreže

odlučivanja (slika 6.).

467

Slika 6. Vrste GDSS zavisno od udaljenosti donosioca

odluka

"Soba odlučivanja" (engl. Decision Room) je prostor koji

je adekvatno opremljen specijalnom opremom koja

omogućava kolektivno donošenje odluka. Učesnici

sastanka sjede zajedno za stolom nasuprot velikom ekranu,

koji služi za prikazivanje informacija (tabela, grafikona,

slika i drugih prikaza), te ideja koje je grupa stvorila.

Sistem za podršku grupnom odlučivanju zasnovan na

"povezanim sobama odlučivanja" (engl. Linked Decision

Rooms) vizualno je sličan videokonferencijama između

dva ili više TV studija i pogodan je za velika poduzeća

koja imaju kancelarije širom zemlje ili svijeta. Svaka je

soba opremljena na način kako je to opisano u prethodnom

slučaju. Videokamere prezentiraju diskusije u pojedinim

sobama i prenose ih do drugih lokacija, koje se takođe vide

na projekcionom ekranu.

"Mreža odlučivanja" (engl. Remote Decision Network) je

zanimljiva alternativa GDSS-a koja pomaže spajanju

pojedinaca u procesu odlučivanja bez upotrebe specijalno

pripremljene sobe odlučivanja. Članovi grupe nisu u

mogućnosti da komuniciraju licem u lice nego se povezuju

putem računarskih mreža. Računarske mreže mogu biti

lokalne tzv. LAN (Local Area Network) ili široko

468

rasprostranjene tzv. WAN (engl. Wide Area Network), kad

se povezuju donosioci odluka koji su smješteni na

različitim mjestima (daljinsko odlučivanje).

Praktična realizacija GDSS sistema često se naziva i

sistemi za elektronsko vođenje sastanaka (Electronic

Meeting System - EMS).

22.6. Sistemi podrške izvršnom rukovodstvu (ESS)

Sistemi za podršku izvršnim rukovodiocima (Executive

Support Systems – ESS) su vrsta informacionih sistema

namijenjenih za podršku odlučivanju vrhovnom

menadžmentu ("top management"), tj. glavnim

menadžerima (direktorima). Glavni menadžeri zaduženi su

za kompletno rukovođenje organizacijom; oni utvrđuju

poslovnu politiku i rukovode saradnjom između

organizacije i njenog okruženja, a u tome im podršku

pruža ESS, pa ga mnogi smatraju i podskupom sistema za

podršku odlučivanju.

Menadžeri na najvišem nivou se prvenstveno bave

strateškim planiranjem i kontrolom, a od posebnog značaja

za strateško planiranje su eksterne informacije (informacije

iz okruženja) – o ekonomskim uslovima, tehnološkim

dostignućima, akcijama konkurenata i sl. ESS karakteriše

to što je više od drugih informacioni sistemi usmjeren na

eksterne informacije, a interne informacije obezbjeđuje

preuzimajući ih iz upravljačkih informacionih sistema

(MIS-KL) i sistema za podršku odlučivanju (DSS). Za

potrebe izvršnih rukovodilaca uglavnom prezentuje

informacije o kritičnim faktorima uspješnosti (Critical

Sucess Factors – CSF) preduzeća, kao što su

profitabilnost, finansijski indikatori, marketinški

indikatori, ljudski resursi, rizik, tržišni i potrošački

trendovi.

ESS ima slijedeće prednosti:

- omogućava rukovodiocima da drže korak sa

svakodnevnim aktivnostima, pristupom

informacijama o poslovnim transakcijama bez

zamaranja s nepotrebnim detaljima;

469

- pruža brz pristup informacijama o aktivnostima

koje se obično ne mogu dobiti putem redovnih

poslovnih izvještaja;

- dopušta praćenje situacije od posebnog interesa

putem specificiranih detalja;

- omogućava pristup podacima bez čekanja da

osoblje izdvoji detalje i pripremi izvještaj.

U suštini, daje selektivne, brze i lako razumljive

informacije, a osnovni cilj ESS je poboljšanje kvaliteta i

kvantiteta informacija potrebnih na najvišem nivou

menadžmenta.

22.7. Ekspertni sistemi (ES)

Kada preduzeće treba da donese kompleksnu odluku ili

riješi neki problem, često se obraća ekspertima za savjet.

Ovi eksperti posjeduju specifična znanja i iskustva u vezi

sa problemom o kome je riječ. S obzirom na to da

preduzeća nisu u mogućnosti da angažuju dovoljan broj

kvalitetnih stručnjaka, a potreba za njima raste iz dana u

dan, razvijeni su ekspertni sistemi u pokušaju da se

simuliraju ljudski eksperti.

Ekspertni sistem (Expert Systems – ES) je softver koji je

namijenjen top menadžmentu za rješavanje specifičnih

problema i zadataka, a koji djeluje kao ljudski ekspert (na

bazi znanja). ES obuhvata skup metoda i postupaka koji se

odnose na pribavljanje, računarsko predstavljanje i čuvanje

(skladištenje, pohranjivanje), te upotrebu ljudskog znanja u

rješavanju složenih problemskih situacija. ES predstavlja

samo dio širokog istraživačkog područja poznatog pod

nazivom vještačka inteligencija (Artificial Intelligence –

AI). Postoje brojne definicije vještačke inteligencije, a

jedna od njih (prema A. Barr-u i E.A. Feigenbaum-u) je da

"vještačka inteligencija predstavlja dio nauke o računarima

usmjeren na stvaranje i proučavanje računarskih programa

koji ispoljavaju oblike ponašanja koje mi identifikujemo

kao inteligentna u ljudskom ponašanju – znanje,

rezonovanje, učenje, rješavanje problema, razumijevanje

jezika i dr."

