Redžepi Ilber

GORA I NJENE ETNIČKE KARAKTERISTIKE

Lektura i tehnička obrada: Sejfidin Haruni

Recenzent: Ramadan Redžeplari

Izdavač: Omladinski Savez Gore - OSG

Štampa: ???

Tiraž: 500

Katalogimi në botim – (CIP)

Biblioteka Kombëtare e Kosovës“Pjetër Bogdani”

39(=163.3:496.51)

Redžepi, Ilber

Gora i njene etničke karakteristike / Ilber Redžepi. –

Dragaš : Omladinski Savez Gore-OSG. - 91 f. : ilustr. ;

21 cm.

Literatura : f. 90-91

ISBN 978-9951-8904-1-0

Redžepi Ilber

Gora i njene etničke karakteristike

Dragaš, 2014.

Sadržaj

Uvod ......................................................................................... 1

1. Geografske karakteristike ................................................... 5

1.1. Položaj Gore .................................................................. 5

1.2. Goranska sela na Kosovu ............................................... 9

1.3. Goranska sela u Albaniji .............................................. 18

1.4. Goranska sela u Makedoniji ........................................ 20

1.5. Kratak historijski osvrt ................................................. 20

2. Stanovništvo ...................................................................... 21

2.1. Porijeklo stanovništva i njegov sastav ......................... 21

2.2. Tip stanovništva ........................................................... 25

2.3. Migracije stanovništva ................................................. 28

3. Jezik .................................................................................... 30

3.1. Formiranje govora ....................................................... 30

3.2. Jezički stereotipi .......................................................... 32

4. Kultura ................................................................................ 34

4.1. Nošnja .......................................................................... 34

4.2. Svadbeni običaji ........................................................... 41

4.3. Đuren ........................................................................... 48

4.4. Džambala ..................................................................... 49

4.5. Ojlije ............................................................................. 50

4.6. Usmeno pripovjedanje ................................................ 52

5. Geneza islama u Gori ......................................................... 55

5.1. Nišan-ploča u selu Mlike.............................................. 57

5.1. Damke (simboli, išareti) .............................................. 67

6. Sakralni objekti .................................................................. 70

6.1. Džamije ........................................................................ 70

6.2. Mezarluci ..................................................................... 74

6.3. Turbeta ........................................................................ 76

7. Znamenite ličnosti ............................................................. 78

7.1. Goranske muftije ......................................................... 78

7.2. Goranski muderizi ........................................................ 80

7.3. Goranski književnici ..................................................... 82

7.4. Ostali uglednici ............................................................ 83

Zaključak ................................................................................ 87

Literatura................................................................................ 90

1

Uvod

U ime Allaha Milostivog, Svemilosnog !

Posljednja dešavanja (2000-2008) ponukala su me, a

vjerovatno i mnoge druge, da ozboljno razmislim o Gori i

njenoj budućnosti. Svako ko imalo trezvenije razmisli, uočit će

da se Gora nalazi u teškoj situaciji, možda i najtežoj do sada.

Okolnosti u kojima danas pišem se u mnogome ne razlikuju

od povijesnih prilika o kojima ću pisati, pa je stoga izreka

"povijest se stalno ponavlja" više nego istinita. Kriza

identiteta, neodređenost, politička previranja, iseljavanje i

td., dio su stvarnosti koja pogađa nas, Gorane.

Izloženi određenim pritiscima i trendovima

nacionalnog osvješćavanja, prinuđeni smo davati određene

odgovore na pitanja koja u osmanskom periodu nismo ni

morali postavljati. Rušenjem monarhija i rađanjem

nacionalnih država u Evropi, pitanje nacionalnog identiteta će

postati jedno od najvažnijih pitanja svakog naroda. Neki

narodi su to pitanje davno riješili, neki ga rješavaju, a mi smo,

čini mi se, još na samom početku. Pitanja koja stoje pred

2

nama su: Šta su Gorani? Kakvo je njihovo porijeklo? Koje su

bili vjere prije islama? Jesu li slavenskog ili tursko-mongolskog

porijekla? Da li Gora može opstati ili se mora asimilirati da bi

preživjela? Može li Gora biološki opstati ovakvim tempom

iseljavanja? Kakva je naša odgovornost u svemu tome ili je to

samo val sudbine? Može li se ikako pomoći!?...

Svjestan sam činjenice da je traganje za svim ovim

odgovorima gotovo nemoguća misija ali ću ipak pokušati da

dam mali doprinos na svoj način po uzoru na Huta (ptice) iz

Ramadanovog "Čekmedžeta". Takođe se nadam da će ovo

biti dobar poticaj za naše istraživače iz Gore da i oni krenu

ovim putem.

Ja sam mišljenja da na sva gore spomenuta pitanja

treba dati znanstveno utemeljen odgovor, a da bi se to

postiglo, potreban je angažman više pojedinaca i grupa;

istraživanje arhiva u Istanbulu, terenska propitivanja,

arheološka istraživanja i sl. Moja iskustva su pokazala da se

čak i laičkim istraživanjem ima dosta toga novog otkriti.

Knjiga koju imate pred sobom je nastavak diplomskog

rada kojeg sam branio na FIN-u (Fakultet islamskih nauka)

Prozno dijelo na autentičnom goranskom jeziku.

3

2005. god. u Sarajevu. Cilj ove knjige je da prvenstveno

domaćoj publici predstavim rezultate i zapažanja do kojih sam

došao i za koje osobno mislim da su najbliži istini. Moja

prvenstvena nakana je bila predstaviti Goru iz perspektive

jednog Goranina bez ikakvih pretenzija.

Dosadašnja literatura koja se bavila pitanjem Gore ne

daje dovoljno jasnu sliku o njoj. Tim prije što je nastajala u

beogradskim, skopskim i drugim okolnjim radionicama, bila je

pristrasna i politički obojena. O Gori su pisali autori iz gotovo

svih balkanskih zemalja pa i šire. Od srpskih autora pisali su:

M. Lutovac, Cvijić, Hadživasiljević, i dr. Od Bugarskih autora

pisali su: K’ncov, Ivanov, Seliščev, i dr. Od Makedonskih

autora pisali su: Ristovski, Kavajev, Palikruševa, Limanovski i

dr. Od Albanskih autora pisali su: Parim Kosova, Pulaha,

Doklje, Meleqi i dr.

S obzirom na to da je radova ovakve vrste veoma

malo, ovaj rad bi nužno trebao biti uvodnog karaktera.

Međutim, imajući u vidu nasušnu porebu za informacijama o

Gori i Goranima koju osjeća svaki prosječni Goranin, bit ću

prinuđen da neka poglavlja iscrpno objasnim. U ovoj nakani

tražim od Allaha dž. š. da mi olakša ovaj zadatak i ujedno

molim čitaoce za razumjevanje oko eventualnih pogrešaka

4

koje se mogu javljati. Ovim ostajem otvoren za sve

dobronamjerne kritike i eventualnu saradnju. Ne mogu a da

ne spomenem neke od osoba koje su mi nesebično pomagale

u prikupljanju i klasifikaciji građe za ovaj rad. Na prvom

mjestu bih spomenuo Ramadana Redžeplari i njegovog sina

koji su mi dali ključne smjernice kojim sam se vodio u

daljnjem istraživanju. Tu je svakako Jahja Maznikar koji je

zaslužan za svu arhivsku građu iz Istanbula koju mi je

nesebično ustupio i tako doprineo rasvjetljavanju mnogih

historijskih činjenica o Gori. Nezaobilazno je spomenuti i

Sadika Idrizija, rahmetli Jonuza Jonuzija, rahmetli Musu

Maslara, rahmetli Dzimšita Pelivanija i mnoge druge kojima

se ovom prilikom zahvaljujem. Takođe dugujem zahvalnost

mojoj supruzi kao i tazbini koja mi je pomogla u poglavlju o

narodnoj nošnji i svadbenim običajima, što je za mene bilo,

moram priznati, veliko olakšanje. Moja posebna zahvala ide

mojim roditeljima na finansijskoj i moralnoj podršci.

Ilber Redžepi

5

1. Geografske karakteristike

1.1. Položaj Gore

Gora je planinska kotlina na krajnjem jugu Kosova,

udaljena od Prizrena (planinskim putem) 37 km. Goru

sačinjava oko 30 sela koja su razbacana po jugozapadnoj

strani Šar planine, od kojih se 19 nalazi na Kosovu, 9 u

Albaniji (po Nazifu Doklje1 taj broj je 19 računajući i ona sela

koja su albanizovana2) i dva u Makedoniji. U njenom samom

središtu nalazi se Dragaš (Dragač), mali gradić sa nekoliko

hiljada stanovnika, koji je ujedno i administrativni centar

regije.

Sela su redovno na visini od 950-1450 m, na stranama

planina ili na visokim zaravnima. Kuće su dvospratne, zidane

od kamena a u novije doba i od prefinjenih materijala.

Zbijenog su tipa kao u varošima. Oko kuća nema ni njiva ni

Šar na staro-turskom jeziku znači planina bogata vodom. 1 Goranski historičar i književnik. Živi i radi u Kuksu (Albanija). 2 Ta sela su: Bele, Lomje, Nimce, Topoljan, Brekije, Kolovoz, Turaj, Streze, Džaferaj i Novoselo.

6

livada i rijetki su vočnjaci, jer ljudi ne žive od okolnog zemljišta

nego od pečalbe.

Sama Gora smještena je između najviših vrhova Šar

planine; Koraba i Koritnika. Na jugozapadnoj strani prirodna i

etnička granica ove oblasti je planina Galaić koja se prostire

na površini od 385,6 km².3 Na istočnoj strani Šar planine

postoje dva naselja Urvić i Jalovjane, kao goranske subgrupe u

kojima su se nastanili stanovnici iz Restelice, Borja, Broda i

drugih goranskih sela, kao i selo Kruša u Skopskoj kotlini.

3 Hasani, Harun, Migracija stanovništva Gore, Beograd, 1995., str. 149

7

Brojni istraživači Šar planine (lat. Scordus) posebno su

ukazivali na njene alpske odlike. Planinski okvir i zatvorenost

Gore, pored ostalog, uslovljavaju da se na njenim prostorima

javlja kombinacija pitome župne klime, i prava alpska na višim

planinskim stranama. 4 Šara spada u vodom najbogatije

planine Balkanskog poluostrva.5 Sa preko 250 endemičnih

vrsta biljaka ona je jedan od rijetkih prirodnih rezervata u

Evropi.

4 Nikolić, Srećko, Šarplaninske župe Gora, Opolje i Sredska i njihove granice, Projekat GOS, knjiga II, Beograd, 1995., str. 19 5 Ibid, str. 20

8

Gora je tipična visokoplaninska oblast jer najveći njen

dio predstavljaju fragmenti najviše šarske površi usečene

dolinama pritoka Brodske i Resteličke rijeke. 6 Ovako

ograničena, Gora zahvata prostor od 385,6 km², sa ukupnom

6 Ibid, str. 22

9

dužinom njene granice od 116,2 km (prema Makedoniji 51

km, prema Albaniji 43 km i Opolju 21 km).

1.2. Goranska sela na Kosovu

Goranska sela koja pripadaju Kosovu su: Bačka, Brod,

Vranište, Globočica, Dikance, Dragaš (varošica) Zlipotok,

Kukaljane, Krstec, Kruševo, Leštane, Ljubošta, Mlike, Orčuša,

Radeša, Rapča i Restelica.

Bačka je selo udaljeno 6-7 km od Dragaša, smješteno

na maloj zaravni iznad strmih strana duboke doline Brodske

10

rijeke. Selo ima oko pedesetak kuća sa trenutno 61.

stanovnikom.7

Brod je drugo selo po veličini u Gori. Nalazi se 10-12

km jugoistočno od Dragaša, na nadmorskoj visini od 1400 m.

