Aby rozpocz lektur, kliknij na taki przycisk ,

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem WydawniczymLITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniej.

2Jan Potocki

RkopisZnaleziony w Saragossie

2

Tekst przygotowai przypisami opatrzy

Leszek Kukulski

3Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

4Dzie trzydziesty pierwszy

Obudziwszy si spostrzegem w dolinie obz Cyganw i poznaem po panujcym w nimoywieniu, e maj si ku pochodowi, aby znowu rozpocz swe bdne wdrwki. Popie-szyem zczy si z nimi. Spodziewaem si licznych zapyta co do mojej nieobecnociprzez dwie noce, ale nikt si do mnie nie odezwa, tak dalece przygotowania do odjazdu zaj-moway kadego.

Skoro wszyscy dosiedlimy koni, kabalista rzek: Tym razem mog was zapewni, e dzisiaj do woli nasycimy si opowiadaniem yda

Wiecznego Tuacza. Nie straciem jeszcze mojej wadzy, jak to zuchwalec sobie wyobraa.Ju by blisko Tarudantu, gdy zmusiem go do powrotu. Jest niezadowolony i idzie jak mo-e najwolniej, ale mam rodki na przyspieszenie jego krokw.

To mwic doby z kieszeni ksik, zacz odczytywa jakie barbarzyskie formuy iwkrtce na wierzchoku gry spostrzeglimy starego wczg.

Widzicie go krzykn Uzeda. otr! Leniwiec! Zobaczycie, jak si z nim przywitam.Rebeka zacza wstawia si za winnym i brat jej, zda si, ochon z gniewu, wszelako

gdy yd zbliy si ku nam, Uzeda nie mg powstrzyma si od uczynienia mu gwatownychwyrzutw w jzyku dla mnie niezrozumiaym. Nastpnie rozkaza mu kroczy obok megokonia i cign dalej opowiadanie swoich przygd od miejsca, w ktrym je przerwa.

Nieszczliwy wdrowiec nic na to nie odrzek i tak zacz mwi:

DALSZY CIG HISTORIIYDA WIECZNEGO TUACZA

Powiedziaem wam, e w Jerozolimie utworzya si sekta herodian, ktra utrzymywaa, eHerod jest Mesjaszem; nadto obiecaem wam wyjani znaczenie, jakie ydzi przywizywalido tego wyrazu. Powiem wam wic, e Mesjasz znaczy po hebrajsku namaszczony, pomaza-ny olejem Christos za jest greckim tumaczeniem tego imienia. Jakub, obudziwszy sipo sawnym swoim widzeniu1 rozla olej na kamie, na ktrym gowa jego spoczywaa, i na-zwa to miejsce Bethel, czyli Domem Boga. Moecie przekona si z Sanchuniatona2 e Ura-nos wynalaz betyle3 czyli oywione kamienie. Wierzono nawczas, e Duch Boy natych-miast wypenia wszystko, cokolwiek zostao powicone przez pomazanie.

1 po sawnym widzeniu wedug Starego Testamentu patriarcha Jakub mia podczas snu widzenie mistycz-ne: ukazaa mu si drabina sigajca a do nieba (Rodz. 23).2 Sanchuniaton legendarny mdrzec fenicki, jakoby z czasw przedtrojaskich. Przypisywane mu dzieo (wrzeczywistoci powstay w epoce hellenistycznej zestaw rnych rde fenickich) przetumaczy na jzyk greckiFilo Herennius z Byblos (64140). Zaginiony tekst znany by do niedawna jedynie z cytatw zawartych w dzie-ach Euzebiusza z Cezarei (IV w.), dopiero w ostatnich czasach odszukano fragmenty oryginau.3 betyle kamienie, bdce w staroytnoci przedmiotem kultu religijnego.

5Zaczto namaszcza krlw i Mesjasz sta si synonimem krla. Gdy Dawid4 mwi o Me-sjaszu, siebie samego ma wwczas na widoku, o czym si mona przekona z drugiego jegopsalmu. Skoro jednak krlestwo ydowskie5 rozdzielone, nastpnie zajte przez obcych stao si igraszk ssiednich mocarstw, zwaszcza za gdy lud zaprowadzono do niewoli, pro-rocy6 co si zaczli go pociesza mwic, e przyjdzie dzie, w ktrym zjawi si krl z poko-lenia Dawidowego. Ten upokorzy dum Babilonu i w triumfie ydw z niewoli wywiedzie.Najwspanialsze gmachy z atwoci wznosiy si w natchnieniach prorokw, std te nieomieszkali tak zabudowywa przyszego Jeruzalem, by stao si godne przyj w swych mu-rach potnego krla, z wityni, ktrej by nie brakowao niczego, co by tylko mogo pod-nie w oczach ludu poszanowanie wiary. ydzi, chocia do sw ich nie przywizywaliwielkiej wagi, z przyjemnoci jednak suchali prorokw. W istocie, niepodobna wymaga,aby si gorco zajmowali wypadkami, ktre miay nastpi dopiero za praprawnukw ichwnukw.

Zdaje si, e pod panowaniem Macedoczykw7 prawie zupenie zapomniano o prorokach,dlatego te w adnym Machabeuszu nie widziano Mesjasza, chocia wyzwolili oni kraj spodpanowania cudzoziemcw. Rwnie o adnym z ich potomkw, ktrzy nosili tytu krlewski,nie mwiono, e go przepowiedzieli prorocy.

Inaczej wszake dziao si za panowania starego Heroda. Dworzanie tego wadcy, wyczer-pawszy przez czterdzieci lat wszystkie pochlebstwa, uprzyjemniajce mu ycie, wmwili wniego nareszcie, e jest Mesjaszem zapowiedzianym przez prorokw. Herod, zniechcony dowszystkiego, z wyjtkiem najwyszej wadzy, ktrej z kadym dniem coraz wicej pragn,uzna zdanie to za jedyny rodek przekonania si, ktrzy z poddanych s mu prawdziwiewierni.

Przyjaciele jego utworzyli wic sekt herodian, ktrych naczelnikiem by oszust Sedekias,modszy brat mojej babki. Pojmujecie, e ani mj dziad, ani Dellius nie myleli ju o przesie-dleniu si do Jerozolimy. Kazali uku ma skrzynk z brzu i zamknli w niej kontraktsprzeday domu Hillela oraz rewers jego na trzydzieci tysicy darejkw wraz z cesj, ktrDellius zezna na rzecz ojca mego, Mardocheja. Nastpnie przyoyli pieczcie i postanowilinie myle o tym, dopki okolicznoci nie przybior przyjaniejszego dla nich obrotu.

Herod umar i Judea staa si pastw najopakaszych wani. Trzydziestu naczelnikwstronnictw kazao si namaci i ogosi Mesjaszami. W kilka lat potem Mardochej zalubicrk jednego z ssiadw i ja, jedyny owoc ich zwizku, przyszedem na wiat w ostatnimroku panowania Augusta. Dziad mj chcia mnie osobicie obrzeza i rozkaza w tym celuprzygotowa wspania uczt, ale przyzwyczajony do odosobnienia i skoatany wiekiem,wskutek tych zachodw wpad w chorob, ktra w kilka tygodni zaprowadzia go do grobu.Wyzion ducha w objciach Delliusa, polecajc mu, aby stara si zachowa dla nas brzowskrzynk i nie pozwoli, iby niegodziwiec spokojnie uywa owocw swego otrostwa. Mojamatka, ktrej pog nie odby si szczliwie, tylko o kilka miesicy przeya swego tecia.

4 Dawid (ok. 1000 p.n.e.) krl izraelski; zaoy silne pastwo narzucajc sw wadz ludom, otaczajcymPalestyn. Tradycja przypisuje mu autorstwo Psalmw, zbioru 150 pieni i hymnw o treci religijnej.5 krlestwo ydo wskie rozdz ielone Po mierci krla Salomona, nastpcy Dawida, w r. 932 p.n.e. pa-stwo jego rozpado si na dwie czci. Cz pnocna, krlestwo izraelskie, zostaa zdobyta przez Asyryjczy-kw w r. 721 p.n.e.; cz poudniow, krlestwo judzkie ze stolic w Jerozolimie, podbili Babiloczycy w roku587 p.n.e.6 prorocy. . . zaczl i go poc iesza najznakomitszy z nich, autor tzw. proroctwa Ezechiela z VI w. p.n.e.,w symboliczno-alegorycznych obrazach przepowiada powrt ydw z niewoli babiloskiej, malujc zarazemwizj przyszej wietnoci Jerozolimy.7 pod pano waniem Macedoczyk w Po mierci Aleksandra Wielkiego w r. 332 p.n.e. Palestyna byaterenem wspzawodnictwa syryjskich Seleucydw i egipskich Ptolemeuszw, dynastii, zaoonych przez wo-dzw Macedoczyka; w II w. p.n.e. uzyskaa wreszcie niepodlego pod berem Machabeuszw.

6W owym czasie ydzi mieli zwyczaj przybierania nazwisk greckich lub perskich. Nazwa-no mnie Ahaswerem. Pod tym to nazwiskiem w roku 1603 w Lubece daem si pozna Anto-niemu Kolterusowi, jak mona o tym przekona si z pism Duduleusa; to samo miano nosi-em take w roku 1710 w Cambridge, jak tego dowodz dziea uczonego Tenzeliusa.

Senor Ahaswerze rzek Velasquez wspominaj take o tobie w Theatrum Europa-eum8.

By moe odpowiedzia yd gdy prawie powszechnie jestem znany od czasu, jakkabalici wpadli na pomys przyzywania mnie z gbi Afryki.

Nawczas zabraem gos i zapytaem yda, dlaczego szczeglniej upodoba sobie te pu-stynne okolice.

Dlatego, e nie spotykam w nich ludzi odrzek jeeli za czasem spotkam zabkane-go wdrowca lub jak kafryjsk rodzin, wtedy, znajc legowisko lwicy karmicej swojedzieci, prowadz j na zdobycz i z rozkosz patrz, jak ich w moich oczach poera.

Senor Ahaswerze przerwa Velasquez zdajesz mi si by czowiekiem niegodziwegosposobu mylenia.

Uprzedzaem was rzek kabalista e to najwikszy otr na wiecie. Gdyby tak jak ja y osiemnacie wiekw odpar wczga pewno nie byby lepszy

ode mnie. Spodziewam si y duej i daleko uczciwiej przerwa kabalista. Ale zostaw te im-

pertynencje i opowiadaj dalej swoje przygody.yd nie odpowiedzia ani sowa i tak dalej mwi:

Stary Dellius zosta przy moim ojcu, na ktrego tyle trosk si od razu zwalio. yli nadalrazem w swoim schronieniu, gdy tymczasem Sedekias, przez mier Heroda pozbawionyopieki, niespokojnie si o nas dopytywa. Obawa naszego przybycia do Jerozolimy bezustan-nie go drczya. Postanowi zatem powici nas dla dobra wasnego spokoju i wszystkozdawao si sprzyja jego zamiarom, gdy Dellius ociemnia, mj ojciec za, bdc do niegoszczerze przywizany, odosobni si bardziej ni kiedykolwiek. Tak upyno sze lat.

Pewnego dnia doniesiono nam, e jacy ydzi z Jerozolimy zakupili ssiedni dom i emieszkaj w nim ludzie, ktrym le z oczu patrzy i ktrzy wygldaj na mordercw. Mj oj-ciec, z natury lubicy samotno, korzysta z tej okolicznoci i wcale nie wychodzi z domu.

Tu jaki nagy zgiek przerwa opowiadanie tuacza, ktry schwyci t sposobno i zniknam z oczu. Wkrtce przybylimy na miejsce noclegu, gdzie zastalimy ju przygotowany izastawiony posiek. Jedlimy, jak na podrnych przystao, a gdy sprztnito obrus, Rebeka,zwracajc si do Cygana, rzeka:

Jeeli si nie myl, w chwili gdy nam przerwano, mwie, e dwie kobiety upewniwszysi, i nikt ich nie ledzi, szybko przebiegy ulic i weszy do domu kawalera Toledo.

Naczelnik Cyganw widzc, e pragniemy usysze dalszy cig jego przygd, zacz w tesowa:

8 Theatrum Europaeum kronika wydarze wspczesnych, wydawana we Frankfurcie nad Menem w latach16271738, obejmujca ogem 21 tomw. Zapocztkowa j Johann Philipp Abelin (zm. 1635), autor parunajwczeniejszych tomw.

7DALSZY CIG HISTORIINACZELNIKA CYGANW

Dogoniem obie kobiety, wanie gdy wchodziy na schody, i pokazawszy im prbki, po-wiedziaem o poleceniu danym mi przez zazdronika, dodajc:

Teraz wejdcie panie naprawd do kocioa, ja tymczasem pobiegn po mniemanego ko-chanka, ktry, zdaje mi si, jest mem jednej z was. Skoro was zobaczy, nie chcc zapewne,abycie wiedziay, e was ledzi, odejdzie, a wtedy bdziecie mogy pj, dokd wam sipodoba.

Nieznajome usuchay mojej rady, ja za pobiegem do kupca win i doniosem zazdroni-kowi, e obie kobiety rzeczywicie przybyy do kocioa. Poszlimy razem i wtedy pokazaemmu dwie aksamitne spdnice podobne do prbek, ktre trzymaem w rku.

Zdawa si jeszcze powtpiewa, ale wtem jedna z kobiet odwrcia si i jak gdyby nie na-umylnie uchylia nieco zasony. Wnet rado maeska rozlaa si po rysach zazdronika,wkrtce wmiesza si midzy tum i wyszed z kocioa. Wybiegem za nim na ulic, podzi-kowa mi i da jeszcze jedn sztuk zota. Sumienie nie pozwalao mi jej przyj, ale niechcc si zdradzi, musiaem schowa j do kieszeni. cigaem go wzrokiem, nastpnie po-szedem po dwie kobiety i odprowadziem je do domu kawalera. adniejsza z nich chciaa mida sztuk zota.

Przebacz, pani rzekem sumienie nakazywao mi zdradzi twego mniemanego ko-chanka, gdy poznaem w nim ma, ale nieuczciwie byoby przyjmowa z obu stron zapat.