Ponašanje čovjeka - eksperta podrazumijeva

dijagnostifikovanje problema, mehanizme i logiku

470

zaključivanja, transfer znanja, manipulisanje znanjem i

vrednovanje alternativa. Znanje je ključni faktor u

odlučivanju, upravljanju i rješavanju problema. Upravo

zbog toga shvatljiva je težnja da se od ljudi eksperata

"iscrpe" znanja i ulože u softver računara, kako bi ta

znanja, lako i bez velikih izdataka, postala dostupna

velikom broju potencijalnih korisnika u proizvoljno

odabrano vrijeme. Proces prenosa znanja od eksperta do

računara i dalje do korisnika uključuje četiri faze:

prikupljanje znanja (od eksperta), predstavljanje znanja (u

računaru ), zaključivanje pomoću znanja i prenos znanja

korisniku. Cjelokupan proces odvija se preko komponenti

ekspertnog sistema (slika 7.) u koje se ubrajaju:

- baza znanja (Knowledge Base)

- mehanizam zaključivanja (Inference Engine)

- podsistem prikupljanja znanja (Knowldge

Acquisition Subsystem)

- podsistem objašnjavanja (Explanation Facility) i

- Korisnički interfejs - podsistem za vođenje

dijaloga (User Interface)

Slika 7. Struktura ES-a

Proces razvoja ekspertnog sistema počinje sa inženjerom

znanja (graditelj sistema) koji prikuplja znanje od eksperta

471

ili iz dokumentovanih izvora. Osnovne metode koje se

koriste za uzimanju znanja su: ispitivanje eksperta

(metodama i tehnikama kao što su intervjui, upitnici, skale

procjenjivanja, repertoarske rešetke, analize odlučivanja,

tehnike kritičnih događaja, reklasifikacija i dr.) i

posmatranje eksperta na djelu. Prva metoda zahtijeva od

eksperta da se prisjeti šta je činio ili da zamisli kako bi

postupao pri rješavanju određenog problema, dok se druga

metoda zasniva na posmatranju eksperta dok stvarno

rješava neki slučaj. Prikupljeno znanje potom se

programira u bazi znanja kao činjenice o predmetnoj

oblasti. Podsistem prikupljanja znanja vrši i ažuriranje

znanja, kako bi se uvećanje i izmjene kojem je znanje

podložno moglo pratiti i pohranjivati u bazi znanja.

Baza znanja sadrži znanje koje je neophodno za shvatanje

i formulisanje rješavanje problema. Ona sadrži dva

osnovna elementa - činjenice i pravila - koja usmjeravaju

odgovarajuća znanja za rješavanja specifičnih problema,

pri čemu su činjenice shvaćene kao skup informacija koje

su rasprostranjene u naučnoj javnosti i o kojima su eksperti

saglasni, dok pravila obuhvataju pretežno lična pravila

rasuđivanja i nagađanja, svojstvena odlučivanju nekog

eksperta u određenoj oblasti. Proces izgradnje baze znanja

može se razložiti u nekoliko koraka:

- Identifikacija problema (određivanje karakteristika

problema);

- Konceptualizacija (prijedlog koncepcije baze

znanja);

- Formalizacija (izbor načina prikazivanja znanja);

- Implementacija baze znanja i

- Podešavanje i provjeravanje (validacija činjenica i

pravila kojima se organizuje baza znanja).

Mehanizam zaključivanja je suštinski računarski program

koji obezbjeđuje metodologiju za zaključivanje i

formulaciju zaključaka. Ovim programom se konsultuje

baza znanja i od nje se traže odgovori. Može se reći da je

mehanizam zaključivanja podsistem koji upravlja

ekspertnim sistemom, jer na osnovu radnih podataka i

znanja pohranjenog u bazi znanja mehanizam

zaključivanja predlaže najbolju od ponuđenih opcija

rješenja.

472

S obzirom da ES oponaša čovjeka-eksperta, koji osim što

rješava složene probleme, može i da obrazloži svoje

odluke, jedna od komponenti uključenih u ES je i

podsistem objašnjavanja zaključaka i ponašanja.

Podrazumijeva identifikaciju koraka u procesu

rezonovanja i provjeru njihove ispravnosti, odnosno

omogućava pregled pravila za rješavanje problema i pruža

razumijevanje zaključka koji je dao ES. Mehanizam

obrazlaganja zaključka veoma je bitan za korisnika jer

omogućava uvid u način rješavanja problema i razloge

zbog kojih ekspertni sistem predlaže određene zaključke u

vezi njegovog rješavanja.

Korisnički interfejs, kao podsistem upravljanja dijalogom,

omogućava komunikaciju korisnika sa ekspertnim

sistemom. Uloga korisničkog interfejsa je u prihvatanju

zahtjeva i informacija koje daje korisnik i njihovom

prevođenju u oblik razumljiv za sistem, kao i u

transformaciji podataka koje pruža sistem u oblik

razumljiv korisniku. Znači, korisnik putem korisničkog

interfejsa kontaktira sa sistemom da bi zatražio savjet, ES

obezbjeđuje savjet tako što prikuplja informacije od

korisnika i to najčešće što postavlja pitanja, a potom

aktivira mehanizam za zaključivanje, koji pretražuje bazu

znanja, tako da na osnovu činjenica ili simptoma koje je

korisnik dao i pohranjenog znanja, daje određeni

ekspertski izvještaj.

Korištenje ekspertnog sistema u rješavanju složenih

problema u preduzeću ima brojne prednosti u odnosu na

angažovanje ljudi-eksperata u tu svrhu, a te prednosti su:

- integracija znanja - ES integriše znanje

potencijalno velikog broja ljudi stručnjaka na

jednom mjestu;

- povećavanje dostupnosti - ES može se koristiti na

svim lokacijama, 24 sata dnevno; raspoloživi su

uvijek i bez ograničenja, što je posebno aktuelno u

nedostatku eksperata za određena područja ljudske

aktivnosti;

- nivo subjektivnosti - ES zadržava nivo

subjektivnosti koji je u njih inicijalno ugrađen, dok

su eksperti skloni varijacijama subjektivnosti u

rasuđivanju, što može dovesti do izvjesne zabune;

473

- smanjena cijena - ES je jeftiniji od eksperta; ljudi

stručnjaci srazmjerno su rijetki, pa prema tome i

skupi, dok se ES lako reprodukuje u većem broju

jednakih ili sličnih kopija;

- povećava pouzdanost - ES ne čini greške, ne

umara se i ne zaboravlja;

- uslovi djelovanja - ES može djelovati u uslovima

koji su za čovjeka opasni;

- brzina reakcije – ES brzo reaguje na nastali

problem i

- tumačenje – ES detaljno opisuje kako se došlo do

rješenja.

S obzirom na navedene prednosti, a i samu namjenu,

ekspertni sistemi imaju sve veći značaj u upravljanju

savremenim organizacijama.