Ima preko 500 kuća i broji 1260 stanovnika. Brod je do

početka 20. vijeka bio glavno trgovačko sjedište, a naročito

prije Prvog svjetskog rata kada je roba dovožena iz Soluna koji

je tada bio bezcarinska zona. Brod je dugo vremena bio glavni

izvoznik čuvenog šarplaninskog sira koji se nerijetko mogao

vidjeti na trpezama evropskih lordova i turskih vezira.

7 Svi podaci o broju stanovnika uzeti su iz opštinske arhive u Dragašu - podaci za 2003. god.

11

Vranište se nalazi 3 km jugozapadno od Dragaša.

Vranište ima oko 400 kuća sa 331 stanovnikom. Ovdje je još

sredinom 19. vijeka bilo vrlo razvijeno puškarstvo. Sačuvana

je jedna esnafska tezkija iz 1859. god. koju je izdalo tursko

ministarstvo finansija na ime Sulejmana Mustafe. Vranište je

bilo sjedište Gorskog sreza u doba kraljevine SHS.

Nekad za vereme osmanlija veliko selo i opštinski centar za Goru, Opolje i Lumu (poznatije kao Gora-Kazasi). Specijalno odobrenje za bavljenje određenim poslom koje je izdavala tadšanja osmanska vlast.

12

Globočica je udaljena 6-7 km od Dragaša. Ima oko

280 kuća sa 620 stanovnika. Globočica je do 1912. god. bila

sjedište gorskog muftiluka.8

Dragaš je mali gradić i glavno središte Gore. Od 1934.

god. je zvanično proglašen za sresko mjesto. Sjeverozapadni

dio grada je nekad bio zasebno selo Krakošta iz kojeg je

kasnije nastao Dragaš. Dragaš ima oko 500 kuća sa preko

1000 stanovnika.

8 Osmanli devleti arşivi, br.5/1330

13

Zlipotok je selo udaljeno 10 km od Dragaša. Selo ima

oko 200 kuća sa 380 stanovnika. U 19. vijeku je i ovdje bilo

razvijeno zanatstvo izrade pušaka. Selo je imalo oko 5-10

puškarskih radnji.9 Na putu za Zlipotok, prije ulaska u selo,

nalazi se staro groblje sa 30-tak mermernih spomenika sa

natpisima arapskim pismom.10 U južnom delu sela nalazi se

najstarija džamija na Balkanu sagrađena u VIII veku, kasnije

nekoliko puta obnavljana. Odlukom sultana U XV vijeku dobila

je naziv Berat Dažamija. Ime iz ovog sela Rahim Pelivan, 1909.

9 Ivanović Milan, Kulturna baština Gore, Opolja i Sredačke župe, GOS, knjiga II, Beograd, 1995., str. 446 10 Ibid, str. 467

14

god. bio je prvak u hrvanju (pelivan) tadašnje Osmanske

carevine.

Kukaljane se nalazi samo 2 km južno od Dragaša. Ima

oko 300 kuća sa 342 stanovnika.

Krstec se nalazi 4-5 km zapadno od Dragaša. Selo

sačinjavaju dvije mahale (gornja i donja) koje su danas

spojene i broji 237 kuća sa 397 stanovnika. Dobilo je naziv po

raskršću puteva jer je preko Krsteca vodio drugi sporedni put

iz Prizrena za Tetovo. 11 Krstec je takođe bio poznat po

11 Ibid, str. 468

15

pehlivanskom nadmetanju. Fehim Pelivan bio je prvak u tom

sportu u tadašnjoj Osmanskoj carevini za 1910. god.12

Kruševo je 20 km južno od Dragaša. Selo ima oko 220

kuća sa 620 stanovnika.

Lještane je 3-4 km jugoistočno od Dragaša. Selo ima

oko 180 kuća sa 215 stanovnika. To je selo sa najvećom

imamskom tradicijom i dugogodišnji rasadnik imama po

čitavoj Gori.

Ljubo(j)šta se nalazi na samo pola kilometra od

Dragaša. Selo ima oko 200 kuća sa 360 stanovnika. Na ulazu u

selo sa lijeve strane puta postoje ostaci dvije vodenice koje su

imale kola za obradu puščanih cijevi.13

Mlike se nalazi u dolini Brodske rijeke, 3 km južno od

Dragaša. Ima oko 200 kuća sa 331 stanovnikom. Povelja cara

Dušana pominje puteve kroz ovo selo, što ukazuje da je drugi

sporedni put za Tetovo prolazio ovuda. U selu postoji mezarje

i džamija čija starsot i autentičnost pobuđuju interesovanje

naučnika iz regiona i šire.

12 Ibid, str. 469 13 Ibid, str. 470

16

Orčuša je udaljena oko 5 km i nalazi se jugozapadno

od Dragaša na samoj granici prema Albaniji. To je selo sa oko

100 kuća i svega 80 stanovnika, uz tendenciju stalnog

smanjivanja.

Radeša je planinsko selo 4-5 km istočno od Dragaša. Ima oko

400 kuća sa 584 stanovnika. Selo je nekada bilo odvojeno na

gornju i donju mahalu ali je usljed širenja postalo jedno selo

pa stoga ima dvije džamije. Ovo selo se spominje još u povelji

Stevana Nemanje (1190. god.) kojom je osnivao manastir

Studenicu, gdje se dio studeničkog posjeda spominje u

susjedstvu sa Radešom.14

14 Ibid, str. 474

17

Rapča se nalazi na 5 km sjeverozapadno od Dragaša.

Nekada je bila podjeljena na gornju i donju mahalu a danas je

to jedno selo. Rapča ima oko 550 kuća sa 1155 stanovnika. U

mahali Kuačevci nekada je bio razvijen puškarski i kovački

zanat. Posljednji puškar Džimšit efendija izradio je pušku za

poklon kralju Aleksandru I Karadžorđeviću koja se nalazi u

vojnom muzeju u Beogradu.15

Restelica je najjužnije i najveće selo u Gori. Nalazi se

25 km južno od Dragaša. Selo ima oko 1500 kuća sa 3650

15 Ibid, str. 476

18

stanovnika. To je selo sa najvećim brojem muhadžira,

pretežno u Italiji gdje ih ima oko 2000.

1.3. Goranska sela u Albaniji

Ugovorom o miru, nakon Prvog svjetskog rata, 1923.

god. u Albaniji su ostala sljedeća sela: Borje, Zapod, Košarište,

Novo selo, Orgosta, Orešek, Pakiša, Crnoljevo i Šištevec.

Interesantno je primijetiti da u Albanskom dijelu Gore

nema krupnih stabala i velikih šuma zbog duge izolacije tog

kraja i intenzivnih siječa. Međutim, na ulazu u selo Borje

uočljiva su tri stara i velika stabla koja se nalaze u centru

mezarja. Stabla su premazana bijelom farbom i dobro su

očuvana.

19

Ovdje se nameće pitanje zašto samo velika stabla

usred groblja uživaju takvo poštovanje mještana. Odgovor je

jednostavan. Velika stabla su ostaci šamaniskog vjerovanja

gdje se vjerovalo da kada čovjek umre njigova duša putuje

kroz najveće stablo do Boga i zato je bitno da takva stabla

postoje.

20

1.4. Goranska sela u Makedoniji

U Makedoniji su ostala tri sela: Urvić, Jalovjane i Kruša

u Skopskoj dolini.

1.5. Kratak historijski osvrt

Prema popisu iz 1876. god. goranska sela su imala

drugačije nazive; Restelice (Restelica), Dibrod (Brod),

H’zlipotok (Zlipotok), Kruševa (Kruševo), Galbočice

(Globočica), Bak’fće (Bačka), Dikance, Melike (Mlike),

Eboranište (Vranište), Kokoljan (Kukaljane), Košarešte,

Orgoste, Orkose, Cerenlovo, Borje i Šištevec.16

Prema turskom zakonu iz 1865. god. sve šarplaninske

župe su ušle u sastav Prizrenskog vilajeta. Nakon Berlinskog

kongresa, 1878. god. osnovan je Kosovski vilajet sa sjedištem

u Prištini, a zatim u Skoplju. Imao je 6 sandžaka među kojima i

Šarplaninski region, Tetovo, Gostivar i Ljuma. Odmah nakon

Prvog balkanskog rata formiran je Gorski srez sa 19 upravnih

16 Popis iz 1876, Kosova salname, preveo M. Jahja i M. Ajanoglu, Istanbul, 2002., str. 4

21

opština i 51. naseljem, od kojih je 6 opština sa 16 naselja

kasnije pripalo Albaniji.17

2. Stanovništvo

2.1. Porijeklo stanovništva i njegov

sastav

Imajući u vidu svu balkansku historijsku maglu veoma

je teško dati jednostavan odgovor na pitanje o porijeklu

stanovništva Gore. Pošto je na ovim prostorima dolazilo do

velikih pomjeranja, mnogi narodi su bili i nestali pa je stoga

veoma teško odrediti genezu etničkog porijekla Gorana. U

svakom narodu na ovim prostorima ima više slojeva i različitih

etničkih naslaga i nigdje stvari nisu sasvim jasne. Uvijek

postoji opasnost, ukoliko date kratak odgovor, da se nađete u

situaciji iz koje se ne možete lako izvući. Samo nekoliko

pitanja o sudbini nekih balkanskih naroda otvara mnoge

dileme. Gdje su Kumani, Pečenezi i Hazari? Šta je sa

Aromunima, Jurucima i Tatarima? Kakva je sudbina Bogumila i

pokreta kojem su pripadali? Torbeši i Pomaci i njihova veza sa

bogumilskim pokretom? Mogu li se iz historijskog pamćenja

17 Radovanović, Milovan, Gorani, Prilog raspravi o genezi etničkog identiteta, GOS, knjiga II, Beograd, 1995., str. 31

22

izbaciti vijekovi turske vladavine na ovim prostorima (1389-

1912)? Period prije Turaka i dva vijeka bugarske dominacije

na Balkanu? Pomjeranje stanovništva tokom krstaških ratova i

prodor Arapa u Evropu ? Zagonetnost nišan-ploče na Mličkoj

džamiji? Pitanja je, zaista, mnogo i odgovor ne može biti

jednostavan.18

Stanovništvo Gore čine isključivo Gorani. 19 Ova

etnička zajednica nazvana je, po jednoj teoriji, po samom

toponimu Gora, a po drugoj, naziv je nastao po vođi plemena

Mengu Guraju (Goraj-Gora) koji je predvodio doseljavanje na

Balkan preko Krima. Gorani obrazuju relativno homogeni

etno–demografski sistem. Simbioza starobalkanskih slojeva

prvenstveno Kumana i Pečenega i orijentalni uticaji (preko

doseljenika iz Sirije) predstavljaju glavne komponente njene

etnogeneze. Gorani su muslimanske vjeroispovijesti i žive u

neposrednom okruženju sa Albancima. Gora i goranska

etnička grupa predstavljaju tipičnu tampon zonu između

Albanije, Makedonije i albanske enklave u Opolju. Opolje je

takodje bilo naseljeno Goranima ali je od sredine 16. stoljeća

albanizovano pod upravom Kukli – bega (umro 1537). Nakon

18 Idrizi, Sadik, Gora jedan pogled unazad, Dragaš, 2004., str. 1 19 U literaturi se koriste oba pojma - Goranac ili Goranin

23

tog perioda, opoljska zona se polako proširuje na račun Gore

zahvatanjem goranskih sela Zrze, Bučje i Šajnovce. Tako je na

ovoj liniji zastala albanizacija Gore.20

Jedan od razloga zaustavljanja daljnje asimilacije Gore

može biti geografska izolovanost tog prostora jer je već

uočeno da su grupe koje su naseljavale izolovane oblasti

imale do izvijesnog trenutka zaseban razvitak.21

Gora, kao takva, bila je uvijek predmetom svojatanja i

asimilacije, kako od Srba, Albanaca, Makedonaca pa tako i

Bugara. Razlog tome je određena sličnost koju Gorani imaju

sa ovim narodima. Međutim, ova etnička grupacija posjeduje i

mnoge specifičnosti koje je izdvajaju od svih ostalih. O tim

pojedinostima će biti riječi nešto kasnije.

