raport z badań - nowe techonologie i prawo autorskie w isns uw

INICJATYWA OTWIERACZ – RAPORT Z BADAŃ

2


3


4


5


6

Papyroliza w świecie opowiedzianym przez Stanisława Lema stała się przyczyną

upadku cywilizacji, którą zgodnie z literackim przymrużeniem oka autora umieścić

możemy w drugiej połowie znanego nam skądinąd wieku XX. Straszna ta katastrofa

spowodowała materialne unicestwienie całego ziemskiego zasobu papieru, czy też

zgodnie z wizją Lema, papyru, głównego nośnika wszelkiego społecznego dorobku.

W czasach tych bowiem „Elektryczne Mózgi”, czyli komputery, były urządzeniami

głównie specjalistycznymi i trudnymi w obsłudze. „Bao-Blyo-Theki”, jako skupiska

kruchej materii fizycznej i zarzewia epidemii w jednym, byłyby w tej wizji również

pierwszymi upadającymi fundamentami cywilizacji, bez których organizacja porządku

życia nie tylko intelektualnego, ale i codziennego, uległa degradacji. Co prawda

w dzisiejszych realiach szybkiego rozwoju technologii cyfrowych podobna katastrofa

nie napawa lękiem tak głębokim, jaki mógłby wynikać z lektury Pamiętnika

znalezionego w wannie, to jednak kwestia dostępności do wiedzy, nie tylko tej

przelanej na papier, ale i publikowanej w Internecie, jest czynnikiem szczególnie

leżącym na sercu nam, członkom i badaczom z Inicjatywy Otwieracz.

Jako studenci funkcjonujący w ramach organizacji uniwersyteckiej postanowiliśmy

zacząć od własnego podwórka i sprawdzić jak przebiega proces przekazywania oraz

zdobywania wiedzy pomiędzy wszystkimi zainteresowanymi stronami –

wykładowcami, doktorantami i studentami. Chcieliśmy nie tylko zdiagnozować swoje

środowisko, naszym celem było również wywołanie dyskusji nad poruszanymi przez

nasze koło tematami. Akcent w tym wypadku położyliśmy jednak nie na to, co jest

czytane, ale jak jest czytane, a przede wszystkim, jak jest udostępniane potencjalnym

odbiorcom. O ile do faktycznej papyrolizy nie doszło, to daje się zauważyć,

że tradycyjna biblioteka traci użytkowników na rzecz Internetu i zasobów tam

dostępnych. Niezależnie jednak od sposobu uzyskania dostępu do wiedzy – treści

„tam” dostępne służyć powinny dalszemu rozwojowi nauki. Jak zatem tak naprawdę

wygląda wykorzystanie komputerów i sieci w tych codziennych procesach:

czy pojawiają się też inne nośniki technologiczne służące do korzystania z Internetu?

Czy Internet wypiera może papierowe byty z życia akademickiego? Czy stacjonarny

komputer wypierany jest przez jednostki bardziej mobilne? Jak ten proces

przekładałby się na strukturę wiekową? Kto woli czytać bardziej z papieru niż

z ekranów komórek i tabletów?


7

Wzrost znaczenia technologii dla procesu edukacyjnego, efekt rewolucji cyfrowej,

wymaga od wszystkich jego uczestników nabywania coraz bardziej złożonych

kompetencji, i to nie tylko w zakresie obsługi urządzeń elektronicznych, ale też

poruszania się w warstwie reguł porządkujących wzajemne relacje technologii i treści

za jej pomocą szerzonych. W tym miejscu, na styku medium i treści, najlepiej

uwidacznia się konieczność podjęcia badania sposobów użytkowania nowych

technologii i znajomości praw autorskich wśród grupy ludzi codziennie stykających

się z cudzą własnością intelektualną. Warunki korzystania z zewnętrznego dorobku

naukowego są owiane aurą niejasności i pewnej tajemniczości, zwłaszcza

jeśli zaistnieje chęć wykorzystania określonych materiałów we własnych badaniach.

Tutaj zauważyliśmy pole do działania koncepcji Open Access. Idea ta przyświeca

założeniu Inicjatywy Otwieracz, a wpisana jest w postulat otwartej nauki,

którą rozumieć tutaj będziemy jako promowanie swobodnego, bezpłatnego dostępu

do treści naukowych. Pojawia się też postulat przyjęcia zasady otwartości

na wszystkich etapach pracy naukowej przy wykorzystaniu nowopowstałych

technologii ułatwiających komunikację naukową oraz publikację prac. Open Access

w tym wypadku kładzie nacisk na powszechny, łatwy, trwały w czasie

i natychmiastowy dostęp do cyfrowych form zapisu treści naukowych oraz

edukacyjnych, nad czym też pracowaliśmy w ramach Inicjatywy, tworząc bazę pism

naukowych oraz bazę materiałów naukowych na naszej stronie internetowej

www.inicjatywaotiweracz.wordpress.com.

Otwarty Dostęp to idea, która może ułatwiać i usprawniać naukowo-dydaktyczne

życie na co dzień, przy czym niewykluczone jest pojawienie się również pewnych

uzasadnionych obaw, na które chcielibyśmy odpowiedzieć z pełną powagą

przysługującą tematowi. Przeprowadzone przez nas badanie miało przybliżyć nam

opinie oraz punkt widzenia wszystkich potencjalnie zainteresowanych stron. Wskazać

właściwe pole dyskusji i kwestie sporne. Wierzymy, że dzięki temu skutki, w tym też

korzyści, płynące z postulowanego sposobu funkcjonowania w świecie nauki będą

widoczne w sposób przejrzysty dla studentów, doktorantów i wykładowców.

Przykładowo, Otwarty Dostęp jest przydatny nie tylko w momencie obrony pracy

dyplomowej oraz związanych z tym ewentualnych wątpliwości czy i jak ją

opublikować. Open Access pozwala sprawdzić czy udostępniono już wcześniej

materiały na temat interesującego nas z badawczego punktu widzenia tematu.


8

Pozwala zorientować się też czy przeprowadzono badania w interesującym nas

zakresie, czasem daje dostęp do otwartych danych źródłowych. Tym samym

publikacja własnych prac w otwartym dostępie rozumiana może być jako forma

rozwoju naukowego i publicznej użyteczności.

Co ważne, tego typu udostępnianie łączy się z wyborem typu licencji, które stopniują

dopuszczalny stopień przetwarzania i wykorzystywania udostępnianych zasobów

i materiałów, o czym przeczytać można dokładniej w Przewodniku po otwartej

nauce 1 . Tego typu licencje różnią się pod względem otwartości, poczynając

od Domeny Publicznej i wolnych licencji, zakładających pełną otwartość i wolną

publikację z bezpłatnym dostępem oraz gwarancją pełnego prawa do dystrybuowania,

wykorzystania czy kopiowania. Następnym krokiem są otwarte licencje, które

gwarantują częściową otwartość oznaczającą w dalszym ciągu bezpłatny dostęp

i możliwość ponownego wykorzystania, ale stawiającą pewne ograniczenia, takie jak

zezwolenie wyłącznie na niekomercyjny użytek. Open Access w tym porządku zezwala

na otwarty dostęp, jednakże wszystkie prawa zostają zastrzeżone, co w praktyce

oznacza, że nikt nie kontroluje dostępu do publikacji umieszczonej na stronie

internetowej, ale swoboda wykorzystania treści zostaje w znaczący sposób

ograniczona. Ostatnim stopniem licencjonowania jest zastrzeżenie wszystkich praw

oraz pełna kontrola dostępu zakładająca konieczność rejestracji na odpowiednich

stronach, wnoszenia opłat i podleganie kontroli różnych systemów zabezpieczeń.

Dotyczy to tradycyjnie płatnych druków, które w swej istocie są publikacjami

zamkniętymi, czy też płatnych e-booków możliwych do nabycia na stronach

internetowych różnych wydawnictw. Tego typu rozwiązania wpisują się w porządek

założeń otwartości prawnej. Prócz tej rozróżniamy również otwartość techniczną.

Otwartość techniczna oznacza, że sieciowe zasoby wiedzy dostępne są w formatach

dającym wszystkim użytkownikom sieci możliwość ich odczytania i ponownego

wykorzystania, niezależnie od rodzaju wykorzystywanej przez nich technologii.

Praktycznie oznacza to, że publikujemy plik tekstowy możliwy do odczytania przez

użytkowników wszystkich systemów operacyjnych.

1 J. Hofmokl, A. Tarkowski, B. Bednarek-Michalska, K. Siewicz, J. Szprot, Przewodnik po otwartej nauce, Warszawa 2009; raport dostępny na stronie: http://otwartanauka.pl/images/PDFs/przewodnik-po-otwartej-nauce.pdf (dostęp: 5.06.2014)


9

Naturalnie, poruszanie się w przestrzeni danych i informacji generowanych przez

innych naukowców łączy się też z kwestią praw autorskich, teoretycznie

ograniczających dostęp do wykorzystania i rozwinięcia całego potencjału zebranej już

wiedzy. Jak wynika z raportu Prawo autorskie w czasach zmiany2, obecnie mamy

do czynienia z systemem praw nieprzystosowanych do zachodzących przemian

kulturowych, a ponadto ich znajomość nie jest mocną stroną użytkowników obiektów

objętych ich ochroną. Co ciekawe, niepełna znajomość zawiłych paragrafów prawa

autorskiego, łączy się z wyobrażoną wizją jego bardziej restrykcyjnego charakteru,

niż ma to faktycznie miejsce.

Nasze badanie zatem miało sprawdzić, jak społeczność akademicka porusza się w obu

tych polach, technologicznym i prawnym tak, by umożliwić diagnozę lokalną

i rozpoznanie pewnych prawidłowości, których znajomość pomoże wyciągnąć wnioski

dla wdrożenia bardziej efektywnego funkcjonowania w polu naukowym, w czym,

naszym zdaniem, pomóc może właśnie promowanie Open Access. Pamiętamy

przy tym wszystkim jednak bardzo dobrze, że badania, choć są źródłem wiedzy,

nie dają przepisu na gotowe rozwiązania. Naszym nadrzędnym celem była

autodiagnoza i ukazanie możliwości wprowadzenia pewnych zmian dla możliwie

najkorzystniejszego funkcjonowania całej społeczności Instytutu Stosowanych Nauk

Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego (ISNS UW- w dalszej części raportu).

Mamy nadzieję, że społeczność ta zdecyduje w ogólnym porozumieniu, jakie to będą

zmiany i w jakim kierunku one pójdą. Naszą rolą było ukazanie tego, jak nasze

naukowe życie w istocie funkcjonuje na co dzień oraz jakie formy postępowania się

z nim łączą. Liczymy, że Polaków obraz własny zmobilizuje nas wszystkich do coraz

dalej idącego rozwoju, chroniącego przed apokaliptycznymi scenariuszami utraty

dorobku intelektualnego opisywanymi przez Stanisława Lema. Zapraszamy zatem

do lektury raportu i do dyskusji.

2 M. Danielewicz, A. Tarkowski, Prawo autorskie w czasach zmiany. O normach społecznych korzystania z treści, Warszawa 2013; raport dostępny na stronie: http://ngoteka.pl/bitstream/handle/item/202/prawo%20autorskie%20w%20czasach%20zmiany_raport.pdf (dostęp: 5.06.2014).


10


11

Zanim przejdziemy do szczegółowego omówienia wyników, chcemy przedstawić

kilka ogólnych wniosków, które nasunęły nam się w trakcie analizy danych. Pytania,

jakie zadaliśmy sobie przystępując do badania, brzmiały następująco: jaką rolę

odgrywają nowe technologie (Internet, nowe rodzaje sprzętu

elektronicznego) w dostępie do nauki? Jakimi kompetencjami cyfrowymi

dysponują członkowie społeczności ISNS UW? I wreszcie jaka jest ich

wiedza na temat prawa autorskiego w sieci oraz co sądzą oni o wolnym

dostępie do nauki? Szczegółowych odpowiedzi na te pytania udzielamy w dalszej

części raportu. W tym miejscu dzielimy się tym, co w wynikach wydało nam się

najważniejsze i najciekawsze.

Po pierwsze, okazało się, zgodnie z naszymi przewidywaniami, że w pracy

naukowej badanej społeczności coraz większą rolę odgrywa nowy,

mobilny sprzęt elektroniczny (przede wszystkim laptopy, ale także

smartphony i tablety); komputery stacjonarne są coraz mniej popularne,

szczególnie wśród najmłodszych respondentów i respondentek.

Nie oznacza to jednak, że cyfrowa forma tekstów naukowych wyparła

tradycyjną formę papierową: obie są równie popularne, z czego można

wnioskować, że przeciwstawianie ich sobie (co czyni się często chociażby

w przekazie medialnym) nie jest do końca uprawnione.

Internet stał się natomiast głównym źródłem poszukiwania informacji

naukowej (tekstów, ale również wyników badań i surowych danych); dużą

popularnością, zwłaszcza wśród studentów, cieszą się serwery nieoficjalnie

umieszczające pliki, takie jak Chomikuj.pl.

Co jednak ciekawe, sieć nie zastąpiła całkowicie tradycyjnych źródeł

dostępu do nauki (np. papierowych katalogów bibliotecznych). Korzystają

z nich nie tylko wykładowcy, ale także ich studenci.

Mimo dużej (i oczywistej) popularności Internetu wśród społeczności ISNS

UW, niewielki jej odsetek samodzielnie publikuje swoje prace naukowe w sieci,

małą popularnością cieszą się też internetowe strony poświęcone nauce –

blogi i fora dyskusyjne.

Zarówno studenci, doktoranci oraz wykładowcy dostrzegają rolę Internetu

w promocji nauki i przyjmują obecność prac naukowych w sieci


12

jako coś powszechnego, jednocześnie dostrzegając ryzyko związane

z publikowaniem swoich tekstów w Internecie.

W świadomości społeczności ISNS UW, prawo autorskie jest bardziej

restrykcyjne niż w rzeczywistości. Co więcej, jest ono postrzegane jeszcze

bardziej restrykcyjnie, niż ujawniły to wyniki ogólnopolskiego badania

użytkowników Internetu Prawo autorskie w czasach zmiany zrealizowanego

przez Centrum Cyfrowe w 2012 roku3.

3 M. Danielewicz, A. Tarkowski, Prawo autorskie w czasach zmiany..., tamże, s.19-21.


13


14

1. Uwagi wstępne

Prowadzenie badania dotyczącego nowych technologii – z czego zdawaliśmy sobie

sprawę – nie jest rzeczą prostą. Podlegające ciągłym przemianom, jedyne w swoim

rodzaju „multimedialne medium”, jakim jest Internet, wymyka się uogólniającym

opisom; równie trudne jest zadowalające uchwycenie stale rozwijającego się rynku

urządzeń elektronicznych. Zakupiony przed paroma laty sprzęt, do którego ledwo

zdążyliśmy się przyzwyczaić, szybko okazuje się przestarzały. Rozwój technologii

otwiera przed nami nowe możliwości, jednocześnie zaś postępuje z prędkością

zmuszającą nas do zmiany dotychczasowych nawyków.

Równie wymagające co opisanie tych przemian wydaje się zbadanie ich implikacji

w różnych dziedzinach codziennego życia, w tym w pracy naukowej. Dynamika

Internetu oraz jego charakter pociągnęły za sobą niemałe zamieszanie w rozumieniu

stosowanego dotychczas prawa autorskiego. Można niekiedy odnieść wrażenie,

że obowiązująca ustawa o prawie autorskim4 – uchwalona przeszło 20 lat temu –

nie przystaje do obecnych warunków, co częściowo potwierdza dezorientacja samych

internautów. Często nie mają oni pewności, czy ściągając dany plik bądź dzieląc się

ze znajomymi znalezionym w sieci utworem nie łamią prawa5. Chcąc zbadać zwyczaje

związane z publikowaniem szeroko pojętej nauki w Internecie (na przykład tekstów

dostępnych wszystkim zainteresowanym) i korzystaniem z umieszczonych w sieci

materiałów naukowych, trzeba tę sytuację mieć na uwadze. Stąd też wynika waga,

jaką w trakcie naszego badania przyłożyliśmy do pytań koncentrujących się wokół

prawa autorskiego.