23.4. Procjena kvaliteta informacionih sistema

Kvalitet informacionih sistema se procjenjuje prema

atributima:

-ispravnost - sistem je ispravan ako generiše samo izlaze

odnosno rezultate,

-potpunost - zadovoljava onaj sistem koji generiše sve

predviđene rezultate,

-robustnost sistema - se odnosi na njegovo djelovanje, na

nepredviđeno djelovanje okoline,

-jednostavnost potrebe sistema - vrednuje se prema tome

koliko je sistem naklonjen korisniku,

-jednostavnost održavanja sistema - zavisi od toga kako je

sistem oblikovan i dokumentovan,

-pouzdanost sistema - zavisi od toga da li je upotrebljena

dovoljno kvalitetna oprema,

-optimalnost sistema - procjenjuje se na osnovu toga mogu

li se funkcije sistema realizovati i uz manja sredstava,

-mogućnost proširivanja sistema - odnosi se na mogućnost

dogradnje sistema, tj. povezivanja sa drugim sistemima,

-prenosivost sistema - zavisi od mogućnosti prenosa

softera na novi hardver ili operativni sistem.

23. ZAŠTITA UPRAVLJAČKIH INFORMACIONIH

SISTEMA

474

Zaštita informacionih sistema u preduzećima je u današnje

vrijeme veoma bitna budući da podaci mogu biti dostupni

većem broju korisnika u preduzeću i da postoji velika

opasnost od curenja informacija iz preduzeća. To sve može

da dovede do raznih zloupotreba i da naruši funkcionisanje

upravljačkih informacionih sistema, a samim tim i proces

upravljanja preduzećem i cjelokupnog njegovog

funkcionisanja. Zbog toga je organizovanje odgovarajućeg

sistema zaštite i bezbijednosti jedan od glavnih prioriteta

svakog mudrog informacionog sistema ili funkcionalnog

menadžera koji kontroliše informacione resurse.

23.1. Oblici napada na informacione sisteme

Prema uzroku nastanka opasnost za informacione sisteme

se dijeli na: prirodne opasnosti (elementarne nepogode,

prirodna zračenja), opasnost od čovjeka sa aspekta

nenamjernosti (loša organizacija, nedisciplina, nemar,

nehat, umor i dr.) i opasnost od čovjeka sa aspekta

namjernosti (diverzija, sabotaža, kriminal, špijunaža i sl.).

Prema "mjestu napadača" napadi se mogu podijeliti na:

napade unutar preduzeća (kada se poznati korisnici sistema

ponašaju na neplaniran ili neovlašten način) i napade

"spolja" tj. izvan preduzeća , u koje se ubrajaju pasivno

prisluškivanje, aktivno prisluškivanje, lažno

predstavljanje, zaobilaženje mehanizma kontrole pristupa,

ometanje emitovanja i sl.

Prema uticaju napadača, napadi na IS se dijele na aktivne i

pasivne. Pasivni napadi podrazumijevaju sve oblike

prisluškivanja i nadgledanja toka informacija bez izmjena

u njihovom sadržaju i toku, a neke od tehnika koje se

koriste su elektromagnetno osluškivanje (sa centralne

jedinice i periferijskih uređaja), prisluškivanje na

komunikacionim linijama, korištenje skrivenih predajnika

(na centralnoj jedinici, periferijskim uređajima i

komunikacionim linijama), osmatranje i snimanje. Kod

aktivnih napada dolazi do promjene sadržaja informacija

ili njihovog toka, pa su opasniji od pasivnih, a od tehnika

koriste se npr. zloupotreba legitimnog pristupa,

pronalaženje i korištenje "odškrinutih vrata", ulaz preko

aktivnog komunikacionog kanala, ubacivanje virusa i dr.

Za ovakav vid napada (modifikaciju informacija ili prekid

475

informacionog toka), napadač mora biti priključen na

mrežu da bi izvršio napad.

23.2. Oblici zaštite informacionih sistema

Osnovni ciljevi i svrha zaštite informacionih sistema su:

- integritet podataka (obezbjeđenje tačnosti

podataka kroz zaštitu od neovlaštenog mijenjanja);

- privatnost i tajnost podataka (sprječavanje

neovlaštenog pristupa i presretanja podataka) i

- raspoloživost podataka (održavanje

funkcionalnosti sistema u slučaju otkazivanja

opreme ili napada na sistem).

Zaštita se postiže ubacivanjem odbrambenih mehanizama

sa namjenom da se spriječe slučajni rizici, da se zaštite od

namjernih djela, te da se otkriju problemi što je ranije

moguće. Kontrolna sredstva mogu se integrisati u hardver i

softver u fazi razvoja sistema.

Zaštitna kontrolna sredstva dijele se na opšta kontrolna

sredstva i kontrolna sredstva aplikacije.

Opšta kontrolna sredstva se uvode da zaštite sistem bez

obzira na konkretne aplikacije (zaštita hardvera). U opšta

kontrolna sredstva ulaze:

- fizička kontrolna sredstva (koja se odnose na

fizičku zaštitu uređaja i resursa);

- sredstva za kontrolu pristupa (onemogućavanje

neovlaštenom korisniku pristup čitavom ili dijelu

sistema);

- biometrijska sredstva kontrole (automatska metoda

provjere identiteta osobe zasnovanoj na

fiziološkim karakteristikama ili ponašanju);

- sredstva za bezbijednost podataka (zaštita

podataka od njihovog slučajnog ili namjernog

otkrivanja neovlaštenim osobama);

- sredstva za kontrolu komunikacije (zaštita

komunikacionih uređaja-telefona i sl.);

- administrativna kontrolna sredstva (izdavanje

uputstava i praćenje da li ih se korisnici

pridržavaju) i

- druga opšta kontrolna sredstva (kontrola

dokumentacije, kontrola razvojnog sistema itd.).

476

Kontrolna sredstva aplikacija su sredstva čija je namjena

zaštita konkretne aplikacije. Tu spadaju:

- sredstva za kontrolu ulaza, projektovana da

spriječe promjene ili gubitke podataka;

- sredstva za kontrolu obrade, koja obezbjeđuju da

podaci budu kompletni i tačni kada se obrađuju i

da se programi pravilno izvršavaju;

- sredstva za kontrolu izlaza, koja omogućavaju da

je rezultat računarske obrade valjan, tačan,

kompletan i dosljedan.