Što se tiče samog porijekla Gorana ne postoje sasvim

pouzdani podaci, ali postoje neke naznake i predanja iz kojih

se da naslutiti kuda i kako su Gorani dospijeli na Balkan.

Selami Pulaha i Mesud Islamović prihvaćaju da su Gorani

20 Lutovac, Miroslav, Gora i Opolje, Beograd, 1956., str. 234 21 Cvijić, Jovan, Balkansko poluostrvo, GOS, knjiga II, Beograd, 1987., str. 31

24

doseljeni22, što je sasvim izvjesno. Ono što je takođe izvjesno

je da se oni, prije dolaska, nisu zvali Goranima niti su govorili

jezikom kojim sada govore. Po jednom predanju,

pretpostavlja se da su njihovi preci došli kroz sjeverna vrata

Balkana (preko Krima, Rumunije i Bugarske). To svjedoče

damke (oznake- amblemi) koje je koristio Mengu Guraj a koje

danas koriste neke familije za obilježavanje stoke i štala. Drugi

krak priče o porijeklu ide do Sirije, odakle se izvjesna familija

Aga iz Halepa u 11 vijeku iselila prema Evropi, što je pismeno

potvrđeno od strane sirijskog muftijstva. Prilog ovome je i živi

spomenik (nišan-ploča) na džamiji u selu Mlike.23

22 Doklje, Nazif, Goranski narodni pesni, Skoplje, 2000., str. 20 23 Džogović, Alija, "Mitovi, predanja i vjerovanja tursko-mongolskih naroda u Gori i Župi", Alem, br. 118, str. 32

25

Činjenica da oni govore slavenskim jezikom ne mora

ukazivati da su oni slavenskog porijekla. Mnogi nazivi poput:

junec, urda, skut, urnek, cik, ćuma, kaf, ljuzga, ralo, skube,

tutnat, vreva, zeljka, jegljen, ište, zdihna… i dr. su kumansko-

pečeneškog porijekla. Međutim, pored Gorana postojali su i

drugi narodi kao i sunarodnici koji još nisu prihvatili islam u to

doba na šta ukazuju "kaurske grobišta" kojih je bilo skoro u

svim selima.

Kasnije, kada su se među njima smještala neka

slavenska plemena, u doba slabljenja Vizantije, njihov jezik je

bio predominantan, ali su zato kultovi i predanja ostala

stabilna.24

Pored svih uticaja možemo reći da je Gora ipak ostala

jedna kompaktna cjelina, prije svega zahvaljujući geografskom

položaju pa onda i drugim faktorima.

2.2. Tip stanovništva

Goranski antropološki tip se opisuje kao pretežno

smeđe kompleksije, pravilnih crta lica uz mješavinu cincarskog

24 Ibid, str. 32

26

i juručkog elementa koji se je brzo asimilovao.25 To je radan

narod, stabilan, izdržljiv, prilagodljiv, miroljubiv i tolerantan,

ali veoma čvrst u odbrani svoje zajednice i odan svojoj vjeri,

etnosu i zavičaju.

Najvažnija osobina centralnog tipa ljudi na Balkanu,

kojoj Gorani pripadaju, je realizam. Za čovjeka ovog tipa

najvažnija stvar u životu jeste "rabota". To nije samo puki

fizički rad, nego sve ono preko čega se dolazi do zarade.26

Mnogi od tih "rabotljivaca" nikada ne dođe do bogatstva.

25 Ibid, str. 24 26 Cvijić, Jovan, Balkansko poluostrvo, GOS, knjiga II, Beograd, 1987., str. 411

27

Drugi, iako bogati, prave se da nemaju ništa i od životnih

vrijednosti malo šta osjete i prožive .27

Nesumnjivo je da su ljudi centralnog tipa bistri i brze

shvatljivosti. Nema kod njih duhovno tromih, izuzev

pojedinaca, ali je njihova intelignecija upravljena na

materijalne obzire i lični interes. Vrlo brzo primaju tekovine

materijalne kulture i time se spoljno izjednače i sa vrlo

civiliziranom sredinom u kojoj se nađu .28

27 Ibid, str. 412 28 Ibid, str. 414

28

Jedna od bitnih karakteristika goranskog stanovništva

je nacionalna mimikrija koja im je pomagala kroz svu surovu

prošlost da biološki egzistiraju. Naročito je to bio mehanizam

zaštite od asimilacije naroda u okruženju.

Moralna mimikrija se razvila po svim oblastima

centralnog tipa, naročito u nekim kotlinama gdje stanovnici

žive u dodiru sa albancima. Ta mimikrija se ogledala u

oponašanju drugih (može biti i neprijatelja) u načinu

odijevanja, ponašanja, govora i usvajanju sveopćeg načina

života. Na taj način ostaju manje uočljivi među drugim

stanovništvom.

2.3. Migracije stanovništva

Prema podacima Jastrebova, krajem 70-tih godina 19.

vijeka Gora je imala 12 894 stanovnika i oko 4 hiljada u

albanskom dijelu. Međutim, zbog velikih migracija, naročito

poslije balkanskih ratova, taj broj se stalno smanjivao. Tako da

na osnovu podataka iz 1913. god. od ukupnog stanovništva

29

Gore od 20 576, na Gorance je dolazilo 59,9%, a na Albance

40,1%.29

Povlačenjem Osmanske vojske 1912. god.,

neizvjesnost, pljačke, učestala ubistva od strane

novopridošlih srpskih snaga potstakle su stanovništvo

(uglavnom bogatije iz Restelice, Kruševa, Broda i dr.) da

napuste Goru i isele se. Čitave mahale ostale su puste.

Kasnije, Prvi svjetski rat i ekonomska kriza prepolovili su

stanovništvo. 30 Pedesetih godina ovog vijeka počinje

intenzivan odlazak Gorana u pečalbu (gurbet). Mnogi

napuštaju uobičajena zanimanja i kreću u neizvjesnost koja

će postati njihova sudbina. Bilo ih je u Egiptu, Turskoj, Rusiji i

čitavom Balkanu.

Bivalo je vremena da se tokom zime nije mogao

vidjeti nijedan muškarac, osim djece i staraca. Tada su

otresitije žene igrale ulogu muškaraca u odbrani imovine od

Ljumana koji su dolazili noću u krađu.

Glavno zanimanje Gorana bilo je stočarstvo. Samo

Restelica je 1860. god. imala 90 000 ovaca, Brod 120 000 a sa

29 Lutovac, Miroslav, Gora i Opolje, Beograd, 1956., str. 30 30 Hasani, Harun, Migracije stanovništva Gore, GOS, knjiga II, Beograd, 1995., str. 154

30

svim ostalim selima broj je iznosio oko milion.31 Bogatstvo u

ovcama omogućavalo im je trgovinu vunom. Od 400 do 500

000 oka vune išlo je za inostranstvo, naročito Austriju, i sve to

preko Skadra. Prenos su vršile karidžije, karavanom sa po 20 i

više konja. Uporedo sa stočarstvom razvila se prava

pljačkaška privreda jer je ruta kojom je karavana išla često

bila presretana i pljačkana.

Savremene migracije uglavnom idu ka zapadnoj

Evropi i baš kao da se historija ponavlja , iz istih onih razloga

kao što je to bivalo i ranije. Danas su Gorani integrisana

zajednica u društva u koja su se našli. Njihova djeca su najbolji

đaci, bistrog uma i blage naravi. Mnogi od njih već pohađaju

univerzitete od Oxforda do Beča.

3. Jezik

3.1. Formiranje govora

Na formiranje goranskog govora bitno je uticala

srodnost susjednih jezika. S obzirom da se Gora nalazi na

polju prelamanja povjesnih uticaja Srbije, Bugarske i

31 Kostić, Petar, Autobiografija, Prizren, 1997., str. 22

31

Makedonije, Gorani su se našli u prijelaznoj dijalekatskoj

zoni, gdje njihov govor nalikuje na sva tri. U Gori, prije

formiranja sadašnjeg dijalektičkog tipa, postojale su

naseobine heterogenih govora (kako smo i ranije spominjali

kumanske i pečeneške nazive: urda, skut, kaf i dr.). Goranski

govor je mješavinski u kome su se kao rezultat kontakata sa

slavenskim plemenima javile inovacije. Iako prvobitni govor

nije bio slavenskog porijekla nego tursko-mongolskog, danas

jezik Gorana opisujemo kao arhaičan slavenski dijalekat.32

Srodnost goranskog govora sa zapadnomakedonskim,

posebno sa govorom Torbeša oko Radike, znatna je.

Dolaskom Osmanlija na Balkan turski riječnik je u znatnome

32 Doklje, Nazif, Goranski narodni pesni, Skoplje, 2000., str. 17

32

obogatio ovaj govor. Kontakt sa turskim jezikom bio je

intenzivan i dugotrajan. Međutim, slavenska leksička osnovica

nije bila dovedena u pitanje.

3.2. Jezički stereotipi

Poseban podoblik goranskog govora čini jedna vrsta

tajnog, internog jezika. To je govor koji je nastao kao rezultat

mimikrije. Svrha mu je da se sadržaj prenese sagovorniku na

osobit način, a da tuđinci to ne razumiju. Neke riječi ovog

jezika pripadaju uobičajenom govoru ali su izmijenjene

značenski.

Ako se grupa Gorana nađe u neželjenom društvu i želi

da ga napusti a da pritom ne uvrijede prisutne, onda oni

riječima "a će ga vedrime" obavještavaju jedni druge da žele

da napuste skup.

Za gazdu koji ne zna da li je mušterija platio račun,

pitaju radnika riječima "a vapcaf" u značenju da li je platio. Na

taj način je vijekovima štićen njihov interes, moralni i fizički

integritet.

33

Kako bi slikovitije predstavili goranski govor onima

koji nisu Gorani može nam poslužiti par stihova iz bogate

goranske poetske baštine:

Goro, dušava mi ga izgore, srcevo mi go razbole,

S’vze mi oči iscedija, za tebe Goro zelena.

Kakve vremina imalje, ljuđi od glad i boles izmrele,

A ti si Goro trpela, so pesna si se ranila,

Često si sebe zborila, sve će projde Goro zelena,

Učini sabur ka šo si činila…

Teške vremina projdoa, novo te s’nce ogrija,

Nov dženet za tebe se stvori, oj Goro, Goro zelena33

kao i stihovi pjesnika Abidina ef. Zejnulaha iz Kruševa (umro

1786. god.) :

Evo, pišujem da vi kažem i svoj hal:

Ni propane naša roba, sirotinjo, gospodo,

33 Hasani, Harun, Goranske pesme, Priština, 1987., str. 169 (pjesma 316)

34

Bre, pomagaj nema nikoj nikogo.

Ne steraha vo Gora ka koni vo gumno.

Neka zn’jet zaginahme, gospodo;

Teška ovaja kraina, krvava haljina,

Mlogo sme malo neka znje Sajbija.34

4. Kultura

Kultura, kao duhovna i fizička vrijednost svakog

naroda, u Gori je prošla kroz različite faze. Kompletna kultura

Gore pripada islamsko kulturno-civilizacijskom krugu sa

primjesama srodnih islamskih naroda kao i zaostalih

paganskih elemenata iz davne prošlosti.

4.1. Nošnja

Nošnja je obilježje jedne zajednice koja je čini

prepoznatljivom, a u odnosu na drugu zajednicu specifičnom.