Opisane wyżej trudności związane z opisem rzeczywistości wypełnionej przez nowe

urządzenia elektroniczne oraz „wirtualnej” rzeczywistości Internetu, odnoszą się

również do prowadzonego przez nasz zespół badania oraz podsumowującego go

4 Ustawa z dn. 4 lutego 1994 O prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dz. U. 2010 Nr 152 poz. 1016 (tekst jednolity). Treść ustawy dostępna jest w Internetowym Systemie Aktów prawnych pod adresem http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19940240083 (dostęp: 25.05.2014). 5 Prawo utrudnia rozróżnianie legalnych treści, artykuł dostępny pod adresem http://prawo.rp.pl/artykul/55727,806684-Polacy-nie-rozrozniaja-tresci-legalnych-od-nielegalnych.html?p=1 (dostęp: 25.05.2014). Por. także raport z badań Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści autorstwa M. Filiciaka, J. Hofmokl, A. Tarnowskiego, Centrum Cyfrowe, Warszawa 2012.


15

raportu. Odpowiedź na pytanie o to, co właściwie badamy, badając nowe technologie,

nie jest wcale oczywista. Na nasz użytek przyjęliśmy, że do nowego sprzętu

elektronicznego oferującego więcej możliwości w zakresie pracy

naukowej należy: laptop, tablet, smartphone oraz czytnik ebooków.

Urządzenia te są stosunkowo rozpowszechnione wśród badanej społeczności

(pracownicy naukowi, studenci oraz doktoranci ISNS UW), ale sam fakt ich

posiadania nie oznacza „oswojenia” z możliwościami oferowanymi przez rozwój

Internetu oraz ogólnie – technologii komputerowej. Stworzyliśmy więc kategorię

kompetencji cyfrowych, odnoszącą się szczególnie do umiejętności związanych

z poruszaniem się w sieci oraz obsługą komputera (bądź innych urządzeń

pozwalających na połączenie z Internetem, edycję dokumentów oraz dzielenie się

nimi). Wyróżniliśmy trzy poziomy kompetencji cyfrowych: niski, średni oraz wysoki.

Więcej na ich temat piszemy w części raportu poświęconej analizie danych.

2. Dobór próby

Założenia

Opisywane badanie realizowane było wśród stosunkowo nielicznej zbiorowości –

na badaną populację składali się studenci ISNS UW (studiujący zarówno w trybie

stacjonarnym, jak i niestacjonarnym – zaocznym), zatrudnieni w Instytucie

pracownicy naukowi oraz doktoranci. Badanie miało ponadto charakter

eksploracyjny: miało służyć raczej wstępnej diagnozie aniżeli szczegółowemu opisowi

badanej populacji. Z tych względów zdecydowaliśmy się na celowy dobór próby,

nie dążąc, co zaznaczamy już na wstępie, do reprezentatywności wybranej przez nas

próby. Niemniej jednak staraliśmy się, by pozwoliła ona na stosunkowo dokładne

zbadanie wiedzy oraz zwyczajów studentów, doktorantów oraz pracowników

naukowych ISNS UW. Wobec tego przyjęliśmy następujące wytyczne doboru próby:

z każdego roku studiów I i II stopnia (zarówno stacjonarnych,

jak i niestacjonarnych) planowaliśmy dobrać połowę osób studiujących

na danym roku. Docelowo badaniem chcieliśmy objąć 274 osoby,

czyli niemal dokładnie połowę wszystkich studentów ISNS UW. Zrealizowanie

próby w tej liczebności okazało się niemożliwe (o czym więcej piszemy w części

raportu poświęconej przebiegowi badania); ostatecznie w badaniu udział

wzięło 263 studentów;


16

podobna procedura została zastosowana w przypadku doktorantów. Spośród

całej ich zbiorowości planowaliśmy dobrać połowę, a więc 36 osób.

Tutaj również podstawowym kryterium była dostępność badanych. Z powodu

napotkanych przez nas trudności w tej grupie udało się zrealizować 24 ankiety;

w przypadku pracowników naukowych naszym celem było przebadanie

wszystkich osób zatrudnionych w tym charakterze w ISNS UW,

(wyjąwszy osoby będące na urlopach). W przypadku tej grupy z 59 osób,

do których adresowane było badanie, wywiadu udzieliło 47 wykładowców.

Ogólna liczba wypełnionych kwestionariuszy (334) pozwoliła na dokonanie analizy

ilościowej, pomocnej w sformułowaniu diagnozy.

Charakterystyka badanych

Badana grupa składała się w przeważającej części z kobiet. Stanowiły one 73,6%

(246 osób), czyli około ¾ wszystkich respondentów. Mężczyzn wśród respondentów

znalazło się znacznie mniej – niewiele ponad ¼.

Poniższa tabela ukazuje procentowy rozkład płci badanych w zależności od statusu

w społeczności akademickiej. Kobiety dominowały liczebnie pośród wszystkich grup.

Tabela 1. Udział procentowy i liczbowy każdej z obu płci wśród wszystkich kategorii

respondentów.

KOBIETA MĘŻCZYZNA ŁĄCZNIE

N % N % N %

PRACOWNIK NAUKOWY 26 55,3 21 44,7 47 100

DOKTORANT 17 73,9 6 26,1 23 100

STUDENT 197 77,0 59 23,0 256 100

ŁĄCZNIE 240 73,6 86 26,4 326 100


17

Wykres 1. Procentowy udział każdej z obu płci wśród wszystkich kategorii respondentów.

Warto zauważyć, że największy odsetek respondentów płci żeńskiej wystąpił wśród

studentów. Przewaga kobiet nad mężczyznami w tej kategorii jest znacznie większa

niż w przypadku pracowników naukowych. Trudno powiedzieć, czy mamy tu do

czynienia z nadreprezentacją mężczyzn wśród pracowników naukowych, czy wręcz

przeciwnie, z nadreprezentacją kobiet wśród studentów i doktorantów. W każdym

razie zachęca to do zbadania populacji akademickiej na całym Uniwersytecie

Warszawskim aby sprawdzić, czy taka prawidłowość rzeczywiście daje się zauważyć.

Przyglądając się bliżej grupie zbadanych wykładowców, warto odnotować, że ponad

połowa z nich posiada stopień doktora. Osoby te stanowią 61,5% wszystkich

pracowników naukowych (24 osoby). Następnie mamy grupę profesorów – 23,1%

oraz doktorów habilitowanych – 15,4%. Poniższa tabela ukazuje rozkład

występowania stopni naukowych w zależności od płci badanych.

Tabela 2.Procentowy udział każdej z obu płci wśród pracowników naukowych podzielonych

według stopnia naukowego.

DOKTOR DOKTOR HAB. PROFESOR

N % N % N %

KOBIETA 15 62,5 4 66,7 6 66,7

MĘŻCZYZNA 9 37,5 2 33,3 3 33,3

ŁĄCZNIE 24 100 6 100 9 100

44,7%

26,1% 23%

55,3%

73,9% 77%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Pracownicy naukowi Doktoranci Studenci

Kobiety

Mężczyźni


18

3. Techniki i narzędzia badawcze

Badanie zostało zrealizowane w oparciu o dwie techniki badawcze – ankietę

audytoryjną oraz wywiad kwestionariuszowy. Zróżnicowanie technik badawczych

wynikało z uwzględnienia specyfiki respondentów. Techniką ankiety posłużyliśmy się

w badaniu studentów oraz doktorantów, natomiast przeprowadzenie wywiadów

kwestionariuszowych umożliwiło zebranie interesujących nas danych

od ykładowców. Wejście w bezpośrednią relację interpersonalną z pracownikami

naukowymi ISNS UW podyktowane było przede wszystkim troską o skuteczniejsze

zrealizowanie zakładanej próby. W przeciwieństwie do studentów i doktorantów,

wykładowcy stanowili mniejszą liczebnie grupę, co umożliwiło wykorzystanie techniki

wywiadu, biorąc pod uwagę ograniczoną liczbę badaczy.

Pomimo zastosowania różnych technik badawczych posłużyliśmy się niemal

jednakowym narzędziem badawczym, jakim był standaryzowany kwestionariusz

(drobne różnice wynikały z próby dostosowania narzędzia do specyfiki badanych).

Wybór ten umożliwił porównanie wyników pochodzących z badania różnych grup

respondentów na etapie analizy danych.

Struktura kwestionariusza została opracowana w sposób umożliwiający stopniowe

uzyskiwanie informacji dotyczących problematyki badawczej. Kwestionariusz

poprzedzony został wstępem informującym respondentów o celu badań Inicjatywy

Otwieracz oraz o sposobie przeprowadzenia badania. Dział merytoryczny

kwestionariusza składał się z trzech części:

1. Pierwsza z nich zawierała sześć pytań mających na celu zapoznanie się

ze zwyczajami naukowymi respondentów w zakresie korzystania

z różnorodnych sprzętów elektronicznych, preferencjami dotyczącymi

wyszukiwania materiałów naukowych, sposobami wykorzystywania źródeł

w pracy naukowej oraz, co wydaje się być szczególnie istotne w świetle

przedstawionej problematyki badawczej, zbadanie opinii respondentów

w kwestii udostępniania tychże źródeł w wersji cyfrowej studentom przez

prowadzących zajęcia.


19

Połowę z sześciu pytań stanowiły pytania zamknięte (zawierające pytania

warunkowe), natomiast drugą część tworzyły pytania półotwarte,

pozostawiające badanemu możliwość wprowadzenia własnej odpowiedzi

nieuwzględnionej we wcześniejszych odpowiedziach należących do kafeterii.

2. W kolejnej części należącej do merytorycznego działu kwestionariusza zawarte

zostały pytania pozwalające zdiagnozować zwyczaje i umiejętności badanych

w zakresie korzystania z Internetu. Podjęty został również wątek wymiany

informacji na temat „nowinek lub trendów technologicznych” dotyczących

Internetu, mediów elektronicznych, programów przydatnych w pracy

naukowej, a także komunikacji elektronicznej między studentami

i pracownikami naukowymi.

Pytania zostały skonstruowane w różnorodny sposób. Oprócz czterech pytań

zamkniętych pojawiło się także pytanie półotwarte tabelaryczne oraz otwarte

(warunkowe), mające pogłębić ważny temat ewentualnych korzyści jakie

respondenci mogliby zyskać dzięki rozwojowi narzędzi cyfrowych.

Pytanie sprawdzające umiejętności dotyczące różnego rodzaju działań, jakie

można podejmować na komputerze i w Internecie, zostało opracowane

w oparciu o Diagnozę Społeczną 20136 – wykorzystaliśmy listę kompetencji

związanych z obsługą komputera ułożoną przez Dominika Batorskiego,

jednocześnie znacznie ją rozszerzając i czyniąc bardziej dostosowaną do

specyfiki pracy naukowej.

3. Dopełnienie działu merytorycznego kwestionariusza stanowiła część trzecia,

która skupiała się na zbadaniu znajomości prawa autorskiego oraz przekonań

dotyczących publikowania w otwartym dostępie.

Składała się ona z dwóch pytań tabelarycznych, w których szczegółowe

podpunkty w większości pochodziły z badania, na podstawie którego powstał

raport Prawo autorskie w czasach zmiany. O normach społecznych

korzystania z treści autorstwa Michała Danielewicza i Alka Tarkowskiego,

6 Raport Diagnoza Społeczna 2013 oraz omówienie wykorzystanych w badaniu narzędzi można znaleźć pod adresem http://www.diagnoza.com.


20

przygotowany przez Centrum Cyfrowe7. Pytania miały umożliwić sprawdzenie

wiedzy badanych na temat legalności określonego postępowania

w przykładowych sytuacjach.

Do ostatniego działu kwestionariusza należała część metryczkowa. Metryczka

kwestionariuszy studentów i doktorantów zawierała zestaw podstawowych pytań

obejmujących płeć, rok urodzenia, kierunek, rok i tryb studiów. Metryczka

znajdująca się w kwestionariuszu wykładowców, uzupełniana w dużej mierze

przez badacza, uwzględniała płeć, rok urodzenia oraz stopień naukowy respondenta

lub respondentki.

4. Przebieg badania

Jednym z początkowych priorytetów Inicjatywy Otwieracz było zgromadzenie

badaczy, gdyż omawiane badanie opiera się w całości na ich dobrowolnym udziale.

Członkinie koła naukowego Inicjatywa Otwieracz zorganizowały otwarte spotkanie

informacyjne w ISNS UW. Badacze-wolontariusze zapoznali się z tematyką Open

Access, omówione zostały na nim narzędzia badawcze (scenariusz wywiadu i ankieta)

oraz zasady ich przeprowadzania. Na zakończenie spotkania zdecydowane osoby

mogły zadeklarować, z którym z pracowników naukowych zobowiążą się nawiązać

kontakt i umówić się na przeprowadzenie wywiadu.

Przy gromadzeniu danych pracowało łącznie 19 badaczy, w przeważającej większości

będących studentami ISNS UW. Duża jednorodność uformowanego zespołu, jak się

wydaje, miała korzystny wpływ na przebieg badania: studentom, którzy często mieli

już osobistą styczność z wieloma spośród pracowników naukowych, o wiele łatwiej

było skontaktować się z tą grupą respondentów, jak również i z kolegami z innych lat.

Badanie rozpoczęło się wraz z wysłaniem do pracowników naukowych wiadomości

e-mail, która zapowiadała, że w przeciągu najbliższych tygodni będą poproszeni

o udzielenie wywiadu. Od tego momentu badacze zaczęli kontaktować się

z wybranymi respondentami. Wiadomość spotkała się także z pierwszymi

7 M. Danielewicz, A. Tarkowski, Prawo autorskie w czasach zmiany….,tamże.


21

pozytywnymi reakcjami ze strony odbiorców. Kilkoro z nich wysłało zwrotne

wiadomości. Pierwszy wywiad odbył się 31 marca 2014 roku, a planowana data

zakończenia zbierania danych przewidziana była na 30 kwietnia 2014 roku.

W praktyce etap ten zakończyliśmy 9 maja 2014 roku. Dane były zbierane

jednocześnie wśród pracowników naukowych, doktorantów oraz studentów studiów

dziennych i zaocznych. Podczas bezpośredniej styczności z prowadzącymi zajęcia,

badacze starali się także uzyskać informację, czy będą mogli przyjść z ankietami

do studentów poszczególnych grup zajęciowych przez nich prowadzonych.

Wypełnienie ankiety zajmowało około 20 minut, a więc istotna była wcześniejsza

zgoda prowadzących, co pozwalało im przygotować się na ograniczoną czasowo

możliwość przedstawienia zaplanowanego materiału zajęć.

Przeprowadzanie badań przebiegało zgodnie z ustalonym harmonogramem pracy.

Udało się dotrzeć do większości pracowników naukowych ISNS UW, z którymi

planowane były wywiady. Pojawiła się jednak spora grupa (12 osób), które z różnych

powodów nie mogły wziąć udziału w badaniach bądź też odmówiły. Z częścią

pracowników nie udało się skontaktować. Takie sytuacje zdarzały się, mimo tego

że niektóre wywiady były już umówione na konkretny termin. Nie udało się także

zrealizować zamierzonej próby składającej się z połowy wszystkich doktorantów.

Zabrakło też pojedynczych ankiet od studentów dziennych z różnych lat. Jedynie

do studentów studiów zaocznych udało nam się dotrzeć w liczbie większej,

niż zakładaliśmy. Ostatecznie, podczas analizy wyników zdecydowaliśmy się

nie utrzymywać podziału na studentów dziennych i zaocznych– występują oni łącznie

jako „studenci”.

W kontaktach z respondentami występowało sporo trudności, o których trzeba

wspomnieć. Po pierwsze, pojawiły się kłopoty komunikacyjne. Wielu pracowników

naukowych zgłaszało, że nie otrzymało zapowiadającej wiadomości e-mail, co mogło

być spowodowane posiadaniem przez badaczy nieaktualnych adresów wirtualnych

skrzynek odbiorców, które starano się weryfikować na bieżąco. Nie zawsze jednak

kończyło się to sukcesem. Do kilku z pracowników adresy e-mailowe nie były w ogóle

dostępne, a w ich pozyskaniu nie pomógł nawet kontakt z sekretariatem.

Do utrudnień zaliczyć więc można brak powszechnie dostępnej listy mailingowej


22

pracowników naukowych ISNS UW, która byłaby użyteczna także przy wielu innych

sytuacjach związanych z uczelnią.

W momencie, gdy kontakt internetowy nie przynosił odzewu, badacz wybierał się

na dyżur do danego pracownika, aby omówić szczegóły badania i ustalić dogodny

dla obu stron termin rozmowy. Dyżury jednak nie zawsze odbywały się regularnie.

Były odwoływane, przesuwane, czasami pracownik nie mógł się na nich pojawić

z powodu innych obowiązków naukowych, np. wyjazdów na konferencję, bądź też

z powodu długiej choroby. Zadarzyły się również sytuacje, kiedy bez wcześniejszego

poinformowania oraz podanie przyczyny, umówione osoby nie przychodziły

na dyżury. W kilku przypadkach były to właśnie osoby, do których nie udało się

pozyskać adresu e-mail. Niekiedy, z powodu obecności wielu innych studentów

na konsultacjach z pracownikiem naukowym, brakowało czasu na przeprowadzenie

wywiadu.