Za adekvatnu zaštitu informacionih sistema u preduzeću

veoma je bitna i primjena određenih pravila i mjera

bezbijednosti u pogledu nabavke, instalisanja, korištenja i

održavanja hardvera i softvera, kao i u pogledu

eksploatacije cjelokupnog informacionog sistema. Kada je

u pitanju hardver, potrebno je nabaviti kvalitetan hardver

od kvalitetnih dobavljača, instaliranje i održavanje

povjeriti stručnim osobama, obezbjediti uređaje za

neprekidno napajanje i izbjegavati premještanje,

pozajmljivanje i iznošenje računarske opreme. Mjere

bezbijednosti u pogledu softvera su nabavka licenciranog

softvera, stručna instalacija samo službeno potrebnog

softvera, održavanje od strane stručnog lica, korištenje

softvera bez eksperimenata i razmjene sa drugim

korisnicima i posjedovanje kopije softvera na rezervnom

mediju. I, na kraju, mjere koje je potrebno preuzeti za

bezbjedno funkcionisanje cjelokupnog informacionog

sistema u preduzeću su:

- definisati procedure rada i vršiti kontrolu njihovog

poštovanja,

- vršiti kontrolu ovlaštenja i izmjena u aplikacijama,

- definisati postupke u slučaju vanrednih situacija,

- koristiti računar samo za izvršavanje službenih

zadataka,

- omogućiti pristup sistemu pomoću lozinke,

- računar sa najvažnijim podacima ne povezivati na

Internet i

- svi magnetni mediji i računarska oprema treba da budu

evidentirani.

477

24. KOMPJUTERSKO PRAVO - PRAVNI

ASPEKTI ZAŠTITE PODATAKA

24.1. Objekti zaštite

Osnovni objekti zaštite podataka su sami podaci, kao i

subjekti na koje se podaci odnose, čijim oštećenjem,

gubljenjem ili dospijećem kod trećih lica se može nanijeti

ozbiljna šteta subjektima.

Subjekte i podatke neophodno je zaštititi od:

fizičkih hazarda

neispravnosti opreme

grešaka – ljudskih ili softverskih

zlonamjernih povreda podataka i sistema.

Zaštita podataka je skup metoda, tehnika i pravnih normi

kojima se kontroliše pristup podacima od strane programa

i ljudi, i štiti fizički integritet čitavog računarskog sistema.

Zaštita podataka obuhvata:

privatnost: i to kao privatnost korisnika i privatnost

subjekta podataka, a obuhvata privatnost pristupanja u

sistem, privatnost govora, privatnost podataka,

privatnost korisnikove lokacije i identifikacije, kao i

privatnost finansijskih transakcija,

sigurnost podataka: obezbjeđenje podataka od

slučajnog ili namjernog otkrivanja neovlašćenim

licima, kao i zaštitu od neovlašćenog mijenjanja,

brisanja i korišćenja od strane ovlašćenih korisnika,

povjerljivost podataka: pretpostavlja da se povjerljivi

podaci ne smiju otkriti od strane neautorizovanih

pojedinaca,

raspoloživost podataka: samo ovlašćeni korisnik

može doći do podataka, i

integritet: integritet podataka, integritet izvora i

tačnost.

Mjere zaštite podataka:

društvene mjere: obuhvataju mjere kojima se štiti

društvo u globalu od neovlašćenog korišćenja i

zloupotrebe nad podacima. Sveukupna djelatnost

politike informativne djelatnosti je usmjerena u

tom smjeru.

478

pravne mjere zaštite: ovim mjerama se

prevashodno pravnim mehanizmima štite

povjerljivi podaci, subjekti podataka i korisnici

ovakvih podataka, zatim hardver, softver, trgovina

infromacijama, prenos i obrada informacija itd.

tehničke mjere zaštite: odnose se, kao prvo, na

fizičku zaštitu objekata i opreme, adekvatnu

softversku podršku i zaštitu, bezbijednost od

curenja informacija za vrijeme projektovanja

sistema, redovno servisiranje i održavanje, zaštita

računarske mreže i slično.

organizacione mjere: podrazumijevaju

organizaciju tehnologije rada u IS pri njegovom

projektovanju, utvrđivanju postupaka u slučaju

vanrednih okolnosti i ostale uslove za uspješno

funkcionisanje IS (kontrola kadrova, definisanje

poslova, stručno usavršavanje).

Zaštita privatnosti i informacione privatnosti - Pravo na

privatnost je jedno od osnovnih, neotuđivih i apsolutnih

ljudskih prava svakog pojedinca kojim se obezbjeđuje

integritet i dignitet ljudske ličnosti, radi očuvanja tajnosti i

slobode njegovog privatnog života. Ovo pravo je

apsolutnog karaktera, ničim se ne smije ograničiti, makar

to bili i viši interesi države. Razvojem nauke i tehnike ova

prava vrlo lako mogu biti ugrožena, slučajno ili namjerno.

Zbog toga sve veći broj zakona počinje da tretira

privatnost kao pravo pojedinca da kontroliše koji, kako i

za koga podaci o njemu mogu postati dostupni drugima.

Ovaj vid privatnosti dobija posebno ime – Informaciona

privatnost. Ovo pravo bez obzira na svoju kompleksnost i

značaj ne predstavlja novi vid prava, nego nadopunjuje

pravo na privatnost. Pravo na informacionu privatnost

pojedinca se odnosi na podatke o ličnosti, tj, odnose se na

određeno fizičko lice, na osnovu kojih ono može biti

identifikovano, ali kojima se može i ugroziti. Ono je

relativnog karaktera, može biti narušeno u specijalnim

okonostima, kada su u pitanju nacionalna bezbijednost,

krivično gonjenje i slično.

Zaštita podataka o ličnosti - Podaci o ličnosti su oni

podaci kojima se može ugroziti život, tjelesni i fizički

integritet, čast i ugled, život porodice, identitet i ime, kao i

podaci dobijeni povredom prava na tajnost pisama i drugih

479

sredstava komuniciranja i nepovredivosti stana, odnosno to

su oni podaci kojima neko lice može biti identifikovano.

Vrste podataka o ličnosti:

podaci o činjenicama: ime, adresa, godine, plata,

religija, etnička pripadnost, rasa, potomstvo,

starateljstvo, politička aktivnost, IQ, seksualno

opredjeljenje, zdravstveno stanje, osuđivanost,

podaci o mišljenjima i sudovima: samog

pojedinca i mišljenja drugih o njemu,

podaci o namjerama: uključujući i namjere

korisnika u vezi sa subjektom na koga se podaci

odnose.

Zaštita povjerljivih podataka - Da bi uživali posebnu

zaštitu, povjerljive podatke treba svrstati u kategorije,

zavisno od nivoa povjerljivosti. Tajna je podatak, pravno

zaštićeno saznanje o nekoj činjenici koje smije da

posjeduje samo određeno lice. Nivoi povjerljivosti:

1) najosjetljiviji i najznačajniji podaci, koji su u

kategoriji ključnih poslovnih tajni. Takvi podaci

ne bi smjeli da se nađu ni u internom IS, a ni

slučajno van organizacije. To se posebno odnosi

na nepatentirane proizvode i formule, u fazi

razvoja. Čak ni forumula Coca-Cola nije

patentirana, a poznata je samo u dijelovima

pojedincima koji je ne mogu rekonstruisati u

cjelinu. Ovakvi podaci, ukoliko se nađu kod trećih

lica, mogu organizaciji da ugroze opstanak.