To je u jednu ruku svojevrsna lična karta jedne zajednice. U

34 Doklje, Nazif, Goranske pesme iz Gore i Golobrda, Tirana, 2004., str.3

35

našim Balkanskim okvirima pa i šire, nošnja ima etnički i

socijalni karakter. Narodna nošnja u Gori ima veliku

umjetničku vrijednost i ljepotu. Ona pripada balkanskom tipu

i djelimično je još u svakodnevnoj upotrebi. Međutim, talas

modernizacije u pogledu odijevanja zahvatio je i ovaj kraj,

mada se tradicionalna nošnja dobrim dijelom još održava.

Veću žilavost u tom pogledu pokazuje ženska nošnja, dok je

muška podložnija promjenama.

Muška nošnja je gotovo izbačena iz svakodnevne

upotrebe, osim u višim i udaljenim predjelima. U drugim

selima koriste je pojedinci ili samo u svečanim prilikama. U

drugim selima može se vidjeti kod pojedinaca ili samo u

svečanim prilikama. Prema boji postoje dva tipa muške

36

nošnje; bijela i crna. Crnu nose isključivo stariji ljudi, dok

bijelu nose isključivo mladi. Istražujući naše krajeve Jastrebov

je primjetio da su Gorani nosili istu odjeću kakvu su imali

Debrani, Hasjani i Kosovci. Ta odjeća se je sastajala iz čulje

(ravni vuneni fes sa crnim trouglastim povezom), zatim

dolame duge do koljena i z’ban (nešto poput jeleka sa visećim

rukavima) uskih čakšira i opanaka.35

Opanke su izrađivane od juneće i goveđe kože. Mali

dodatak na njima su 'vrfke' (konopci dužine 2 m. načinjeni od

35 Nikolić, Desanka, Etnokulturni stereotipi stanovnika Gore i Sredačke župe, GOS, knjiga II, Beograd, 1995., str. 170

37

vune) koje se obmotavaju oko nogu. Obmotavanjem oko

opanaka pričvršćuju ih te istovremeno služe kao dekor.

Benevrek (vunene pantalone) je načinjen od deblje

vune prošiven gajtanima po rubovima na čijem vrhu je 'učkur'

(povez koji ima ulogu kaiša).

Košulja se šije od gotovog pamučnog platna. Njena

dužina je do koljena i sa veoma širokim rukavima, a

okovratnik je ukrašen sitnim svjetlucavim biserima. Preko

košulje se oblači džemadan (prsluk). Džemadan je od kadife ili

pliša, pretežno plave boje.

38

Većina muške odjeće je spravljana od klašnje koja se

dobija od ovčije vune, a koja se prerađuje u posebnim

radionicama. Gora je posjedovala mnoge takve radionice

poput gajtanare u Kruševu vlasnika Mustafe Kodže Usta.

Ženska nošnja u Gori je još u upotrebi mada dosta

modificirana. Mlade žene i djevojke koriste narodnu nošnju

samo u svečanim prilikama, dok je starije žene upotrebljavaju

u svim prilikama.

Prema sjećanju Ramadana Redzeplari

39

Postoji više tipova ženske nošnje prema elementima

niže od pojasa:

a) Tip nošnje sa gaćama i skutačom (u upotrebi u

najvećem dijelu Gore)

b) Tip nošnje sa šalvarima od klašnje (u upotrebi u

Brodu i Restelici)

c) Tip nošnje sa dugim i kratkim dimijama (u upotrebi

u nižim selima)

Djevojačka nošnja razlikuje se od nošnje udate žene

po boji i po još nekim drugim elementima. Takođe se u

određenim elementima razlikuje nošnja mlade žene od

nošnje žene u godinama. Čim žena oženi sina ili uda kćerku

40

mijenja nošnju. U nekim selima žena prestaje nositi kapu sa

dukatima ukoliko ostane udovica.

Djevojačka nošnja je pretežno bijele boje, dok je

nošnja udate žene žuta ili crvena. Osim toga, karakteristika

odjeće udate žene je terlik.

To je vrsta mantila-kaputa sa dugim rukavima, tamne

boje, izvezen srmom ili svilom po skutovima. Terlik se daruje

mladoj nakon udaje kao priznanje njenog statusa žene. To će

je ubuduće razlikovati od djevojaka i on postaje njena

obaveza do smrti, makar se kasnije i razvela. Mora ga nositi

41

čak i kao udovica. Terlik se oblaći samo kada žena izađe van

kuće, dok u kući nije obaveza.

Osim terlika žensku nošnju sačinjava i sljedeće:

Čarape (od srme ili svile), nogajce (sastoje se od dva dijela,

šiveni dio - kutef, i tkani dio - nogajce), skutača (vrsta kecelje),

košulja, opanke (sa ljubičastim povezom), gradski kolsus,

jelek, sitarka (ukrašena po čitavoj površini svjetlucavim

perlicama zvanim aspre), podruka đerdan, pušten đerdan,

kapa (okićena zlatom), červe (mahrama bogato ukrašena po

ivicama svjetlucavim biserima bijele ili žute boje) i šamija.

Materijali od kojih se izrađuju dijelovi nošnje su

različiti. Ranije se pretežno koristila čoha, kadifa, svila, vuna i

s'rma dok u novije vrijeme svila, pamuk, kadifa, rijetko srma,

sintetički materijali i razni ukrasi (od porculana, plastike,

kristala, stakla isl.) Najdominantnije boje su crvena, žuta i

plava.

4.2. Svadbeni običaji

Svadba je najsvečaniji čin u životu svakog Goranina i

jedina prilika za opuštanje nakon duge i iscrpljujuće pečalbe.

42

Svadbe su trajale od 3 do 7 dana, u zavisnosti od materijalnih

mogućnosti. Mladići su znali raditi po čitavu godinu kako bi

priuštili sebi jedan takav luksuz .

Goranska svadba je jedna od najsvečanijih,

tradicionalno najbogatijih i simbolički najživopisnijih svadbi na

Balkanu. Goranska svadba je ratna svadbena igra, prikazana

simbolički kao osvajanje ratnog plijena, u ovom slučaju

nevjeste.

Prvi dan svadbe imenuje se kao "nadoođanje"

(narastanje hljeba) što metaforički označava da stvari

nadolaze i da je svadba spremna. Žene sa gotovim hljebom

43

(ljebarice) odlaze od vrata do vrata udarajući u daire (ženskom

ratnom muzikom) i pozivaju na svadbu.

Drugi dan svadbe imenuje se kao "zatrebok". U ovom,

kao i prethodnom danu učestvuju samo žene, stim što drugog

dana izlaze žene i djevojke od strane mlade. Oblače ruo

(goransku nošnju) na kojem se nalaze široki kaiševi (silahl'ci) u

kojima su se nekad smeštali noževi i drugi bodeži. Zatim

počinje oro (kolo) u kome određena žena baca jabuku kao

simbol zavade koju ostale djevojke silom uzimaju i stavljaju na

noževe. Na ovaj način su stvorene dvije suparničke strane

koje simbolički treba da ratuju.

Treći dan svadbe je počinok (pauza) kao priprema za

nastupajući "okršaj".

Četvrti dan svadbe je naviranje (nadolazak). To je

početak muslimanske muške ratne igre - tupani. Sa

određenog brda muškarci silaze uz pratnju tupana i zurli koji

sviraju osvajačku ratnu muziku, jer oni upravo kreću u

osvajanje "plijena". Muškarci su takođe oblačili svečanu

nošnju naoružani noževima (danas se to izvodi na isti način

ali bez oružja). Povorka povremeno zastajkuje uz nibet (pauza

u ratnoj igri) i tom prilikom se svira gajda. Najduži nibet ima

44

70, a najkraći 3 pjesme. Kada se završi nibet igra se kalačojna

(tur. kilič-nož, ojna-igra). Kalačojna ima samo 2 borbene

pjesme. Nakon toga ide Vljikina, Čor-Aljijina, Kodža-Jusufova,

Brocka, Patruno pilje šareno, Haljij-aga fidan bojljija, Kara-

Fatma, Kara-Mustafa i mnoge druge. Jabandžijska (igra za

strance) svira se po narudžbi. Nakon toga, svi odlaze kućama.

Peti dan svadbe se imenuje kao aljištari (svatovi).

Svatovi su ranije išli naoružani i pucali su u zrak. Na čelu

povorke išao je 'bajraktar' sa zastavom, a na začelju otac

mladoženje sa bisagama (dvije torbe okačene sa obije strane

sedla u kojima su bile najvrijednije stvari. Ostali konji su nosili

poklone i manje bitne stvari. Uz put ih je pratila Omer-agina

pjesma (specijalna pjesma za aljištare tj. svatove). Centralno

mjesto zauzimaju svakako goranske balade poput: Jusuf i

Džemilja, Ja će ti umrem dejka dadena, Bajro be b’rljo, Eno ge

idet nane svatoji po preko-reka, Čanakkalje, Osman paša, Ja

će ti umrem of mila nane mori dejka dadena i mnoge druge...

45

Šesti dan je dan uzimanja nevjeste tj. pomanesta i tog

dana tupani i svirle sviraju 'pomanesta' (osvajačka ratna igra).

Kada dođu kod prijatelja mlada je već spremna i njene stvari

su na konjima. Nevjesta uzjaše konja obučena u posebnoj

nošnji sa duakom (obično crvenim, retko zelenim

prekrivačem preko šiljate kape koji prekriva nevestu do

gležnjeva okićen asprama i s’rmom). Kada se mlada približi

kući mladoženje svira se 'evoga–nemaga' (takođe ratna igra).

Ova melodija se stotinama godina izvodi kao pobjednička

pjesma gdje svi igrači skaću u znak radosti zbog osvojenog

"plijena".

46

Sedmi dan svadbe je dan kada mladoženja i mlada

zajedno idu na češma, do najbliže česme gdje mlada posipa

vodu najbližim rođacima i time simbolički gasi prethodnu

zavadu, a suprotstavljene strane "peru ruke" od eventualnih

prijestupa koji su se mogli desiti predhodnih dana i tako

nastavljaju život u prijateljstvu. Ovim činom se ujedno

završava goranska svadba kao simbolična ratna igra.36

Od tradicionalnih muzičkih instrumenata

najzastupljeniji su: kaval, šupeljka (vrsta frule), tupan

(timpan), svirla (zurla), daire i tambura.

36 Maslar, Muso, "Brodsko terbije", Dragaš, 2004., str. 20-25

47

Jedinstvenu goransku folklornu građu sadrži djelo

Miodraga Vasiljevića "Jugoslavenski muzički folklor". Među

400 narodnih melodija koje je spomenuo izdvojio je 47

goranskih narodnih melodija.37

Jedan kraći prilog muzičke tradicije Gore došao je sa

sjevera. Dankinja Birthe Trearup prikazala je goransku svadbu

sa osvrtom na muzičku tradiciju koja prati svadbene običaje.

To je uradila na osnovu sopstvenih promatranja, foto i audio

zapisa. Ispitivanja je vršila u periodu od 1959-1966. god.

Objavila je nekoliko radova o goranskoj muzici, dvoglasnom

pjevanju i ulozi svirača na tupanu i svirli.

37 Radovanović, Miljana, Antropografska građa o Gorancima i Opoljcima, GOS, knjiga II, Beograd, 1995., str. 236

48

4.3. Đuren

Druga značajna karakteristika Gorana je Đuren (u

okolini poznat kao Đurđev dan ili Erdelezi) koji se obilježava

početkom maja kao radost dolasku proljeća i izlazak iz zime.