Stosunkowo dużym problemem okazało się dotarcie do doktorantów, czego

świadectwem jest mała liczba ankiet w tej grupie – 24 ankiety na 36 zamierzonych.

Doktoranci okazali się grupą, która niechętnie brała udział w wypełnianiu ankiet.

Ponadto trudno się było z nimi skontaktować z powodu małej liczby lub wręcz braku

stałych zajęć. Z tych powodów kilka ankiet przeprowadzono w formie cyfrowej. Mimo

napotykanych przeszkód, również wśród tej grupy badanych nie zabrakło osób, które

entuzjastycznie podeszły do realizowanej diagnozy, prosząc o wgląd w jej wyniki.

Spośród studentów najwięcej trudności przysporzyło dotarcie do studentów 3 roku

studiów licencjackich. Było to spowodowane kwestiami formalnymi. Plan ostatniego

roku studiów I stopnia nie przewiduje zajęć ogólnych (wykładów i ćwiczeń, w których

biorą udział wszyscy z całego roku). Studenci uczęszczają jedynie na przedmioty

ścieżek specjalizacyjnych, co powodowało trudności w planowaniu badania oraz

uniemożliwiło zgromadzenie docelowej próby (czyli połowy roku). Braki te zostały

częściowo uzupełnione dzięki dużemu zaangażowaniu badaczy, którzy realizowali

ankiety poza przeznaczonym na badanie czasem (podczas przerw między zajęciami).

Można zaryzykować stwierdzenie, że badanie spotkało się z pozytywnym odbiorem.

Jednakże zdarzyła się sytuacja, w której jeden z wywiadów został przerwany w trakcie


23

rozmowy: respondent wyraził przekonanie, że badanie służyć ma dyskryminacji osób

o negatywnym stosunku do idei Open Access. Obawy te nie zostały jednak

podniesione przez nikogo z pozostałych respondentów.

Dodatkowym wyzwaniem, z którego zdawaliśmy sobie sprawę już na początku

badania, był fakt, iż wywiady i ankiety skierowane były do socjologów lub przyszłych

socjologów. Podczas realizacji badania spotkaliśmy się z wieloma pytaniami,

komentarzami i sugestiami dotyczącymi sposobu sformułowania pytań, filtrów czy

kafeterii. Na bieżąco staraliśmy się rozwiać wszystkie wątpliwości oraz wspomagać

respondentom przy wypełnianiu kwestionariusza. Pewne błędy w wypełnianiu ankiet

powtarzały się jednak w kilku tych samych pytaniach, co może być dla nas inspiracją

ku jeszcze uważniejszemu opracowywaniu narzędzi badawczych w przyszłości.

Niektóre z pytań (bądź grup pytań) okazały się dosyć trudne lub niejasne

dla respondentów.


24


25

1. Praca naukowa w skomputeryzowanym świecie

Sprzęt wykorzystywany w pracy naukowej

Analiza odpowiedzi na pytanie sprawdzające zwyczaje naukowe respondentów

w zakresie korzystania z różnego rodzaju sprzętu elektronicznego wykazała,

że najczęstszym sprzętem stanowiącym podstawę pracy naukowo - dydaktycznej

dla respondentów jest laptop (94%). Korzystają z niego prawie wszyscy badani

(24 na 24 doktorantów, 46 na 47 pracowników naukowych i 245 na 263 studentów).

Wykres 2. Sprzęt elektroniczny wykorzystywany w celach naukowych (w %).

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ w pytaniu można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź.

Co interesujące, drugim najchętniej wykorzystywanym przez studentów sprzętem był

smartphone (26,3% studentów), który wyprzedził tradycyjny komputer stacjonarny

(18,5%). Można to uznać za sygnał, że urządzenia mobilne oferujące dostęp

do Internetu są obecnie bardziej atrakcyjną i popularną wśród studentów opcją niż

tradycyjne PC.

Komputer stacjonarny wyprzedza smartphone’a wśród pracowników naukowych

(korzysta z niego 20,5% wykładowców przy 12,7% korzystających ze smartphone’a).

Badani najmniej chętnie używają czytnika ebooków. Nieco bardziej popularnym

narzędziem okazał się być tablet, z którego korzysta 1/3 badanych. Warto pamiętać,

94,3%

59,9%

48,8%

29,0%

17,1%12,3%

2,7%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Laptop Smartphone Komputer stacjonarny Tablet Rzutnik Czytnik ebooków Inne


26

że dostęp do wykorzystywanego sprzętu warunkowany jest często sytuacją

ekonomiczną. Urządzenie takie jak tablet lub czytnik e-booków może być narzędziem

droższym, a jednocześnie bardziej „specjalistycznym” (pełniącym mniej funkcji) niż

smartphone, co może się przyczyniać do jego mniejszej popularności wśród badanych

studentów.

Większość wykładowców wybierała rzutnik jako drugi w kolejności sprzęt

elektroniczny, z którego korzystają. Także dla doktorantów rzutnik jest sprzętem

bardzo przydatnym w pracy naukowej.

Tabela 3. Sprzęty wykorzystywane w pracy naukowej – podział według kategorii respondentów: liczebność odpowiedzi w danej kategorii oraz udział procentowy odpowiedzi w tej kategorii.

LAPTOP

SMART-PHONE

KOMPUTER STACJONARNY

TABLET RZUTNIK CZYTNIK

EBOOKÓW INNE

N % N % N % N % N %

N % N %

STUDENT 245 38,6 167 26,3 117 18,5 74 11,7 0 0 29 4,6 2 0,3

DOKTORANT 24 29,3 12 14,6 12 14,6 7 8,5 19 23,2 7 8,5 1 1,2

PRACOWNIK NAUKOWY

46 27,7 21 12,7 34 20,5 16 9,6 38 22,9 5 3 6 3,6

ŁĄCZNIE 315 94,3 200 59,9 163 48,8 97 29 57 17,1 41 12,3 9 2,7


Założyliśmy, że osoby korzystające z rzutnika korzystają prawdopodobnie również

z programów służących do przygotowywania prezentacji multimedialnych. Pytając

o używane programy dokonaliśmy ich podziału na bardziej w naszym odczuciu

podstawowe (zarówno jeżeli chodzi o obsługę, jak i sposób prezentowanych treści) –

Power Point i bardziej zaawansowane, dające więcej możliwości graficznych, takie jak

np. Prezi lub Keynote. Okazało się, że 87,7% badanych wykorzystujących rzutnik

(50 osób) tworzy prezentacje w Power Point. Jedynie 1/3 z nich (19 osób) korzysta

z innych programów. Świadczyć to może o niezbyt zaawansowanym wykorzystywaniu

nowych form przekazu i małej uwadze przykładanej sposobowi prezentowania treści

przez pracowników naukowych oraz doktorantów.


27

Wykres 3. Procentowy udział odpowiedzi wśród wszystkich kategorii respondentów

(% skumulowany).

18,5%14,6%

20,5%

38,6%

29,3%

27,7%

11,7%

8,5%

9,6%

26,3%

14,6%

12,7%

4,6%

8,5% 3%

23,2%

22,9%

1,2%3,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Student Doktorant Pracownik naukowy

Inne

Rzutnik

Czytnik ebooków

Smartphone

Tablet

Laptop

Komputerstacjonarny


28

Oprócz urządzeń zaproponowanych przez nas do wyboru w kafeterii, badani

deklarowali korzystanie między innymi z dyktafonu, aparatu fotograficznego, kamery,

telewizora, monitora czy odtwarzacza DVD. Pomijając kilka niewymienionych

tu odpowiedzi te pozostałe podane przez badanych właściwie nie zaskakują (zwłaszcza

w kontekście realizowanych przez nich badań). Świadczą zatem o niewystarczająco

rozbudowanej przez nas kafeterii.

Preferowana forma tekstów naukowych

Pytanie dotyczące formy, w jakiej badani posługują się tekstami naukowymi miało

na celu pokazanie w jakiej formie wolą oni czytać: cyfrowej, papierowej czy może nie

ma to dla nich żadnego znaczenia. Zadając pytanie W jakiej formie czyta Pan/Pani

teksty naukowe? Papierowej, cyfrowej, nie ma to dla mnie znaczenia, prosiliśmy

badanych o ustosunkowanie się do każdej możliwości – tak, nie, trudno powiedzieć.

Omówienie konstrukcji pytania jest ważne, ponieważ stanowiło ono dość ważny filtr

dla dalszych pytań. Jednocześnie wydaje się, że stosunkowo dużo osób nie zrozumiało

naszych intencji, z czego wynikały większe braki odpowiedzi niż by się można było

spodziewać. Z tego powodu nie udało nam się jednoznacznie określić stosunku

badanych do obu form tekstu. Z analizy odpowiedzi wynika, że prawie wszyscy

(porównywalnie tyle samo osób) czytają teksty zarówno w formie papierowej (97%),

jak i cyfrowej (95%). Oznacza to, że forma cyfrowa nie wyparła formy tradycyjnej.

Nie wiemy jednak czy któraś z tych form jest dla badanych wygodniejsza.

Osobom, które zadeklarowały, że czytają tekst w formie papierowej zadaliśmy pytanie

czy drukują teksty, do których posiadają dostęp w formie cyfrowej. Z 301 osób

odpowiadających na to pytanie, tylko 25 z nich (8%) nigdy ich nie drukuje. Pozostałe

osoby drukują teksty, przeważnie uzależniając to od okoliczności (76%).


29

Wykres 4. Procentowy udział odpowiedzi na pytanie o drukowanie tekstów, do których ma się

dostęp w formie cyfrowej.

Najczęściej podawanym powodem drukowania była chęć posiadania dostępu

do tekstu niezależnie od dostępu do komputera (145 osób), który to wynik

koresponduje ze stosunkowo małą popularnością urządzeń mobilnych, jakimi

są czytniki i tablety. Trzeba pamiętać, że używane najczęściej laptopy nie są aż tak

mobilne. Są stosunkowo ciężkie, duże oraz często wymagają dostępu do prądu.

Natomiast smartphony nie należą do sprzętów dla czytelnika wygodnych. Kolejnym

ważnym powodem drukowania tekstów wskazywanym przez respondentów

(110 osób) była szczególna istotność tekstów. Prawdopodobnie wynika to ze

szczególnej specyfiki tekstów naukowych, np. czytane są zazwyczaj z większą uwagą,

korzysta się z nich wielokrotnie itp.

Wydaje się, że pracownicy naukowi mają bardziej sprecyzowane „schematy

postępowania”, jeśli chodzi o sytuacje, w których drukują teksty do których posiadają

dostęp w formie cyfrowej. Niebagatelny wpływ na przedstawione praktyki

wykładowców ma z pewnością wykazywane przez nich doświadczenie w pracy

naukowo-badawczej, która jednocześnie niesie ze sobą przyjęcie określonych

zwyczajów korzystania z tekstów naukowych. Odpowiedzi pozostałych dwóch grup

15,0%

76,4%

2,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Czy drukuję teksty, do których mam dostęp?

Tak, zawsze

Tak, czasami

Nie, nigdy


30

respondentów wskazują na większą różnorodność 8 podawanych przyczyn

przenoszenia tekstów w formie cyfrowej na formę papierową (studenci i doktoranci,

oprócz wymienionych wyżej powodów, drukują teksty w sytuacjach, gdy są one

długie, czasem gdy są krótkie, a niekiedy po prostu, gdy mają dostęp do drukarki).

W przypadku osób deklarujących czytanie tekstów naukowych w formie cyfrowej

(i/lub tych, dla których forma tekstu nie miała znaczenia) interesowało nas co robią

z tekstem po uzyskaniu do niego dostępu w formie cyfrowej. Odpowiedzi

respondentów zdają się dowodzić, że mimo rozpowszechniania się korzystania

ze sprzętu elektronicznego oraz łatwej dostępności do wszelkich treści, badani nadal

wykazują tendencję do zachowywania danych, gromadzenia i tworzenia własnych

zbiorów. Żywią też pewne obawy przed wirtualnością oraz brakiem kontroli nad tym,

co dzieje się w sieci. Świadczyć może o tym fakt, że 77% badanych zapisuje plik

z tekstem na stałe na dysku. Jest to praktyka rzadsza u studentów niż u wykładowców

i doktorantów. Ponownie, wynika to naszym zdaniem z doświadczenia

w funkcjonowaniu w naukowej rzeczywistości, specjalizowania się w określonych

dziedzinach, a także zdecydowanie większej aktywności na polu pisania tekstów

naukowych. Można się domyślać, że studenci częściej traktują używane na zajęciach

teksty jako materiał naukowy, który nie będzie im potrzebny w dłuższej perspektywie,

dlatego dostrzegają mniej korzyści wynikających z gromadzenia danych9.

8 Można w tym miejscu postawić pytanie czy świadczy to o większej elastyczności czy może o przypadkowości podejmowanych działań? 9 Bardziej ryzykowną, chociaż wartą sprawdzenia tezą, byłoby stwierdzenie, że wynika to z większej swobody w poruszaniu się po Internecie i „zaakceptowaniu” łatwości dostępu do wszelkich treści.


31

Wykres 5. Procentowy udział odpowiedzi na pytanie o to, co robimy z tekstami dostępnymi

w wersji cyfrowej.


W obliczu tak dużego odsetka osób zapisujących pliki z tekstami na stałe, tym bardziej

istotne wydaje się zadane przez nas pytanie o powody takiego postępowania 10 .

Najczęstszym podawanym powodem (79%) było wielokrotne wykorzystywanie tekstu,

przy czym opisaną argumentacją częściej posługiwali się pracownicy naukowi oraz

doktoranci. 52% osób zabezpiecza się w ten sposób przed zniknięciem pliku z sieci

i/lub tworzy własną bibliotekę w komputerze. 37% badanych drukuje teksty,

z czego można wnioskować, że chociaż wyszukują teksty w Internecie, to jednak

preferują je czytać w formie papierowej. Prawie jednej czwartej respondentów

odpowiadających na omawiane pytanie, zapisywanie plików na swoim komputerze

pomaga w udostępnianiu zapisywanych tekstów innym.

Miejsca poszukiwań materiałów naukowych

Analiza wyników wskazuje, że dla znaczącej liczby badanych Internet stanowi ważne

źródło materiałów naukowych lub drogę dotarcia do nich. Wskazuje na to chociażby

fakt, że dla prawie wszystkich respondentów (97%) podstawowym sposobem

poszukiwania materiałów naukowych jest korzystanie z wyszukiwarek internetowych.

10 Pytanie było zadawane tym osobom, które zadeklarowały, że czytają teksty naukowe w formie cyfrowej, a po uzyskaniu dostępu do tekstu w tej formie, zapisują plik na stałe na dysku własnego komputera.

77,2%

37,1%33,0%

19,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

Co robię z tekstem po uzyskaniu do niego dostępu cyfrowej?

Zapisuję plik na stałe

Drukuję

Czytam go online

Zapisuję plik tylko na czasprzeczytania


32

Warto odnotować, że drugim w kolejności popularnym miejscem poszukiwania

materiałów naukowych (z którego korzysta aż ok. 82% respondentów) są serwery

nieoficjalnie udostępniające różne pliki, w tym materiały naukowe (np. chomikuj.pl).

Tę drogę docierania do tekstów preferują szczególnie studenci (prawie 92%).

W obliczu przedstawionych wyników można wysnuć wniosek, że nieoficjalne serwery

udostępniające pliki stały się zdecydowanie podstawowym źródłem wiedzy

studentów, w pewnym sensie deklasując pozostałe formy zdobywania informacji.

Wśród badanych wykładowców, tego rodzaju sposób szukania materiałów jest

znacznie mniej popularny, gdyż ponad połowa z nich nie korzysta z takich źródeł.

Przeciwna tendencja rysuje się w przypadku poszukiwania materiałów naukowych

w katalogach wirtualnych bibliotek i repozytoriów, z których korzysta 52% badanych,

w tym 89% wykładowców, 95% doktorantów i tylko 42% studentów. Zestawienie tych

wyników skłania do postawienia pytania, dlaczego legalne źródła tekstów są wśród

studentów mniej popularne niż te nielegalne? Odpowiedź wymagałaby oczywiście

dalszych badań, jednak problem, który nasuwa się na myśl dotyczy rodzaju

udostępnianych treści i sposobu (czy też szybkości) dotarcia do nich11.