Wrciem do przysionka w. Rocha i pokazaem dwie sztuki zota. Moi towarzysze krzyk-nli z podziwu. Czsto poruczano im podobne zlecenia, ale nigdy nikt tak ich sowicie nie wy-nagradza. Zaniosem, zoto do wsplnej kasy; chopcy poszli za mn, chcc nacieszy sizdziwieniem przekupki, ktra w istocie nie posiadaa si ze zdumienia na widok tylu narazpienidzy. Owiadczya, e nie tylko da nam tyle kasztanw, ile sami zechcemy, ale e nadtozaopatrzy si w mae kiebaski i wszystko, czego potrzeba do ich upieczenia. Nadzieja takiejbiesiady napenia radoci nasz czered, ja tylko jej nie podzielaem, i postanowiem wy-szuka sobie lepszego kucharza. Tymczasem napenilimy kieszenie kasztanami i wrcilimydo przysionka w. Rocha. Po posiku zawinem si w paszcz i zasnem.

Nazajutrz jedna z poznanych wczoraj kobiet zbliya si do mnie i wrczya mi list pro-szc, abym zanis go do kawalera. Poszedem i oddaem pismo jego kamerdynerowi. Wkrt-ce wprowadzono mnie do pokoju. Powierzchowno kawalera Toledo sprawia na mnieprzyjemne wraenie. Z atwoci zrozumiaem, dlaczego jest w askach u kobiet. By to mo-dzieniec nader powabnej postaci. Nie potrzebowa umiecha si, gdy wesoo przebijaasi w kadym rysie jego twarzy, przy czym jaki wdzik towarzyszy wszystkim jego poru-szeniom; mona byo tylko domyli si lekkoci i niestaoci w jego obyczajach, co bez wt-pienia byoby mu szkodzio u kobiet, gdyby kada nie bya przekonana, e potrafi ustali naj-bardziej pochego mczyzn.

Mj przyjacielu rzek kawaler znam ju twj dowcip i uczciwo. Chcesz wej domej suby?

To niemoliwe odrzekem. Urodziem si szlachcicem i nie mog podejmowa siobowizkw sucego. Obraem stan ebracki, gdy ten nikomu nie przynosi ujmy.

Wymienicie zawoa kawaler oto odpowied godna prawdziwego Kastylijczyka.Powiedze mi, co mog dla ciebie uczyni?

Senor kawalerze odpowiedziaem lubi mj stan, poniewa jest zaszczytny i daje mirodki do ycia, ale przyznam si, e kuchnia nie jest tam najlepsza. Jeeli wic senor ze-chcesz mi pozwoli, abym jada z twymi ludmi, bd to uwaa za najwiksze, dla siebieszczcie.

8 Z najwiksz chci rzek kawaler. W dniach, gdy przyjmuj u siebie kobiety, zwy-kle odsyam sucych, wic gdyby wwczas szlacheckie twoje urodzenie pozwolio ci usu-giwa nam do stou...

Skoro senor bdziesz ze swoj kochank odpowiedziaem natenczas z przyjemnocimog wam usugiwa, gdy stajc ci si uytecznym, uszlachetniam tym sposobem mj po-stpek.

To powiedziawszy poegnaem kawalera i udaem si na ulic Toledo. Zapytaem o domsenora Avadoro, ale nikt nie umia mi odpowiedzie. Wtedy zapytaem o dom Filipa del Tin-tero Largo. Pokazano mi balkon, na ktrym ujrzaem czowieka powanej postaci, palcegocygaro i jak mi si zdawao liczcego dachwki paacu ksicia Alby. Gos natury ywoodezwa si w mym sercu, ale zarazem zastanowio mnie, e natura obdarzya ojca takimzbytkiem powagi, zarazem tak niewiele udzielajc jej synowi. Sdziem, e lepiej byabyuczynia rozdzielajc t powag po rwni midzy obydwch, wszelako przyszo mi na myl,e naley za wszystko dzikowa Bogu, i poprzestajc na tym wniosku, wrciem do towa-rzyszw. Poszlimy sprbowa kiebasek u przekupki, ktre tak dalece mi zasmakoway, ezupenie zapomniaem o obiedzie u kawalera.

Nad wieczorem spostrzegem obie kobiety, wchodzce do jego domu. Widzc, e dodugo tam bawi, poszedem dowiedzie si, czy nie potrzebuj moich usug, ale wanie w tejchwili wychodziy. Przemwiem kilka dwuznacznych sw do pikniejszej, ktra za caodpowied uderzya mnie lekko wachlarzem po twarzy. W chwil pniej zbliy si do mnieczowiek wyniosej postawy, z krzyem maltaskim9 wyszytym na paszczu. Reszta jegoodzienia zdradzaa podrnego. Zapyta mnie, gdzie mieszka kawaler Toledo. Odpowiedzia-em, e mog go zaprowadzi. Nie znalelimy nikogo w przedpokoju, otworzyem wicdrzwi i wszedem z nim razem do rodka.

Kawaler Toledo zdziwi si niepomau. Co widz zawoa tye to, mj kochany Aguilarze? Przybye do Madrytu, jake je-

stem szczliwy! C si tam dzieje na Malcie? Co porabia wielki mistrz? wielki komtur,przeor nowicjatu? Drogi przyjacielu, nieche ci uciskam!

Kawaler Aguilar odpowiedzia na te owiadczenia z rwn czuoci, wszelako z dalekowiksz powag. Domyliem si, e dwaj przyjaciele zechc wieczerza razem. Znalazem wprzedpokoju nakrycie i pobiegem czym prdzej po wieczerz. Gdy st by ju zastawiony,kawaler Toledo kaza mi przynie od piwniczego dwie butelki musujcego francuskiego wi-na. Speniem jego rozkaz i wysadziem korki.

Tymczasem obaj przyjaciele rozmawiali, przypominajc sobie mnstwo wsplnychwspomnie, po czym Toledo, zabrawszy gos, tak rzek:

Nie pojmuj, jakim sposobem, obdarzeni cale przeciwnymi charakterami, moemy yze sob w tak cisej przyjani. Ty posiadasz wszystkie cnoty, ja za pomimo to kocham ci,jak gdyby by najgorszym czowiekiem na wiecie. W istocie, sw tych czynem dowodz,gdy dotd z nikim nie zaprzyjaniem si w Madrycie i ty wci jeste jedynym moim przy-jacielem. Ale prawd mwic, nie jestem rwnie stay w mioci.

Czy nadal masz te same zasady wzgldem kobiet? przerwa Aguilar. Niezupenie odpar Toledo dawniej jak najszybciej porzucaem jedn kochank dla

drugiej, teraz za przekonaem si, e tym sposobem trac zbyt wiele czasu, i zwykle rozpo-czynam nowy zwizek zanim zerw pierwszy, podczas gdy w dali upatruj ju trzeci.

Tak wic rzek Aguilar cigle jeszcze nie wyrzeke si tej lekkomylnoci?

9 z krzyem maltaskim Rycerski zakon Joannitw zaoony zosta przez kupcw jerozolimskich w roku1048 dla walki z Saracenami. Po upadku Jerozolimy Joannici przenieli si na Cypr, pniej na Rodos, awreszcie w roku 1530 osiedli na Malcie, gdzie zorganizowali niezalene pastwo, przyjmujc nazw kawalerwmaltaskich. Strojem rycerzy zakonu by czarny paszcz z biaym krzyem na lewej stronie.

9 Ja nie odpowiedzia Toledo ale lkam si, aeby ona mnie nie opucia. Kobiety ma-dryckie maj w swym charakterze co tak natarczywego, tak nieodczepnego, e czsto mi-mowolnie czowiek staje si bardziej moralny, anieliby sobie tego yczy.

Nie rozumiem zupenie twoich sw rzeki Aguilar zreszt nie ma w tym nic dziwne-go, nasz zakon jest wojskowy, a zarazem duchowny; lubujemy podobnie jak mnisi i ksia.

Zapewne doda Toledo lub jak kobiety, gdy przysigaj na wierno maonkom. I kt z nas wie rzek Aguilar czy za zamanie przysigi nie czeka ich straszna kara

na tamtym wiecie? Mj przyjacielu powiedzia Toledo wierz w to wszystko, w co chrzecijanin powi-

nien wierzy, ale zdaje mi si, e zachodzi tu pewne nieporozumienie. Jake to, do diaba,wic chcesz, aeby ona oidora Uscariza miaa by smaona w ogniu przez ca wieczno,poniewa dzi jedn godzin ze mn przepdzia?

Wiara naucza nas rzek Aguilar e s inne jeszcze miejsca pokuty. Masz na myli czyciec odpowiedzia Toledo. Przeszedem przeze, kiedym si ko-

cha w tej diabelskiej Inezie z Nawarry, najdziwaczniejszym, najbardziej wymagajcym i naj-zazdroniejszym stworzeniu, jakie kiedykolwiek w yciu spotkaem; ale te odtd zarzekamsi na wieki bogi teatralnych. Ale ja rozprawiam, a ty ani jesz, ani pijesz; ja wyprniemca butelk, a twj kieliszek jeszcze peny. O czym mylisz? O czym tak dumasz?

Dumaem rzek Aguilar nad socem, ktre dzi widziaem. Nie mog ci tego zaprzeczy przerwa Toledo gdy ja take je widziaem. Dumaem take doda Aguilar nad tym, czy jutro je zobacz. Nie wtpi o tym, zwaszcza jeeli mgy nie bdzie. Nie zarczaj, gdy, by moe, nie doyj jutrzejszego dnia. Musz wyzna rzek Toledo e przywozisz nam z Malty myli, jak do stou, niezbyt

wesoe. Czowiek zawsze pewien jest mierci przerwa Aguilar ale nigdy nie wie, kiedy

ostatnia chwila na przypadnie. Suchaj no rzek Toledo przyznaj si, od kogo zasyszae te przyjemne nowiny? Mu-

sia to by jaki nader pocieszny miertelnik; czy czsto zapraszasz go na wieczerz? Mylisz si odrzek Aguilar dzisiejszego poranku mwi mi o tym spowiednik. Jak to zawoa Toledo przyjedasz do Madrytu i tego samego dnia idziesz do spo-

wiedzi? Czyby pojedynek ci tu sprowadza? Wanie dlatego poszedem do spowiedzi. Wymienicie rzek Toledo od dawna nie trzymaem ju szpady w rku i jeeli chcesz,

mog suy ci za wiadka. Mocno auj odpowiedzia Aguilar ale wanie ty jeste jedynym czowiekiem, kt-

rego nie mog prosi o wywiadczenie mi tej przysugi. Sprawiedliwe nieba! krzykn Toledo znowu wic rozpocze nieszczsny spr z

moim bratem? Nie inaczej, mj przyjacielu odpar Aguilar ksi Lerma nie chcia zgodzi si na

zadouczynienie, jakiego ode wymagaem, dzi wic w nocy mamy bi si przy pochod-niach nad brzegami Manzanaresu, pod wielkim mostem.

Wielki Boe! zawoa Toledo z boleci mame dzi wieczorem straci brata lubprzyjaciela?

By moe obu odrzek Aguilar. Wyzwalimy si na mier i ycie; zamiast szpad, zgo-dzilimy si na dugi sztylet w prawej, a pugina w lewej rce. Wiesz, e bro ta jest straszna.

Toledo, ktrego tkliwa dusza atwo przejmowaa wszelkie wraenia, z najhuczniejszej we-sooci od razu wpad w najpospniejsz rozpacz.

10

Przewidywaem twoj bole rzek Aguilar i dlatego nie chciaem widzie si z tob,ale gos z nieba da mi si sysze, rozkazujc, abym ci ostrzeg o karach, jakie nas czekaj wprzyszym yciu.

Ach! zawoa Toledo prosz ci, nie myl wcale o moim nawrceniu. Jestem tylko onierzem rzek Aguilar nie umiem wygasza kaza, ale powinienem

sucha gosu boskiego.W tej chwili zegar uderzy jedenast, Aguilar uciska przyjaciela i rzek: Posuchaj, Toledo: tajemne przeczucie ostrzega mnie, e zgin, pragn jednak, aeby

mier moja przydaa si do twego zbawienia. Opni walk a do pnocy. Natenczas uwa-aj pilnie; jeeli umarli mog jakimi znaki da si sysze yjcym, w takim razie bd prze-konany, e przyjaciel twj nie omieszka upewni ci o istnieniu tamtego wiata. Uprzedzamci tylko, uwaaj dobrze o samej pnocy.

To mwic Aguilar uciska jeszcze raz przyjaciela i wyszed. Toledo rzuci si na ko izala zami, ja za wyszedem do przedpokoju, nie zamykajc za sob drzwi. Byem ciekawy,jak si to wszystko skoczy.

Toledo wstawa, spoglda na zegarek, po czym znowu pada na ko i paka. Noc byaciemna, tylko migotania dalekich byskawic przedzieray si czasami przez szpary okiennic.Burza zbliaa si coraz bardziej i groza jej powikszaa jeszcze pospno naszego pooe-nia. Pnoc uderzya i z ostatnim dwikiem usyszelimy trzy stuknicia w okiennic.

Toledo otworzy okiennic mwic: Czy zgine? Zginem odpowiedzia grobowy gos. Czy jest czyciec na tamtym wiecie? zapyta Toledo. Jest, i ja si w nim ju znajduj odrzek tene sam gos, po czym usyszelimy dugi,

bolesny jk.Toledo pad twarz na ziemi, nastpnie porwa si, wzi paszcz i wyszed. Udaem si za

nim; zwrcilimy si drog ku Manzanaresowi, ale jeszcze nie doszlimy do wielkiego mostu,gdy ujrzelimy czered ludzi, z ktrych kilku nioso pochodnie. Toledo pozna swego brata.

Nie masz potrzeby i dalej rzek mu ksi Lerma jeeli nie chcesz potkn si otrupa twego przyjaciela.

Toledo pad bez zmysw. Widzc, e jest w rkach swoich ludzi, powrciem do megoprzysionka i zaczem rozmyla nad tym wszystkim, czego byem wiadkiem. Ojciec Sanudonieraz wspomina nam o czycu i nowe to zapewnienie nie sprawio na mnie nadzwyczajne-go wraenia. Zasnem zwykym, twardym snem.