2) podaci koji predstavljaju značajne poslovne

tajne, radni nacrti, detaljni projekti komercijalnih

proizvoda, sveobuhvatni interni priručnici. Čak ni

ovi podaci nisu poželjni u internom IS, eventualno

uz specijalne autorizacije. Najčešće se nalaze u

računarima koji nisu vezani ni u kakve interne

mreže, zaštićeni ozbiljnim hardverskim i

softverskim ključevima i enkripcijama.

3) podaci koji se svrstavaju u "običnu" poslovnu

tajnu, vezani za planske dokumente, planove

marketinga, finansijske i računovodstvene zapise.

Njihovo otkrivanje u svakom slučaju predstavlja

štetu, ali ne nenadoknadivu.

4) podaci vezani za know-how, koji ne spadaju u

stroge poslovne tajne. Mogu se naći u internim

480

bazama podataka uz poseban status i nikako se ne

bi smjeli naći u javnim bazama podataka.

5) nesenzitivni podaci, međutim njihovo

publikovanje takođe mora biti pod kontrolom,

pošto često njihovim ukrštanjem i kombinovanjem

može treće lice da dođe do zaključaka kojima

može nanijeti štetu kompaniji. Ukoliko postoji

vjerovatnoća da se tako nešto desi, čim se otkriju

ovakvi podaci, trebali bi da se prekategorišu u neki

od prethodnih nivoa.

Dok se kod podataka o ličnosti štiti lični interes, kod

podataka o organizacijama se štiti interes i ima drugačiju

pravnu osnovu, a na snagu stupa imovinski pravna zaštita

subjekta, tj. organizacije.

Instrumenti zaštite podataka - Nalaze se u sklopu

međunarodnih i nacionalnih pravnih akata kojima se

regulišu djelimično ili u potpunosti, samostalno ili u

sklopu drugih pitanja, problemi zaštite subjekata i

podataka. Unutrašnji izvori su ustavi, zakoni, podzakonski

akti, sudska praksa i pravna nauka. Međunarodni izvori su

rezolucije, deklaracije, međunarodni ugovori.

Najznačajniji je Izvještaj Jangerove komisije donijet

1972. godine, koji je predstavljao osnovu za mnoge

nacionalne zakone i međunarodne akte:

1) informacije se mogu koristiti samo sa unaprijed

utvrđenom svrhom,

2) pristup informacijama treba ograničiti samo na one

koji imaju ovlašćenja da ih koriste za ono za šta su

namijenjene,

3) prikupiće se minimalan broj podataka koji je

dovoljan da se realizuje postavljeni zahtjev,

4) u računarskim sistemima moraju se odvojiti

identifikacioni od ostalih podataka

5) informacije moraju biti tako sređene da se problem

može izložiti kroz informacije koje se na njega

odnose

6) izabrani nivo zaštite mora biti prilagođen

potrebama i zahtjevima korisnika

7) sistem kontrole mora da obezbijedi otkrivanje bilo

kakve povrede sigurnosti

8) moraju se definisati periodi poslije kojih se

informacija neće koristiti

9) sadržaj podataka mora biti ažuran i tačan

481

10) sistem vrednovanja odluka, presuda, koji

podrazumijeva pravo žalbe subjekta podataka

ukoliko vlasnik BP prekorači svoja ovlašćenja

Problem zaštite podataka i subjekata praktično sve zemlje i

međunarodna zajednica manje ili više uspješno rešavaju.

Koriste razne instrumente, bilo da su izvori prava ili ne, ali

u svakom slučaju doprinose rješavanju problema. Najčešće

se podaci nalaze u okviru zakona o privatnosti, odnosno

privatno-pravnoj zaštiti, ali postoji i grupa zemalja koja to

rješava posebnim zakonima o zaštiti podataka, odnosno

radi se o javno-pravnoj zaštiti.

Računarski program - Softver je (u pravnom smislu)

kompleksan pojam koji se sastoji iz računarskog programa

(i podprograma) i prateće dokumentacije. Jedan od

najvažniji predmeta zaštite je sam računarski program. Pod

njim se podrazumijeva niz instrukcija, na nekom

materijalnom nosiocu, čitljiv za uređaj, sposoban da na

uređaju za obradu podataka djeluju tako da on obavlja

određenu funkciju, odnosno izvšrava određeni zadatak. U

širem smislu obuhvata programski koncept, algoritme i niz

instrukcija. Nastajanje programa možemo podijeliti u

nekoliko faza:

1) stvaranje programskog koncepta

2) programska priprema, stvaranje algoritma

3) stvaranje programa

4) kompajliranje i linkovanje

5) kreiranje izvršne verzije u ROM-u – posebna zbog

toga što postaje dio nekog uređaja (mašine).

Programski jezici predstavljaju skup simbola kojima se

omogućava programerima da rade na višem nivou od

nivoa razumljivom mašini. Pseudo kod, izvorni kod, sors,

objektni kod, izvršni kod (executable).

Izgled korisničkog interfejsa na monitoru je vrlo često

moćan argument za brojne sudske parnice. Najveći

argumenat protiv ove zaštite je sprječavanje

standardizacije izgleda aplikacije, kao i stavljanje velikih

kompanija u monopolski položaj, pošto su brojni korisnici

navikli na njihova rješenja. Međutim, opet je i u taj

interfejs neko uložio veliki trud kako bi korisniku

obezbijedio kvalitetna i udobna rješenja, tako da su

tumačenja dvojaka. Nadalje, u polemici se nalaze i

482

proizvodi reverzibilnog programiranja, kompilacije i

računarski generisana djela.

Oblici zaštite: Informaciono razvijene zemlje su brzo

shvatile neophodnost pravne zaštite računarskih programa.

Prva rješenja su bila u okviru ugovora, a zatim su

računarski programi svoje mjesto našli u okviru Prava

intelektualne svojine – reguliše skup duhovnih tvorevina

povodom kojih, njihov tvorci – autori imaju zakonom

određena ovlašćenja moralnog i imovinskog karaktera.

Ono obuhvata pravo industrijske svojine i autorsko pravo.