Większość respondentów (78%) poszukuje materiałów naukowych także w cyfrowych

katalogach bibliotek tradycyjnych. To źródło jest również bardziej popularne wśród

wykładowców i doktorantów niż wśród studentów. Aż 27% respondentów z tej

ostatniej grupy nie korzysta z katalogów cyfrowych, co w zestawieniu z popularnością

serwisów typu chomikuj.pl, pozwala przypuszczać, że dla wielu studentów istotne jest

znalezienie tekstu możliwie najszybciej (np. bez konieczności wypożyczenia go

później z biblioteki). Nasuwa się pytanie czy studenci korzystają z bibliotek w celu

poszukiwania materiałów naukowych, czy może inne źródła wyparły tradycyjną formę

docierania do nich.

11 Z doświadczenia wiemy, że zazwyczaj pierwsze wyniki wyskakujące po wpisaniu w wyszukiwarkach tytułów poszukiwanych tekstów odsyłają raczej do serwisów typu chomikuj.pl, a nie do repozytoriów. Serwisy te często udostępniają też dokładnie te fragmenty tekstów, które są poszukiwane przez studentów, co może wynikać z faktu, że kolejne roczniki korzystają z tych samych materiałów i dzielą się nimi w ten sposób.


33

Dla ponad 58% respondentów źródłem materiałów naukowych są czasopisma

naukowe dostępne online, przy czym warto zaznaczyć, że korzystanie z tego źródła

zadeklarowali wszyscy wykładowcy. Dla porównania zrobiła to również 92%

doktorantów i niecała połowa studentów. Podobnym poziomem popularności cieszy

się poszukiwanie materiałów naukowych w bibliografii książek i/lub artykułów, które

praktykuje 65% badanych (również częściej robią to pracownicy naukowi i doktoranci

niż studenci). W obliczu takiego wyniku, trzeba podkreślić, że to wykładowcy

są grupą, która szczególnie skorzystałaby na wolnym dostępie do tekstów

naukowych12. Najmniej popularnymi źródłami wyszukiwania materiałów naukowych

są blogi prowadzone przez naukowców lub strony internetowe poświęcone nauce

(40%) oraz papierowe katalogi tradycyjnych bibliotek (36%). Biorąc pod uwagę

łatwość i wygodę korzystania z cyfrowych katalogów tradycyjnych bibliotek, trzeba

przyznać, że to bardzo wysoki wynik. Jeszcze bardziej zaskakujący jest fakt,

że z papierowych katalogów korzysta ponad 32% studentów, dla których istotna

wydawałaby się możliwość wirtualnego, a tym samym szybszego i wygodniejszego

znalezienia interesujących danych. Można przypuszczać, że tak duża liczba

odpowiedzi częściowo mogła wynikać m. in. Z niezrozumienia przez respondentów

kafeterii pytania, ale także z faktu, że nie wszystkie pozycje bibliograficzne można

znaleźć w katalogach cyfrowych, które zostały wprowadzone stosunkowo niedawno

i mogą nie obejmować starszych pozycji.

Analiza odpowiedzi na pytanie dotyczące źródeł umożliwiających uzyskanie dostępu

do tekstów naukowych pozwala wysnuć wniosek, iż zakres miejsc, w których

wykładowcy poszukują materiałów naukowych jest zróżnicowany i zdecydowanie

szerszy niż w przypadku studentów. Znaczący wpływ na ten wynik mają zapewne

opisane wcześniej czynniki, związane z charakterem pracy naukowej wykładowców.

12 Wynik ten zestawiliśmy z odsetkiem osób, które samodzielnie publikują swoje prace naukowe w Internecie. Okazało się, że praktykuje to jedynie 23% respondentów.


34

2. Jak odnajdujemy się w skomputeryzowanym świecie?

Kompetencje cyfrowe

Jednym z głównych pytań, które postawiliśmy sobie na początku badania, było

zagadnienie dotyczące kompetencji cyfrowych studentów, doktorantów

oraz pracowników naukowych ISNS UW. Wskaźnik, który pozwolił nam na nie

odpowiedzieć, został stworzony w oparciu o pytanie dotyczące umiejętności związanej

z obsługą komputera i Internetu, opracowane częściowo na podstawie Diagnozy

Społecznej 201313. Kafeteria obejmowała przeszło dwadzieścia kategorii, z których

dwanaście posłużyło do stworzenia wskaźnika posiadanych kompetencji cyfrowych.

Uwzględniliśmy w nim poniższe umiejętności14:

1. kopiuję i przenoszę pliki i foldery,

2. używam polecenia kopiowania, wycinania i wklejania w celu

powielenia lub przemieszczenia wybranych fragmentów

dokumentu,

3. potrafię formatować teksty przy pomocy służących do tego specjalnych opcji

(np. style) w edytorach tekstu (np. Word, Writer, Pages),

4. potrafię zainstalować nowe urządzenia (np. drukarkę, modem,

skaner),

5. używam poczty elektronicznej,

6. szukając materiałów naukowych w Internecie ograniczam się do tekstów

w języku polskim,

7. tworzę prezentacje multimedialne w programie PowerPoint,

8. tworzę prezentacje multimedialne w programie Prezi, Keynote,

Impress lub innym,

9. korzystam i/lub tworzę naukowe blogi i fora internetowe,

10. publikuję swoje prace w Internecie,

13 Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza społeczna 2013... tamże. 14 Pogrubioną czcionką wyróżniono umiejętności, o które pytano w Diagnozie Społecznej 2013, przy czym warto zaznaczyć dokonane przez nas rozróżnienie na tworzenie prezentacji multimedialnych (w diagnozie – elektronicznych) w programie Power Point i innych, naszym zdaniem bardziej zaawansowanych programach, np. Prezi czy Keynote.


35

11. współpracuję z informatykami przy projektowaniu moich blogów/portali

i innych,

12. piszę programy komputerowe z użyciem języka programowania.

Przyjęliśmy, że niski poziom kompetencji cyfrowych reprezentują ci

respondenci, którzy (według własnych deklaracji) dysponują od 1 do 5

z wymienionych umiejętności. Poziom średni spełniają respondenci dysponujący

od 6 do 9 umiejętności związanych z obsługą komputera, zaś wysoki poziom –

respondenci dysponujący od 10 do 12 umiejętności.

Tabela 4. Poziom kompetencji cyfrowych wśród studentów, doktorantów i pracowników

naukowych.

Zdecydowana większość badanych dysponuje średnim poziomem kompetencji

cyfrowych. W tej kategorii zmieściło się 83,8% badanych. Wysokim poziomem

kompetencji cyfrowych może pochwalić się jedynie 2,7% badanych, natomiast

poziomem niskim – aż 13,5%. Ta ostatnia kategoria skupiła prawie

30% wykładowców i niemal 12% studentów, co może wydawać się zaskakujące, biorąc

pod uwagę fakt, że wśród nich mamy wszak w większości do czynienia

z przedstawicielami pokolenia „dzieci sieci” 15 . Warto jednak zwrócić uwagę,

że stworzona przez nas lista umiejętności związanych z obsługą komputera była

dopasowana do badanej zbiorowości (co oznacza, że umiejętności plasujące się

na samym dole listy, a więc określone przez nas jako najbardziej podstawowe,

nie byłyby podstawowymi dla osób spoza społeczności akademickiej).

15 P. Czerski, My dzieci sieci, tekst dostępny pod adresem http://czerski.art.pl/my-dzieci-sieci/ (dostęp: 1 czerwca 2014). Zob. też raport Dzieci sieci 2.0. Kompetencje komunikacyjne młodych przygotowany przez Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2013. Raport jest dostępny pod adresem http://www.dzieci-sieci.pl/uploads/static/assets/Dzieci_sieci_2.0.pdf.

STUDENCI DOKTORANCI

PRACOWNICY NAUKOWI

ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

NISKIE 31 11,8 0 0,0 14 29,8 45 13,5

ŚREDNIE 226 85,9 23 95,8 31 66,0 280 83,8

WYSOKIE 6 2,3 1 4,2 2 4,2 9 2,7

ŁĄCZNIE 263 100 100 100 47 100 334 100


36

Zarówno studenci, jak i doktoranci oraz pracownicy naukowi ISNS UW mogą

dysponować większymi umiejętnościami już „na wstępie”, mają również więcej

możliwości dalszego rozwijania tych zdolności. Są więc pod tym względem grupą

w pewien sposób szczególną.

Wykres 6. Poziom kompetencji cyfrowych wśród studentów, doktorantów i pracowników

naukowych.

Znajduje to potwierdzenie w zestawieniu wyników naszego badania z wynikami

zeszłorocznej Diagnozy Społecznej16. Umiejętności, którymi dysponowała znacząca

większość badanych wśród społeczności ISNS UW, nie były wcale powszechne wśród

respondentów ogólnopolskiego badania (Tabela 5 na następnej stronie).

16 D. Batorski, Polacy wobec technologii cyfrowych – uwarunkowania dostępności i sposobów korzystania, [w:] Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza społeczna 2013, s. 336-338.

11,8%

0,0%

29,8%

85,9%

95,8%

66,0%

2,3% 4,2% 4,2%0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

studenci doktoranci pracownicy naukowi

niskie

średnie

wysokie


37

Tabela 5. Umiejętności związane z obsługą komputera – porównanie z wynikami Diagnozy

Społecznej 2013 (odpowiedzi twierdzące).

*W badaniu Diagnozy Społecznej umiejętność tę określono jako „Pisanie elektronicznej prezentacji”

Wykres 7. Umiejętności związane z obsługą komputera – porównanie z wynikami Diagnozy

Społecznej 2013.

4,2%

33,9%

89,8%

88,3%

93,4%

98,8%

8,1%

22,6%

22,6%

34,3%

59,3%

66,5%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Piszę programy używającjęzyka programowania

Tworzę prezentacjemultimedialne (Prezi, Keynote,

inne)

Tworzę prezentacjemultimedialne (Power Point)

Potrafię zainstalować noweurządzenia

Używam poleceniakopiowania, wycinania i

wklejania

Kopiuję i przenoszę pliki ifoldery

Wyniki DiagnozySpołecznej 2013

Wyniki DiagnozyInicjatywyOtwieracz

Diagnoza

Społeczna 2013

Diagnoza Inicjatywy

Otwieracz

% N %

Kopiuję i przenoszę pliki i foldery 66,5 330 98,8

Używam polecenia kopiowania, wycinania i wklejania w

celu powielania lub przemieszczania wybranych

fragmentów dokumentu

59,3 311 93,4

Potrafię zainstalować nowe urządzenia, np. drukarkę,

skaner 34,3 294 88,3

22,6 300 89,8 Tworzę prezentacje multimedialne w programie power

point*

Tworzę prezentacje multimedialne w programie prezi,

keynote lub innym* 22,6 112 33,9

Piszę programy komputerowe z użyciem języka

programowania 8,1 14 4,2


38

Komputerowe programy do analizy danych

Badając kompetencje cyfrowe społeczności naukowej ISNS UW, chcieliśmy

odpowiedzieć także na pytanie dotyczące umiejętności i zwyczajów ściśle związanych

z pracą naukową. W kwestionariuszu ankiety i wywiadu znalazły się więc pytania

dotyczące korzystania z programów do analizy ilościowej oraz jakościowej.

Przyjęliśmy, że ze względu na charakter Instytutu ważne są oba rodzaje programów,

a umiejętność korzystania z nich wydaje się dawać wiele nowych możliwości

związanych z pracą badacza.

Wykres 8. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytania o umiejętność korzystania z programów

do analizy ilościowej i jakościowej.*

* W ankiecie dla studentów i doktorantów pytanie brzmiało „Umiem korzystać z programów…”, natomiast w ankiecie dla wykładowców zastosowano kafeterię "Korzystam z programów…”

Jak wynika z danych przedstawionych na powyższym wykresie, wśród dwóch

rodzajów programów do analizy danych znacznie większą popularnością cieszą się

te umożliwiające pracę na materiale zebranym w badaniach ilościowych.

Z tego rodzaju oprogramowania potrafi korzystać nieco ponad połowa respondentów,

jednocześnie umiejętność korzystania z programów do analizy jakościowej posiada

niespełna ¼ badanych.

Na przedstawiony wyżej wynik mógł mieć wpływ fakt, że nie wszystkie osoby

pracujące w charakterze badaczy potrzebują danego rodzaju programów, choć tacy

respondenci mieli do dyspozycji opcję „nie dotyczy” (którą wybrał niewielki odsetek

50,6%

23,0%

44,7%

71,7%

4,7% 5,3%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Programy do analizy ilościowej Programy do analizy jakościowej

Tak

Nie

Nie dotyczy


39

osób). Co więcej, trzeba wziąć pod uwagę charakter badanej społeczności: są wśród

niej studenci dopiero uczący się obsługi komputerowych programów do analizy

danych, a więc, siłą rzeczy, nie dysponujący w pełni umiejętnościami, o które

pytaliśmy. Trzeba jednak zaznaczyć, że studenci nie „obniżyli” znacząco ogólnego

wyniku. Dysponowali wprawdzie stosunkowo mniejszymi umiejętnościami w zakresie

korzystania z programów do analizy ilościowej oraz jakościowej niż doktoranci

i pracownicy naukowi, nie były to jednak różnice znaczne. 49% studentów oraz 53%

pracowników naukowych zadeklarowało posiadanie umiejętności korzystania

z programów „ilościowych”. W przypadku programów „jakościowych” proporcje

okazały się podobne.

Tabela 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie o umiejętność korzystania z programów do analizy

ilościowej.

Tabela 7. Rozkład odpowiedzi na pytanie o umiejętność korzystania z programów do analizy

jakościowej.

Przedstawione wyżej wyniki prowokują do postawienia kilku pytań. Dlaczego

komputerowe programy do analizy danych nie cieszą się większą popularnością

w środowisku ISNS UW? Czy wynika to z charakteru badań prowadzonych przez

pracujących w Instytucie naukowców? A może tego typu oprogramowanie wciąż nie

jest czymś powszechnym na polskich uczelniach? Pełna odpowiedź na te pytania

byłaby możliwa po zbadaniu, jakie inne metody analizy danych są wykorzystywane

w pracy badawczej.

STUDENCI DOKTORANCI

PRACOWNICY NAUKOWI

ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

TAK 124 49,0 14 63,6 25 53,2 163 50,6

NIE 117 46,2 8 36,4 19 40,4 144 44,7

NIE DOTYCZY

12 4,7 0 0 3 6,4 15 4,7

ŁĄCZNIE 253 100 22 100 47 100 322 100

STUDENCI DOKTORANCI

PRACOWNICY NAUKOWI

ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

TAK 54 21,4 7 30,4 13 27,7 74 23,0

NIE 184 73,0 15 65,2 32 68,1 231 71,7

NIE DOTYCZY

14 5,6 1 4,3 2 4,3 17 5,3

ŁĄCZNIE 252 100 23 100 47 100 322 100


40

Rozwój technologiczny szansą dla rozwoju nauki?

Zarówno pracownikom naukowym, jak i studentom oraz doktorantom zadaliśmy

pytanie o to, czy ich prace naukowe (bądź studenckie) mogłyby zyskać na rozwoju

narzędzi cyfrowych (takich jak otwarte internetowe bazy danych i tekstów

naukowych, a także programy do analizy danych). Odpowiedź na to pytanie, co być

może nie powinno zaskakiwać, okazała się łatwiejsza dla pracowników naukowych.

Wśród nich niemal 80% (37 osób) uznało, że skorzystaliby z wymienionych

udogodnień. Zaprzeczyły jedynie 3 osoby, natomiast 7 nie zajęło jednoznacznego

stanowiska. Wśród studentów i doktorantów odsetek osób przekonanych o tym, że ich

prace mogłyby zyskać na rozwoju narzędzi takich jak otwarte bazy danych, wyniósł

42% przy niespełna 19%, które temu zaprzeczyło. Dość duży procent uznał pytanie

za zbyt trudne do udzielenia jednoznacznej odpowiedzi – było to prawie 40%.

Tabela 8. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pana/Pani prace naukowe/studenckie mogłyby

zyskać na rozwoju narzędzi cyfrowych (np. internetowe programy do analizy danych, otwarte

internetowe bazy danych i tekstów naukowych).

STUDENCI I DOKTORANCI

PRACOWNICY NAUKOWI

ŁĄCZNIE

N % N % N %

TAK 120 42 37 78,7 157 47,2

NIE 53 18,5 3 6,4 56 16,8

TRUDNO

POWIEDZIEĆ 113 33,8 7 14,9 120 36

ŁĄCZNIE 286 100 47 100 333 100

Zastanawiająca jest duża rozbieżność wśród odpowiedzi twierdzących między

studentami i doktorantami a pracownikami naukowymi. Intuicja wskazywałaby,

że to ci pierwsi powinni być bardziej entuzjastycznie nastawieni do tego rodzaju

udogodnień. Wyniki wskazują jednak na coś przeciwnego. Być może wynika to

z faktu, iż studenci nie mają tak wielu doświadczeń w publikowaniu swoich prac

naukowych (choć nie stosuje się to już do doktorantów).