Nazajutrz pierwszym czowiekiem, ktry wszed do kocioa w. Rocha, by Toledo, aletak blady i znkany, e zaledwie mogem go pozna. Dugo modli si, wreszcie zada spo-wiednika.

Gdy Cygan doszed do tego miejsca, przerwano mu dalsze opowiadanie, musia nas zatemopuci i rozeszlimy si, kady w swoj stron.

11

Dzie trzydziesty drugi

O wschodzie soca pucilimy si w dalsz drog i zagbili w najbardziej wewntrznedoliny pasma. Po godzinie podry spostrzeglimy yda Ahaswera, ktry zbliy si do nas iwszedszy midzy mnie a Velasqueza, tak dalej opowiada swoje przygody:

DALSZY CIG HISTORIIYDA WIECZNEGO TUACZA

Pewnego dnia oznajmiono nam rzymskiego urzdnika sdowego. Wprowadzono go i do-wiedzielimy si, e mj ojciec zosta oskarony o zbrodni stanu; zarzucano mu, e chciawyda Egipt w rce Arabw. Po odejciu Rzymianina Dellius rzek:

Kochany Mardocheju, nie masz potrzeby si usprawiedliwia, gdy kady jest przekona-ny o twojej niewinnoci. Chc ci tylko zabra poow twego mienia, najlepiej wic uczynisz,jeeli oddasz je dobrowolnie.

Dellius mia suszno, sprawa ta kosztowaa nas poow naszego majtku.Nastpnego roku mj ojciec, wychodzc pewnego poranku z domu, spostrzeg lecego

przede drzwiami czowieka, ktry zdawa si jeszcze oddycha; kaza go wic przynie dodomu i chcia przywrci do ycia, gdy wtem ujrza kilku urzdnikw sdowych i ssiadw wliczbie omiu, ktrzy zaprzysigli, e widzieli, jak mj ojciec zabija tego czowieka. Ojciecprzesiedzia sze miesicy w wizieniu i wyszed, pozbywszy si drugiej poowy majtku,czyli wszystkiego, co nam zostawao.

Mia jeszcze dom, ale zaledwie wrci do niego, gdy nagle dom jego niegodziwych ssia-dw zaj si ogniem. Byo to w nocy. Ssiedzi wdarli si do naszego mieszkania, zabrali, cotylko mogli, i podoyli pomie tam, gdzie go jeszcze nie byo.

O wschodzie soca w miejscu naszego domu wznosia si kupa popiow, po ktrychczoga si lepy Dellius wraz z moim ojcem, unoszcym mnie w objciach i opakujcymswoje nieszczcie.

Gdy pootwierano sklepy, ojciec wzi mnie za rk i zaprowadzi do piekarza, ktry do-tychczas dostarcza nam chleba. Czowiek ten, zdjty litoci, da nam trzy buki. Wrcilimydo Delliusa. Ten nam opowiedzia, e podczas naszej nieobecnoci jaki nieznajomy, ktregonie mg pozna po gosie, rzek mu:

Ach, Delliusie, oby wasze nieszczcia spady na gow Sedekiasa! Przebacz tym, kt-rych niegodziwiec uy za narzdzie swych zbrodni. Zapacono nam, abymy was wymordo-wali, ale my pomimo to zostawilimy was przy yciu. Oto masz bdziecie mieli przez jakiczas z czego y.

Przy tych sowach nieznajomy wrczy mu kies z pidziesiciu sztukami zota.Ta niespodziewana pomoc rozradowaa mego ojca. Wesoo rozesa na popioach na wp

spalony kobierzec, pooy na nim trzy buki chleba i poszed przynie wody w czerepie roz-tuczonego naczynia. Miaem wwczas siedem lat i pamitam, e dzieliem t chwil wesoo-ci z moim ojcem i udaem si razem z nim do studni. Za to te przy niadaniu nie zapomnia-no o mnie.

12

Zaledwie zasiedlimy do biesiady, gdy spostrzeglimy maego chopczyn w moim wieku,ktry ze zami prosi nas o kawaek chleba.

Jestem rzek nam synem onierza rzymskiego i syryjskiej kobiety, ktra umara, wy-dajc mnie na wiat. ony onierzy z tej samej kohorty i markietanki karmiy mnie po koleipiersi; zapewne musiay dodawa do pokarmu inne jakie poywienie, gdy, jak widzicie,yj na wiecie. Tymczasem ojciec mj, wysany przeciw pewnemu pasterskiemu pokoleniu,poleg wraz ze wszystkimi towarzyszami. Wczoraj zjadem ostatni kawaek chleba, ktry mizostawiono, ebraem wic po miecie, ale znalazem wszystkie drzwi zamknite. Wy jednaknie macie ani drzwi, ani domu, spodziewam si zatem, e mnie nie odepchniecie.

Stary Dellius, ktry nigdy nie omieszka korzysta ze sposobnoci udzielenia moralnej na-uki, rzek:

Nie ma wic na wiecie tak ndznego czowieka, ktry by nie by w stanie wywiadczybliniemu przysugi, rwnie jak nie ma tak potnego, ktry by nie potrzebowa pomocy dru-gich. Tak jest, moje dzieci, witaj nam i podzielaj nasz ubog straw. Jak si nazywasz?

Germanus odpowiedzia chopiec. Oby ci Bg dugich lat uyczy! rzek Dellius.Jako w istocie, ten rodzaj bogosawiestwa sta si prawdziw przepowiedni, gdy dzie-

ci to dugo yo i dotychczas nawet yje w Wenecji, gdzie znaj je pod nazwiskiem kawalerade Saint-Germain10.

Znam go dobrze przerwa Uzeda posiada on niektre wiadomoci kabalistyczne.Po czym yd Wieczny Tuacz tak dalej mwi: Po niadaniu Dellius zapyta mego ojca, czy drzwi od piwnicy zostay wyamane.Mj ojciec odpowiedzia, e drzwi s zamknite i e pomie nie zdoa przedrze si przez

sklepienie pokrywajce piwnic. Dobrze wic rzek Dellius we zatem z kiesy, ktr mi dano, dwie sztuki zota, naj-

mij robotnikw i wybuduj chat nad tym sklepieniem. Moe przydadz si jakie szcztki na-szego dawnego domu.

Stosownie do rady Delliusa znaleziono kilka belek i desek nie uszkodzonych, zoono je,jak byo mona, uszczelniono gaziami palmowymi, wewntrz wysano matami i tym sposo-bem urzdzono nam do wygodne schronienie. W naszym szczliwym klimacie nie potrze-ba wicej najlejszy pozr dachu wystarcza pod tak czystym niebem, jak rwnie najprost-szy pokarm jest najzdrowszy. Susznie wic mona powiedzie, e nie obawiamy si u nastakiej ndzy, jak wy w waszych krajach, ktrych klimat nazywacie jednak umiarkowanym.

Podczas gdy zajmowano si sporzdzeniem nam mieszkania, Dellius kaza zanie swojmat na ulic, usiad na niej i zacz gra na fenickiej cytrze, nastpnie zapiewa pie, ktrby niegdy uoy dla Kleopatry. Jego gos, aczkolwiek siedemdziesicioletni, zgromadzijednak mnstwo suchaczw, ktrzy z przyjemnoci mu si przysuchiwali. Po skoczonympiewie rzek do otaczajcych:

Obywatele Aleksandrii, dajcie jamun biednemu Delliusowi, ktrego wasi ojcowieznali jako pierwszego muzyka Kleopatry i ulubieca Antoniusza.

Po tych sowach may Germanus obnis dokoa glinian miseczk, w ktr kady wrzuciswj datek. 10 Saint -Germain (ok. 17101784) synny awanturnik, ktrego prawdziwe nazwisko pozostao nieznane. Odroku 1743 pod rnymi nazwiskami (w Wenecji np. znano go jako markiza de Bellamare), w rnym charakte-rze obraca si w dworskich rodowiskach stolic pastw europejskich. Nader zrcznie potrafi roztacza woksiebie atmosfer tajemniczoci: utrzymywa np., e dziki wynalezionej przez siebie herbacie dugiego yciayje ju 2 tysice lat. Opowiada, i swego czasu bywa czstym gociem Piata w Palestynie, a o Chrystusiezwyk by mwi: czya mnie z nim zaya znajomo; by to najlepszy czowiek pod socem, ale trochdziwak i mocno nierozwany. Przestrzegaem go, e le skoczy.

13

Dellius postanowi sobie raz tylko na tydzie piewa i ebra. Tego dnia zwykle tum siwok niego zgromadza i obdarza hojn jamun. Winnimy byli to wsparcie nie tylko go-sowi Delliusa, ale take jego rozmowie ze suchaczami wesoej, nauczajcej i przeplatanejopowiadaniami rnych ciekawych wydarze. Tym sposobem pdzilimy do wygodne y-cie, wszelako mj ojciec, znkany tylu nieszczciami, wpad w przewlek chorob i w prze-cigu roku rozsta si z tym wiatem. Nawczas zostalimy na asce Delliusa i musielimy yz tego, co nam przynosi jego gos, ju i tak do stary i saby. Nastpnej zimy dokuczliwykaszel i silna chrypka pozbawiy nas tego jedynego ratunku. Na szczcie, odziedziczyemmay spadek po dalekim krewnym, zmarym w Pelusium. Suma wynosia piset sztuk zota,a chocia nie bya to nawet trzecia cz przypadajcego na mnie dziedzictwa, atoli Delliuszapewni mnie, e ubogi nie powinien si niczego spodziewa od sprawiedliwoci i e najle-piej czyni, gdy poprzestaje na tym, co mu z aski raczya udzieli. Pokwitowa wic w moimimieniu i tak dobrze umia zarzdzi pienidzmi, e mielimy z czego y przez cay czasmojego dziecistwa.

Dellius nie zaniedbywa mego wychowania i pamita o maym Germanie. Po kolei zosta-walimy przy nim. Gdy suba przypadaa na mego towarzysza, ja uczszczaem do maejydowskiej szkki w ssiedztwie, w dniach za, w ktrych ja byem przy Delliusie, Germa-nus chodzi na nauki do pewnego kapana Izydy, nazwiskiem Cheremon11. Nastpnie powie-rzono mu noszenie pochodni przy misteriach12 tej bogini i pamitam, e czsto z zajciemprzysuchiwaem si jego opowiadaniom o tych uroczystociach.

Gdy yd Wieczny Tuacz doszed do tego miejsca swego opowiadania, przybylimy namiejsce noclegu i wdrowiec, korzystajc ze sposobnoci, przepad gdzie w grach. Nadwieczorem zebralimy si wszyscy; Cygan zdawa si by wolny, Rebeka znowu wic zaczamu si przymila, dopki nie zacz mwi w te sowa:

DALSZY CIG HISTORIINACZELNIKA CYGANW

Kawaler Toledo bez wtpienia licznymi grzechy musia by obciy swoje sumienie, gdydugo zatrzymywa spowiednika. Nareszcie powsta, cay zapakany, i wyszed z kocioa,dajc oznaki najgbszej skruchy. Przechodzc przez przysionek, spostrzeg mnie i skin,abym szed za nim.

Dzie zaledwie wita i na ulicach nie byo jeszcze nikogo. Kawaler wzi pierwsze muy,ktre spotka do najcia, i wyjechalimy z miasta. Uczyniem mu uwag, e jego sucy bdsi niepokoili, nie widzc go tak dugo.

Bynajmniej odpowiedzia. Uprzedziem ich, aden nie bdzie na mnie czeka. Senor kawalerze rzekem nawczas pozwl, abym uczyni jeszcze jedn uwag.

Gos, syszany wczoraj, powiedzia ci to, co moge sam atwo znale w pierwszym lepszym

11 Cheremon posta ta zawdzicza swoje imi greckiemu filozofowi stoickiemu z I w. n.e. Chajremonowi,ktry jest m. in. autorem historii Egiptu oraz dziea astrologicznego o kometach, w ktrym gosi rzekomo egip-sk wiar w potg cia niebieskich i podawa sposoby zaklinania gwiazd i zmuszania ich do posuszestwa.Jamblich w De mysteriis Aegyptiorum zwalcza jego pogldy nauk niejakiego Bitysa, proroka, ktry mia jako-by przetumaczy zbir pism hermetycznych z hieroglifw egipskich na stalach w wityni w Sais.12 mis ter ia w staroytnoci obrzdy religijne, dostpne tylko dla wtajemniczonych; celem ich miao by m.in.umoliwienie uczestnikom bezporedniego kontaktu z bstwem.

14

katechizmie. Wyspowiadae si i zapewne nie odmwiono ci rozgrzeszenia. Teraz moeszzaprowadzi niejakie zmiany w twoim postpowaniu, ale nie widz znowu potrzeby obarcza-nia si niewczesnymi zgryzotami.

Ach, mj przyjacielu odpowiedzia kawaler kto raz sysza gos umarych, ten za-pewne niedugo pobdzie midzy yjcymi.

Zrozumiaem wwczas, e mj opiekun myli o rychej mierci, e nabi sobie tym gow,postanowiem wic nie opuszcza go ani na chwil.

Dostalimy si na mao uczszczan drog, ktra biega rd dzikiej okolicy i zawioda nasdo bramy klasztoru kameduw. Kawaler zapaci mulnikw i zadzwoni. Jaki mnich pokazasi u furty, kawaler wymieni swoje nazwisko i prosi o pozwolenie przepdzenia kilku tygo-dni w tym schronieniu. Zaprowadzono nas do pustelni, pooonej na kocu ogrodu, i oznaj-miono za pomoc znakw, e dzwonek uprzedzi nas o godzinie wsplnego posiku w refekta-rzu. W celi znalelimy pobone ksiki, ktrymi kawaler wycznie odtd si zajmowa. Codo mnie, zaznajomiem si z pewnym kamedu, ktry owi ryby na wdk, przyczyem sido niego i zatrudnienie to byo jedyn moj rozrywk.

Pierwszego dnia nie uskaraem si na milczenie, stanowice jedn z gwnych regu za-konu kameduw, ale trzeciego nie mogem ju wytrzyma. Kawaler tymczasem z kadymdniem stawa si coraz pospniejszy i bardziej milczcy, nareszcie zupenie zaprzesta mwi.