Vjerovatno su to ostaci stare paganske kulture tj. kultovi

veličanja prirode dok su još Gorani bili šamanisti (religija

štivanja prirode). Sličan običaj nalazimo kod nekih turskih

plemena pod imenom Adrlez (u znak sjećanja na Hidra a.s.)

koji se obilježava isto 6. maja.38 Budući da riječ "hidr" na

arapskom znači 'zeleno', možemo naslutiti da ova praksa ima

38 Tumer, Guney, Dinler tarihi, Ankara, 1997, str. 90

49

više veze sa praksom tursko-mongolskih plemena nego sa

pravoslavljem. Sve ovo, kao i stvari koje ćemo spomenuti

kasnije poput običaja, damki (znakova od katrana) i dr. idu u

prilog teoriji da Gorani imaju tursko-mongolsko porijeklo

prije nego li slavensko. Kult vegetacije u ovim događajima ima

centralnu ulogu jer se tada priroda rađa i sva ljepota Gore

dolazi do izražaja. Treba još istaći da je ovaj običaj bio preuzet

skoro od svih naroda na Balkanu poput Srba, Roma, Gorana,

Turaka i dr., i neodgovorno je ovaj praznik vezivati samo za

pravoslavlje, kao što je to bio slučaj do sada. U samoj proslavi

nema nikakvog rituala osim šetnje mladih i odlaska u prirodu.

Zbog teške zime nakon koje dolazi raskošno proljeće, ovaj

praznik će vjerovatno još imati mjesta u životu Gore i

Gorana.39

4.4. Džambala

Džambala je jedan od izumirujućih običaja u Gori. To

je svojevrsna drama-maskenbal. Sama riječ znači pronaći dušu

tj. mladu (tur. džan-duša, bula-naći). Ceremonija se odvija na

sljdeći način: Grupa djevojaka na jednoj strani i grupa mladića 39 Tesar, Filip (etnolog iz Praga), "Kult obnavlljanja prirode", Alem, br. 127, str. 35

50

na drugoj, organizuju ceremoniju svadbe, stim što mladoženja

i mlada nisu stvarni. U ovoj igri glavni akteri su muškarci dok

djevojke ostaju po strani. Momak koji želi da zaprosi

određenu djevojku šalje joj svog izaslanika. Ukoliko ona

pristaje, šalje dio (parče) svoje odjeće kao znak prešutne

saglasnosti. Mladić kome je ta odjeća poslata, oblači je preko

svoje na dan Džambale. Nakon toga pristupa se slavlju kome

prisustvuju samo muškarci, dok su djevojke u ulozi

posmatrača.

Ovaj običaj je još jedan od dokaza da se dio

etnogeneze Gorana vezuje za Istok. Jedan naučnik iz

Azerbejdžana koji je nedavno boravio u našem kraju, tvrdi da

je ovaj adet došao u Goru iz Azije (Horosan) te da se kod

tamošnjih naroda praktikuje sličan običaj.40

4.5. Ojlije

Još jedan sličan običaj koji je doskora živio je 'Ojlije'.

Ovakav običaj nije zabilježen ni kod jednog balkanskog

naroda, ili bar meni nije poznato.

40 Balje, Mustafa, "Džambala u sjećanju Ramadana Redžeplari", Alem, br.128, str. 34

51

U doba suše grupa seljana, najčešće omladina,

napravila bi lutku tako što bi na vratilo navukli staro odijelo ili

namotali krpe. Ovu bojliju (obrednu lutku) nosili bi kroz selo,

od kuće do kuće. Kada povorka dođe do određene kuće

domaćin bi izašao i udijelio nešto poput jaja, šećera, žitarica i

sl. Vjerovalo se da će udjeljene žitarice donijeti plodnost

ukoliko ojlije "izdejstvuju kišu". Učesnici povorke zastaju kod

svake česme i polijevaju lutku vodom, a zatim bi polijevali

vodu međusobno uz poklike, kako ih opisuje pjesnik:

"Ojlije, bojlije,

Gurni, burni, zav’rni.

Izgorela p'rporica za studena vodica".41

Ovakvi scenariji mitskog karaktera bili su poznati kod

prototurskih i protomongolskih plemena u Centralnoj Aziji,

gdje je njihov glavni motiv bio vezan za kult vode.42

41 Doklje, Nazif, Goranske pesme iz Gore i Golobrda, Tirana, 2004., str. 49 42 Džogović, Alija, "Najstariji oblici lirskih narodnih pjesama u Gori, Župi i Podgoru", Alem, br. 127, str. 41

52

4.6. Usmeno pripovjedanje

Gora posjeduje ogromno duhovno blago koje je do

sada djelimično zabilježeno i obrađeno. Veći broj pjesama je

zapisan, dok su pripovjetke i kratke forme do sada ostale

nezabilježene. Stoga prijeti opasnost da nestanu u procesu

ubrzane urbanizacije.

Pošto je pisanih tragova bilo veoma malo, a

pismenost privilegija rijetkih, usmeno predanje je bilo veoma

rašireno. Međutim, prvi zapisi goranskih narodnih priča

načinjeni su tek u 19. stoljeću. Među prvima ih je zapisao i

objavio Panta Srećković u knjizi o Sinan paši. Krajem 80-tih

godina 19. vijeka I.S.Jastrebov je prikupio određenu

pripovjednu građu kao ruski konzul u Prizrenu (1872-1886),

koje su objavljene tek 1904. god.43

U periodu od 1967. do kraja 1970. god. Goru su

obilazili i sakupljali narodno stvaralaštvo saradnici instituta za

folklor iz Skoplja. Na čelu istraživačkog tima bio je Blaže

Ristovski. Prikupili su građu od oko hiljadu goranskih pjesama

(zabilježenih na traci), ali su u časopisu Makedonski folklor

(br.3-4) za 1969. god. od njih publikovali samo 133. Novijeg

43 Boban, Vladimir, Narodno pripovjedanje kod Goranaca, GOS knjiga II, Beograd 1995., str. 215

53

datuma to je učinio Sadik Idrizi zbirkom priča "Gora daleka i

sama", objavljenom u Dragašu 2004. god. kao i Ramadan

Redžeplari zbirkom priča "Čekmedže" koja je izišla iz štampe u

nekoliko nastavaka.

Prvu samostalnu knjigu narodnih pjesama iz Gore

objavio je Harun Hasani 1987. god. Knjiga sadrži 421. pjesmu,

uključujući i varijante. Pjesme su uslovno svrstane u nekoliko

grupa: pečalbarske (1-63), ljubavne (64-227), porodične (228-

293), obredne pjesme (294-304), pjesme o radu (305-315),

rodoljubive pjesme (316-328), uspavanke, brzalice (329-358),

balade i druge pjesme (359-384), običajne (385-410) i šaljive

pjesme (411-421).

Nedavno je u Skoplju iz štampe izašla knjiga Goranski

narodni pesni44 koje je u periodu od 70-tih do 90-tih godina

XX vijeka sakupljao Nazif Doklje u devet sela albanskog dijela

Gore. Pored sitnih manjkavosti u transkripciji (knjiga je pisana

albanskim pismom, dok je priređivač koristio makedonsku

azbuku), ovo je izuzetno ostvarenje iz oblasti narodne

44 Doklje, Nazif, Goranski narodni pesni, Skoplje, 2000.

54

književnosti i folklora Gore. Jednostavno, ova knjiga

predstavlja filozofiju življenja jednog naroda.45

Većina priča i pjesama koje su nastale prije 1912. god.

su ratne i junačke. Dok, nakon toga, dominiraju žalosne,

pečalbarske, muhadžirske i dr.

Sklonost Gorana ka realističnoj priči uočljiva je i

karakteristična. U većini priča slikan je surov život ljudi,

pečalba, povratak u Goru ili sam život u njoj. To se primjećuje

u pripovjetkama skoro svih vrsta.46

45 Idrizi, Sadik, Gora, jedan pogled unazad, Dragaš, 2004., str. 5 46 Ibid, str. 217

55

5. Geneza islama u Gori

Jedna od najkompleksnijh tema, pored porijekla

Gorana, jeste i porijeklo islama u Gori. U početku goransko

stanovništvo je većim dijelom bilo pagansko-šamanisko

(obožavatelji prirode) uz snažno prisustvo elemenata iz

kumansko-pečeneške prošlosti. Neposredno okruženi

Vlasima, Cincarima, Bogumilima i novopridošlim arapskim

doseljenicima iz Halepa, nastala je čudna mješavina

etnogeneze i religijskog obredoslovlja. Vakum koji su stvorili

između Istočne i Zapadne crkve bio je trn u oku ortodoksnim i

katoličkim kršćanima te su u nekoliko navrata bili istrebljivani

od istih. Taj vakum su svakako iskoristili muslimanski trgovci i

misionari koji su našli pogodno tlo među narodom koji nije

pripadao velikim religijskim tradicijama. Ovaj podatak nije

nimalo čudan ako znamo da je muslimansko stanovništvo i

ranije bilo prisutno na Balkanu. U doba muslimanske

ekspanzije van Azije (osvajanje Sicilije, Južne Italije, Španije)

postojali su intenzivni kontakti sa Balkanom na polju trgovine,

nauke, vojne suradnje i td. Naročito je bilo upečatljivo

prisustvo sufijskih misionarskih skupina na prostoru Grčke,

Bugarske, Makedonije i Kosova. Ovi početni kontakti sa

56

islamom bit će kasnije pogodna podloga za osmansko

osvajanje Balkana.

Najranija takva pojava vezana je za Solunsku

pokrajinu koju su naseljavali tzv. Vardarski Turci. Njih je iz

Azije preselio car Teofil (829- 842), ali, ubrzo su se morali

pokrstiti. Sari Saltuk je sa 40 turkmenskih rodova 1261. god.

nastanio Dobrudžu.47

Svjedočanstvo o ranom prisustvu islama na Balkanu

jeste i pismo pape Nikole I (858-867) kojim se obraća

bugarskom vladaru:

"Vi pitate šta treba učiniti sa bezbožnim knjigama koje

se, tvrdite, nalaze kod vas a primili ste ih od Saracena. Njih

dakako ne treba čuvati, jer kao što je napisano (Poslanica

Korićanima) zli razgovori kvare zdravo čudoređe. Pa zato, kao

štetne i bogohulne, predajte ih ognju.48

Islam je takođe bio prisutan i u Mađarskoj među

Bašgirdima sve do 1340. god. kada ih je kralj Karlo Robert

prisilio na pokrštavanje ili izgnanstvo.49 Danas po Bosni

47 Grupa autora, Islam i muslimani u Bosni i Hercegovini, VSIZ Sarajevo, 1977., str. 26 48 Ibid, str. 22 49 Arnold, Tomas, Povjest islama, Sarajevo, 1989., str. 231

57

možemo naći puno ljudi sa prezimenima mađarskog porijekla

poput Buda, Pešta i sl.

5.1. Nišan-ploča u selu Mlike

Činjenicu da su muslimani boravili među Goranima

(13. vijek, prije dolaska Osmanlija ) potkrepljuju mnogobrojni

materijalni dokazi kao i usmena predanja. Natpis na džamiji u

selu Melike (danas Mlike) je jedan od njih. Osmanski popis iz

1876. god. takođe potvrđuje starost ove ploče50. Natpis u

prijevodu glasi:

1. Obnovio ovu uzvišenu

2. džamiju Ahmed aga pir

3. (koji se) uputio daleko, udaljio

4. oprostio njima dvoici Svevišnji i Svemogući

5. prva godina 1238

6. kao godine 68851

50 Kosova salname, (Resim 35, Prizren, Dragas, Mlika koyu, Ahmed Aga), Preveo M. Jahja i M. Ajanoglu, Istanbul, 2002, str. 5 51 Hamza, Vejsel, Epigrafika u Gori, Alem, br. 108, str. 38

58

Starost ove džamije potvrđuju i osmanski izvori, a naš

entuzijasta Jahja Maznikar se je lično upoznao sa potomcima

familije Aga u Halepu te su mu isti potvrdili iseljavanje jednog

dijela familije prema Evropi. Takođe smo i dobili dopis od

sirijskog ministarstva za vakuf gdje potvrđuju iseljavanje

određenih grupa bez znanja kuda su oni dospjeli.52

Kao potvrda ove teze je i dokumenat koji je poslat iz

Damaska 1995. godine od Ministarstva Vakufa Sirijske

Arapske Republike, a koji u prevodu glasi: “Mi, Muftijstvo

Okruga Halep (Allep), u Arapskoj Sirijskoj Republici,

52 Dokumenat je u arhivi IZ Kosova, odbor Dragaš

59

potvrđujemo da je porodica Al-Aga jedna čvrsta i drevna

porodica iz koje je se nekoliko članova iselilo 1095. godine.