41

Wykres 9. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pana/Pani prace naukowe/studenckie

mogłyby zyskać na rozwoju narzędzi cyfrowych (np. internetowe programy do analizy danych,

otwarte internetowe bazy danych i tekstów naukowych).

Blogi naukowe i publikowanie w sieci

Przystępując do badania założyliśmy, że ważnym elementem aktywności naukowej,

także dla studentów, powinno być korzystanie z naukowych blogów oraz forów

naukowych, a wręcz tworzenie takich miejsc w sieci. W tym wypadku pytaliśmy nie

o umiejętność, ale o konkretne praktyki. Te natomiast zadeklarowało jedynie 19%

badanej społeczności (Tabela 9)

Tabela 9. Rozkład odpowiedzi na pytanie o praktyki korzystania z blogów lub forów naukowych

bądź tworzenia tego rodzaju miejsc w sieci.

Sytuacja, w której aż 80% badanych nie tylko nie tworzy wymienionych wyżej witryn,

ale nawet z nich nie korzysta, może się wydać zadziwiająca. Okazuje się, że oferowane

przez sieć możliwości nie są w pełni wykorzystywane, co jest ważnym sygnałem. Treść

42,0%

78,7%

18,5%

6,4%

33,8%

14,9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Studenci i doktoranci Pracownicy naukowi

Tak

Nie

Trudno powiedzieć

STUDENCI DOKTORANCI PRACOWNICY

NAUKOWI ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

TAK 46 17,6 10 41,7 7 14,9 63 19,0

NIE 213 81,6 13 54,2 40 85,1 266 80,1

NIE DOTYCZY

2 0,8 1 4,2 0 0 3 0,9

ŁĄCZNIE 261 100 24 100 47 100 332 100


42

zadanego przez nas pytania, w którym obok siebie znalazły się dwie nie zawsze

połączone czynności, czyli korzystanie z blogów/forów oraz tworzenie ich 17 , nie

pozwala wprawdzie na przedstawienie szczegółowego obrazu zwyczajów społeczności

ISNS UW związanych z tym rodzajem aktywności naukowej. Niemniej jednak warto

zastanowić się, czy opisywane przez nas wyniki nie oznaczają, że potencjalnie bardzo

bogate i wartościowe źródła wiedzy leżą odłogiem, a co za tym idzie, uzasadnione

staje się pytanie czy nie warto podjąć konkretnych kroków w stronę ich

popularyzacji?

Porównywalnie niski odsetek respondentów samodzielnie publikuje swoje artykuły

naukowe bądź czasopismo w sieci (Wykres 10). Korzystanie z tego sposobu

prezentacji swojego naukowego dorobku zadeklarowało niespełna 17% badanych.

Ogromna większość z nich nie publikuje w sieci własnych prac naukowych.

Wykres 10. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytania o praktyki korzystania z blogów lub forów

naukowych bądź tworzenia tego rodzaju miejsc w sieci oraz o publikowanie swoich prac

naukowych w Internecie.

Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że wpływ na udzielone odpowiedzi mógł mieć fakt,

że doktoranci i pracownicy naukowi pytani byli o samodzielne publikowanie swoich

prac w Internecie. W obliczu nikłego zainteresowania tworzeniem blogów naukowych

17 Umiejętność ta została sformułowana jako „Korzystam i/lub tworzę naukowe blogi i fora internetowe.

19,0% 16,8%

80,1% 81,1%

0,9% 2,1%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Korzystam i/lub tworzę naukowe blogii fora naukowe

Publikuję samodzielnie swojeartykuły/czasopismo w Internecie

Tak

Nie

Nie dotyczy


43

i forów o tej tematyce, nie dziwią małe odsetki osób samodzielnie publikujących

własne artykuły. To właśnie blogi wydają się być przestrzenią, w której można by się

było dzielić wiedzą w mniej zinstytucjonalizowany sposób. Zadane w ten sposób

pytanie nie uwzględniało np. sytuacji, w których prace umieszczane są w sieci

nie przez autora, ale przez wydawcę. Nie dowiedzieliśmy się również,

czy prace naukowe umieszczane są w Internecie na zasadach darmowego dostępu,

czy też odpłatnie. Są to kwestie szczegółowe, ale ważne, co potwierdziły rozmowy

z respondentami, rozróżniającymi praktykę samodzielnego publikowania w sieci

oraz umieszczania ich tekstów (książek, artykułów) przez wydawnictwo. Przypomina

to o trudnościach związanych z badaniem obiegu nauki w sieci, wspomnianych już

wcześniej.

Ponieważ pytanie skierowane było zarówno do pracowników naukowych,

doktorantów, jak i do studentów, zbiorcze wyniki mogą nie wydawać się

miarodajne18.

Tabela 11. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytania o samodzielne publikowanie swoich

artykułów/czasopisma w Internecie*

STUDENCI DOKTORANCI

PRACOWNICY NAUKOWI

ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

TAK 35 13,4 10 41,7 11 23,4 56 16,8

NIE 222 84,7 13 54,2 35 74,5 270 81,1

NIE DOTYCZY 5 1,9 1 4,1 1 2,1 7 2,1

ŁĄCZNIE 262 100 24 100 47 100 333 100

* W ankiecie dla studentów i doktorantów pytanie brzmiało „Publikuję swoje prace w Internecie”

Zestawienie odpowiedzi pogrupowanych według kategorii respondentów jasno

pokazuje, że w każdej z trzech badanych grup odsetek osób samodzielnie

publikujących swoje prace naukowe w sieci jest dość niski. Z tej tendencji wyłamują

się wprawdzie doktoranci, pośród których odpowiedzi twierdzące i przeczące

na zadane pytanie rozłożyły się niemal po równo. Trzeba jednak pamiętać,

18 W kwestionariuszu ankiety przeznaczonym dla studentów znalazło się pytanie o publikowanie własnych prac (naukowych) w Internecie. Założyliśmy, że wśród osób uczących się, niewiele jest takich, które piszą własne artykuły do recenzowanych czasopism (bądź jakichkolwiek innych opracowań naukowych), nie mówiąc o redagowaniu tychże. Natomiast sytuacja, w której studenci dzielą się z innymi, choćby z własnymi koleżankami i kolegami, swoimi pracami o charakterze naukowym, np. pracami licencjackimi czy magisterskimi, wydaje się być bardziej prawdopodobna.


44

że niewielka liczebność tej kategorii nakazuje unikać uogólnień 19 ; samodzielne

publikowanie prac naukowych zadeklarowało 10 doktorantów, odpowiedź przeczącą

zaznaczyło 13 osób, jedna stwierdziła, że pytanie jej nie dotyczy. Wśród wykładowców

jedynie niecałe 24% publikuje swoje artykuły bądź czasopismo w sieci, niemal 75%

tego nie czyni; w przypadku studentów odsetki te wynoszą odpowiednio niespełna

14% i 85% (tabela 8.).

Spoglądając na omówione wyżej wyniki dwóch pytań – korzystanie z blogów i forów

naukowych (bądź tworzenie ich) oraz o samodzielne publikowanie własnych prac

w Internecie – możemy pokusić się o wniosek, że w przypadku badanej społeczności

nauka wciąż nie „zadomowiła” się na dobre w sieci. Czy ma to związek

z niewielką wiedzą na temat oferowanych przez Internet możliwości? A może w grę

wchodzą obawy związane z publikowaniem w sieci, co teoretycznie może tłumaczyć

niewielki odsetek osób samodzielnie „wrzucających” do niej swoje teksty naukowe?

To ostatnie przypuszczenie kieruje nas do dwóch ważnych obszarów, na które

weszliśmy podczas naszego badania: stosunku do nowych technologii oraz ich

wykorzystania w pracy naukowej i dydaktycznej, a także wiedzy

o prawie autorskim (w kontekście publikowania w Internecie) oraz opinii

na temat możliwości i niebezpieczeństw związanych z wolnym dostępem

do nauki.

3. Technologia w pracy dydaktycznej

Ważnym celem badania „otwarcia technologicznego” w ISNS UW było udzielenie

odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie nowe technologie (komputery i inne

urządzenia elektroniczne oraz Internet) wykorzystywane są w kontaktach

wykładowców ze studentami. Wyszliśmy z założenia, że zwyczaje związane z pracą

dydaktyczną stanowią drugi ważny obszar (obok pracy stricte naukowej), w którym

zdobycze technologiczne ostatnich lat mogą zostać z powodzeniem wykorzystane

przez społeczność akademicką.

19 Więcej na ten temat piszemy w części metodologicznej raportu.


45

Internet jako uprzywilejowany środek komunikacji

Analiza wyników zebranych podczas badania jasno pokazała, że Internet stał się

ważnym środkiem komunikacji między wykładowcami a studentami. Nie korzystają

z niego jedynie dwie osoby spośród pracowników naukowych i dziesięcioro

studentów.

Zapytani o konkretne sposoby, kontaktowania się ze swoimi studentami bądź

wykładowcami, respondenci wskazywali w większości na dwa z nich: maile

oraz wiadomości wysyłane za pośrednictwem systemu USOS (Uniwersytecki System

Obsługi Studiów). Tradycyjna poczta elektroniczna zdystansowała pozostałe sposoby

komunikacji, wiadomości wysyłane przez USOS znalazły się na drugim miejscu.

Wykres 11. Sposoby komunikacji między studentami/doktorantami a wykładowcami w Internecie

(w %)

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ w pytaniu można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź

Co ciekawe, wykładowcy korzystają z tej możliwości stosunkowo częściej niż studenci

i doktoranci. Może wiązać się to ze sposobem wykorzystywania platformy USOS:

umożliwia ona wysyłanie jednej wiadomości do wielu adresatów jednocześnie

(na przykład wszystkich uczestniczących w grupie ćwiczeniowej bądź wykładzie),

co sprawia, że wykładowcom wygodnie jest jej używać w celu kontaktowania się

ze swoimi studentami. Studenci, kiedy korzystają z systemu USOS,

najprawdopodobniej wysyłają wiadomości do indywidualnych adresatów,

100,0% 100,0%

5,2% 4,9%

18,4%

30,9%

4,4%8,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%


Maile

Wiadomości na Facebooku

Wiadomości w USOSie

Inne


46

a możliwości tej mogą używać wymiennie z tradycyjnym mailem. Wydaje się, co jest

interesującym wnioskiem, że system USOS oferuje prowadzącym więcej możliwości

niż studentom, przynajmniej jeśli chodzi o wykorzystywanie go jako sposób

komunikacji w ramach studiów.

Warto zwrócić uwagę na stosunkowo niski odsetek respondentów deklarujących

korzystanie z Facebooka do kontaktów ze studentami bądź wykładowcami. Facebook

stał się obecnie jednym z największych i najważniejszych portali społecznościowych,

także w naszym kraju. W Polsce korzysta z niego prawie 11 mln użytkowników20.

Nie wydaje się jednak, żeby był w stanie przejąć rolę środka komunikacji

zastępującego tradycyjną pocztę elektroniczną – przynajmniej w kontekście

omawianego badania. Bez wątpienia swoje konta na portalu utrzymuje wielu

studentów oraz pewna liczba wykładowców, nie przekłada się to jednak

na „przeniesienie” tam komunikacji. Być może Facebook traktowany jest wciąż jako

sfera prywatna, w której nie ma miejsca dla oficjalnych interakcji (a do takich wciąż

należy w większości przypadków komunikacja student-wykładowca).

Oprócz sposobu komunikacji, istotną kwestią w kontaktach między studentami

i wykładowcami jest to, ile czasu upływa między wysłaniem wiadomości przez

nadawcę a otrzymaniem wiadomości od adresata. Zdajemy sobie sprawę, że to, jak

często dana osoba pisze wiadomości za pośrednictwem poczty elektronicznej (bądź

odpisuje na nie), wynika z wielu różnych czynników. W tym miejscu odnotujmy jedną

ważną dla nas prawidłowość: jedynie niewielka liczba wykładowców odpowiada na

wysyłane do nich przez studentów maile rzadziej niż kilka razy w tygodniu (taką opcję

wybrało tylko 5 osób spośród badanych pracowników naukowych). Zdecydowana

większość kontaktuje się ze studentami ze znacznie większą częstotliwością.

Potwierdza to, że poczta elektroniczna stała się jedną z „uprzywilejowanych” dróg

komunikacji w środowisku akademickim, zaś wykładowcy są świadomi, że wymiana

informacji tą drogą stała się normą.

20Statystyki dostępne m.in. na stronie Sociabakers.com http://www.socialbakers.com/facebook-statistics/ Dostęp w dniu 5 czerwca 2014.


47

W stronę kultury prefiguratywnej?

Interesujące wyniki przyniosły odpowiedzi na pytanie o to, czy w kontaktach

ze studentami bądź prowadzącymi dochodzi do wymiany informacji na temat nowości

w dziedzinie Internetu, mediów elektronicznych bądź programów przydatnych

w pracy naukowej. Szybki rozwój technologii pociąga za sobą nowe trendy,

które niejednokrotnie wpływają na sposób pracy naukowej. Interesowało nas,

czy w społeczności ISNS UW zachodzi swoista „dyfuzja wiedzy” dotyczącej tego,

co w świecie nowych technologii jest świeże, ułatwiające pracę, praktyczne czy po

prostu ciekawe.

Tabela 12. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie o wymianę informacji na temat nowinek lub

trendów technologicznych.

STUDENCI I DOKTORANCI

PRACOWNICY NAUKOWI

ŁĄCZNIE

N % N % N %

TAK 63 22 31 66 94 28,2

NIE 191 66,8 16 34 207 62,2

NIE WIEM 32 11,2 0 0 32 9,6

ŁĄCZNIE 286 100 47 100 333 100

Wykres 12. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie o wymianę informacji na temat nowinek

lub trendów technologicznych.

22,0%

66,0%66,8%

34,0%

11,2%

0,0%0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%


Tak

Nie

Nie wiem


48

Z danych przedstawionych w tabeli i na wykresie wynika, że kanał informacji w tym

przypadku nie jest obustronny. Większość wykładowców (66%) deklaruje, że w ich

kontaktach ze studentami dochodzi do wymiany wiedzy związanej z technicznymi

nowościami, natomiast twierdzi tak niespełna co piąty student. Ponadto niewiele

mniej niż 10% studentów nie jest pewna, czy taka wymiana w ogóle ma miejsce.

Nasunęły się nam dwa wytłumaczenia tej prawidłowości: albo w obydwu grupach

inaczej rozumiano „nowinki i trendy technologiczne”, co samo w sobie może być

ciekawym sygnałem (czy dla studentów, rekrutujących się wszak z pokolenia „dzieci

sieci”, nie jest nowością to, co jest nowe dla ich profesorów?) albo też wykładowcy

dowiadują się więcej od swoich studentów, niż studenci od nich. Ta ostatnia hipoteza

jest o tyle intrygująca, że prowadzi nas na tropy wskazane przez Margaret Mead,

która, pisząc o społeczeństwach nowoczesnych na Zachodzie, stworzyła pojęcie

kultury prefiguratywnej 21 . Koncept ten zasadza się na przypuszczeniu,

że w rozwiniętych społecznościach odwrócony zostanie panujący przez długi czas

schemat przekazywania wiedzy. Obecnie, to młodsze pokolenie często dysponuje

większymi kwalifikacjami oraz większą wiedzą w pewnych dziedzinach (choćby tych

związanych z technologią komputerową). Tak więc w pewnych sytuacjach młodzi

„uczą” osoby starsze, o wyższym statusie i wyższej pozycji, pełniące wobec nich rolę

mentorów. Czy z takim właśnie schematem możemy mieć do czynienia w badanej

społeczności? Zweryfikowanie tej tezy wymagałoby głębszych badań o charakterze

jakościowym; tutaj ograniczmy się do jej odnotowania. Może się okazać, że

w przypadku nowych technologii oraz Internetu to pokolenie studentów,

wychowanych w większości w rzeczywistości „skomputeryzowanej”, ma swoim

wykładowcom więcej do przekazania niż odwrotnie. Niekoniecznie musi to oznaczać

zapowiedź czy oznakę rewolucji kulturowej, jaką chciałaby widzieć Mead. Warto sobie

jednak uświadomić, że dynamika zmian świata nowoczesnych technologii wpływa

na relacje tak dobrze, wydawałoby się, ukształtowane, jak relacje między studentem

i wykładowcą.