Ju od tygodnia przebywalimy w klasztorze, gdy pewnego dnia przyby jeden z moichtowarzyszy z przysionka w. Rocha. Powiedzia mi, e widzia, jak wsiadalimy na najtemuy, i e spotkawszy pniej mulnika, dowiedzia si o miejscu naszego pobytu; donis mizarazem, e zmartwienie z powodu mojej nieobecnoci rozproszyo cz naszej gromadki.On sam wszed do suby pewnego kupca z Kadyksu, ktry ley chory w Madrycie i wskuteksmutnego wypadku, majc poamane rce i nogi, nie moe obej si bez chopca do usug.

Odpowiedziaem mu, e nie mog ju duej znie pobytu u kameduw, i prosiem, abychocia na kilka dni zastpi mnie przy kawalerze.

Chtnie bym to uczyni rzek ale lkam si opuci mego kupca; nadto wiesz, eprzyjto mnie pod przysionkiem w. Rocha, niedotrzymanie wic sowa mogoby zaszkodzicaemu towarzystwu.

W takim razie ja zastpi ci u kupca odrzekem, zreszt tak miaem wadz nad my-mi towarzyszami, e malec nie mia duej mi si opiera.

Zaprowadziem go do kawalera, ktremu powiedziaem, e udaj si na kilka dni do Ma-drytu i e na ten czas zostawiam mu towarzysza, za ktrego rcz tak, jak za samego siebie.Kawaler nie odrzek ani sowa, ale da mi znakami do zrozumienia, e przystaje na zamian.

Pobiegem wic do Madrytu i udaem si natychmiast do gospody wskazanej mi przez me-go towarzysza. Ale tam powiedziano mi, e kupiec kaza si przenie do pewnego sawnegolekarza, mieszkajcego przy ulicy w. Rocha. Wynalazem go z atwoci, powiedziaem, eprzychodz na miejsce mego towarzysza Chiquito, e nazywam si Avarito i e bd peni zrwn wiernoci te same obowizki.

Dano mi przychyln odpowied, ale zarazem powiedziano, e powinienem natychmiast ispa, gdy przez kilka nocy bd musia czuwa przy chorym. Pooyem si wic i wieczo-rem stawiem do suby. Zaprowadzono mnie do chorego, ktrego znalazem rozcignitegona ku w nader przykrym pooeniu; nie mg porusza adnym czonkiem z wyjtkiemlewej rki. By to mody czowiek ujmujcej postaci i waciwie nic mu nie dolegao pozatym, e potrzaskane koci nabawiay go nieznonych blw. Staraem si da mu zapomnieo jego cierpieniach, zabawiajc go i rozweselajc wszelkimi sposobami. To postpowanie takdalece przypado mu do smaku, e pewnego dnia zgodzi si na opowiedzenie mi swoichprzygd i zacz w te sowa:

15

HISTORIA LOPEZA SUAREZ

Jestem jedynym synem Gaspara Suareza, najbogatszego kupca z Kadyksu. Ojciec mj,czowiek surowy i nieugity, chcia, abym odda si wycznie zatrudnieniom kupieckim i niemyla nawet o rozrywkach, na jakie zwykle pozwalaj sobie synowie bogatszych kupcw zKadyksu. Starajc si we wszystkim zadowala mego ojca, rzadko kiedy chodziem do teatru,w niedziel za nigdy nie naleaem do tych rozrywek, jakimi zabawiaj si towarzystwawielkich miast handlowych.

Poniewa jednak umyl potrzebuje wypoczynku, szukaem go zatem w czytaniu przyjem-nych, ale niebezpiecznych ksiek, ktre znane s pod nazw romansw. Zasmakowaem wnich i powoli tkliwo owadna moim umysem, ale wychodzc rzadko na miasto i wcaleprawie nie widujc kobiet w domu, nie znajdowaem sposobnoci rozporzdzenia moim ser-cem. Tymczasem mj ojciec mia niektre sprawy do zaatwienia na dworze, postanowiwic, abym zwiedzi Madryt, i oznajmi mi swj zamiar. Z radoci przyjem t nowin,uszczliwiony, e bd mg swobodniej odetchn i cho na chwil zapomnie o kratachnaszego kantoru i pyle naszych magazynw.

Gdy wszystko byo ju w pogotowiu do podry, mj ojciec kaza mnie przywoa doswego gabinetu i odezwa si w te sowa:

Mj synu, jedziesz do miasta, gdzie kupcy nie maj takiego znaczenia jak w Kadyksie,powinni wic zachowywa si powanie i przyzwoicie, aeby nie poniali stanu, ktry ichzaszczyca, tym bardziej, i stan ten dzielnie przyczynia si do pomylnoci ojczyzny i praw-dziwej siy monarchy.

Oto s trzy prawida, wedug ktrych bdziesz postpowa pod grob mego gniewu: Na-przd, zakazuj ci wdawa si w rozmowy ze szlacht. Panowie myl, e czyni nam za-szczyt, gdy racz do nas kilka sw przemwi. Jest to bd, w ktrym nie powinno si ichzostawia, gdy nasze dobre imi bynajmniej nie od tego zaley.

Po wtre, rozkazuj ci, aby nazywa si po prostu Suarez, nie za don Lopez Suarez tytuy adnemu kupcowi nie dodaj blasku; jego dobre imi winno opiera si na rozlegocistosunkw i przezornoci w przedsiwziciach.

Po trzecie, zakazuj ci raz na zawsze dobywa szpady. Zwyczaj j upowszechni, nie za-braniam ci wic nosi tej broni, powiniene jednak pamita, e honor kupca polega na rze-telnoci w dotrzymywaniu zobowiza, dlatego to nie chciaem, aby bra lekcje niebezpiecz-nej sztuki fechtunku.

Jeeli przekroczysz ktrekolwiek z tych trzech prawide, narazisz si na mj gniew; w ra-zie jednak wystpienia przeciw czwartemu, wystawisz si ju nie na gniew, ale na przekle-stwo moje, mego ojca i mego dziada, ktry jest twoim pradziadem i zarazem pierwszymsprawc naszych dostatkw. Idzie tu o to, aby nigdy nie wchodzi w adne zwizki z domembraci Moro, bankierw krlewskich. Bracia Moro susznie uywaj powszechnego szacunku izapewne dziwisz si ostatnim moim sowom, ale przestaniesz si dziwi, skoro si dowiesz,jakie zarzuty dom nasz im stawia. Musz zatem w kilku sowach objani ci ca histori:

HISTORIA RODZINY SUAREZ

Pierwszym z naszej rodziny, ktry doszed do majtku, by Iigo Suarez. Spdziwszy mo-do na przebywaniu rnych mrz, przystpi do spki dzierawicej kopalnie w Potosi inastpnie zaoy dom handlowy w Kadyksie.

16

Gdy Cygan doszed do tego miejsca, Velasquez doby tabliczek i zacz co na nich zapi-sywa. Widzc to naczelnik zwrci si ku niemu i rzek:

Ksi zapewne yczysz sobie przedsiwzi jakie zajmujce obliczenie, lkam siwic, aby dalsze moje opowiadanie ci w tym nie przeszkodzio.

Bynajmniej odpar Velasquez wanie zajmuj si twoim opowiadaniem. By moe,e w Iigo Suarez spotka w Ameryce kogo, kto mu opowie histori kogo drugiego, ktrytake bdzie mia histori do opowiedzenia. Aby zatem doj z tym do adu, wymyliem ru-bryki podobne do schematu, ktry nam suy przy pewnego rodzaju postpach, aeby monabyo wrci do pocztkowych wyrazw. Racz wic nie zwaa na mnie i cign twoj rzeczdalej.

Cygan tak dalej mwi:

Iigo Suarez, pragnc zaoy dom handlowy, szuka przyjani znakomitszych kupcwhiszpaskich. Rodzina Moro uywaa wwczas znacznej wzitoci, uwiadomi j wic o za-miarze wejcia z ni w stae stosunki. Otrzyma od niej przyzwolenie i aby rozpocz intere-sa, zawar kilka umw w Antwerpii i wystawi na nie weksel na Madryt. Ale jakie byo jegooburzenie, gdy odesano mu jego weksel zaprotestowany. Nastpn poczt otrzyma wpraw-dzie list peen usprawiedliwie; Rodryg Moro pisa mu, e awiz nadszed z opnieniem, eon sam przebywa wwczas w San Ildefonso u ministra, a pierwszy jego buchalter zastosowasi do obowizujcej w takich wypadkach reguy postpowania, e jednak nie ma zado-uczynienia, jakiemu z najszczersz chci by si nie podda. Ale obraza ju nastpia. IigoSuarez zerwa wszelkie stosunki z rodzin Moro i umierajc poleci synowi, aby nigdy nieway si wdawa z ni w interesy.

Ojciec mj, Ruiz Suarez, dugo by posuszny rodzicielskim rozkazom, ale liczne ban-kructwa, ktre nieoczekiwanie zmniejszyy ilo domw handlowych, zmusiy go do wejciaw stosunki z rodzin Moro. Wkrtce gorzko tego poaowa. Mwiem ci, e mielimy pe-wien udzia w spce dzierawicej kopalnie w Potosi i tym sposobem otrzymujc znacznliczb sztab srebra zwykle wypacalimy nimi nasze rachunki. W tym celu posiadalimyskrzynie, kada na sto funtw srebra, czyli wartoci dwch tysicy siedmiuset pidziesiciuplastrw. Te skrzynie, z ktrych kilka moge jeszcze widzie, okute byy elazem i opatrzoneoowianymi plombami z cyfr naszego domu. Kada skrzynia miaa swj numer. Szy one doIndii, wracay do Europy, pyny do Ameryki, a nikt ich nie otwiera i kady z przyjemnociwypat nimi przyjmowa; w samym nawet Madrycie doskonale je znano. Tymczasem jakikupiec, majc uskuteczni wypat domowi Moro, zanis cztery takie skrzynie do pierwsze-go buchaltera, ktry nie tylko e je otworzy, ale nadto kaza sprawdzi prb srebra.

Gdy wie o tak krzywdzcym postpowaniu dosza do Kadyksu, mj ojciec wpad w nie-pohamowany gniew. Nastpn poczt otrzyma wprawdzie list peen usprawiedliwie: Anto-nio Moro, syn Rodryga, pisa mu, e dwr zawezwa go do Valladolid i e po powrocie dopie-ro dowiedzia si o nierozsdnym postpku swego buchaltera, ktry bdc cudzoziemcem,niedawno przybyym, nie mia jeszcze czasu pozna zwyczajw hiszpaskich. Ale ojciec by-najmniej nie poprzesta na tych usprawiedliwieniach. Zerwa wszelkie stosunki z domem Mo-ro i umierajc zakaza mi wdawa si z nimi w jakiekolwiek interesy.

Dugo wicie suchaem jego rozkazw i dobrze mi z tym byo, nareszcie nieprzewidzianeokolicznoci znowu poczyy mnie z domem Moro. Zapomniaem lub raczej zaniechaem nachwil rad mego ojca i zobaczysz, jak na tym wyszedem.

Interesy z dworem powoay mnie do Madrytu, gdzie zapoznaem si z niejakim Livarde-zem, ktry dawniej utrzymywa dom handlowy, teraz za y z procentu od znacznych sum,poumieszczanych po rnych miejscach. Czowiek ten mia w swoim charakterze co dla

17

mnie przycigajcego. Juemy si z sob do cile zaprzyjanili, gdy dowiedziaem si, eLivardez jest wujem Sancha Moro, nawczas naczelnika rodziny. Powinienem by natych-miast zerwa z nim wszelkie zwizki, ale ja, przeciwnie, jeszcze cilej si z nim poczyem.

Pewnego dnia Livardez oznajmi mi, e wiedzc, z jak biegoci prowadz handel z Wy-spami Filipiskimi, postanowi tytuem spki komandytowej13 umieci u mnie milion.Przeoyem mu, e jako wuj Sancha jemu raczej powinien powierzy swoje kapitay; aleodpowiedzia mi na to, e nierad z krewnymi. wchodzi w interesy pienine. Nareszcie prze-kona mnie, co mu przyszo z tym wiksz atwoci, e w samej rzeczy tym sposobem niezawizywaem adnych stosunkw z domem Moro. Wrciwszy do Kadyksu, dodaem jedenokrt do dwch moich, ktre corocznie do wysp wysyaem, i przestaem o nich myle. Na-stpnego roku biedny Livardez umar i Sancho Moro napisa mi, e znalazszy w papierachdowd, jako wuj jego umieci u mnie milion, prosi o zwrot tego kapitau. By moe naleaozawiadomi go o naszym ukadzie i o spce komandytowej, ale nie chcc mie adnej stycz-noci z tym przekltym domem, odesaem milion bez adnych wyjanie.

Po dwch latach okrty moje wrciy i potroiy kapita woony w adunek. Winienemwic by zapaci dwa miliony nieboszczykowi Livardezowi, pomimo woli zatem musiaemnapisa do braci Moro, e mam dwa miliony na ich rozkazy. Odpowiedzieli mi na to, e przeddwoma laty kapita zosta wcignity do ksig i e wcale nie chc sysze o tych pienidzach.

Pojmujesz, mj synu, jak silnie uczuem t okrutn zniewag, wyranie bowiem chcieli mipodarowa dwa miliony. Radziem si kilku negocjantw z Kadyksu, ktrzy, jakby na zo,przyznali suszno moim przeciwnikom, dowodzc, e poniewa dom Moro przed dwomalaty pokwitowa mnie z kapitau, nie ma zatem adnego prawa do zyskanego dzi procentu.Gotw byem wykaza dowodnie, e kapita Livardeza rzeczywicie znajdowa si na okr-tach i e gdyby te byy zatony, miabym prawo da zwrotu oddanego miliona; ale wi-dziaem, e samo nazwisko Moro walczy przeciwko mnie i e gdybym si podda pod polu-bowny sd negocjantw, wyrok ich nie byby dla mnie przychylny.