Pravo industrijske svojine:

1) pronalazački rad:

pronalasci

tehničke inovacije

know-how

2) znaci razlikovanja:

modeli i uzorci

robni i žigovi usluga

oznake zemlje

porijekla

3) pravo regulisanja zaštite od nelojalne

utakmice.

Autorsko pravo – skup pravnih normi kojima se

regulišu odnosi i pojave u vezi sa stvaranjem i

korišćenjem autorskog djela iz oblasti književnosti,

nauke i umjetnosti. Obuhvata:

objektivno pravo – određuje

pojam i vrste autorskog djela,

ovlašćenja drugih lica u odnosu

na pravo, vremensko trajanje

pravne zaštite, prenos autorskog

prava, vidovi zaštite u slučaju

povreda prava

subjektivno pravo – ono pravo

koje se priznaje autorima kao

duhovnim tvorcima djela.

Pojam baze podataka - Baze podataka su korisne,

organizovane zbirke strukturisanih podataka koji se nalaze

u različitim datotekama međusobno povezanim

programima koji omogućuju pristup korisnicima. Baze

podataka se definišu kao:

483

1) zbirka, rjeđe kao kompilacija, pri čemu se pod

zbirkom podrazumijeva djelo nastalo

skupljanjem već postojećih materijala, a pod

kompilacijom djelo prerade

2) da su podaci koji se nalaze u njoj organizovani

i uređeni

3) da su podaci uređeni tako da čine intelektualnu

tvorevinu i novo djelo

4) i da je materijalizovana na nekom medijumu.

Prednost elektronskog sakupljanja i manipulisanja

podacima je u beskonačnosti procesa (open-ended) i

stalnoj evoluciji uređenja njihovog sadržaja.

Vrste baza podataka:

1) bibliografske baze, koje sadrže zaglavlja,

naslove ili druge identifikacione oznake,

uređene po nekom sistemu

2) baze abstrakata ili rezimea su one kojima se

korisnicima daju neposredna znanja i ekstrakt

o djelu bez čitanja cijelog teksta. Pravljenje

apstrakata je često povreda autorskih prava.

3) baze integralnog teksta su one koje korisniku

neposredno daju kompletan tekst nekog djela

4) ostale vrste baza: adresari, spiskovi

potrošača-nabavljača, materijala, elemenata,

katalozi roba i usluga, itd.

Zaštita baze podataka (po našem pravu) - U našem pravu

baze podataka se tretiraju kao zbirke elektronski uređenih

i zapamćenih podataka, djela ili drugih materijala kojima

se elektronski pristupa, i materijala neophodnih za njeno

funkcionisanje (rječnik, indeks ili sistem za prikazivanje

informacija). Priznaju se kao autorska djela jer im se

priznaje svojstvo zbirke. Da bi uživale zaštitu nije važno

da li su velike ili male baze, za opštu ili specifičnu

namjenu, da li su im sadržina podaci, djela ili neki drugi

materijal, a pošto nije usvojen Zakon o zaštiti podataka o

ličnosti, moguće je da sadrže i ove podatke. Čak i

nezavršena baza se smatra autorskim djelom. Takođe se i

naziv baze može zaštiti, čim se otvara mogućnost zaštite

na osnovu propisa o suzbijanju nelojalne konkurencije.

Da bi mogle da uživaju zaštitu baze moraju biti originalne

i izražene u određenoj formi. Pošto je baza autorsko

djelo, kao subjekti autorskih prava mogu se pojaviti jedno

ili više lica koja su bazu stvorila. Osim njih, kao subjekt se

484

pojavljuje i proizvođač baze, pravno (najčešće) ili fizičko

lice.

Šta ugrožava informacione sisteme?

Postoje dva tipa opasnosti, prve se vezuju za čoveka,

odnosno njegovu namjeru ili nepažnju, a drugi tip

opasnosti vezan je za situacije koje nastaju nezavisno

od volje čovjeka. Najčešće prijetnje po sistem iz prvog

tipa su:

1. razni oblici upada – manifestuju se kroz prestanak

rada komponente sistema ili cijelog sistema,

otkrivanje poslovnih tajni, uništenje medijuma,

otežavanje rada.

2. presretanja – kada neautorizovani subjekat dođe

do podataka kojim čini direktnu štetu ili ostvaruje

ličnu materijalnu korist. 3. razni oblici neovlašćenog mijenjanja programa i

podataka – od neautorizovanih korisnika, ili od autorizovanih prekoračenjem ovlašćenja.

4. razni oblici "fabrikovanja" lažnih objekata sistema – naročito u bankarskim organizacijama, čime se lažno predstavljaju podaci na računima, kao i krađe novca, ponekad u velikim razmjerama. Gotovo po pravilu ove akcije vrše zaposleni, rjeđe neautorizovani subjekti.

5. razni oblici nekontrolisanog oticanja i gubljenja podataka – najčešće su odraz nemoralnosti, ili grešaka i propusta u sistemu.

Drugi tip opasnosti su one koje prijete od nastupanja više sile. Njihov značaj se ne može negirati i veoma je bitno voditi računa o fizičkom smještaju opreme, kao i redovan back-up sistema.

Ko i kako ugrožava informacione sisteme? Razvojem računarskih mreža i komunikacionih tehnologija

povećava se opasnost koje prijete informacionom sistemu.

Takođe sve značajnije radnje se danas obavljaju putem

računara čime se povećava zainteresovanost za

zlonamjerne upade. Pored svega nastaje čitava generacija

"talentovanih klinaca" koji od malih nogu imaju kontakt sa

računarima i vrlo brzo stiču neophodna znanja o upadu na

sistem, ali vrlo često ne i o posljedicama takvih radnji.

Zemlje i državni organi su uglavnom nespremno dočekali

novi talas kompjuterskog kriminala. Javljaju se novi oblici

kriminala: kompjuterska mafija i kompjuterski terorizam.

Karakteristike kompjuterskog kriminala su:

485

1. Zbog prirode ovih djela izuzetno je teško

blagovremeno otkrivanje, u vrlo malom procentu, i

to najčešće slučajno.

2. Vrlo mali broj žrtava objelodanjuje počinjena

djela, kako ne bi izgubili povjerenje komintenata i

povjerilaca u njihov sistem.

3. Višestruka depersonalizacija kriminala, jer žrtve

često nisu ljudske, a počinioce je nemoguće

otkriti.

4. Specifična motivacija, i to najčešće kao izazov,

više nego činjenje štete ili ostvarivanje koristi.

5. Lako ostvarljive brze dobiti, bilo novca ili

potrebnih podataka, ucjenjivanje i slično.