21 M. Mead, Kultura i tożsamość, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.


49

4. Wokół wolnego dostępu: przekonania i wiedza

Znajomość prawa autorskiego

Podejmując trop wskazany przez Michała Danielewicza i Alka Tarkowskiego22,

zadaliśmy badanym przez nas naukowcom oraz potencjalnym przyszłym naukowcom

pytanie o ocenę kilku działań podejmowanych w Internecie. Respondenci mieli

za zadanie wskazać, czy ich zdaniem dane działanie jest legalne czy nie. Kafeteria

składała się z ośmiu stwierdzeń, z których siedem zostało zaczerpniętych

z cytowanego już raportu przygotowanego przez Centrum Cyfrowe23. Poniższa tabela

przedstawia zadane pytania oraz porównanie wyników obu badań.

Tabela 13. Co wolno w sieci?

Porównanie wyników diagnozy Inicjatywy Otwieracz i badań przeprowadzonych przez Centrum

Cyfrowe24. Litera L obok danego działania oznacza, że w świetle obowiązującego prawa jest ono

legalne, litery NL natomiast wskazują działania niezgodne z prawem.

DZIAŁANIE

LEGALNE

DZIAŁANIE

NIELEGALNE NIE WIEM

ISNS

UW

Badanie

CC

ISNS

UW

Badanie

CC

ISNS

UW

Badanie

CC

L Tomasz ściąga filmy z serwisu Chomikuj.pl

37,6% 40,3%

46,4% 36,6%

16,1% 23,1%

L Jan zrobił kopię posiadanej płyty CD z serialem i

rozdał je kolegom z pracy 15,7%

20,9% 78,9% 64,9% 5,4% 14,2%

NL Mateusz ściąga filmy z sieci, wypala je na płytach,

a potem sprzedaje je na ulicznym straganie 1,8% 3,4% 97,9% 93,9% 0,3% 2,7%

NL

Ewa używa serwisu torrentowego do ściągania

filmów na swój komputer, pozwala też innym

użytkownikom serwisu na pobieranie filmów od

niej

11,5% 15,6% 70,3% 63,5% 18,2% 20,9%

L Agnieszka skserowała całą książkę, którą

wypożyczyła z biblioteki 42,4% 35,3% 45,7% 46,9% 11,9% 17,8%

L Marta sprzedała na Allegro oryginalną zakupioną

wcześniej płytę z filmem 85,2% 87,9% 7,3% 5,8% 7,3% 6,3%

NL Krystyna udostępnia publicznie na Chomikuj.pl

swoją kolekcję albumów muzycznych 26,3% 35,1% 55% 46,0% 18,7% 18,9%

L

Profesor Iksiński przesyła swoim studentom

mailem skany tekstów, których przeczytania

wymaga na prowadzone przez siebie zajęcia25

65,6% -

19,3% -

15,0% -

22 M. Danielewicz, A. Tarkowski, Prawo autorskie w czasach zmiany, tamże, s. 19-23. 23 Tamże, s. 21. 24 Tamże.


50

Jedynie niewielka część badanych (około 3,6%) udzieliła poprawnych odpowiedzi na

wszystkie zadane pytania. Co dziesiąty ankietowany popełnił co najwyżej jeden błąd,

wykazując się tym samym całkiem dobrą znajomością praw autorskich. Jedynie

2 osoby z wszystkich ankietowanych nie udzieliły odpowiedzi lub nie odpowiedziały

poprawnie na ani jedno z zadawanych pytań.

Tabela 14. Poprawnie udzielone odpowiedzi – rozkład wśród ogółu badanych.

LICZBA POPRAWNIE UDZIELONYCH ODPOWIEDZI

% BADANYCH

N %

0 2 0,6

1 2 0,6

2 11 3,3

3 57 17,1

4 90 27

5 79 23,7

6 58 17,4

7 22 6,6

8 12 3,6

ŁĄCZNIE 333 100

Wykres 13. Procentowy rozkład poprawnych odpowiedzi wśród ogółu badanych.

0,6% 0,6%

3,3%

17,1%

27,0%

23,7%

17,4%

6,6%

3,6%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Liczba poprawnie udzielonych odpowiedzi

0 1 2 3 4 5 6 7 8


51

Jak widać w ogólnym zestawieniu, w większości pytań występuje spore podobieństwo

co do proporcji udzielanych odpowiedzi pomiędzy naszym badaniem a Centrum

Cyfrowego. Opinie wśród studentów, doktorantów i pracowników naukowo-

dydaktycznych wychylają się jednak ku jeszcze bardziej restrykcyjnej wizji prawa

autorskiego w Polsce. Prawie we wszystkich odpowiedziach widzimy, że odsetek

stanowisk o nielegalności danych aktywności jest nieco wyższy, niż w wynikach

ogólnopolskiego badania internautów opracowanych przez Centrum Cyfrowe.

Zastanawiające jest, co ma wpływ na właśnie taki obraz rzeczywistości wśród tej

grupy.

Poniżej przyjrzymy się bliżej poszczególnym stwierdzeniom z tego pytania.

1) (Legalne jest gdy) Tomasz ściąga filmy z serwisu chomikuj.pl –

stwierdzenie p r a w d z i w e.

Tabela 15. Rozkład odpowiedzi na pytanie o legalność ściągania filmów z Chomikuj.pl.

Pytanie to sprawiło sporą trudność ankietowanym, bowiem powszechna opinia

o nielegalności treści pobieranych z tego rodzaju serwisów hostingowych jest błędna.

Nieprawidłowej odpowiedzi udzieliła większość respondentów (46,4%).

Jak widać, grupę, która udzieliła najwięcej błędnych odpowiedzi, stanowią

pracownicy naukowo-dydaktyczni. Prawie 64% z nich uznało ściąganie filmów

z serwisu Chomikuj.pl za nielegalne. Dla porównania, takiej odpowiedzi udzieliło 38%

doktorantów i 44% studentów. Doktoranci okazali się jednak najmniej zdecydowani.

Odpowiedzi tej grupy rozmieściły się dosyć symetrycznie (odpowiedź „prawda” –

7 osób, „fałsz” - 8 osób, „nie wiem” - 6 osób). Stosunkowo spory odsetek osób

w każdej grupie wybrał opcję „nie wiem”.

LEGALNE NIELEGALNE NIE WIEM ŁĄCZNIE

N % N % N % N

STUDENT 105 40,1 115 43,9 42 16,0 262

DOKTORANT 7 33,3 8 38,1 6 28,6 21

PRACOWNIK NAUKOWY

12 25,5 30 63,8 5 10,6 47

ŁĄCZNIE 124 37,6 153 46,4 53 16,1 330


52

2) (Legalne jest gdy) Jan zrobił kopię posiadanej płyty CD z serialem

i rozdał ją kolegom z pracy - stwierdzenie p r a w d z i w e.

Tabela 16. Rozkład odpowiedzi na pytanie o legalność rozprowadzenia wśród kolegów kopii płyty

CD.


N % N % N % N

STUDENT 38 14,4 212 80,6 13 4,9 263

DOKTORANT 7 33,3 12 57,1 2 9,5 21

PRACOWNIK

NAUKOWY 7 14,9 37 78,7 3 6,4 47

ŁĄCZNIE 52 15,7 261 78,9 18 5,4 331

Zdecydowana większość respondentów nie udzieliła poprawnej odpowiedzi.

Studenci, tak jak wykładowcy, w około 80% udzielili odpowiedzi błędnej. Tylko 15,7%

ogółu badanych przyznało, iż jest to czynność legalna26.

3) (Legalne jest gdy) Mateusz ściąga filmy z sieci, wypala je na płytach,

a potem sprzedaje na ulicznym straganie – stwierdzenie

f a ł s z y w e .

Tabela 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie o legalność sprzedawania wypalonych przez siebie płyt

CD.


N % N % N % N

STUDENT 4 1,5 257 98,1 1 0,4 262

DOKTORANT 0 0 21 100 0 0 21

PRACOWNIK NAUKOWY

2 4,3 45 95,7 0 0 47

ŁĄCZNIE 4 1,8 323 97,9 1 0,3 330

Nielegalność powyższej sytuacji prawie jednomyślnie została potwierdzona

przez wszystkie kategorie respondentów (97,9%). Zgodnie z przewidywaniami,

26 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Art. 23 i 23¹ http://isap.sejm.gov.pl/Download;jsessionid=D9F6CD7E2E562B276DB55D8C55CA4383?id=WDU19940240083&type=3 [dostęp 23.06.2014]


53

respondenci świadomi byli nielegalności rozpowszechniania materiałów chronionych

prawem autorskim w celach zarobkowych. Najlepiej poradzili sobie jednak

przebadani doktoranci, gdyż żaden z nich nie pomylił się przy udzielaniu odpowiedzi.

Zobrazowana sytuacja nie sprawiły badanym trudności, co przełożyło się na niski

poziom ogólnej niepewności, 0,3% ogółu było za odpowiedzią „nie wiem”.

4) (Legalne jest gdy) Ewa używa serwisu torrentowego do pobierania

filmów na swój komputer, pozwala też innym użytkownikom

serwisu na pobieranie filmów od niej – stwierdzenie f a ł s z y w e.

Tabela 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie o legalność pobierania filmów z serwisu torrentowego.


N % N % N % N

STUDENT 33 12,6 193 73,7 36 13,7 262

DOKTORANT 2 9,5 15 71,4 4 19 21

PRACOWNIK NAUKOWY

3 6,4 24 51,1 20 42,6 47

ŁĄCZNIE 38 11,5 232 70,3 60 18,2 330

Prawidłowa odpowiedź na to pytanie wystąpiła wśród większości studentów

i doktorantów w porównywalnej liczbie - ponad 70% w obu grupach. Jak widzimy

w poniższej tabeli, nieznacznie ponad połowa pracowników odpowiedziała zgodnie

z prawdą (51,1%). Korzystanie z serwisów torrentowych wprowadziło jednak wielu

spośród nich w stan niepewności. Na odpowiedź „nie wiem” zdecydowała się

niespełna połowa tej grupy respondentów (42,6%, czyli 20 osób). Zdecydowanie

mniej wątpliwości w ocenie legalności tego zachowania mieli studenci i doktoranci.

Stwierdzenie, któremu się teraz bliżej przyjrzeliśmy, mogło jednak sprawić badanym

trudność. Podczas części rozmów badacze odnieśli wrażenie, że pytany nie wiedział,

czym w istocie jest „serwis torrentowy” 27 . Równocześnie nie jesteśmy w stanie

27 W obrębie serwisów torrentowych dochodzi do wymiany plików pomiędzy jego użytkownikami. Użytkownik w czasie pobierania wysyła równocześnie fragmenty pliku innym użytkownikom oraz automatycznie udostępnia je innym.


54

stwierdzić, czy taką wiedzę posiadali studenci oraz doktoranci, gdyż w ich przypadku

zastosowaliśmy technikę ankiety audytoryjnej, a nie bezpośredniego wywiadu

kwestionariuszowego. Odsetki poprawnie udzielonych odpowiedzi pozwalają jednak

przypuszczać, że respondenci, z którymi nie mieliśmy osobistego kontaktu lepiej

orientowali się w zasadach działania serwisów torrentowych.

5) (Legalne jest gdy) Agnieszka skserowała całą książkę, którą

wypożyczyła z biblioteki – stwierdzenie p r a w d z i w e.

Tabela 19. Rozkład odpowiedzi na pytanie o legalność skserowania książki wypożyczonej

z biblioteki.


N % N % N % N

STUDENT 122 46,7 109 41,8 30 11,5 261

DOKTORANT 6 28,6 13 59,1 3 13,6 22

PRACOWNIK NAUKOWY

11 23,9 29 63,0 6 13 46

ŁĄCZNIE 139 42,2 151 45,9 39 11,9 328

Podobnie, jak w stwierdzeniu poprzednim, tak i tu mamy największy odsetek

błędnych odpowiedzi wśród pracowników naukowo-dydaktycznych (63%). Najwięcej

prawidłowych odpowiedzi wystąpiło natomiast wśród studentów (47%), choć,

jak widać, jedynie około 5% mniej z nich odpowiedziało błędnie. Niezdecydowanie

we wszystkich grupach utrzymuje się na podobnym poziomie.

Przy tym pytaniu warto zauważyć, że nie chodziło o podejmowane przez badanych

takiego działania, ale o przekonanie czy dana czynność jest legalna lub nie. Jak można

się domyślać, uznawanie czegoś za nielegalne nie wyklucza podejmowania takiego

działania w rzeczywistości. Z doświadczeń akademickich, zwłaszcza studenckich,

wiemy, że kserowanie książek jest powszechne, a czasem nawet konieczne, aby móc

przygotować się na zajęcia (chociaż trzeba przyznać, że rzadko kiedy występuje

konieczność skserowania całej książki, raczej tylko fragmentów). W tym miejscu

można po raz kolejny przywołać raport z badań Danielewicza i Tarkowskiego,

gdzie wyraźnie potwierdza się, że uznawanie czegoś za nielegalne/nieuczciwe

nie pokrywa się z niepodejmowaniem takiego przedsięwzięcia. Jak zostało to trafnie


55

ujęte w owym raporcie, jako społeczeństwo doświadczamy zderzenia logiki

wyznawanych wartości wypracowanych w epoce industrialnej z logiką

codziennych praktyk, które są produktem czasów Sieci28.

6) (Legalne jest gdy) Marta sprzedała na Allegro oryginalną

zakupioną wcześniej płytę z filmem – stwierdzenie p r a w d z i w e.

Tabela 20. Rozkład odpowiedzi na pytanie o legalność sprzedaży na Allegro oryginalnej płyty.


N % N % N % N

STUDENT 223 84,8 19 7,2 20 7,6 262

DOKTORANT 18 85,7 3 14,3 0 0 21

PRACOWNIK NAUKOWY

41 87,2 2 4,3 4 8,5 47

ŁĄCZNIE 282 85,2 24 7,3 24 7,3 330

Jak wykazują zaprezentowane w tabeli dane, co najmniej 85% w każdej z grup

odpowiedziało prawidłowo. Portal allegro.pl jest obecnie jedną

z najpopularniejszych stron internetowych tego typu29, a zakupy w sieci stają się

nieodłącznym elementem życia Polaków, co może mieć wpływ na świadomość

dotyczącą sprzedaży oryginalnych produktów przez jego użytkowników.

Przeświadczenie o nielegalności tej sytuacji reprezentuje 7,3% ogółu, tyle samo zaś

wykazało swoją niepewność wybierając odpowiedź „nie wiem”.

28 M. Danielewicz, A. Tarkowski (dz. cyt.), s. 42. 29 Świadczyć mogą o tym dane dotyczące liczby odsłon tej strony, które w 2013 roku wynosiły średnio około 2,5 mld. Dane za: http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/tablica-pl-rekordowo-popularna-allegro-pl-traci-odslony-i-czas (Dostęp: 4.06.2014).


56

7) (Legalne jest gdy) Krystyna udostępnia publicznie na Chomikuj.pl

swoją kolekcję albumów muzycznych – stwierdzenie f a ł s z y w e.

Tabela 21. Rozkład odpowiedzi na pytanie o legalność publicznego udostępnienia swojej kolekcji

albumów na Chomikuj.pl.


N % N % N % N

STUDENT 77 29,3 139 52,9 47 17,9 263

DOKTORANT 3 14,3 14 66,7 4 19 21

PRACOWNIK NAUKOWY

7 14,9 29 61,7 11 23,4 47

ŁĄCZNIE 87 26,3 182 55 62 18,7 331

Niewiele ponad połowa ogółu ankietowanych odpowiedziała zgodnie z prawdą (55%).

Przy tym pytaniu najciekawsza jednak wydaje się niepewność, która utrzymuje się

na dosyć wysokim poziomie we wszystkich kategoriach respondentów. Odpowiedź

„nie wiem” oscyluje pomiędzy około 18% a 23% wskazań. Jest to interesujące,

gdyż jest ona nieco większa, niż w jednym z wcześniejszych pytań, gdzie pytano

o ściąganie filmów z serwisu Chomikuj.pl.

8) (Legalne jest gdy) Profesor Iksiński przesyła swoim studentom

mailem skany tekstów, których przeczytania wymaga

na prowadzone przez siebie zajęcia – stwierdzenie p r a w d z i w e.

Tabela 22. Rozkład odpowiedzi na pytanie o legalność udostępniania studentom skanów tekstów

przez wykładowcę.


N % N % N % N

STUDENT 177 67,6 49 18,7 36 13,7 262

DOKTORANT 14 66,7 3 14,3 4 19 21

PRACOWNIK NAUKOWY

23 53,5 11 25,6 9 20,9 43

ŁĄCZNIE 214 65,6 63 19,3 49 15 326


57

To pytanie w szczególnym stopniu dotyka codzienności badanej społeczności

uniwersyteckiej. Ponad ¼ wykładowców uznała to działanie za nielegalne,

ale też ponad 1/5 tej grupy nie była pewna swojej odpowiedzi. Najwięcej

prawidłowych wyborów pojawiło się wśród studentów i doktorantów.