Udaem si do akwokata, ktry powiedzia mi, e poniewa bracia Moro zadali zwrotumiliona bez pozwolenia ich zmarego wuja, ja za uyem go wedle dania tego wuja, rze-czony zatem kapita istotnie znajduje si dotd u mnie, milion za, przed dwoma laty wci-gnity do ksig domu Moro, jest innym milionem, nie majcym z tym pierwszym adnegozwizku. Adwokat poradzi mi, abym zapozwa braci Moro przed trybuna sewilski. Posze-dem za jego rad i wytoczyem im proces, ktry cign si przez sze lat i kosztowa mniesto tysicy plastrw. Pomimo to przegraem we wszystkich instancjach i dwa miliony u mniepozostay.

Z pocztku chciaem obrci je na jaki zakad dobroczynny, ale obawiaem si, aby zasu-ga nie spada w pewnej czci na przekltych braci Moro. Dotychczas nie wiem jeszcze, copoczn z tymi pienidzmi, kadego jednak roku, sumujc bilans, umieszczam po stronie kre-dytu o dwa miliony mniej. Widzisz zatem, mj synu, e mam wystarczajce powody, by za-kaza ci wszelkiej stycznoci z domem braci Moro.

Gdy Cygan koczy te sowa, przysano po niego i kady z nas odszed w swoj stron.

13 spka komandytowa rodzaj spki handlowej, w ktrej cz czonkw nie bierze udziau w czynno-ciach spki.

18

Dzie trzydziesty trzeci

Ruszylimy w pochd i wkrtce spostrzeglimy yda, ktry zczy si z nami i tak dalejopowiada swoje przygody:

DALSZY CIG HISTORIIYDA WIECZNEGO TUACZA

Wzrastalimy wic nie pod oczyma zacnego Delliusa, ktry ich nie mia, ale pod opiekjego roztropnoci i przewodnictwem jego mdrych rad. Odtd osiemnacie wiekw upyno,a wiek mj dziecinny Jest jedynym, o ktrym z przyjemnoci wspominam.

Kochaem Delliusa jak wasnego ojca i szczerze przywizaem si do mego towarzyszaGermana. Czsto jednake z tym ostatnim wiodem wawe spory i to zawsze w przedmiociereligii. Przejty surowymi zasadami synagogi, cigle mu powtarzaem:

Twoje bawany maj oczy, ale nie widz, maj uszy, ale nie sysz, zotnik je ula i my-szy si w nich gnied.

Germanus odpowiada mi, e nie uwaa wcale bawanw za bogw i e nie mam adnegopojcia o religii Egipcjan.

Sowa te, czsto powtarzane, wzbudziy we mnie ciekawo; prosiem Germana, aby na-mwi kapana Cheremona do udzielenia mi kilku nauk jego religii, co musiao nastpi podtajemnic, gdy w razie gdyby synagoga bya o tym posyszaa, niezawodnie zostabym wy-klty. Cheremon, ktry bardzo kocha Germana, chtnie przysta na moj prob i nastpnejnocy udaem si do gaju ssiadujcego ze wityni Izydy. Germanus przedstawi mnie Che-remonowi, ktry posadziwszy mnie obok siebie, zoy rce, na chwil pogry si w my-lach i w narzeczu dolnoegipskim, ktre doskonale rozumiaem, zacz odmawia nastpujcmodlitw:

MODLITWA EGIPSKA

Wielki Boe, ojcze wszystkich,wity Boe, ktry objawiasz si twoim,Jeste witym, ktry wszystko stworzy sowem,Jeste witym, ktrego natura jest obrazem,Jeste witym, ktrego nie natura stworzya,Jeste witym, potniejszym od wszelkiej potgi,Jeste witym, wyszym od wszelkiej wyniosoci,Jeste witym, lepszym od wszelkiej pochway!Przyjm dzikczynn ofiar mego serca i sw moich.Jestem niewysowionym, a milczenie jest Twoimgosem,Wytpie bdy przeciwne prawdziwej wiadomoci.

19

Utwierd mnie, daj mi si i pozwl przystpi doTwojej laski tym, ktrzy pogreni s w niewiadomoci,jak rwnie tym, ktrzy poznali Ci i s przezto moimi brami a Twoimi dziemi.Wierz w Ciebie i gono to wyznaj,Wznosz si do ycia i do wiata.

Pragn uczestniczy w Twojej witoci, Ty, bowiem zapalie we mnie t dz.

Gdy Cheremon odmwi t modlitw, obrci si do mnie i rzek: Widzisz, moje dzieci, e my, rwnie jak wy, uznajemy jedynego Boga, ktry sowem

swoim stworzy wiat. Modlitwa, ktr syszae, wycignita jest z Pojmandra, ksigi, ktrprzypisujemy trzykro wielkiemu Thotowi14, temu samemu, ktrego dziea obnosimy w pro-cesji podczas wszystkich naszych wit. Posiadamy dwadziecia sze tysicy zwojw przy-pisywanych temu filozofowi, ktry mia y przed dwoma tysicami lat. Poniewa jednaktylko naszym kapanom wolno je przepisywa, by moe zatem, e wiele dodatkw wyszospod ich pira. Wreszcie, wszystkie pisma Thota pene s ciemnej i dwuznacznej metafizyki,ktr mona rnymi sposoby tumaczy. Poprzestan wic na wyoeniu ci powszechnieprzyjtych dogmatw, ktre najwicej zbliaj si do zasad Chaldejczykw.

Religie, rwnie jak wszystkie rzeczy tego wiata, ulegaj powolnym, lecz nieustannym od-dziaywaniom, ktre bezustannie usiuj odmieni ich formy i istot, tak e po kilku wiekachta sama religia przedstawia wierze ludzkiej cakiem odmienne zasady, alegorie, ktrych myliukrytej niepodobna ju odgadn, lub dogmaty, ktrym og wierzy zaledwie przez poow.Nie mog zatem zarczy, e ci naucz dawnej religii, ktrej ceremonie moesz widzieprzedstawione na paskorzebie Ozymandiasa15 w Tebach, wszelako powtrz ci nauki moichmistrzw16 tak, jak wykadam je moim uczniom.

Przede wszystkim uprzedzam ci, aby nigdy nie przywizywa si ani do obrazu, ani dosymbolu, lecz aby wnika w myl w nich ukryt. Tak na przykad i przedstawia to wszystko,co jest materialne. Boek siedzcy na liciu lotosowym i pyncy po ile wyobraa myl,ktra spoczywa na materii, wcale jej nie dotykajc. Jest to symbol, jakiego uy wasz prawo- 14 Thot t rzykro wielki (gr. Hermes Trismegistos, ac. Merkury) uchodzi za autora witych ksig, zwa-nych przez Grekw hermetyczny mi. Byo ich jakoby 42 w 20.000 (wg Jamblicha) czy te w 36.525 (wg Mane-tona) zwojach. Ok. roku 300 jaki kapan egipski zebra dochowane do jego czasw pisma hermetyczne i zesta-wi je w tzw. Corpus Hermeticum; pierwsz ksig tej kolekcji jest Pojmander (gr. Pojmandres Pasterz ludzi) dialogi o boskiej potdze i mdroci. Grecki tekst Pojmandra wydano po raz pierwszy w roku 1554; w XV w.przeoy go z rkopisu na jzyk aciski woski filozof renesansowy, Marsiglio Ficino (14331499). Poszcze-glne pisma hermetyczne pochodz z rnych czasw, ich zawarto za ma swe rdo nie tylko w egipskimsystemie religijno-filozoficznym. Obok elementw egipskich wystpuj tu rwnie hellenistyczne (neoplato-nizm), iraskie, chaldejskie (astrologia) i in. Chrzecijaskich motyww w literaturze hermetycznej nie ma ad-nych.15 Ozymandias u historykw greckich imi faraona Ramzesa II (12921225 p.n.e.). W pobliu MedinetAbou koo Teb znajduj si ruiny wystawionej przez Ramzesa II wityni, tzw. Ramesseum, ozdobionej pasko-rzebami, ktre przedstawiaj wyprawy wojenne faraona.16 powtrz c i nauki moich mis trz w wywody Cheremona poczwszy od tego miejsca a do kocaDnia 34 oparte s na De mysteriis Aegyptiorum Jamblicha, a tym samym nie stanowi waciwie wykadu do-gmatw religii staroegipskiej. Chodzi tu mianowicie o pogldy religijno-filozoficzne o charakterze synkretycz-nym, reprezentowane przez neoplatonizm. Jamblich (zm. ok. 330), podobnie jak inni filozofowie neoplatoscy,czy w swoich dzieach spucizn greckiej filozofii z wierzeniami pochodzenia orientalnego. NauczycielemJamblicha by Porfiriusz z Tyru (233303), ucze Plotyna (204270), zaoyciela szkoy neoplatoskiej. Porfi-riusz jest m. in. autorem zaginionego listu do Egipcjanina Anebona, z ktrego zachoway si jedynie fragmentyw postaci cytatw U innych autorw. W caoci dochowaa si odpowied na ten list, stanowica obszerny trak-tat, a napisana przez niejakiego Abammona. Ju w staroytnoci uwaano to nazwisko za mistyfikacj i autor-stwo owej odpowiedzi przypisywano Jamblichowi. Na jzyk aciski traktat Abammona-Jamblicha przeoyMarsiglio Ficino, dajc mu tytu De mysteriis Aegyptiorum.

20

dawca, gdy mwi, e Duch Boy unosi si nad wodami. Utrzymuj, e Mojesz by wy-chowany przez kapanw z miasta On, czyli Heliopolis. Jako w istocie, wasze obrzdy bar-dzo zbliaj si do naszych. Rwnie jak wy, i my take mamy rodziny kapaskie, prorokw,zwyczaj obrzezania, wstrt do wieprzowiny i wiele tym podobnych punktw wsplnych.

Gdy Cheremon domawia tych sw, jeden z niszych kapanw Izydy uderzy godzinoznaczajc pnoc. Mistrz oznajmi nam, e pobone obowizki wzywaj go do wityni, alee moemy nazajutrz wieczorem powrci.

Wy sami doda yd Wieczny Tuacz wkrtce przybdziecie na miejsce noclegu, po-zwlcie wic, abym odoy na jutro dalsz cz mojej historii.

Po odejciu wczgi zaczem zastanawia si nad jego sowami i zdao mi si, e odkry-em w nich wyran ch osabienia w nas zasad naszej religii, a tym samym popierania za-miarw tych, ktrzy pragnli, abym moj przemieni. Wszelako dobrze wiedziaem, co honornakazuje mi w tym wzgldzie, i byem mocno przekonany o bezskutecznoci wszelkich tegorodzaju usiowa.

Tymczasem przybylimy na miejsce noclegu i posiliwszy si jak zwykle, korzystalimy zwolnego czasu naczelnika i prosilimy go, aby dalej raczy opowiada, co te uczyni w tychsowach:

DALSZY CIG HISTORIINACZELNIKA CYGANW

Mody Suarez, opowiedziawszy mi histori swojej rodziny, zdawa si by zmoony snem,poniewa za wiedziaem, jak bardzo spoczynek jest mu potrzebny do odzyskania zdrowia,prosiem go wic, aby odoy dalszy cig swych przygd na noc nastpn. W istocie, spado dobrze. Nastpnej nocy wyda mi si znacznie zdrowszym, atoli nie mg jeszcze za-sn, prosiem go wic, aby cign dalej opowiadanie, i biedny chory tak zacz mwi:

DALSZY CIG HISTORIILOPEZA SUAREZ

Powiedziaem ci, e mj ojciec zabroni mi przybiera tytuu don, dobywa szpady iwdawa si ze szlacht, nade wszystko za wchodzi w jakiekolwiek stosunki z rodzin Mo-ro. Mwiem ci take o niepowcignionym popdzie, jaki miaem do czytania romansw.Wbiem wic sobie dobrze w pami przestrogi mego ojca, po czym obszedem wszystkichksigarzy Kadyksu, aby zaopatrzy si w ten rodzaj dzie, z ktrych, zwaszcza w podry,obiecywaem sobie niewypowiedzian przyjemno.

Nareszcie wsiadem na pink i musz wyzna, e z radoci opuciem nasz such, spalo-n i zakurzon wysp. Zachwyci mnie widok kwiecistych brzegw Andaluzji. Potem pynli-my Gwadalkwiwirem i wyldowaem w Sewilli, gdzie zamierzaem naj muy do dalszejpodry. Jeden z mulnikw zamiast zwykego powozu zaofiarowa mi nader wygodn karet,przyjem jego usugi i napeniwszy pojazd romansami, zakupionymi w Kadyksie, odjecha-em do Madrytu.

21

Czarujce okolice midzy Sewill a Kordow, malownicze pooenie gr Sierra Morena,pasterskie obyczaje mieszkacw Manszy, wszystko, co widziaem, dodawao wdziku ulu-bionym moim ksikom. Roztkliwiaem moj dusz; karmiem j czuymi i tsknymi uczu-ciami tak dalece, e przybywszy do Madrytu kochaem si ju szalenie, chocia nie znaemjeszcze przedmiotu moich uwielbie.

Stanwszy w stolicy, zatrzymaem si Pod Krzyem Maltaskim. Poudnie wybio i nie-bawem zastawiono mi st do obiadu, nastpnie zaczem rozkada moje rzeczy, jak to zwy-kli czyni podrni po wprowadzeniu si do nowego mieszkania. Nagle usyszaem jakiszmer przy zamku od drzwi. Podbiegem i otworzyem dosy gwatownie, ale opr, jakiegodoznaem, przekona mnie, e musiaem kogo potrci. W istocie, ujrzaem za drzwiamiczowieka do porzdnie ubranego, ktry nos sobie z krwi ociera.

Senor don Lopez rzek mi nieznajomy dowiedziaem si na dole w gospodzie o przy-byciu zacnego syna znakomitego Gaspara Suareza i przychodz zoy mu moje uszanowa-nie.

Mj panie odpowiedziaem jeeli po prostu chciae wej do mnie, bybym otwie-rajc nabi ci guza na czole, ale to odrapanie nosa dowodzi, e zapewne musiae go trzymaprzy dziurce od klucza.

Wymienicie zawoa nieznajomy podziwiam twoj przenikliwo! Nie mog utai,e pragnc zaznajomi si z tob, chciaem zawczasu powzi niejakie wyobraenie o twojejpowierzchownoci i byem zachwycony na widok szlachetnej postawy, z jak chodzie popokoju i ukadae twoje rzeczy.