6. Baza iz koje se regrutuju počinioci je sve veća,

uvođenjem kompjuterskog obrazovanja u škole.

7. Stalno se pomjera donja starosna granica

počinilaca.

8. Svaka nova tehnologija donosi novu mogućnost

njene zloupotrebe – haking, phreaking, cracking,

virusi, crvi, logičke bombe, trojanci...

9. Ove aktivnosti dobijaju nove dimenzije, velika

pokretljivost, a teren je čitav svijet.

10. Odsustvo profesionalne etike, s obzirom da su ove

zloupotrebe još uvijek relativna novina u društvu,

tako da ih je nemoguće ocijeniti kao moralne

pogreške.

Najčešće kompromitovanje sistema upravo potiče od

zaposlenih, oko 80%. Posebna kritična grupa su bivši

zaposleni, posebno u informatičkom sektoru, koji su sa

sobom ponijeli niz tajni, naročito kada nelojalna

konkurencija raznim sredstvima privuče ovakve

stručnjake. S obzirom da u nekim zakonima i dalje ne

postoji bolja imovinska zaštita zaposlenog u slučaju

stvaranja programa u okvirima preduzeća, logično je da

autor smatra da ima izvjesna materijalna prava, makar ih

stekao i nelegalnim putem. Druga kategorija su korisnici,

naročito ako žele pristupiti podacima na višem nivou od

onoga koji su platili, zatim kopiranje softvera, kao i

prodaja informacija trećim licima. Posljednja kategodija su

treća lica, koja nemaju nikakve direktne veze za

informacionim sistemom, najčešće hakeri, a upadaju u

sistem iz čiste radoznalosti ili neke koristi.

486

Tipična djela kompjuterskog kriminaliteta - Kompjuterski

kriminal treba tretirati kao djela u kojima postoji

protivpravno, neetičko i neautorizovano ponašanje

usmjereno kao automatizovanim podacima i njihovom

procesu. Rastom kompjuterskog kriminaliteta javljala su se

razna viđenja rješavanja ovog problema kroz istoriju,

međutim najprihvatljivije je rješenje koje djela

kompjuterskog kriminaliteta svrstava na osnovu uloge koje

u izvršavanju djela ima računar. Djela kompjuterskog

kriminaliteta u širem smislu bi obuhvatala:

1. djela vezana za ekonomske vrijednosti:

1.1. krivična djela protiv intelektualne

svojine – neautorizovano modifikovanje,

uništavanje ili uzimanje podataka,

programa ili dokumenata (npr. piratstvo).

1.2. krivična djela protiv računarske opreme

ili podrške – neautorizovano korišćenje,

uništavanje ili modifikovanje računarskih

sistema i komunikacija.

1.3. krivična djela protiv korisnika računara

– neautorizovan pristup računaru ili

računarskim mrežama, odnosno

uskraćivanje pristupa autorizovanim

korisnicima.

1.4. krivična djela protiv pružaoca

računarskih usluga i vlasnika podataka –

krađa servisa, informacija, krađa novca,

špijunaža, prevare, uznemiravanja.

2. povrede privatnosti:

2.1. proizvodnjom i korišćenjem netačnih

podataka

2.2. nedopuštenim otkrivanjem ili gubljenjem

podataka

2.3. nedopuštenim sakupljanjem i čuvanjem

podataka

2.4. povrede formalnosti i prava na

informacionu privatnost i pravo

privatnosti.

3. drugi oblici zloupotreba:

3.1. krivična djela protiv države i državnih

interesa

3.2. kompjuterski terorizam.

Kao tipična djela u odnosu na kompjuterski kriminalitet

u užem smislu pojavljuju se slijedeća djela:

487

1. pravljenje i ubacivanje računarskih virusa

2. haking

3. piratstvo

4. kompjuterska sabotaža

5. kompjuterska špijunaža

6. kompjuterske prevare

7. krađa kompjuterskih usluga.

Pravljenje i ubacivanje računarskih virusa: Prvi "virus"

je bila igrica Core War, programski kod koji se replicirao i

pokušavao da uništi protivnički. Čiji "organizam" ostane

na kraju taj je pobjednik. Kada je kasnije taj kod mogao da

se kupi za svega 2 dolara, svaki entuzijasta je mogao sebi

da napravi ovakav program, naravno, iz potrebe zabave, ne

i zle namjere. Ipak su to bile rane '80te. Slijedeći slučaj je

program Freda Cohen-a, koji je brisao sadržaj ekrana i

ostavljao trag na ekranu sa porukom "COOKIE, GIVE ME

COOKIE!", i ako se riječ COOKIE ne bi brzo otkucala,

sadržaj teksta bi bio neprovratno izgubljen. Prvi pravi

kompjuterski virus koji je zarazio veći broj kompjutera bio

je Pakistani Brain.

Računarski virusi su poseban tip računarskih programa

koji mogu sami sebe reprodukovati, sa ciljem da inficiraju

druge programe kako bi izvršavali ciljeve koje je unaprijed

odredio tvorac virusa, a da pri tome inficirani programi ne

izgledaju tako. Tipovi virusa su:

1. bakterije – pri izvršavanju širi se slanjem

sopstvenih kopija.

2. logičke i vremenske bombe – programi koji se

aktiviraju pri ispunjavanju ranije definisanih

uslova.

3. crvi (worms) – orijentisani su na putovanje

kroz mreže.

4. backdoor – najčešće programeri ostave

namjernu rupu na sistemu kako bi sami mogli

da mu pristupe.

5. trojanski konji – program koji sadrži

kamuflirani kod

6. virusi – sastoje se iz dve programske

komponente, za širenje i za manipulaciju.

7. zec (rabbit) – iscrpljuje resurse sistema.

488

Virusi imaju tri faze u svom radu: aktivaciju, replikaciju

i manipulaciju. Zaštita se sastoji iz tri dijela: prevencija,

liječenje i kažnjavanje.

Haking - Prvi hakeri se pojavljuju ranih 60tih, činili su

dosta dobroćudnu grupu kompjuterskih entuzijasta. 70-tih

se uklapaju u hipi američki pokret, a prvi veliki publicitet

doživljavaju 80-tih, kada je 12 tinjedžera (tzv. Banda 414)

upalo u 60 korporacijskih i vladinih računarskih

instalacija. Većina ovih sistema nije bila adekvatno

zaštićena. Kasnijih godina 20-tog vijeka pojava hakera

evoluira u negativnom smislu, i oni počinju da se smatraju

"elektronskim kriminalcima". Nove talase hakera

karakteriše:

upadi u sistem postaju sve više djelo

organizovanog kriminala, političkog i

ekonomskog terorizma.

hakerska subkultura biva ugrožena ekonomskim i

političkim pritiscima, jer se države počinju

ozbiljno boriti protiv njih

haking dobija svoju kriminalnu dimenziju

sve je učestalije donošenje novih propisa koji se

odnose na aktivnost hakera.

internacionalizuje se i harmonizuje saradnja na

praćenju, otkrivanju, krivičnom gonjenju i

kažnjavanju hakera.