Warto wspomnieć, że 5 pracowników naukowo-dydaktycznych i doktorantów, którzy

uznali to działanie za nielegalne, udostępnia studentom teksty obowiązkowych lektur,

a 6 robi to czasami. Zdecydowanie więcej wysyłających materiały wykładowców

i doktorantów jest wśród osób, które uważają to działanie za legalne – w sumie 17

osób udostępnia teksty zawsze lub czasami. Udostępnianie nie musi być jednak

w formie skanu przesłanego mailem, może być więc także w postaci kserokopii

pozostawionej np. w bibliotece.

Ranking mitów

Odsetek błędnie zaklasyfikowanych pod kątem (nie) legalności działań zainspirował

nas do stworzenia rankingu mitów. Ułożyliśmy czynności, o które pytaliśmy badanych

w kolejności od najbardziej błędnie przez nich ocenionych, do tych bardziej zgodnych

z prawdą.

Schemat 1 Ranking mitów na temat legalności działań w Internecie.

80% badanych sądzi, że nielegalne jest rozdanie kolegom z pracy skopiowanej płyty z serialem

46% badanych uważa ściąganie filmu z serwisu chomikuj.pl za nielegalne

46 % badanych uznaje za nielegalne skserowanie książki wypożyczonej z biblioteki

Blisko 30% osób nie ma nic przeciwko udostępnianiu swojej kolekcji muzycznej w serwisie chomikuj.pl.

20% badanych za nielegalne uznaje przesyłanie mailem przez prowadzącego skanów tekstów do przeczytania na zajęcia.


58

Badani nie mieli większego problemu z ocenieniem następujących działań:

97, 9% prawidłowo rozpoznało, że nielegalne jest, gdy Mateusz ściąga filmy

z sieci, wypala je na płytach, a potem sprzedaje je na ulicznym straganie

85,2% zdawało sobie sprawę, że legalne jest, gdy Marta sprzedała na Allegro

oryginalną zakupioną wcześniej płytę z filmem

70,3% wiedziało, że nielegalne jest, gdy Ewa używa serwisu torrentowego do

ściągania filmów na swój komputer, pozwala też innym użytkownikom serwisu

na pobieranie filmów od niej

Jak widać z powyższego zestawienia, stosunkowo najwięcej problemów sprawiały

pytania o legalność kserowania całej książki, o ściąganie filmów z serwisu

Chomikuj.pl oraz o rozdanie wśród kolegów z pracy kopii posiadanej płyty CD.

Co z tego wynika? Wypada powtórzyć to, co stwierdziliśmy na początku rozdziału:

wśród członków społeczności ISNS UW daje się zauważyć duża niepewność

co do legalności pewnych, często spotykanych w codziennym życiu, sytuacji.

Porównanie z wynikami badania przeprowadzonego przez Centrum Cyfrowe pokazało

nam, że nie jest to sytuacja wyjątkowa na tle ogółu społeczeństwa. (Nie)znajomość

prawa wśród studentów, doktorantów i pracowników naukowych ISNS UW tylko

nie wykracza ponad normę. Wyniki ani nie skłaniają więc do zadowolenia,

ani do wpadania w panikę (oczywiście jeśli założymy, że członkowie społeczności

akademickiej nie powinni dysponować nieco wyższą wiedzą na temat prawa

autorskiego niż ogół społeczeństwa).

Ciekawe jest natomiast czy i jeśli tak, to w jakim stopniu (nie) wiedza na temat prawa

autorskiego przekłada się na deklaracje dotyczące publikowania w Internecie

oraz na stosunek do wolnego dostępu. Zajmiemy się tym w następnej części raportu.

Opinie: możliwości i zagrożenia związane z wolnym dostępem

Chcąc zbadać stosunek członków społeczności akademickiej ISNS UW do idei

wolnego dostępu, opracowaliśmy pytanie zawierające sześć opinii, z którymi

respondent mógł się zgodzić bądź nie, mógł także nie zająć stanowiska w danej

kwestii. Przedstawione w pytaniu opinie były następujące:


59

1. udostępniając pracę naukową w Internecie zwiększa się ryzyko jej

splagiatowania;

2. jeżeli komuś zależy na dotarciu do wyników czyjejś pracy naukowej, pójdzie

do biblioteki. Internet nie jest w tym celu potrzebny;

3. artykuły i książki umieszczone w Internecie dają szansę na większą liczbę

cytowań;

4. swobodny dostęp do treści w Internecie stał się istotnym elementem życia

codziennego;

5. darmowy dostęp do prac naukowych jest formą okradania ich autorów;

6. gdyby moja praca naukowa została opublikowana w Internecie

miałabym/miałbym poczucie, że przyczyniam się do upowszechnienia

i rozwoju nauki.

Wykres 14. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie o stosunek do wolnego dostępu.

7,3%

6%

3,6%

2,1%

16,7%

13,6%

33,5%

72,4%

3,6%

1,2%

75,7%

4,8%

59,2%

21,6%

92,8%

96,7%

7,6%

81,6%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Udostępniając pracę naukową w Internecie zwiększasię ryzyko jej splagiatowania

Jeżeli komuś zależy na dotarciu do wyników czyjejśpracy naukowej, pójdzie do biblioteki. Internet nie jest

w tym celu potrzebny

Artykuły i książki umieszczone w Internecie dają szansęna większą liczbę cytowań

Swobodny dostęp do treści w Internecie stał sięistotnym elementem życia codziennego

Darmowy dostęp do prac naukowych jest formąokradania ich autorów

Gdyby moja praca naukowa została opublikowana wInternecie miałabym/miałbym poczucie, że

przyczyniam się do upowszechnienia i rozwoju nauki

Nie mam zdania Nie zgadzam się Zgadzam się


60

Pierwszą obserwacją, która rzuca się w oczy, jest stosunkowo wysoki odsetek osób

uważających, że udostępnienie pracy naukowej w sieci zwiększa ryzyko jej

splagiatowania (tabela 22 na str 54) – wyniósł on niemal 60%. Znaczący jest fakt,

że takie stanowisko wyraża aż ¾ pracowników naukowych (którzy, co oczywiste,

tworzą i publikują najwięcej). Jedynie 11 wykładowców (niecała ¼) nie zgadza się

z tym stwierdzeniem. Deklaracje studentów również wskazują na pewną nieufność

w stosunku do publikowania w Internecie. Choć jest ona mniejsza niż w przypadku

ich wykładowców, istotny odsetek tej kategorii (8%) nie zajął stanowiska w tej

kwestii. Związane jest najprawdopodobniej z tym, że większość studentów nie pisze

własnych prac naukowych i nie musi kłopotać się kwestiami związanymi z ich

ochroną przed plagiatem. Wśród doktorantów odpowiedzi rozłożyły się niemal po

równo, przy czym minimalnie więcej nie zgadza się z twierdzeniem, jakoby

udostępnianie prac naukowych w Internecie wiązało się z większym ryzykiem

plagiatu.

Tabela 23. Rozkład odpowiedzi na pytanie Udostępniając pracę naukową w Internecie zwiększa

się ryzyko jej splagiatowania.

STUDENCI DOKTORANCI

PRACOWNICY NAUKOWI

ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

ZGADZAM SIĘ 152 58 9 40,9 35 74,5 196 59,2

NIE ZGADZAM SIĘ 89 34 11 50 11 23,4 111 33,5

NIE MAM ZDANIA 21 8 2 9,1 1 2,1 24 7,3

ŁĄCZNIE 262 100 22 100 47 100 331 100

Jednocześnie badani na ogół dostrzegają rolę, jaką Internet pełni w obiegu treści

naukowych i zgadzają się, że stał się on ważnym narzędziem promocji swoich

dokonań. Zdecydowana większość respondentów i respondentek zgadza się

z twierdzeniem, jakoby sieć była równie, a może wręcz ważniejszym źródłem

poszukiwania prac naukowych niż tradycyjne biblioteki (Tabela 24 na następnej

stronie)


61

Tabela 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jeżeli komuś zależy na dotarciu do wyników pracy

naukowej, pójdzie do biblioteki. Internet nie jest w tym celu potrzebny.

STUDENCI DOKTORANCI

PRACOWNICY

NAUKOWI ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

ZGADZAM SIĘ 60 22,8 5 21,7 7 14,9 72 21,6

NIE ZGADZAM SIĘ 190 72,2 17 73,9 34 72,3 241 72,4

NIE MAM ZDANIA 13 4,9 1 4,3 6 12,8 20 6

ŁĄCZNIE 263 100 23 100 47 100 333 100

Ogromna większość badanych (92,8%) uważa również, że umieszczenie artykułów

lub książek w Internecie daje szanse na większą liczbę cytowań. Co ciekawe, zgadzają

się z tym zarówno studenci (92,7% odpowiedzi twierdzących), jak i wykładowcy

(93,6%). Twierdzą tak również niemal wszyscy doktoranci (tylko jedna osoba z tej

kategorii jest przeciwna).

Równie powszechna była zgoda co do tego, że swobodny dostęp do Internetu stał się

istotnym elementem życia codziennego (prawie 97% odpowiedzi).

Tabela 25. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie Darmowy dostęp do prac naukowych jest

formą okradania ich autorów.

STUDENCI DOKTORANCI

PRACOWNICY NAUKOWI

ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

ZGADZAM SIĘ 19 7,3 4 18,2 2 4,3 25 7,6

NIE ZGADZAM SIĘ 195 75 13 59,1 41 87,2 249 75,7

NIE MAM ZDANIA 46 17,7 5 22,7 4 8,5 55 16,7

ŁĄCZNIE 260 100 22 100 47 100 329 100

Co jeszcze ciekawsze, ponad ¾ respondentów i respondentek nie zgadza się

z twierdzeniem, jakoby darmowy dostęp do prac naukowych był formą okradania ich

autorów (Tabela 25.). Uważa tak trzech na czterech studentów, niewiele ponad

połowa doktorantów a także, co było dla nas miłym zaskoczeniem, aż 87%

pracowników naukowych. Wynik ten może wynikać ze świadomości realiów

funkcjonowania w świecie naukowym i współpracy z rynkiem wydawniczym, który

w tym przypadku czerpie większe korzyści z publikowania prac niż ich autorzy.


62

Tabela 26. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie Dzięki opublikowaniu moich prac

w Internecie przyczyniam się do upowszechniania i rozwoju nauki.

STUDENCI DOKTORANCI

PRACOWNICY

NAUKOWI ŁĄCZNIE

N % N % N % N %

ZGADZAM SIĘ 210 80,2 16 69,6 45 95,7 271 81,6

NIE ZGADZAM SIĘ 13 5 3 13 0 0 16 4,8

NIE MAM ZDANIA 39 14,9 4 17,4 2 4,3 45 13,6

ŁĄCZNIE 262 100 23 100 47 100 332 100

Podobnie wysoki procent odpowiedzi „zgadzam się” miał miejsce w przypadku

twierdzenia: Gdyby moja praca naukowa została opublikowana w Internecie

miałbym/miałabym poczucie, że przyczyniam się do upowszechnienia i rozwoju

nauki. Opinię tę podziela niemal 82% badanych, przy czym niemal jednogłośni w tej

kwestii byli pracownicy naukowi (45 na 47 osób, jedynie 2 osoby nie miały zdania).

Zestawienie tych wyników z przedstawionym wyżej rozkładem odpowiedzi na pytanie

o to, czy udostępnianie pracy naukowej w sieci wiąże się z większym ryzykiem

plagiatu, pokazuje interesujący paradoks. Okazuje się bowiem, że chociaż większość

respondentów i respondentek zgadza się z opinią mówiącą o większym ryzyku

plagiatu w Internecie, jeszcze większy ich odsetek uważa, że opublikowanie własnej

pracy naukowej w sieci jest czymś dobrym dla świata nauki (a więc, jak można

domniemywać, także dla autora tej pracy). Co więcej, zdecydowana większość

badanych nie zgadza się z tym, że darmowy dostęp do nauki (w tym tekstów

tworzonych przez nich samych) jest formą okradania autorów. Czy te rozbieżności

wynikać mogą z ogólnego charakteru dwóch wymienionych wyżej opinii (o roli sieci

jako narzędzia rozwoju nauki oraz o darmowym dostępie jako formie okradania

autorów tekstów naukowych), które mogły wydawać się abstrakcyjne, bądź budziły

sprzeciw zbytnią generalizacją? Ryzyko plagiatu jest natomiast czymś „namacalnym”,

z którym autorzy prac naukowych muszą się liczyć. Można wysnuć stąd ogólny

wniosek, że członkowie badanej społeczności dostrzegają rolę Internetu

w promocji nauki i przyjmują obecność prac naukowych w sieci jako coś

powszechnego, jednocześnie zdając sobie sprawę z ryzyka, jakie może

wiązać się z publikowaniem w sieci.


63


64

1. Rekomendacje do dalszych badań

Tak jak mamy nadzieję, że zrealizowane przez nas badanie jest dopiero

początkiem do wspólnej dyskusji całego środowiska ISNS UW o ewentualnych

zmianach, tak również po tym etapie prac jesteśmy świadomi, jakie popełniliśmy

błędy i które z wyników warto byłoby uzupełnić o dalsze badania. Chcemy się nimi

podzielić, by stanowiły inspirację dla dalszych działań.

Jedną z zastanawiających nas kwestii jest cel, w jakim studenci wykorzystują

smartphone'y. Wymieniali oni bowiem ten sprzęt elektroniczny jako drugi

w kolejności, którego używają w celach naukowych (26,3% z nich). Co mieli na myśli,

wybierając właśnie tę odpowiedź w podanym kontekście? Warto dodać, że studenci

rzadziej niż inne badane grupy zapisują pliki na stałe na dyskach twardych30. Czy obie

powyższe informacje można połączyć hipotezą o większej swobodzie studentów

w poruszaniu się po Internecie i wykorzystywaniu łatwości ogólnej dostępności

w sieci? Czy w tym sensie smartphone jest dla nich urządzeniem, które mają zawsze

przy sobie i w razie potrzeby posługują się nim w celu pozyskania pewnych danych

„na teraz”, a nie „na zawsze”?

W tym kontekście warto też zadać pytanie o oficjalne i nieoficjalne źródła, w których

studenci poszukują w Internecie. 92% z nich zadeklarowało korzystanie

z nieoficjalnych serwerów udostępniających pliki, co wydawałoby się, stanowi główne

źródło poszukiwanych materiałów naukowych. Porównanie odsetka osób

korzystających z serwisów typu chomikuj.pl z korzystającymi z oficjalnych (legalnych)

repozytoriów i bibliotek cyfrowych, skłania do postawienia pytania czy większa

dostępność legalnych źródeł zawierających materiały naukowe potrzebne studentom

skłoniłaby ich do zaprzestania lub ograniczenia użytkowania tych nielegalnych? Co

musiałyby zawierać lub jak być skonstruowane, by były dla nich użyteczne? Jakie inne

kryteria są dla studentów ważne? Czy jest to choćby wysokie pozycjonowanie danej

strony internetowej w wyszukiwarkach, a więc łatwość ich znalezienia?

30 Patrz podrozdział Preferowana forma tekstów naukowych.


65

Inne wyniki, które sprowokowały nas do zadania kolejnych pytań, to niska

popularność komputerowych programów do analizy danych (zarówno ilościowych,

jak i jakościowych) 31 . Czy wynika to z charakteru badań prowadzonych przez

pracujących w Instytucie naukowców? A może tego typu oprogramowanie wciąż nie

jest czymś powszechnym na polskich uczelniach? Czy wiąże się to z ograniczonymi na

nie funduszami, czy może niskim poczuciem o ich potrzebie u wykładowców, którzy

z kolei układają programy nauczania dla studentów oraz doktorantów? Pełna

odpowiedź na te pytania byłaby możliwa między innymi po zbadaniu, jakie inne

techniki analizy danych są wykorzystywane w pracy badawczej w ISNS UW.

Odnotowaliśmy również interesujące spostrzeżenie o większej pozyskiwanej przez

wykładowców wiedzy od studentów i doktorantów niż odwrotnie o nowinkach

lub trendach technologicznych dotyczących Internetu, mediów elektronicznych

i programów przydatnych w pracy naukowej32. Zastanawiamy się, jaka dokładnie jest

to wiedza. Czy zatem informacje uzyskiwane przez studentów na zajęciach nie są dla

nich nowe, czy w ogóle brakuje ich w procesie nauczania? A czego dowiadują się

wykładowcy? Postawione przez nas w kwestionariuszu pytanie obejmowało szeroki

zakres działań i informacji. Naszą intencją było uzyskanie informacji o nieformalnym

przepływie wiedzy. Nie wiemy zatem, co dokładnie mieli na myśli badani. Warto

byłoby zatem doprecyzować to w kolejnych badaniach.