Po tych sowach nieznajomy, wcale nie proszony, wszed do mnie i tak dalej mwi: Senor don Lopez, widzisz we mnie znakomitego potomka rodziny Busqueros ze Starej

Kastylii, ktrej nie naley miesza z innymi Busquerami, rodem z Leonu. Co do mnie, znanyjestem pod nazwiskiem don Roque Busquera, ale odtd pragn szczyci si jedynie moimpowiceniem dla Waszej Wielmonoci.

Przypomniaem sobie wwczas przestrogi mego ojca i rzekem: Senor don Roque, musz ci wyzna, e Gaspar Suarez, ktrego jestem synem, egnajc

si ze mn, zabroni mi raz na zawsze przybierania tytuu don oraz rozkaza, abym nigdynie wdawa si z adnym szlachcicem. Std pojmujesz, senor, e niepodobna mi bdzie ko-rzysta z twej askawej dla mnie uprzejmoci.

Na te sowa Busqueros przybra powan posta i rzek: Wyrazy Waszej Wielmonoci stawiaj mnie w nader przykrym pooeniu, albowiem

mj ojciec, umierajc, jak najuroczyciej rozkaza mi, abym zawsze dawa tytu don zna-komitym kupcom i o ile monoci szuka ich towarzystwa. Widzisz zatem, senor don Lopez,e tylko kosztem mego posuszestwa dla mojego ojca moesz sucha rozkazw twego ojca iim bardziej bdziesz mnie unika, tym bardziej ja, jako dobry syn, musz usiowa narzuca cisi z moj osob.

Busqueros zmiesza mnie t uwag, tym bardziej, e mwi powanie, a zakaz dobywaniaszpady nie pozwala mi wszcz ktni.

Tymczasem don Roque znalaz na moim stole smaki, czyli monety wartoci omiu duka-tw17 holenderskich kada.

Senor don Lopez rzek wanie zbieram podobne sztuki zota i pomimo stara dotdnie mam monet z t dat. Pojmujesz, co to jest namitno do zbiorw, i mniemam, e spra-wi ci przyjemno podajc ci sposobno zobowizania mnie, czyli raczej przypadek szcze-glniejszy ci j podaje, gdy posiadam zbir tych monet, poczwszy od pierwszych lat, wktrych si pojawiy; brakowao mi tylko okazw wanie z tych dwch lat, ktre w tej chwilina nich spostrzegam.

17 duka t moneta zota o wadze 3,5 g.

22

Ofiarowaem przybyszowi dane sztuki zota z tym wikszym popiechem, e mylaem,i potem natychmiast odejdzie. Ale don Roque wcale tego nie uczyni i wracajc do dawnejpowagi, rzek:

Senor don Lopez, zdaje mi si, e nie wypada, abymy jedli z jednego talerza, lub cochwila podawali sobie kolejno yk albo widelec. Ka przynie drugie nakrycie.

To mwic wyda stosowne polecenia, zasiedlimy do stou i wyznam, e rozmowa zmoim nieproszonym gociem bya do zabawna, tak e gdyby nie myl, i ami ojcowskiezakazy, z przyjemnoci bybym go widywa przy moim stole.

Busqueros wyszed od razu po obiedzie, ja za, przeczekawszy upa, kazaem si zaprowa-dzi na Prado. Z zadziwieniem spogldaem na pikne pooenie tej alei, ale zarazem z naj-wysz niecierpliwoci oczekiwaem chwili, w ktrej znajd si w Buen Retiro. Odludny tenpark sawny jest w naszych romansach18 sam nie wiem, jakie przeczucie zapowiadao mi, ewejd tam niezawodnie w jakie czue stosunki.

Widok Buen Retiro oczarowa mnie wicej, ni ci to mog wypowiedzie. Bybym dugotak sta pogrony w marzeniach, gdyby jaki wiccy przedmiot, lecy w trawie o dwakroki ode mnie, nie by zwrci mojej uwagi. Podniosem go i spostrzegem portret przywi-zany do kawaka zotego acuszka. Portret w ksztacie sylwetki wyobraa bardzo przystoj-nego modego mczyzn, na odwrocie za dostrzegem plecionk z wosw, przedzielonzotym paskiem, na ktrym wyczytaem napis: Wiecznie twj, moja kochana Inezo. Scho-waem klejnot do kieszeni i przechadzaem si dalej.

Wrciwszy nastpnie na to samo miejsce, zastaem dwie kobiety, z ktrych jedna, moda inadzwyczaj pikna, z niepokojem szukaa czego na ziemi. atwo odgadem, e chodzi jej ozgubiony portret. Zbliyem si wic do niej z uszanowaniem i rzekem:

Pani, zdaje mi si, e znalazem przedmiot, ktrego szukasz, wszelako roztropno niepozwala mi odda go, zanim kilku sowami nie raczysz dowie swoich praw wasnoci doznalezionej przeze mnie rzeczy.

Powiem ci zatem, senor odpowiedziaa pikna nieznajoma e szukam portretu z ka-wakiem zotego acuszka, ktrego reszt trzymam w rku.

Ale dodaem czy nie byo jakiego napisu na portrecie? By odrzeka nieznajoma nieco si zaponiwszy wyczytae tam senor, e nazywam

si Ineza i e orygina tego portretu jest wiecznie mj. Teraz spodziewam si, e zechceszmi go odda.

Nie mwisz mi pani rzekem jakim sposobem szczliwy ten miertelnik wiecznie dociebie naley.

Uwaaam za mj obowizek odpara pikna nieznajoma zadouczyni paskiejprzezornoci, nie za zaspokaja jego ciekawo, i nie pojmuj, jakim prawem zadajesz misenor podobne zapytania.

Moja ciekawo odpowiedziaem moe bardziej zasugiwaaby na nazw zaintereso-wania. Co za do prawa, na mocy ktrego miem pani zadawa podobne zapytania, pozwolsobie uczyni uwag, e oddajcy zgubiony przedmiot zwykle otrzymuj przyzwoit nagrod.Ja bagam pani o t tylko, ktra moe uczyni mnie najnieszczliwszym z ludzi.

Moda nieznajoma zachmurzya czoo i rzeka: Posuwasz si senor do daleko, jak na pierwsze spotkanie, nie jest to bynajmniej sposb

otrzymania drugiego; wszelako mog zaspokoi ciekawo twoj w tym wzgldzie. Portretten...

W tej chwili Busqueros wyszed niespodzianie z bocznej cieki i zbliywszy si do naspoufale, rzek:

Winszuj pani, e zaznajomia si z synem najbogatszego negocjanta z Kadyksu. 18 s awny jest w naszych romansach Buen Retiro wprowadzi do literatury Lope de Vega (15621635)poematem, napisanym w roku 1631.

23

Na te sowa rysy twarzy mojej nieznajomej przybray wyraz najwyszego oburzenia. Sdz, e nie daam powodu rzeka aby nieznajomi mieli do mnie przemawia.Nastpnie, zwracajc si do mnie dodaa: Racz senor odda mi portret, ktry znalaze.To powiedziawszy wsiada do karety i znikna nam z oczu.

Gdy Cygan doszed do tego miejsca, przysano po niego, prosi nas wic o pozwolenieodoenia na dzie nastpny dalszego cigu swojej historii. Gdy odszed, pikna ydwka,ktr nazywalimy teraz po prostu Laur, zwracajc si do Velasqueza, rzeka:

C mylisz, moci ksi, o egzaltowanych uczuciach modego Suareza? Czy kiedy-kolwiek w yciu zastanawiae si cho przez chwil nad tym, co zazwyczaj nazywaj mio-ci?

System mj odpowiedzia Velasquez obejmuje ca natur, a tym samym musi za-wiera wszelkie uczucia, jakie umiecia ona w sercu ludzkim. Zgbiem je wszystkie i ozna-czyem, szczeglniej za udao mi si to co do mioci, gdy odkryem, e mona z wszelkatwoci wyraa j za pomoc algebry, a jak wiesz pani, kwestie algebraiczne ulegaj roz-wizaniom, ktre nic nie pozostawiaj do yczenia. W istocie, przypumy, e mio jestwartoci dodatni oznaczon znakiem wicej, nienawi, jako przeciwlega mioci, ozna-czona bdzie znakiem mniej, obojtno za, jako uczucie adne, bdzie rwnaa si zeru.

Jeeli nastpnie pomno mio przez mio, czyli powiem, e kocham mio albo lubikocha mio, wypadn mi zawsze wartoci dodatnie wicej bowiem przez wicej dajezawsze wicej. Z drugiej strony, jeeli nienawidz nienawi, wchodz tym samym w uczu-cia mioci, czyli w iloci dodatnie, albowiem mniej przez mnie j daje wicej.

Natomiast jeeli nienawidz nienawi nienawici, wkraczam w uczucia przeciwne mio-ci, to jest w wartoci ujemne, szecian bowiem z mniej daje mniej.

Co do iloczynw mioci przez nienawi lub nienawici przez mio, to s one zawszeujemne, gdy wicej przez mniej lub mniej przez wicej daje zawsze mniej. W istociebowiem, czy to nienawidz mio lub te kocham nienawi cigle pozostaj w uczuciachprzeciwnych mioci. Czy masz, pikna Lauro, co do zarzucenia temu dowodzeniu?

Bynajmniej odpowiedziaa ydwka przeciwnie, jestem przekonana, e nie ma ko-biety, ktra by nie ulega podobnemu rozumowaniu.

Wcale by mnie to nie cieszyo rzek Velasquez gdy ulegajc tak spiesznie, straciabydalszy cig, czyli wnioski wynikajce z moich zasad. Tymczasem postpuj dalej w moimdowodzeniu. Poniewa mio i nienawi maj si do siebie jak wartoci dodatnie do ujem-nych, wypada zatem, e zamiast nienawici mog napisa mniej mi o, czego wszelakonie naley uwaa za jedno z obojtnoci, ktra w istocie rwna si zeru.

Teraz wpatrz si dobrze w postpowanie dwojga kochankw. Kochaj si, nienawidz,pniej przeklinaj nienawi, ktr mieli do siebie, dalej kochaj si wicej ni kiedykol-wiek, dopki ujemny czynnik nie zamieni wszystkich ich uczu na nienawi. Niepodobnanie dostrzec, e iloczyny byyby tu na przemian dodatnie i ujemne. Na koniec powiadaj ci,e kochanek zamordowa swoj kochank, i sama nie wiesz, co o tym myle, czy to jest wy-nik mioci, czyli te nienawici. Tak samo w algebrze: przychodzisz do liczb urojonych, ile-kro w pierwiastkach z mniej X wykadniki s parzyste.

Dowodzenie to do tego stopnia jest prawdziwe, e czsto widzisz, jak mio zaczyna siprzez pewien rodzaj wzajemnej niemiaoci, przypominajcej niech, ma warto ujemn,ktr moemy wyrazi przez mniej B. Niech ta sprowadzi wa, ktr oznaczymy przezmniej C. Iloczyn dwch tych iloci bdzie wicej BC, czyli wartoci dodatni, jednymsowem uczuciem mioci.

Tu chytra ydwka przerwaa Velasquezowi, mwic:

24

Moci ksi, jeeli dobrze ci zrozumiaam, najlepiej byoby wyrazi mio za pomocrozwinicia potg (X A), przypuszczajc A daleko mniejszym od X.

Zachwycajca Lauro rzek Velasquez odgadujesz moje myli. Tak jest, czarowna ko-bieto, formua dwumianu, wynaleziona przez kawalera don Newtona, powinna nam przewod-niczy w badaniach nad sercem ludzkim, jak w ogle we wszystkich naszych obliczeniach.

Po tej rozmowie rozczylimy si; ale atwo byo spostrzec, e pikna ydwka wywarasilne wraenie na umyle i sercu Velasqueza. Poniewa rwnie jak i ja pochodzi on z Gome-lezw, nie wtpiem, e chciano uy wpywu tej czarujcej kobiety dla namwienia go doprzejcia na wiar Proroka. Dalszy cig pokae, e nie myliem si w moich wnioskach.

25

Dzie trzydziesty czwarty

O wschodzie soca dosiedlimy koni. yd Wieczny Tuacz nie sdzc, abymy mogli takwczenie si wybra, znacznie si oddali. Dugo czekalimy na niego, wreszcie pokaza si,zaj zwyke miejsce obok mnie i tak zacz mwi:

DALSZY CIG HISTORIIYDA WIECZNEGO TUACZA

Symbole nigdy nam nie przeszkadzay wierzy w jednego Boga, wyszego nad wszystkichinnych. Pisma Thota nie pozostawiaj w tym wzgldzie adnej wtpliwoci. Czytamy tam, conastpuje:

Jeden ten Bg trwa, niewzruszenie w odosobnieniu swojej jednoci. Nic innego, nawetadne oderwane pojecie nie moe si z nim poczy.

Jest swoim wasnym ojcem, swoim wasnym synem i jedynym ojcem Boga. Jest samymdobrem, pocztkiem wszystkiego i rdem poj najpierwszych istnie.

Ten Bg jedyny tumaczy si sam z siebie, poniewa wystarcza samemu sobie. Jest on pra-zasad, Bogiem bogw, monad jednoci, dawniejsz od istnienia i tworzc zasad istnienia.Od niego bowiem pochodzi istnienie bytu i sam byt, i dlatego te nazywany jest Ojcem Bytu.

Widzicie zatem, moi przyjaciele mwi dalej Cheremon e niepodobna mie o b-stwie wzniolejszych poj od naszych, ale sdzilimy, e wolno nam ubstwi pewn czprzymiotw Boga i stosunkw jego z nami, czynic z nich odrbne bstwa, a raczej wyobra-enia odrbnych boskich przymiotw.

Tak na przykad rozum, boy nazywamy Emeph, gdy za ten sowami si wyraa Thot,czyli przekonaniem, lub te Ermeth, to jest wykadem.

Skoro rozum boy, kryjcy w sobie prawd, schodzi na ziemi i dziaa pod postaci pod-noci, wwczas nazywa si Amun. Gdy rozum ten ujawnia si pod postaci sztuki, wwczasnazywamy go Ptah, czyli Wulkanem, gdy za objawia si w postaci dobra, zwiemy go Ozy-rysem.