Haking je neautorizovani, nasilni pristup, odnosno

pokušaj pristupa sistemu, a haker je osoba koja ima

znanje, sposobnosti i želje da u potpunosti neovlašćeno

koristi tuđe računarske ili komunikacione sisteme.

Činjenjem hakinga, haker čini nasilni pristup sistemu i

najčešće se njegova djela vezuju i za druga djela:

špijunaže, sabotaže, krađe usluga, ubacivanje virusa,

manipulacije, zloupotreba sistema i pronevjere. Mjesto

provale je uglavnom udaljeno, a haker koristi posebno

pisane programe kao oruđa. Haking može biti amaterski

ili profesionalni.

Amateski haking – najčešće su djelo mladih ljudi, 17 – 25

godina, uglavnom bez želje da se nanese stvarna šteta

sistemu. U ovu kategoriji spadaju i ljudi kojima je cilj

samo da razbiju sigurnosni sistem. Postoje i vandali koji

upadom na sistem čine manje ili više ozbiljne štete.

489

Profesionalni haking – ovaj tip hakinga čine lica kojima je

haking izvor sredstava za život. Karakteristike:

1. napadi su brižljivo i dugotrajno planirani

2. najčešće napadaju iste ili slične vrste sistema

3. hakuju vješto, spretno, na najmanje rizičan

način po otkrivanje njih samih

4. napade češće izvršava grupa nego pojedinac

5. počinioci posjeduju veliko tehničko znanje

6. "ulozi" su vrlo veliki (transakcije ogromnih

suma novca, upadi u značajne sisteme, tako da

posljedice vrlo često mogu biti izuzetnih

razmjera).

Profesionalni haking se sve češće pojavljuje u formi

organizovanog kriminala, uključenjem računara u

organizovanu prostituciju, pornografiju, rasturanje droge,

klađenje, pranje novca. Karakteristike organizovanog

profesionalnog hakinga su:

1. to su čvrste, dobro organizovane grupe

2. predviđene da djeluju duže vrijeme

3. imaju izgrađen sistem sopstvenih normi i

standarda 4. nazivi su im najčešće parodije na velike

korporacije

5. organizacija im je manje hijerarhijska nego

kod drugog organizovanog kriminaliteta

6. sama grupa je izuzetno operativna

7. nerijetko su povezani sa ovlašćenim

korisnicima, licima koja sprovode zakon itd...

8. manje su suprotstavljene od drugih

organizacionih grupa, uglavnom se pomažu

međusobno.

9. sve je izraženija internacionalizacija i

povezivanje na globalnom nivou.

Ko su hakeri?

1. hakeri uživaju u učenju

2. sa entuzijazmom u progamiranju

3. prevashodno oni koji cijene hakerske

vrijednosti (sem kriminalaca)

4. eksperti za pojedine vrste programa

5. eksperti svake vrste.

Na osnovu svega ovoga izdvajaju se tri kategorije

počinilaca hakinga: 1.kriminalci, 2.profesionalci, 3.

studenti i đaci.

490

Zašto ljudi postaju hakeri?

1. intelektualnog izazova

2. uzbuđenja

3. postizanja ugleda u kompjuterskom podzemlju

4. mržnje prema vlasti i autoritetima

5. osvete

6. vjerovanja u mogućnost dobijanja dobro

plaćenog posla, radi čega dozvoljavaju da

budu uhvaćeni.

7. posebnog stila življenja

8. supstituišu komunikacije sa živim ljudima

9. hobi i opsesija, pa i porok

10. oblik dijeljenja pravde, moderni Robin Hudi.

Najčešći objekti napada su: kreditno dobrostojeće

organizacije, univerzitetske institucije, banke, novine,

elektronska pošta, vladini sistemi, PTT sistemi.

491

Literatura:

Bakić-Tomić, Ljubica, Dumančić, Mario, Odabrana

poglavlja iz metodike nastave informatike-sveučilišna

skripta, Učiteljski fakultet, Sveučilište u Zagrebu, 2009.

[1] Davenport, T. H., Thinking for a Living: How to Get

Better Performances and Results from Knowledge

Workers, Harvard Business School Press, 2005.

[2] Grudin, J., Enterprise Knowledge Management and

Emerging Technologies, Proceedings of the 39th Annual

Hawaii International Conference on System Sciences,

2006.

[3] Kakizawa, Y., In-house Use of Web 2.0: Enterprise

2.0, NEC Technical Journal, Vol. 2, No. 2, pp. 46 – 49,

2007.

[4] Lee, M. R., From Web 2.0 to Conversational

Knowledge Management: Towards Collaborative

Intelligence, Journal of Entrepreneurship Research, Vol. 2,

No. 2, pp. 47 – 62, 2007.

[5] McAfee, A.P., Enterprise 2.0: The Dawn of Emergent

Collaboration, MIT Sloan Management Review, Vol. 47,

No. 3, 2006.

[6] O'Reilly, T., What Is Web 2.0 - Design Patterns and

Business Models for the Next Generation of Software,

2005, pristupano: 28. aprila 2008, URL:

http://www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09

/30/what-is-web-20.html

[7] Spina, D., Enterprise 2.0: the next generation, Risk

magazine, Vol. 19, No. 10, 2006,

http://db.riskwaters.com/public/showPage.html?page=347

518 (pristupano 12. maja 2008),

[8] Tebbutt, D., Genie in a bottle, Information World

Review, 2006, pristupano 12. maja 2008,

http://www.iwr.co.uk/information-world-

review/features/2155786/genie-bottle

Đurić, Dejan, Bezbijednost u Cloud Computing-u

Roljić, Lazo, "Osnovi informatike", Poljoprivredni

fakultet, Banja Luka, 2002

Balaban, N., Ristić, Ž., Đurković, J., Trninić, J.,

"Informacioni sistemi u menadžmentu",

„Savremena Administracija“, Beograd, 2002

492

Stevica Krsmanović, "Informacioni sistemi u mrežnom

okruženju",

Univerzitet "Braća Karić", Beograd, 2002

http://www.fon.bg.ac.rs

http://www.znanje.org