Wiedza o prawie autorskim wśród badanych grup wydała się dość niska33. Szczególnie

ważnym spostrzeżeniem jest uznanie przez społeczność ISNS UW, że jest ono bardziej

restrykcyjne niż w rzeczywistości. Zastanawia zatem nie tylko fakt słabej znajomości

prawa autorskiego, które dotyka przecież wszystkie te grupy na co dzień, ale również

jego nadrygorystyczne traktowanie.

Warto zastanowić się również nad doktorantami. Z jednej strony liczba osób, które

uczestniczyły w badaniu jest mała (1/3 doktorantów w ISNS UW, jedynie 24 osoby),

co jednocześnie stanowi duże wyzwanie i na co należy zwrócić szczególną uwagę

w przyszłości. Z drugiej wydawać by się mogło, że wpadliśmy w pewną pułapkę i przez

brak ustalonego statusu doktorantów (od dłuższego czasu takie dyskusje toczą się

31 Patrz podrozdział Komputerowe programy do analizy danych. 32 Patrz podrozdział W stronę kultury prefiguratywnej? 33 Patrz podrozdział Znajomość prawa autorskiego.


66

w kontekście reformy szkolnictwa wyższego) umieściliśmy ich pomiędzy studentami

a wykładowcami, co mogło zatrzeć specyfikę tej grupy. Realizacja naszej

rekomendacji stworzenia oddzielnych narzędzi dla każdej z poszczególnych grup

w pewnym zakresie umożliwiłaby dokładniejsze przedstawienie właściwości każdej

z grup.

W tym celu warto przeprowadzić konsultacje ze wszystkimi trzema grupami

społeczności ISNS UW. Ich tematem mogłyby być same wyniki badań, ale również

narzędzia badawcze. Czy wszystkie zawarte w nich kwestie były zrozumiane i czy na

pewno zgodne z naszymi zamierzeniami? Już teraz wiemy, że pewne błędy

w wypełnianiu ankiet powtarzały się. Niektóre z pytań (bądź grup pytań) okazały się

dosyć trudne lub niejasne dla respondentów, choćby pytania filtrujące. W naszych

narzędziach było ich bowiem dość wiele i cechowały się dość dużym stopniem

skomplikowania. Może być to dla nas inspiracją ku jeszcze uważniejszemu

opracowywaniu narzędzi w przyszłości.

Nawiązując do stwierdzenia Gdyby moja praca naukowa została opublikowana

Internecie, miałbym/miałabym poczucie, że przyczyniam się do upowszechnienia

i rozwoju nauki, z którym zgodziło się 82% badanych, uważamy, że zrealizowane

przez Inicjatywę Otwieracz badanie ma wystarczająco duży potencjał, by zostać

powtórzone w innych środowiskach akademickich (instytutach/wydziałach/

uniwersytetach). Traktujemy taką odpowiedźbadanych jako zgodę i niejaką zachętę

do pogłębiania podjętego przez nas tematu.

2. Pomysły na zmiany

Zarówno badanie, jak i inne podejmowane przez Inicjatywę Otwieracz działania,

stały się inspiracją do zaproponowania konkretnych pomysłów na zmiany. Jesteśmy

przekonani, że wynikają one z naszych obserwacji, doświadczenia i zdobytej wiedzy,

a służyłyby całej społeczności ISNS UW.

Przede wszystkim proponujemy stworzenie oficjalnej, aktualnej i dostępnej na stronie

internetowej ISNS UW listy adresów mailowych do wszystkich pracowników

naukowych, z których ci pracownicy korzystają na co dzień. Pomysł na stworzenie

takiej bazy wynika z napotkanych przez nas, a opisywanych już wcześniej problemów.


67

Uważamy, że swobodny dostęp do Internetu na terenie Instytutu jest jednym

z podstawowych warunków, by idea Open Access mogła zagościć choćby w dyskusjach

o potrzebnych w ISNS UW zmianach. Ogólnouniwersytecka bezprzewodowa sieć

internetowa – EDUROAM jest nieosiągalna w Instytucie. Zanim zatem zaczniemy

dyskutować o otwartym dostępie w nauce, miejmy chociaż dostęp do Internetu.

Chcielibyśmy zaproponować również ogólnoinstytutową dyskusję nad otwieraniem

dostępu do prac licencjackich i magisterskich. Czy jako Instytut chcemy tego?

Na jakich warunkach? Jakie wiążą się z tym zagrożenia, a jakie szanse? Tę kwestię

poruszyliśmy podczas debaty podsumowującej badanie34.

Jednym z elementów otwierania naukowych zasobów tworzonych w ISNS UW

mogłoby być stworzenie studenckiej części instytutowego czasopisma naukowego –

Societas/Communitas 35 . Sądzimy, że mogłaby być to dobra (jedna z kilku?)

możliwość do prezentowania wybranych licencjatów i magisterek. Z pewnością jest to

dorobek, którym warto dzielić się ze środowiskiem naukowym i między innymi w ten

sposób budować markę ISNS UWjako ośrodka otwartego, innowacyjnego

i prostudenckiego.

Warto rozpocząć również dyskusję o stworzeniu elektronicznego repozytorium

publikacji pracowników naukowych ISNS UW. Proponujemy formę bazy oficjalnie

dostępnych w Internecie materiałów i udostępnienie jej na stronie internetowej

Instytutu. Pewne działania w tym kierunku zostały już podjęte. Trwają bowiem prace

nad udostępnieniem archiwalnych numerów czasopisma Societas/Communitas.

W Internecie są już również dostępne niektóre publikacje wykładowców. Potrzeba

jednak ich uporządkowania i odpowiedniego zaprezentowania.

By ułatwić wykładowcom udostępnianie materiałów naukowych studentom, cennym

byłoby przedstawienie prostej instrukcji, w jaki sposób legalnie i sprawnie mogą to

zrobić. Już stosowane przez niektórych pracowników naukowych, a więc sprawdzone

praktyki (choćby dedykowana przedmiotowi lub wykładowcy skrzynka mailowa,

strona internetowa lub blog prowadzącego, gdzie umieszcza on zahasłowane

34 Patrz podrozdział Najważniejsze myśli i pomysły ze spotkania. 35 Ten pomysł został zaproponowany przez jednego z wykładowców.


68

materiały lub udostępniany studentom z danych grup zajęciowych dropbox) mogą być

dla pozostałych bezpośrednią inspiracją.

Rekomendujemy również organizację szkoleń o prawie autorskim w kontekście nauki

dla wszystkich trzech grup – studentów, doktorantów i wykładowców. Z własnego

doświadczenia wiemy, że dopiero zdobyta wiedza w tym zakresie uświadomiła nam jej

istotę i ogromne możliwości do działania na rzecz całej społeczności, ale również

w naukowym życiu każdej i każdego z nas z osobna.

Ostatnią z naszych propozycji do działania jest stworzenie na stronie internetowej

ISNS UW oraz Inicjatywy Otwieracz polecanych przez nas serwisów/blogów/stron

www poświęconych nauce. Taka lista może pomóc poznać serwisy dedykowane

obiegowi treści w nauce i być początkiem do dalszych poszukiwań oraz włączenia się

w tę sieciową dyskusję. Jesteśmy zdania, że Internet jest niewystarczająco

wykorzystany jako platforma wymiany myśli chociażby przez społeczność ISNS UW.

Jesteśmy świadomi, że wiele z tych zmian wymaga dużo pracy. Inne natomiast

powinny być stosunkowo łatwe w realizacji. Co jednak najważniejsze – wszystkie

pomysły, co ponownie podkreślamy, są podbudowane badaniami (a zatem głosami

całej społeczności ISNS UW) oraz naszymi doświadczeniami. Bez względu zatem

na wymagane nakłady pracy jesteśmy przekonani o potrzebie ich wprowadzenia.


69


70

1. Relacja

Przy okazji prezentacji naszych wyników, zależało nam, by poruszyć temat Open

Access podczas debaty w macierzystej uczelni większości zespołu - w Instytucie

Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Ściany Instytutu

zostały obwieszone plakatami, powstało wydarzenie na Facebooku, umieszczona

informacja na stronie ISNS UW, a wszystkim wykładowcom wręczono osobiście

lub przekazano zaproszenia. Staraliśmy się wykorzystać jak najwięcej kanałów

promocji wydarzenia, co niestety nie przełożyło się na obecność wykładowców,

doktorantów i studentów.

Spotkanie zostało ustalone na 9. czerwca 2014 roku. Trwało około trzech godzin.

Do tematyki Open Access wprowadziła nas Marta Sienkiewicz 36 . Opowiedziała

o Akademickiej Wiośnie, która zapoczątkowała ruch „otwierania nauki” na całym

świecie. Polski głos w tej dyskusji wyrażony został na stronie: otwartymandat.pl.

Opisane zostały zalety otwartego dostępu zarówno dla studentów, doktorantów,

wykładowców, jak i całego systemu uczelni wyższych. Wspomniane zostały serwisy,

w których już teraz możemy znaleźć udostępnione pozycje naukowe (w Polsce

to np. Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych RCIN czy Biblioteka Otwartej

Nauki BON). Spis repozytoriów możemy znaleźć na stronie organizacji

OpenDOAR37, ale również Inicjatywy Otwieracz38.

Jako punkt wyjścia do prezentacji wyników wskazane zostały mity, z którymi

próbujemy się rozprawić. W nieco uproszczonej wersji brzmią one następująco:

1) Swobodny dostęp do treści w sieci wiąże się ze zwiększonym ryzykiem

plagiatu - jest wręcz przeciwnie, gdy wszystko znajduje się w sieci, łatwiej wykryć

oszustwo

2) Na otwartym publikowaniu nie da się zarobić – a czy tworzenie prac

naukowych kiedykolwiek było motywowane jedynie chęcią zarobku?

36 https://www.dropbox.com/s/jhelgwy7xrzafx6/Prezentacja%20Open%20Access%20-%20mo%C5%BCesz%20to%20zrobi%C4%87%20lepiej%20ni%C5%BC%20chomik.odp 37 http://www.opendoar.org/countrylist.php?cContinent=Europe#Poland 38 http://inicjatywaotwieracz.wordpress.com/category/open-accessowe-gratisy/


71

3) Publikowanie w otwartym dostępie pozbawia autora praw autorskich –

to raczej wydawnictwa przejmują prawa autorskie, wykorzystując powszechną słabą

znajomość umów. Autorzy przekazują wiele swoich praw na rzecz wydawnictw.

Następną częścią spotkania było omówienie wyników badania Nowe technologie

i prawo autorskie w ISNS UW, którą poprowadziła Natalia Hoffman. Pokrótce goście

dowiedzieli się, jak wyglądał cały proces badawczy, próba oraz kwestionariusz.

Jesteśmy dumni z liczby przeprowadzonych wywiadów z wykładowcami,

przypomnijmy: 47 spośród 59, na co uwagę zwrócili również nasi goście. Żałujemy

tylko, że liczba wywiadów nie przełożyła się na uczestnictwo większej liczby

respondentów w naszym spotkaniu. Wyciągnęliśmy najważniejsze i najciekawsze

dla nas wnioski, które zaprezentowane zostały w specjalnie na tę okazję

uatrakcyjnionej wersji, stworzonej przez Martę Sienkiewicz39.

Debatę poprowadzili Natalia Hoffman oraz Adam Sielatycki. Niestety nie dotarli

do nas profesor Barbara Fatyga, opiekunka koła oraz dr Alek Tarkowski z Centrum

Cyfrowego, którzy mieli brać udział w debacie. Ostatecznie dyskutowali:

dr hab. Mirosław Filiciak (SWPS)

Klaudia Grabowska (Centrum Cyfrowe)

Ewa Majdecka (liderka Inicjatywy Otwieracz)

2. Najważniejsze myśli i pomysły ze spotkania

Na poziomie idei Open Access jest sprawą raczej oczywistą, że wszyscy chcemy

łatwiejszego i darmowego dostępu do materiałów naukowych. Problem zaczyna się

na poziomie praktycznym, gdzie w grę wkracza rynek wydawniczy. Jak pogodzić tak

opozycyjne grupy interesu?

Klaudia Grabowska zauważyła, że nie ma dowodów na to, że opublikowanie książki

w Internecie negatywnie wpływa na jej sprzedaż. Są to dwie różne kultury czytania,

które są inaczej motywowane. Udostępnienie utworu w sieci może mu nawet pomóc,

39 http://prezi.com/zkpa0ooauzqh/?utm_campaign=share&utm_medium=copy


72

czytelnik dzięki temu wie, co kupuje. Może w ten sposób wydawcy staliby się nawet

sojusznikami idei Open Access. Co więcej, wszyscy wiemy, jak wyglądają pliki

np. na stronie Chomikuj.pl: poszatkowane, niewyraźne, urwane. Promocja otwartego

dostępu ma nam uzmysłowić, że autor może decydować o postaci w jakiej ukaże się

jego utwór w sieci. Grabowska tłumaczyła także skąd złudne przekonanie naukowców

„o rosnącej liczbie plagiatów”. Wynika ono z obawy przed utratą kontroli

nad utworami oraz nieznajomością cyfrowego świata.

Mirosław Filiciak zwrócił uwagę, że jeżeli książka dostanie odpowiednie

finansowanie, wydawca godzi się na jej udostępnienie w sieci, bo dystrybuujemy

publiczne środki z grantów. Medioznawca widzi tu dużą rolę instytucji rządowych,

które mogłyby sponsorować Open Access. Co więcej, (i tu akcent optymistyczny)

wszystko zmierza właśnie w tym kierunku. Open Access zwiększa transparentność

procesów naukowych i publikacji, a także zmniejsza dysproporcje pomiędzy

naukowcami z krajów centralnych i peryferyjnych. Repozytoria pełnią także funkcję

kuratorską - przyjmują treści już przefiltrowane, sprawdzone. Nie da się ukryć,

że w świecie akademickim wymiana tekstów dokonuje się już od dawna i to przez

oficjalne serwisy, platformy. Trzeba tylko o nich wiedzieć. Przywołany został także

przykład prestiżowych zachodnich czasopism, w których za publikację płaci autor.

Czy jesteśmy w stanie wyobrazić sobie taką sytuację w Polsce?

Ewa Majdecka mówiła o naszym własnym podwórku, ISNS UW, w którym niemal

niemożliwy jest wgląd w napisane i ocenione już prace licencjackie czy magisterskie

absolwentów. Czy w ten sposób nie zabiera się nam możliwości wkładu w naukę?

Dlaczego zakładamy, że nie ma dobrych prac licencjackich czy magisterskich, które

warte są opublikowania? A nawet jeśli nie wszystko poszło po naszej myśli,

czy naprawdę wolimy by nasze prace zamykano w dalekich i nieosiągalnych

archiwach? Można przecież korzystać z samych zbiorów danych. Należy się także

zastanowić czy takie rozwiązanie, w dalszej perspektywie, nie podniosłoby poziomu

tych prac z uwagi m.in. na większą odpowiedzialność, z jaką musielibyśmy się my –

studenci, ale też promotorzy mierzyć.


73

Pamiętajmy również o zagrożeniach związanych z otwartym dostępem. Przede

wszystkim, co zauważył jeden z obecnych na sali wykładowców, dr Mariusz

Piotrowski, rośnie obawa przed spadkiem poziomu jakości tekstów humanistycznych.

Istnieje też problem z recenzentami. W jaki sposób będą oni opłacani? Czy możliwe są

rzetelne, ale i darmowe recenzje naukowych publikacji?

Profesor Nina Kraśko na potwierdzenie mitu o utracie możliwości wzbogacenia się,

dodała, że nie zna naukowca, który zarabiałby na swoich naukowych publikacjach.

Rezultatem zrealizowanego przez nas badania i podsumowania powinna być

dyskusja nad sensem wprowadzenia Open Access w ramy systemu szkolnictwa

wyższego, a przynajmniej Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu

Warszawskiego40. Zależy nam – Inicjatywie Otwieracz by zalety i ogromne możliwości

otwartej nauki dostrzegli zarówno wykładowcy, jak i studenci. Jak się bowiem okazuje

także wielu młodych akademików nie rozumie, czym jest Open Access i czemu ma

służyć. Uważamy, że jest to nasza wspólna sprawa, do której mamy nadzieję,

choć trochę się przysłużyliśmy.

40 Patrz podrozdział Pomysły na zmiany.


74

raport z badań - nowe techonologie i prawo autorskie w isns uw

Education