Njivoho iseljenje je nastavljeno do 1291. godine. Oni su

izgradili džamiju u njihovom selu Mlike da im bude mesto za

obavljanje verskih obreda. Na osnovu toga, ova džamija je

zaista vlasništvo ovih porodica, odnosno, arapskih

muslimanskih iseljenih porodica i nije od osmanlijskih

građevina. Mi potvrđujemo njihovo vlasništvo i molimo

nadležne da im u tome pomognu.”

60

Danas u Gori postoji više familija poput Halepovci,

Alabak i sl. i to u selima Mlike, Kruševo , Zlipotok.

U selu Mlike pored džamije postoji i groblje sa oko 30-

tak nišana slične starosti. Međutim, niti džamija niti groblje

nisu bili predmetom pažnje iole ozbiljnijeg istraživača.

Svakako treba poduzeti jedan ozbiljniji naučni poduhvat u

cilju ispitivanja starosti džamije i mezarluka.

U dostupnoj literaturi nijedan istraživač islamske

sakralne arhitekture ne pominje džamiju u selu Mlike i njen

natpis.

61

Porodica Bejtul Aga potiče iz Halepa, drugog grada po

veličini u Siriji. Danas u Halepu, pored plemena Bejtul Aga,

žive još četiri plemena; Turkmen Aga, Korbat Aga, Al-aga i

Babine-rab Aga. Pleme Bejtul Aga je trgovačko, ratno i

zanatlijsko pleme. Većina njih je hanefijskog mezheba .

O rasprostranjenosti trgovaca iz ovog plemena po

Balkanu svjedoči i džamija iz 1233. god. (nešto starija od one

u selu Mlike) u gradu Madan (južna Bugarska ).53

Dan danas, potomci ovog ratnog plemena, u znak

tradicije, drže iznad vrata po jednu okačenu sablju. 54

Mnogobrojne puškarnice u Gori ukazuju da su Gorani upravo

od njih preuzeli ovaj zanat. U 11-tom vijeku trgovali su sa

Italijom, Rusijom, Mađarskom, Balkanom i dr. Na ovakva

putovanja dolazili su sami bez žena .55 Kao takvi zatekli su se

na prostorima Povardarja i Šare, tadašnjim granicama Srpskog

carstva i tamo se ženili i ostajali.

53 M. Jahija, "Kumani i Pečenezi u periodu 11-tog veka na Balkanu", Seminar balkanske turkologije, Mostar, 2003., str. 4 54 Razgovarao sa Mustafom Agom (potomkom plemena Bejtul Aga) M.Jahija, Halep 1995 55 M. Jahija, "Pleme Aga na Balkanu", seminar IRCIS-a, Damask, 1998., strana 8

62

Razloge njihovog ostanka na prostoru Gore pouzdano

ne znamo, ali možemo pretpostaviti da su tuda prolazili

trgovački putevi, a Prizren je bio jedan od najznačajnijih

trgovačkih središta. Pored domaćih, Prizren su naseljavali i

strani trgovci, ponajviše iz Kotora i Dubrovnika. 56

Srednjovjekovni putevi na Poluostrvu kojima su išli karavani

konja, obilazili su močvarne udoline i duboke klisure, a držali

se strana i planinskih grebena.57

Postoji mogućnost da su došli trgovačkim poslom ili

kao misionari ili bježeći od nekakvih progona. Jedan od većih

progona se je desio upravo tih godina, tačnije 29. aprila 1091.

god. kada je u jednom danu zaklano 10 000 Pečenega u

mjestu Leboniun kod rijeke Marice. 58 Tako bježeći pred

progonima Bugara skrasili su se u Goru. Ta sigurnost nije dugo

trajala jer su kasnije bili pokrštavani u doba vladavine cara

Dušana i njegovih predhodnika.

56 Jovanović, Vojislav, Arheološka istraživanja srednjovjekovnih spomenika i nalazišta na Kosovu, Zbornik okruglog stola, Beograd 1988., str. 30 57 Cvijić, Jovan, Balkansko poluostrvo, GOS, Knjiga II, Beograd, 1987., str. 31 58 Hamzaoglu, Jusuf, Balkanlarda Türklük, Istanbul, 2000, str. 55

63

Povelja cara Dušana iz 1348. god. pominje neka sela i

zaseoke Gore. Opšta obaveza za sva sela bila je da "čuvaju i

daju stražu" oko manastira i grada koliko im odredi iguman.59

Svakako, nije prvi put srednjovjekovnim srpskim vladarima da

angažuju najamničke trupe, ali je čuvanje grada i svetinja

izuzetno povjerljiv i odgovoran zadatak, pa je s toga bio

povjeren 'ratnicima' iz Gore na koje se je car mogao osloniti.

U jednoj Dečanskoj hrisovulji na Kosovu, oko ušća

Drenice u Sitnicu, pominje se selo Kumanovo. Ime je dobilo

po naseobini Kumana kojih je na Balkanu bilo do kraja 11.

vijeka kao najamnička vojska kralja Milutina (1282-1321).60

Kumani dolaze na Balkan 1034. god. i ubrzo postaju veoma

moćni i u periodičnim borbama pobjeđuju Vizantiju. Ubrzo

nakon toga 1050. god. Vizantija izvodi kontraofanzivu i

uspjeva da ih pokori. Nakon toga bivaju proganjani i bježe po

Balkanu.61 Upravo od ostataka Kumana, Pečenega i drugih

srodnih plemena nastaju današnje manjine Pomaci, Torbeši i

Gorani.

59 Ivanović, Milan, Kulturna baština Gore, Opolja i Župe, GOS, Knjiga II, Beograd 1995., str. 453 60 Urosević, Atanasije, O etničkim promjenama na Kosovu u vreme turske vladavine, Zbornik okruglog stola, Beograd, 1988., str. 94 61 Maznikar, Jahja, "Pomaci, Torbeši i Gorani, etnogeneza i njihova prošlost", Seminar turkologije u Mostaru, 2002., str. 5

64

Međutim, dolaskom Osmanlija na ove prostore,

nakon Kosovske bitke 1389. god. Gora je relativno brzo

prihvatila islam, dok neki autori tvrde da je taj proces trajao

dosta duže. Prema srpskim izvorima proces islamizacije je

trajao do sredine 19. vijeka, a predislamsko stanovništvo bilo

je pravoslavno.62 "Goranci su se počeli turčiti od vremena

bekstva patrijarha Arsenija Jovanovića IV (1690), a ukidanjem

Pećke patrijaršije (1766) prelaze na islam čitavim selima. Tako

se Gora nije održala".63

Jastrebov navodi selo Restelicu pored kojeg je

navodno staro groblje sa mnogo kršćanskih grobova. On tvrdi

da je takav slučaj i sa ostalim selima u Gori.

Na drugoj strani stoje oprečne izjave poput ove

Jastrebove gdje sam priznaje istinu: "Moram ovde kazati da

ni u Opolju ni u Gori nema ono mnoštvo srpskih starina kao

što smo mislili. Mi ni u jednom muzeju u zemlji nemamo

sačuvanu ni jednu ikonu, staru knjigu, nijedan natpis,

epigrafski spomenik, niti kultni crkveni predmet, bilo od

62 Radovanović, Milovan, Gorani, prilog raspravi o genezi etničkog identiteta, GOS knjiga II, Beograd, 1995., str. 13 63 I.S. Jastrebov, Stara Srbija, Prizren, 1965., str. 96

65

metala ili tekstila u ovim dvema župama iz vremena pre

njihove islamizacije".64

Nasuprot ovakvim tvrdnjama stoji podatak da

Osmanski arhiv od 1571. god. do 1876. god., ne bilježi ni

jednu crkvu niti Srbina u Gori.65

Mitar Pešikan, proučavajući turske popise iz 1571.

god., došao je do zaključka da je procenat islama u Gori bio

18 %, a u Opolju 82 %. To je bio prvi zasvjedočeni vjerski

zaokret u ovim oblastima.66 Ovaj popis pokazuje da se u tom

periodu islamizacija odvijala intenzivnije i masovnije, dok je

pojedinačnih prelazaka bilo i ranije.

Veći intenzitet islamizacije može se objasniti

činjenicom da je u Opolju bilo veće prisustvo uleme i agitatora

poput turskog namjesnika Kukli-bega.

Prema turskim defterima i popisu iz 1579. god. u Gori

su 382 porodice islamizirane dok ih je u Opolju 443. Poznato

64 Ivanović, Milan, I.S. Jastrebov, Crkveni i kulturni spomenici Gore i Opolja iz vremena pre njihove islamizacije, Zbornik radova, Prizren, 1997., str. 92 65 Kosova salname, preveo M.Jahja i M.Ajanoglu, Istanbul 2002., str. 4 66 Ivanović, Milan, I.S.Jastrebov, Crkveni i kulturni spomenici Gore i Opolja iz vremena pre njihove islamizacije, Zbornik radova, Prizren 199.7, str. 93

66

je da je većina sela u ovom periodu sa manjim brojem kuća. U

Kruševu je bilo 7 muslimanskih porodica (Abdullah, Ahmet,

Abdullah Džafer, Seid Mehmed Mustafa, Dabag Jusuf,

Abdullah Ibrahim, Abdullah Husein, Abdullah Sulejman).

Medjutim, prema imenima ostalih muških članova porodica,

veoma je teško odrediti njihovu pripadnost. Značajan dio ima

Romanska imena (Polat, Tuna, Nigo, Rese, Niv, Avan, Ugras),

ali je dosta imena koja su turskog porijekla (Gun,Guldan, Kurt,

Zulfikar, Dazinlu). Takodje se javljaju imena Isak i Ismail koja

su u grupi nemuslimanskih porodica67.

Ovi podaci ukazuju da je proces islamizacije bio u jeku

još sredinom 16. vijeka i suprotni su od tvrdnji mnogih autora

da je islamizacija u Gori trajala do sredine 19. vijeka.68

Potrebno je svakako podrobnije istražiti turske deftere iz

ovoga perioda. Mi u ovom radu pokušavamo da ukažemo

samo na prisustvo različitih supstrata i višeslojnost u

etnogenezi stanovnika Gore.

Osmanska imperija nije primjenjivala nikakve mjere

represije na ono stanovništvo koje nije prihvatalo islam, čak i

67 Turski defter iz 1579. god., str. 219-220 (Istanbulski arhiv) 68 Idrizi, Sadik, Gora-Jedan pogled unazad, Dragaš, 2004, str. 5

67

srpski autori priznaju da islamizacija Goranaca nije bila

praćena egzodusom onih koji su joj se suprostavljali.69

5.1. Damke (simboli, išareti)

Damke su specifični simboli koji su bili korišteni u Gori

za obilježavanje pokretne imovine (ovaca i krupne stoke) kao i

teritorije kojom određeno pleme raspolaže. Damke takođe

nalazimo na odjevnim predmetima kao ukras ili modni detalj.

Damke su bivale nanešene katranom na tijelo stoke ili

uklesane na kamenu kao što je to slučaj u Resteličkoj planini.