Uwaamy Boga za jedno, wszelako nieskoczona ilo dobroczynnych stosunkw, jakieraczy mie z nami, sprawia, e pozwalamy sobie, bez ublienia Jego czci, uwaa Go za istotzbiorow, gdy w istocie jest On zbiorowy i nieskoczenie rozmaity w przymiotach, jakie wnim spostrzegamy.

Co si tyczy duchw, wierzymy, e kady z nas ma ich dwch przy sobie, to jest zego idobrego. Dusze bohaterw najblisze s natury duchw, a zwaszcza te, ktre przewodniczw szeregu dusz.

Bogowie, co do swej istoty, daj si przyrwna do eteru, bohaterowie i duchy do po-wietrza, zwyczajne za dusze maj w sobie ju co ziemskiego. Opatrzno bosk przyrw-nywamy do wiata, ktre zapenia wszystkie przestrzenie midzy wiatami. Dawne podania

26

prawi nam take o mocach anielskich, czyli posanniczych, ktrych obowizkiem jestoznajmia rozkazy Boga, i o innych mocach, jeszcze wyszego stopnia, ktre ydzi helleni-zujcy nazwali archontami lub archanioami.

Ci spomidzy nas, ktrzy powicili si kapastwu, s przekonani, e posiadaj wadzsprowadzania obecnoci bogw, duchw, aniow, bohaterw i dusz. Wszelako nie mogwykonywa tych teurgii19 bez naruszania oglnego porzdku wszechwiata. Gdy bogowieschodz na ziemi, soce i ksiyc skrywaj si na jaki czas przed wzrokiem miertelnych.

Archanioowie otoczeni s janiejszym wiatem ni anioowie. Dusze bohaterw majmniej blasku, anieli aniow, jednake wicej ni dusze zwykych miertelnikw, ktreokrywa cie.

Ksita zwierzyca niebieskiego ukazuj si pod nader wspaniaymi postaciami. Nadtorozrniamy mnstwo szczeglnych okolicznoci towarzyszcych ukazywaniu si rozmaitychistot i sucych do odrnienia jednych od drugich. Tak na przykad ze duchy mona poznapo zoliwych wpywach, jakie w lad za nimi cign.

Co do bawanw, wierzymy, e jeeli wyrabiamy je przy pewnym okrelonym pooeniucia niebieskich lub te z pewnymi ceremoniami teurgicznymi, nawczas moemy cignna nie niejakie czstki istoty boskiej. Jednakowo sztuka ta jest tak zwodnicza i niegodnaprawdziwej wiadomoci Boga, e zwykle zostawiamy j kapanom daleko niszego stopniaanieli ten, do ktrego mam zaszczyt nalee.

Skoro ktry z naszych kapanw wywouje bogw, pod pewnym wzgldem uczestniczy wich istocie. Wszelako nie przestaje by czowiekiem, ale tylko natura boska przenika go dopewnego stopnia i czy si on w pewien sposb z Bogiem. Znalazszy si w takim stanie, zatwoci moe rozkazywa duchom nieczystym, czyli ziemskim, i wypdza je z cia, ktreoptay. Czasami nasi kapani, czc kamienie, zioa i materie zwierzce, tworz mieszanin,ktra moe sta si przybytkiem bstwa; atoli prawdziwym wzem czcym kapana z b-stwem jest modlitwa.

Wszystkie te obrzdy i dogmaty, jakie wam wyoyem, przypisujemy nie Thotowi, czylitrzeciemu Merkuremu, ktry y za Ozymandiasa, ale prorokowi Bitysowi, ktry y na dwatysice lat przedtem i wytumaczy zasady pierwszego Merkurego20. Atoli, jak to wam jumwiem, czas wiele doda, przemieni, tak e nie sdz, aby dawna religia miaa si dostado nas w swym pierwotnym skadzie. Na koniec, jeeli mam ju wam wszystko powiedzie,nasi kapani czasami odwaaj si grozi wasnym bogom; wtedy podczas skadania ofiar taksi wyraaj: Jeeli nie spenisz mego dania, odsoni najskrytsze tajniki Izydy, zdradztajemnice otchani, zdruzgoc skrzyni Ozyrysa21 i rozsypi jego czonki.

Wyznam wam, e wcale nie pochwalam tych formu, od ktrych nawet Chaldejczycy zu-penie si wstrzymuj.

Gdy Cheremon doszed by do tego miejsca swojej nauki, jeden z niszych kapanw ude-rzy w dzwon na pnoc; poniewa jednak i wy take zbliacie si do miejsca waszego nocle-gu, pozwlcie zatem, abym odoy na jutro dalszy cig mego opowiadania.

yd Wieczny Tuacz oddali si, Velasquez za zapewni nas, e niczego nie dowiedziasi nowego i wszystko to mona znale w ksidze Jamblicha. 19 teurgia rodzaj magii, majcej na celu wywieranie wpywu na istoty nadziemskie, by zmusi je do okrelo-nych dziaa.20 p ierwszy Merkury Egipcjanie rozrniali Thota pierwszego uosobienie mdroci boskiej, i trzeciego ziemskie wcielenie tej mdroci.21 skrzynia Ozyrysa Plutarch w trakcie De Iside et Osiride opowiada egipski mit o Ozyrysie, maonkuIzydy, ktry przez zawistnego Tytona (Seta) zatrzanity zosta podstpnie w skrzyni, zalany wrzcym oowiemi wrzucony nastpnie do Nilu. Gdy Izyda odszukaa zwoki maonka, Tyfon powiartowa je i rozrzuci pocaym Egipcie.

27

Jest to dzieo doda ktre czytaem z wielk uwag i nigdy nie mogem poj, jakimsposobem krytycy, ktrzy uwaali za wiarogodny list Porfiriusza do Anebona Egipcjanina,uznali odpowied Egipcjanina Abammona za wymys Porfiriusza22. Sdz, e Porfiriusz poprostu doczy do swego dziea odpowied Abammona dodajc niektre wasne uwagi nadfilozofami greckimi i Chaldejczykami.

Ktokolwiek to by, Anebon czy Abammon rzek Uzeda mog zarczy, e yd m-wi wam szczer prawd.

Przybylimy na miejsce noclegu i spoylimy lekki posiek. Cygan, majc czas wolny, takdalej j rozpowiada swoje przygody:

DALSZY CIG HISTORIINACZELNIKA CYGANW

Mody Suarez, opowiedziawszy mi, jak skoczyo si pierwsze jego spotkanie w Buen Re-tiro, nie mg oprze si snowi, ktrego w istocie gwatownie do odzyskania si potrzebowa.Wkrtce zasn gboko, nastpnej jednak nocy w te sowa dalej mwi:

DALSZY CIG HISTORII LOPEZA SUAREZ

Opuciem Buen Retiro z sercem przepenionym mioci dla piknej nieznajomej i obu-rzeniem przeciw Busquerowi. Nazajutrz, a bya to wanie niedziela, sdziem, e spotkam wktrym kociele przedmiot moich marze. Przebiegem trzy nadaremnie, wreszcie znalazemj w czwartym. Poznaa mnie, po mszy wysza z kocioa i przechodzc zbliya si ku mnie,mwic pgosem:

To by portret mego brata.Ju znika, a ja staem jeszcze jak przykuty na moim miejscu, oczarowany tymi kilkoma

sowami, ktre usyszaem, byem bowiem przekonany, e obojtno nie byaby jej podaatej uspokajajcej mnie myli.

Wrciwszy do gospody, kazaem przynie sobie obiad, w nadziei, e tym razem uniknmego nieproszonego gocia, ale wraz z pierwszym daniem Busqueros wszed, krzyczc nacae gardo:

Senor don Lopez, odmwiem dwadziecia zaprosze i przychodz do ciebie. Owiad-czyem ci ju, e jestem zupenie oddany na twoje usugi!

Wzia mnie chtka powiedzie co nieprzyjemnego natrtowi, ale przypomniaem sobie,e ojciec zabroni mi dobywa szpady, musiaem wic mimowolnie unika ktni.

Busqueros kaza sobie przynie nakrycie, zasiad i zwracajc si do mnie z uradowantwarz, rzek:

Przyznaj, senor don Lopez, e oddaem ci wczoraj wielk przysug: niby niechccyuprzedziem mod osob, e jeste synem jednego z najbogatszych negocjantw Kadyksu.Wprawdzie udaa ona gniew niepohamowany, ale to tylko dlatego, aby ci przekona, e bo-gactwa nie sprawiaj na jej sercu adnego wraenia. Nie wierz temu, senor don Lopez. Jestemody, przystojny, rozumny, ale pamitaj, e w adnej miostce zoto ci nie zaszkodzi. Ze 22 za wymys Por fir iusza Porfiriusz me mg by autorem De mysteriis Aegyptiorum, poniewa traktatAbammona zwalcza jego pogldy. Autorstwo Jamblicha bywao kwestionowane w tym sensie, e traktat wy-szed spod pira ktrego z jego uczniw.

28

mn na przykad rzecz ma si inaczej. Gdy mnie kochano, to tylko dla mnie samego i nigdynie wzbudziem namitnoci, w ktrej by zwracano uwag na mj majtek.

Busqueros dugo jeszcze wygadywa podobne niedorzecznoci, wreszcie, zjadszy obiad,odszed. Nad wieczorem udaem si do Buen Retiro, wszelako z tajemnym przeczuciem, etym razem nie spotkam piknej Inezy. W istocie, nie przysza, ale natomiast zastaem tamBusquera, ktry przez cay wieczr ju mnie nie odstpi.

Nazajutrz znowu przyszed na obiad i wychodzc owiadczy mi, e wieczorem zejdzie size mn w Buen Retiro. Odpowiedziaem, e mnie tam nie zastanie, bdc za przekonany, enie zaufa memu sowu, nad wieczorem skryem si do pewnego sklepu przy drodze do BuenRetiro i po chwili spostrzegem Busquera, ktry pieszy do parku. Nie znalazszy mnie tam,wrci zafrasowany i poszed szuka mnie w Prado. Wtedy czym prdzej udaem si do BuenRetiro i przeszedszy si kilka razy po gwnej alei, spostrzegem moj pikn nieznajom.Zbliyem si do niej z uszanowaniem, ktre, o ile mogem zauway, do jej si podobao;nie wiedziaem jednake, czy mam jej podzikowa za to, co mi powiedziaa w kociele. Onasama snad chciaa wywie mnie z kopotu, gdy miejc si rzeka:

Utrzymujesz senor, e naley si przyzwoita nagroda temu, kto znalaz stracony przed-miot, i dlatego znalazszy ten portret, chciae dowiedzie si, jakie stosunki cz mnie zoryginaem. Teraz znasz je ju; nie pytaj zatem o nic wicej, chyba e znowu znajdziesz jakrzecz do mnie nalec, gdy wwczas bez wtpienia mgby roci prawo do nowych na-grd. Wszelako nie wypada, aby zbyt czsto widziano nas przechadzajcych si razem. e-gnam ci, ale nie zabraniam ci zblia si do mnie, ile razy bdziesz mia mi co do powiedze-nia.

To mwic nieznajoma wdzicznie mi si skonia; odpowiedziaem jej gbokim uko-nem, po czym oddaliem si do ssiedniej, rwnolegej alei, spogldajc jednake czsto nat, ktr tylko co opuciem. Po skoczonej przechadzce Ineza wsiada do powozu, rzuciwszymi poegnalne spojrzenie, jak mi si wydawao, pene nie tajonej przychylnoci.

Nazajutrz z rana, zajty powstajcym we mnie uczuciem i rozmylajc nad jego postpami,osdziem, e zapewne wkrtce pikna Ineza pozwoli mi pisa do siebie. Poniewa za nigdyw yciu nie pisaem miosnych listw, zdao mi si, e powinienem wprawi si nieco w styl.Wziem wic piro do rki i napisaem list nastpujcej treci:

Lopez Suarez do Inezy ***Rka moja, drca wraz z bojaliwym uczuciem, obawia si kreli te sowa. W istocie,

c mog one wyrazi. Jaki miertelnik zdoa pisa, idc za gosem mioci? Gdzie piro,ktre za nim nady?

Chciabym w tym licie zebra wszystkie moje myli, ale c, kiedy uciekaj przede mn.Bdz po ciekach Buen Retiro, zatrzymuj si na piasku, ktry lady stp twoich zachowa,i nie mog si stamtd oderwa.

Czyli w istocie w ogrd naszych krlw jest tak pikny, jak mi si wydaje? Bez wtpie-nia nie; urok jest w moich oczach, a ty, Pani, jeste jedyn jego przyczyn. Czy park tenbyby tak odludny, gdyby inni widzieli w nim te piknoci, jakie ja na kadym kroku odkry-wam?

Trawnik tam ywiej zielenieje, jamin tchnie bardziej balsamicznym zapachem, a drzewa,pod ktrymi przesza, z wiksz sil opieraj si palcym promieniom soca. A przecietylko przesza pod nimi, c si wic stanie z sercem, w ktrym raczysz zosta na zawsze?

Napisawszy ten list, odczytaem go i spostrzegem w nim peno niedorzecznoci, dlategote nie chciaem go ani odda, ani odesa. Tymczasem, niby dla przyjemnego zudzenia, za-piecztowaem go, zaadresowaem: Do piknej Inezy i wrzuciem do szuflady, po czymudaem si na przechadzk.

29

Przebiegem ulice Madrytu i przechodzc obok gospody Pod Biaym Lwem, pomylaem,e dobrze uczyni, jeeli zjem w niej obiad i tym sposobem unikn przekltego natrta. Jakokazaem sobie da obiad i dopiero posiliwszy si wrciem do mojej gospody.

Otworzyem szuflad, gdzie lea mj list miosny, ale ju go tam nie znalazem. Pytaemmoich sucych, ktrzy powiedzieli mi, e wyjwszy Busquera nikt wicej u mnie nie by.Nie wtpiem, e on go zabra, i byem bardzo niespokojny, co z nim pocznie.

Nad wieczorem nie poszedem prosto do Buen Retiro, ale skryem si do tego samegosklepu, ktry mi ju suy poprzednio. Wkrtce spostrzegem karet piknej Inezy i Busquerabiegncego za ni z caych si i pokazujcego list, ktry trzyma w rku. otr tak krzycza iwywija rkami, e zatrzymano karet i mg odda list do wasnych rk adresatki. Nastpniekareta potoczya si ku Buen Retiro, Busqueros za poszed w przeciwn stron.