69 Radovanovic, Milovan, Gorani-Prilog raspravi o genezi etnickog identiteta, GOS, knjiga II, Beograd, 1995., str. 17

68

Kamen-ploča koja se nalazi u Resteličkoj planini na

kojoj su izrezane damke (išareti) ima veliku historijsku

vrijednost i kao takva zaslužuje da joj se posvijeti veća pažnja

od strane historičara i stručnjaka koji rade na tom polju.

U okviru rasprave o goranskom porijeklu možda su

damke najpouzdaniji izvor utvrđivanja etnogeneze, zato što

damke ne podležu religijskim promjenama niti je ikome

69

smetalo njihovo korištenje. Damke osim u Gori susrećemo u

Centralnoj Aziji i Anadoliji što može biti ozbiljan dokaz tursko-

mongolskog porijekla Gorana. Pored kulturnih karakteristika

kuje sadrži ova zajednica a koje su dosta slične anadolskim,

od velikog značaja bi bilo da se uzme u obzir i ova kamen-

ploča koja bi pružila jako važne informacije a koje bi išle u

prilog turskog porijekla ovog naroda."70

Prostim poređenjem damki u Gori sa damkama koje

su opisane u knjigama izdatim na teritoriji Turske, da se

zaključiti da postoji jasna paralela između njih. Opovrgavanje

70 Ebubekir Sofuoglu, Gora Abidesi, UKİD, Istanbul, 2007, str. 69

70

logičnosti ovakvog zaključka nije moguće zato što turski autori

nisu imali uvid u postojanje damki u Gori prije pisanja tih

knjiga.

Ove damke imaju dosta sličnosti sa damkama koje su

Turci koristili još u Srednjoj Aziji. Pored toga, sličnih simbola

ima na nadgrobnim spomenicima na Krimu, što može

ukazivati na putanju dolaska naših predaka iz Azije u predjele

Balkana i Gore.

6. Sakralni objekti

6.1. Džamije

Sva sela u Gori danas posjeduju džamije. Većina njih

je izgrađena u periodu 16. i 17. vijeka . Najstarija od njih je

svakako u selu Mlike 1238 (688) Brod 1785, Šajnovac 1435,

Kukaljane 1515, Dragaš 1528. god.71 Većina džamija posjeduje

natpise i godinu izgradnje, naročito one starijeg datuma.

71 Hamza, Vejsel, "Epigrafika u Gori", Alem, br. 108, str. 38

71

Na donjoj Brodskoj dzamiji iznad ulaznih vrata situiran

je natpis "Sahibul hajrat ve nesirul hasenat serdengect

(Vlasnik hajrata i pomagač dobra, uvijek spreman za borbu)

agasi Ahmet-aga 1199 h (1785)".

72

Džamija u Brodu je i svojevrstan muzej zato što

posjeduje kamenu ploču sa natpisom o gradnji kao i sat star

150 god. uvezen iz Egipta (transportovan preko Soluna vozom

do Tetova i konjima do Broda).

73

U džamiji se još nalazi i idžazetnama iz 1316. po hidžri,

dodjeljena od strane sultana Ragibu Arifu iz Broda (rad

izuzetne umjetničke vrijednosti - čipka na drvetu).

74

U selu Leštane stoji nišan sa natpisom ,, Sahibul

hajrat vel hasenat, vakif Seid bin Sulejman 1286. h (1869).72

6.2. Mezarluci

Globočica je, sa 8-10 hektara, selo sa najvećom

površinom mezarluka. Ovo mezarje obiluje sa dosta

interesantnih nišana koji su specifični kako po materijalu

gradnje tako i sadržaju natpisa.

Selo Zlipotok isto tako obiluje sa veoma interesantnim

nišanima čiji oblici i razne forme malih kružića klesanih u paru

72 Ibid, str. 38

75

mogu imati dublju vezu sa nišanima čije figuralne predstave

sežu do ranijih perioda.73

Imena na ovim nišanima najčešće su titulisana titulom

'el-hadždži' što upućuje na zaključak da je iz naših krajeva bilo

dosta ljudi koji su obavljali hadž.74 Uz ime merhuma uvijek je

navođeno i ime roditelja (isključivo oca) što znači da

patronimski način pisanja imena sa prezimenom za to vrijeme

nije bio poznat, dok je u arapskom svijetu bio naširoko

rasprostranjen.

U naučnim krugovima je još prisutna polemika oko

starosti ovih nišana; da li su uklesane godine po hidžretskom

ili miladi kalendaru. Pojedini nišani poput nišana izvjesnog

Muhameda u selu Zlipotok otvaraju mnoge dileme. Na nišanu

stoji stihovani natpis koji je teško čitljiv. Godina smrti je 1222.

Iza koje stoji harf "mim" što bi moglo značiti mjesec

muharrem a ne miladi godinu kako se je pretpostavljalo.

73 Ibid, str. 38 74 Ibid, str. 38

76

6.3. Turbeta

U selu Restelica postoji turbe pod imenom Selim-

dedovo turbe. Podignuto je u 16. vijeku. U njemu je sahranjen

izvjesni Selim o kome predanja govore da je bio evlija. U

narodu je bio poznat kao čovjek koji je mogao da predvidi

neke događaje.75 Pored džamije u Dragašu se takođe nalazi

turbe poznato u narodu kao Husein-babino turbe. Ono je

najstarije u Gori, sagrađeno odmah nakon Kosovskog boja.

Naime, prema legendi koja se prenosi s koljena na koljeno

Husein je radio na svom imanju drvenom lopatom odvajajući

žito od kukolja. Najednom je otišao do izvora kako bi popio

malo vode. Ukućanima je rekao da poslove privedu kraju a on

će se ubrzo vratiti. Međutim, on je, Božjom voljom (kao

evlija), odletio na Kosovo gdje se tada odvijala strašna bitka.

U toj bitci ga je prepoznao jedan čovjek iz susjednog Šajnovca

koji je pokušao da ga dozove, ali mu se ovaj nije javio.

Huseinu je, boreći se drvenom lopatom, ispalo parče koje je

ovaj čovjek uzeo. Po povratku u Goru ovaj čovjek je došao kod

Huseina i pitao ga o njegovom prisustvu u bitci, što je ovaj

izričito negirao. Kada mu je on izvadio parče od drvene lopate

i uporedio ga sa njegovim, tajna koju je skrivao je izašla na

75 Kaljo, Jonuz, Restelica kroz historiju, Dragaš, 2005., str. 10-11

77

vidjelo i istog momenta Husein je preselio. Na mjestu gdje je

preselio podignuto mu je turbe koje je kasnije na postojećim

temeljima obnovljeno od strane njegovog potomka Šefketa

Jaminija 1995. god.76

Između donje i gornje Rapče nalazi se Šehovsko tulbe.

Naziv je dobilo po naseobini derviša koji su boravili u Rapči u

periodu 18. vijeka. Posljednji potomak tog plemena Džuljasija

(1860-1928), pripovjeda da je pleme šehova (derviša) živjelo

odvojeno od ostalih seljana i imalo je 6 kuća sa 62 člana.

Nakon epidemije kuge koja je zahvatila čitavo pleme,

preživjela su samo dva člana, otac i sin. Njima je kasnije

sagrađeno turbe jer su, kako se smatralo, čudom spašeni.

Otac se zvao Suljo (1753-1812) a sin Ramadan (1789-1852).

Turbe je vjerovatno sagrađeno nakon smrti oca poslije 1812

god.77

76 Moj razgovor sa Sefketom Jaminijem 77 Podaci uzeti od Jonuza Jonuzija koji je pravio bilješke o ovom plemenu od 1965. god.

78

7. Znamenite ličnosti

7.1. Goranske muftije

Redžep efendija je rodom iz Brodosavca, sreza Gora.

Obavljao je dužnost muftije u svom prije Kahrimana efendije

do 1909. god. Naredbom od strane zapovjednika pod brojem

275-8. ramazana. 1329.h (1910 god.) postavljen je za

predavača sa platom u iznosu 200 groša.78 Predavao je fikh i

šerijatsko pravo.79

Muftija sreza Gora Kahriman efendija je jedan od

čuvenijih goranskih intelektualaca. Školovao se u Istanbulu

gdje je završio medresu a potom u dva navrata ide u

Aleksandriju radi dodatne naobrazbe. Nakon toga vraća se u

Goru gdje biva postavljen za muftiju Gore 25. avgusta 1909.

god. (1327. h.). Na skupu prisutni: Goranski kajmakam,

direktor finansija, pisar i četiri člana, jednoglasno su odlučili

da za rukovodioca sreza Gora bude postavljen Kahriman

Ovo je selo danas albanizovano. 78 Dozvola je data od Prizrenskog mutesarifluka pod brojem 23436/783, Osmanli devletli arsiv, Kosovski vilajet. broj 34369/555. 79 Osmanli devleti aršivi, br.5/1330. Kompletna biografija Redžep efendije nalazi se pod brojem dosijea 4641/523

79

efendija iz sela Globočica.80 Pored toga imao je posebnu

dozvolu za prevođenje i tumačenje dokumenata od strane

tadašnje osmanske vlasti.81 Ubijen je 1912 god. od strane

srpskih okupacionih jedinica koje su u više sela zarobljavali

viđenije ljude i odvodili na streljanje. Među njima je svakako

bio i goranski muftija koji je bio odveden van sela između

Globočice i Kruševa i tamo pogubljen. Napisao je devet djela

iz oblasti šerijatskog prava. Nešto je od toga sačuvano a veliki

dio su spalile srpske okupacione snage.

Mula Rasim Zapodi je posljednji goranski muftija

(umro 1925. god.). Porijeklom je bio iz sela Zapod u

albanskom dijelu Gore. Njegovom najvećom zaslugom smatra

se otpor kojeg je predvodio protiv srpskih snaga u

balkanskom ratu. Zbog velike važnosti u odbrani čak ga i

albanski autori prisvajaju kao svoga. Njegova odluka da

neokupirani dio Gore ostane van domašaja "nevjerničke

vlasti" (kako je tretirao srpsku vojsku) dovela je do podjele

Gore koju danas imamo. Iako je ta odluka bila vjerski

motivisana kasnije je prouzrokovala da taj dio Gore bude

80 Odluka je doneta od strane vlasti pod brojem 1326/1327. Osmanli devleti aršivi, br.946, Kosovski vilajet. 81 Ibid, 29 Teşrini sani 1327 (1911)

80

zahvaćen teškom torturom komunizma i fizički odvojen od

ostatka matice.

Ukupan broj muftija u Gori je bio devet, ali o ostaloj

šestorici nemamo više podataka. U osmanskom arhivu

svakako postoje podaci o njima i to bi trebao biti izazov

budućim istraživačima.

7.2. Goranski muderizi

Said ibn Omer je rođen 1690. god. u selu Dibrod

(danas Brod). Svoje obrazovanje stekao je u Sivasu. Radio je

kao profesor u Plovdivu u Bugarskoj gdje je i umro.82

Ahmed Aga je ugledni muderiz koji je živio u 17.

vijeku.83

Omer Lutfi Pačarizi je rođen 1870. god. u Prizrenu.

Njegov otac Mustafa je bio porijeklom iz Rapče, takođe

ugledni muderis i hafiz. U mjestu rođenja Omer je završio

ruždiju sa veoma dobrim uspjehom. Godine 1887. otac ga

šalje u Istanbul gdje upisuje Fatih medresu. Nakon toga 1901.

82 M. Jahja, "Goranske muftije, muderizi, knjizevnici i muzicari", Seminar turkologije, Kotor, 2003, str. 4 83 Ibid, str. 5

81

god. Omer upisuje El-Azhar u Kairu. Početkom 1911. god.

dobija poziv od Talat-paše iz Jemena i odlazi u diplomatsku

misiju kako bi smirio nastalu pobunu.

Pisao je na arapskom, persijskom i turskom. Opus

njegovih djela iznosi 32, od kojih je najznačajniji Divan

(filozofsko-mistični stihovi). Treba još istaći Tahmis na kasidu

Abdulaha Bošnjaka Ibni Arabijevog Fususul hikema, 84 zatim

Tevarih (pjesme iz političkog života), Mevizalar (savjeti), Hadži

Yedileri (putopis u poeziji i prozi) i td.85

84 Preveo Hadžibajrić, Fejzulah, Anali GHB, br. 5-6, str. 178-204 85 Hamza, Vejsel, "Melamat i njegovi istaknuti predstavnici", Alem, br. 127, str. 38-39

82

Hfz. Aziz efendija (umro 1920. god.) porijeklom je iz

Kruševa. Bio je muftija i vršilac dužnosti direktora Mehmed-

pašine medrese u Prizrenu, kao i glavni imam istoimene

džamije (danas Bajrakli).

Muhamed bin Ismail je rođen 1872. god. u selu

Radeša. U Istanbulu je zavrsio ruždiju. U doba Austro-Ugarske

bio je postavljen za načelnika Gorskog sreza. Na toj dužnosti

je ubijen 1917. god. u selu Kapre ( selo sa albanskim življem).

7.3. Goranski književnici

Derviš ibn Aga - goranski književnik iz sela Dibrod

(Brod). Živio u periodu 17. vijeka.

Abidin efendija Zejnulah - književnik i pjesnik, ali je

više bio poznat kao visoki službenik na dvoru sultana u

Istanbulu. Vjerovatno je to bio i najviši položaj do koga je

neko od Gorana mogao dospjeti. Rođen je u Kruševu a majka

mu je bila iz susjednog Šišteveca. Umro je 1786. god.

Mesud Islamović, poznatiji kao Medo Goranin.

Njegova porodica je iz Borja a on je rođen u Banjaluci 1926.

god. Tu je završio srednju ekonomsku školu i diplomirao na

VPS, grupa za srpskohrvatski jezik, književnost i historiju.

83

Jedan je od osnivača lista "Mladi kraišnik". Objavio je romane:

Mahala 1973, Daira 1980, Sirat Ćuprija 1986, i dr. Dobitnik je

srebrne plakate i diplome SIZ kulture Bošnjaka. Umro je 2001.

god.86

7.4. Ostali uglednici

Ćazim Karabećir-paša je rođen u selu Radeša oko

1870. god. Završio je oficirsku školu u Istanbulu i pritom imao

zapažene rezultate u vojsci. Godine 1900. vraća se u zavičaj

gdje službuje i kasnije osniva i porodicu. Ubrzo nakon toga

86 Islamović, Mesud, Roman Bedr i mag, Bihać, 1987, str. 275-276

84

1912. god. se povlači iz Gore zajedno sa ostalim turskim

jedinicama, a iza sebe ostavlja ženu i dijete. Nakon toga mu se

gubi svaki trag.87 Turski izvori spominju osobu slične starosti

po imenu Kâzim Karabekir. Rođen je 1882. god. u Istanbulu -

Kodža Mustafa-paša vilajet. Njegov otac Mehmed Emin Bej

bio je Seldžučkog porijekla. Učestvovao je u balkanskim

ratovima te u Prvom svjetskom ratu. Imao je zapažene vojne

uspjehe. Da li se radi o jednoj te istoj osobi ili su to dvije

različite osobe, ostaje još da se vidi.

Bećir Pelivan je rođen oko 1750. god. u Radeši. Bio je

preduzetnik i vodio je veliki broj radnika na privremeni rad u

Anadoliju. Proslavio se u borbi sa arapinom kao pehlivan

(hrvač). 88 Pošto je takmičenju prisustvovao sam sultan,

predložio mu je da bude carski pehlivan, što je i prihvatio i

tako od jednog običnog trgovca postao vrhovni sportista. Kao

carski pehlivan stekao je veliki ugled i bogatstvo.89

87 Prema izjavi potomka Džimšita Pelivani 88 Vrsta sporta porijeklom iz Turske. Svake godine su se održavale borbe u Edirnu na mjestu zvanom Krk pinar. Hrvači se premazuju uljem a onda stupaju u borbu. 89 Idrizi, Sadik, "Pehlivani iz Radeše", Alem, br. 43, str. 43

85

Muhamed bin Muhamed je rođen u Kruševu 1776.

god. Bio je poznati muzičar i profesor na muzičkoj školi u

Dibrodu.90 Dio njegovih kompozicija je i danas sačuvan.

Mehmed Aga Pelivan je rođen u Zlipotoku 1854. god.

Bio je čuveni poslastičar, duborezac i humanista. Finansirao je

prepis Kur’ana za Mehmed-pašinu medresu u Prizrenu.

Značajan je po tome što je njegovom intervencijom spriječen

započeti pokolj srpskih jedinica u Gori 1912. god. nakon

neuspjele vojne pobune.

Zejnel Abedin Ferhat je rođen u Rapči. Završio je

Orta-okul ruždiju (viša gimnazija). Bio je vjerski vrlo obrazovan

90 Maznikar, Jahja, "Goranske muftije, muderizi, književnici i muzičari", Seminar turkologije, Kotor, 2003, str. 4

86

(obavljao dužnost mujezina), društveno veoma aktivan (bio je

seoski kmet). Jedno vrijeme je proveo kao pisar u opštini

Prizren. Otac mu je bio oficir otomansko-turske imperije u

rangu potpukovnika.

87

Zaključak

Rad ovakve vrste ima za cilj da prvenstveno Goru

predstavi samim Goranima a onda i svima onima koji je žele

upoznati. Cilj ove knjige je da naša razmišljanja i stremljenja

usmjeri ka jednom pravcu i da prekinu dileme tipa ko smo, šta

smo. Svjestan toga da je pisanih izvora veoma malo, bio sam

prinuđen da ponekad izađem iz biblioteka i informacije

potražim na terenu. To je prije svega arhivska građa, lična

propitivanja, razgovor sa historičarima, intervijuisanje starijih

ljudi, živih svjedoka i tome slično. Interesantno je bilo zapaziti

da ima veliki broj pojedinaca koji se bave ovom tematikom i

pritom imaju i dragocjena dokumenta i pisane radove, ali se

ne usuđuju da to objave. Neke cjeline nije bilo moguće u

potpunosti obraditi s obzirom da mi nisu bile dostupne

informacije, dokumenta, arhivska građa i sl.

Pored svih napora, ovaj rad će kao i svaki ljudski

posao, ipak imati određene greške i nedostatke, ali se ipak

nadam da će biti dobar poticaj i ohrabrenje za domaće autore

da sami uzmu stvar u svoje ruke i da o Gori progovore sami

Gorani , a ne neko drugi kao što je to ranije bivalo.

Veoma velika pomoć u tom pravcu bi bilo ustupanje

starih dokumenata, knjiga, prepisa, odjevnih predmeta,

88

osmanskih dokumemata, ugovora o kupoprodaji i sl. koje sam

susretao i kojih sigurno ima po tavanima koji čekaju da budu

zapaljeni ili bačeni. Više nego neophodno je da lokalne vlasti

pokrenu projekat osnivanja Goranskog muzeja (recimo u selu

Mlike) gdje bi se čitavo kulturno blago pohranilo i sačuvalo od

zaborava i time učinilo dostupnim široj publici. S obzirom da

je veći dio naše materijalne historije vezan za Melike ( Mlike)

jedan takav objekat bi trebao biti situiran upravo tu. Naša

populacija, vjerovatno nesvjesna značaja i vrijednosti onoga

što posjeduje, ne poklanja veliku pažnju tim starinama i

nerijetko ih uništava nesvjesna da time uništava i svoju

prošlost. Kao dijete bio sam svjedok gdje su se "zamjenjivale"

stare tkanine (ručno rađeni tekstil na razboju star i do 100 i

više godina) za nekakve papuče i jeftinu plastiku.

Naše tursko-azijsko porijeklo (posmatrajući

šamaniska vjerovanja, običaje, damke, jezik i dr.) sa jakim

arapskim elementima (posmatrajući prezimena, džamiju u

Mlike, ratobornost, zanate, familiju Alabak i dr.) čini srž naše

etnogeneze. Ovim se svakako ne isključuju primjese Cincara,

Vlaha i dr. ali su oni zanemarljivi u odnosu na gore nabrojane.

Neki od poduhvata koji se u narednom periodu

trebaju poduzeti jesu: 1) Arheološka iskopavanja i stručna

89

procjena starosti onoga do čega se bude došlo. 2) Zaštita

nadgrobnih nišana i spriječavanje njihovog daljnjeg

propadanja i tome slično.

Nosilac svega ovoga mora biti naša lokalna vlast i

ministarstvo kulture zajedo sa imućnijim pojedincima kako bi

se ovaj posao doveo do kraja. Ulaganje u ovakve projekte

može imati ne samo kulturni nego i ekonomski značaj. Naime,

ovakvi projekti mogu biti veoma poticajni za razvoj turizma.

Prirodne ljepote Šare zajedno sa povjesnom zaostavštinom

mogu biti glavni motor ekonomskog i biološkog opstanka

Gore i Gorana.

Na kraju sam dužan pojasniti zašto je ovaj rad pisan

na bosanskom jeziku (ijekavicom). To je iz prostog razloga

zato što je rad prvobitno bio teza koju sam branio na

Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu, a drugi razlog je taj da

se razbije strah kod ljudi kod kojih ijekavica direktno implicira

bošnjaštvo i time bježeći od bošnjaštva bježe i od islama.

Molimo Allaha dž. da primi naša dobra djela i oprosti

nam grijehe.

Ramazan 1434 H, juli 2014. god.

Redžepi Ilber

90

Literatura

1. Balje, Mustafa, Džambala u sjećanju Ramadana Redžeplara,

Alem, br. 128

2. Cvijić, Jovan, Balkansko poluostrvo, knjiga II, Beograd, 1987

3. Doklje, Nazif, Goranske pesme iz Gore i Golobrda, Tirana,

2004

4. Doklje, Nazif, Goranski narodni pesni, Skoplje, 2000

5. Džogović, Alija, Mitovi, predanja i vjerovanja tursko-

mongolskih naroda u Gori i Župi, Alem, br. 118

6. Džogovic, Alija, Najstariji oblici lirskih narodnih pjesama u

Gori, Župi i Podgoru, Alem, br. 127

7. Ebubekir Sofuoglu, Gora abidesi, Istanbul, 2007

8. Grupa autora, Projekat Gora, Opolje i Sredska, SANU,

Beograd, 1995

9. Grupa autora, Islam i muslimani u BiH, VSIZ, Sarajevo, 1977

10. Grupa autora, Zbornik radova o naučnom istraživanju

Kosova, Beograd, 1988

11. Grupa autora, Zbornik radova ,,I.S. Jastrebov’’, Prizren,

1997

12. Hasani, Harun, Goranske pesme, Priština, 1987

91

13. Hamzaoglu, Jusufi, Balkanlarda turkluk, Istanbul, 2000

14. Hamza, Vejsel, Epigrafika u Gori, Alem, br. 108

15. Idrizi, Sadik, Gora, jedan pogled unazad, Dragaš, 2004

16. Ivan S. Jastrebov, Stara Srbija, Prizren, 1965

17. Idrizi , Sadik, Pehlivani iz Radeše, Alem, br. 43

18. Kostić, Petar, Autobiografija, Prizren, 1997

19. Kaljo, Jonuz, Restelica kroz historiju, Dragaš, 2005

20. Lutovac, Miroslav, Gora i Opolje, Beograd, 1956

21. Maznikar, Jahja, Seminar balkanske turkologije, Kotor

2003

22.M. Jahja i M. Ajanoglu, Kosova salname, Istanbul, 2002

23. Tuner, Guney, Dinler tarihi, Ankara, 1997

24. Tesar, Filip, Kult obnavljanja prirode, Alem br. 127

92

Publikacija knjige je podržana od strane:

93