Nie potrafiem wyobrazi sobie, jak skoczy si ta przygoda, i z wolna podyem kuogrodowi. Zastaem tam ju pikn Inez siedzc wraz ze swoj towarzyszk na awce przy-partej do gstego szpaleru. Daa mi znak, abym zbliy si, kazaa usi i rzeka:

Chciaam, senor, kilka sw z tob pomwi. Naprzd prosz ci, aby raczy mi powie-dzie, dlaczego napisae te wszystkie niedorzecznoci, a nastpnie, dlaczego uye do odda-nia mi ich czowieka, ktrego zuchwalstwo, jak wiesz, ju raz mi si nie podobao?

Nie mog zaprzeczy odrzekem e ja ten list pisaem, wszelako nigdy nie miaemzamiaru wrcza go pani. Napisaem go jedynie dla wasnej przyjemnoci i schowaem doszuflady, z ktrej wykrad go ten niegodziwiec Busqueros, ktry od czasu mego przybycia doMadrytu jak zy duch cigle mnie ciga.

Ineza zacza mia si i odczytaa mj list z wyrazem zadowolenia na twarzy. Nazywasz si wic Lopez Suarez? Czy jeste, senor, krewnym owego bogatego Suareza,

negocjanta z Kadyksu?Odpowiedziaem, e jestem jego jedynym synem, Ineza wszcza rozmow o rzeczach

obojtnych i udaa si ku swojej karecie. Zanim wsiada do powozu, rzeka: Nie wypada, abym zatrzymywaa przy sobie podobne niedorzecznoci; oddaj ci je, z

warunkiem jednak, aby ich nie zgubi. By moe, e si jeszcze kiedy o nie zapytam.Oddajc mi list, Ineza ucisna mi lekko rk.Dotychczas nigdy adna kobieta nie ucisna mnie za rk. Wprawdzie widziaem podob-

ne przykady w romansach, ale czytajc nie mogem sobie dostatecznie wyobrazi rozkoszy,jaka z takiego ucisku wynika. Znalazem zachwycajcym ten sposb wyraania uczu i wr-ciem do domu w przewiadczeniu, e jestem najszczliwszym z ludzi.

Nazajutrz Busqueros znowu uczyni mi zaszczyt obiadowania ze mn. No c rzek list doszed swego przeznaczenia? Widz po twojej twarzy, senor, e

sprawi podane wraenie.Musiaem wyzna, e poczuwam si wzgldem niego do pewnej wdzicznoci.Nad wieczorem poszedem do Buen Retiro. Zaraz przy wejciu spostrzegem Inez, ktra

poprzedzaa mnie o pidziesit krokw. Bya sama, sucy tylko szed za ni z daleka. Ob-rcia si, pniej sza dalej i upucia wachlarz. Podjem go czym prdzej. Przyja zgub zwdzicznym umiechem i rzeka:

Obiecaam ci, senor, przyzwoit nagrod, ile razy tylko powrcisz mi jaki zgubionyprzedmiot. Usidmy na tej awce i zastanwmy si nad t wan spraw.

Zaprowadzia mnie do tej samej awki, na ktrej j wczoraj widziaem, i tak dalej mwia: Gdy odniose mi zgubiony portret, dowiedziae si, e przedstawia mego brata. O

czyme teraz chcesz si dowiedzie? Ach, pani odpowiedziaem pragn si dowiedzie, kim jeste i jak si nazywasz. Posuchaj wic, senor rzeka Ineza moge pomyle, e twoje bogactwa mnie zale-

piy, ale pozbdziesz si tego mniemania, gdy usyszysz, e jestem crk czowieka rwniebogatego jak twj ojciec, a mianowicie bankiera Moro.

30

Sprawiedliwe nieba! zawoaem mame wierzy moim uszom? Ach, pani, jestemnajnieszczliwszym z ludzi, nie wolno mi myle o tobie pod grob przeklestwa megoojca, mego dziada i mego pradziada Iiga Suareza, ktry przebywszy wiele mrz zaoy domhandlowy w Kadyksie. Teraz mier mi tylko pozostaje!

W tej chwili gowa don Busquera przedara si przez gsty szpaler, do ktrego nasza awkabya przyparta, i pokazujc si midzy mn a Ineza, rzeka:

Nie wierz mu, pani, on tak zawsze czyni, gdy chce si kogo pozby. Niedawno, maodbajc o moj znajomo, dowodzi, e ojciec zakaza mu wdawa si ze szlacht; teraz lkasi obrazi swego pradziada Iiga Suareza, ktry przebywszy wiele mrz zaoy dom han-dlowy w Kadyksie. Nie tra pani odwagi. Te mae krezusy zawsze z trudnoci chwytaj zahaczyk, ale prdzej czy pniej przychodzi na nich kolej.

Ineza powstaa w najwyszym oburzeniu i wrcia do swojej karety.

Gdy Cygan doszed do tego miejsca swego opowiadania, przerwano mu i ju go wicej te-go dnia nie widzielimy.

31

Dzie trzydziesty pity

Wsiedlimy na konie, zapucilimy si znowu w gry i po godzinnym pochodzie spotkali-my yda Wiecznego Tuacza. Zaj zwyke miejsce pomidzy mn a Velasquezem i tymisowy opowiada dalej swoje przygody:

DALSZY CIG HISTORIIYDA WIECZNEGO TUACZA

Nastpnej nocy czcigodny Cheremon przyj nas ze zwyk mu dobroci i tak zacz mwi: Obfito przedmiotw, jakie wczoraj wam wykadaem, nie pozwolia mi mwi o po-

wszechnie przyjtym przez nas dogmacie, ktry jednak wikszej jeszcze wzitoci uywapomidzy Grekami z powodu rozgosu, jaki mu nada Plato23. Mam na myli wiar w Sowo,czyli w mdro bosk, ktr my nazywamy raz Mander, to znowu Meth, lub te czasamiThot, czyli przekonaniem.

Jest jeszcze inny dogmat24 o ktrym musz wam wspomnie, a ktry wprowadzi jeden ztrzech Thotw, zwany Trismegist, czyli trzykro wielkim, poniewa pojmowa bstwojako podzielone na trzy wielkie potgi, mianowicie na samego Boga, ktrego nazwa Ojcem,nastpnie na Sowo i Ducha.

Takimi s nasze dogmaty. Co do zasad, s one rwnie czyste, zwaszcza dla nas, kapa-nw. Praktykowanie cnoty, post i modlitwy wypeniaj dni naszego ycia.

Pokarmy rolinne, ktre spoywamy, nie zapalaj w nas krwi i atwiej pozwalaj nam poko-nywa nasze namitnoci. Kapani Apisa25 wystrzegaj si wszelkich stosunkw z kobietami.

Tak jest dzi nasza religia. Oddala si ona od dawnej w wielu wanych punktach, zwasz-cza we wzgldzie metempsychozy, ktra dzi mao ma zwolennikw, chocia przed siedmiu-set laty, gdy Pitagoras26 zwiedza nasz kraj, bya powszechnie przyjta. Nasza dawna mitolo-gia czsto take wspomina o bogach planetarnych, inaczej nazywanych rzdcami, wszelakodzi zaledwie niektrzy wrbici horoskopw trzymaj si tej nauki. Mwiem wam ju, ereligie, jak wszystkie inne rzeczy, zmieniaj si na wiecie.

Pozostaje mi objani wam nasze wite misteria; wkrtce o wszystkim si dowiecie. Na-przd, bdcie przekonani, e gdybycie nawet zostali wtajemniczeni, nie bylibycie mdr-szymi co do pocztkw naszej mitologii. Otwrzcie historyka Herodota27 nalea on do wta- 23 P lato (427-347 p.n.e.) filozof grecki. Plutarch w De Iside et Osiride przypisuje mu spopularyzowanie naterenie Grecji nauki o bstwach jako boskich siach czciowych, co jest niezgodne z. prawd, gdy pogldytakie gosili stoicy, a spopularyzowa je Filon z Aleksandrii.24 jest jeszcze inny dogmat oba dogmaty zawarte s w Pojmandrze.25 Apis pocztkowo lokalny bg Memfisu, w czasach hellenistycznych gwne bstwo religii egipskiej,przedstawiano go w postaci byka. O trybie ycia kapanw Apisa wspomina Plutarch w trakcie De Iside et Osi-ride.26 P i tagoras z Samos (570497 p.n.e.) filozof i matematyk grecki; wedug popularnej tradycji staroytnejprzynis swe nauki z Egiptu. Wierzenia pitagorejskie, podobnie jak egipskie, obejmoway rwnie wiar wmetempsychoz (wcielanie si dusz kolejno w rne ciaa).27 Herodot (ok. 485 ok. 425 p.n.e.), historyk grecki. Druga ksiga jego dziea traktuje o Egipcie i Egipcja-nach.

32

jemniczonych i na kadym kroku szczyci si tym, a jednak czyni poszukiwania nad pocho-dzeniem bogw greckich jak taki, ktry by nie mia w tym wzgldzie janiejszych poj odreszty ludzi. To, co on nazywa wit mow, nie miao adnego zwizku z histori. Byy to,wedug okrelenia Rzymian, turpiloquentia, czyli bezwstydne mowy. Kady nowy adeptmusia wysucha opowiadania obraajcego oglnie przyjt przystojno. W Eleuzis28 m-wiono o Baubie29, ktra przyjmowaa u siebie Cerer, we Fryg ii za o miostkach Bachusa.My tu w Egipcie wierzymy, e bezwstydno ta jest symbolem oznaczajcym nikczemnoistoty materii i wicej nic w tej mierze nie wiemy.

Pewien znakomity konsularny m30 nazwiskiem Cycero, w ostatnich czasach napisaksik o naturze bogw31. Wyznaje tam, e nie wie, skd Italia przyja swoj wiar, a jed-nak by augurem32 a tym samym zna wszystkie misteria toskaskiej religii. Niewiadomo,przebijajca we wszystkich dzieach pisarzw wtajemniczonych, dowodzi wam, e wtajemni-czenie bynajmniej nie uczynioby was mdrzejszymi w kwestii pocztkw naszej religii. Wkadym razie misteria sigaj nader odlegej epoki. Moecie widzie uroczysty pochd Ozy-rysa na paskorzebie Ozymandiasa. Cze Apisa i Mnewisa33 wprowadzi do Egiptu Bachusprzed przeszo trzema tysicami lat.

Wtajemniczenie nie rzuca adnego wiata ani na pocztek wiary, ani na histori bogw,ani nawet na myl w symbolach ukryt, jednake wprowadzenie misteriw potrzebne byo dlarodzaju ludzkiego. Czowiek majcy sobie jaki wielki grzech do zarzucenia lub taki, ktrysplami swe rce zabjstwem staje przed kapanami misteriw, wyznaje winy i odchodzioczyszczony za porednictwem wody. Przed ustanowieniem tego zbawiennego obrzdu spo-eczestwo odpychao od siebie ludzi nie mogcych przystpowa do otarzw, a ci nastpniez rozpaczy stawali si rozbjnikami.

W misteriach Mitry34 podaj adeptowi chleb i wino i uczt t nazywaj Eucharysti. Grzesz-nik, pogodzony z Bogiem, zaczyna nowe ycie, uczciwsze od tego, jakie dotd prowadzi.

Tu przerwaem ydowi, czynic mu uwag, e zdawao mi si, jakoby Eucharystia nale-aa wycznie do religii chrzecijaskiej. Nawczas Velasquez zabra gos i rzek:

Przebacz mi, ale sowa yda Wiecznego Tuacza zgadzaj si zupenie z tym, co samczytaem w pismach w. Justyna35 mczennika, ktry dodaje nawet, e ze duchy przez zo-liwo przed czasem wprowadziy obrzd, ktry przeznaczony by dopiero dla chrzecijan.Racz wic, senor ydzie, mwi dalej.

yd Wieczny Tuacz tak dalej cign swoje opowiadanie: 28 Eleuz is miasto w Attyce; odbyway si tu synne misteria eleuzyskie, wite widowiska w kulcie Demetry(Cerery) i jej crki Persefony.29 Baubo (zwana zazwyczaj Jambe) wedug legendy greckiej rozweselia Demeter (Cerer), poszukujcPersefony, nieprzyzwoitym opowiadaniem, ujtym w metrum, ktre odtd okrelano mianem jambicznego.30 konsularny m (ac. vir consularis) byy konsul. Dwaj corocznie obierani konsulowie sprawowali wRzymie w czasach rzeczypospolitej najwysz wadz. Cycero by konsulem w r. 63 p.n.e.31 nap isa ks ik o na turze bogw Cycero jest autorem trzech ksig roztrzsa filozoficznych Denatura deorum, napisanych w roku 45 p.n.e.32 by augurem augurem (augurowie przepowiadali przyszo z lotu ptakw) by Cycero od r. 53 p.n.e.33 Mnewis wedug traktatu Plutarcha De Iside et Osiride Dionizos (Bachus) przyprowadzi do Egiptu dwawoy: Apisa i Ozyrysa, inaugurujc ich kult religijny. W tyme traktacie znajduje si informacja, e w Heliopolisczczono czarnego wou, Mnewisa, ktrego uwaano za ojca Apisa.34 Mitra staroperskie bstwo; soca. Kult Mitry rozpowszechni si w wiecie grecko-rzymskun w pierw-szych wiekach n.e.35 w.Justyn mczennik (100-165) pisarz chrzecijaski, Grek urodzony w Palestynie. W zakoczeniuswej drugiej Apologii, napisanej w Rzymie ok. r. 150, przeprowadza porwnanie doktryny chrzecijaskiej zpogaskimi, przy czym te ostatnie uznaje za dzieo demonw, ktre naladoway obrzdy chrzecijaskie i reali-zoway podstpnie zapowiedzi Starego Testamentu (m. in. w misteriach Mitry).

33

Misteria rzek Cheremon maj jeszcze jeden obrzd wszystkim wsplny. Gdy bg ja-ki umrze, grzebi go, pacz nad nim przez kilka dni, po czym bg ku wielkiej wszystkichradoci zmartwychwstaje36. Niektrzy utrzymuj, e symbol ten wyobraa soce