ranosredwovekovna ostava gvozdenih · pdf fileno, tako da saznawa o wegovoj povesti po~ivaju...

131

I U Rujkovcu, selu u Jablani~kom okrugu na juguSrbije, na oko 50 kilometara jugozapadno od Ni{a,

nalazi se jedno od brojnih utvr|enih visinskihnalazi{ta tog kraja. Utvrda, danas poznata pod in-dikativnim toponimima Gradi{te, Crkvi{te iKaqaja, svoj zna~aj je imala pre svega u za{titi vi-{evekovnih komunikacija i dugo eksploatisanihrudarskih revira. Stoga ne ~udi {to su na lokali-tetu prepoznati tragovi iz razli~itih epoha, od an-tike, preko ranovizantijskog doba do sredweg veka.1

Nalazi{te do sada nije sistematski istraìva-no, tako da saznawa o wegovoj povesti po~ivaju nauvidu u slu~ajne nalaze, pre svega numizmati~ke,

koji se niù od novca cara Valerijana I (253–260)

do romejskog vladara Justina II (565–578). Izuzetani za daqa razmatrawa posebno vaàn nalaz pred-

stavqa folis otkovan za cara Lava VI (886–912),

koji svedo~i o obnovi ìvota na Gradi{tu krajem9. i po~etkom 10. veka.2

II Osim numizmati~kih nalaza, poznat je i sa-dràj jedne, uvereni smo, rasturene ostave. Porednekoliko gvozdenih alatki, iz we gotovo sigurnopoti~u i ~etiri kovane uzengije, koje su nedavnopublikovane (Sl. 1.5–8).3 Ovom prilikom, pred-stavi}emo celokupan sadràj ostave iz Rujkovca4,

RANOSREDWOVEKOVNA OSTAVAGVOZDENIH PREDMETA IZ RUJKOVCA

I SLI^NI NALAZI SA PODRU^JACENTRALNOG BALKANA

IVAN BUGARSKI, Arheolo{ki institut, Beograd

VUJADIN IVANI[EVI], Arheolo{ki institut, Beograd

UDK: 904:631.3(497.11)"09/10" ; 902.01(497.11)"09/10" DOI: 10.2298/STA1363131B

Originalni nau~ni ~lanak

e-mail: [email protected]

Primqeno: 17. februar 2013. Prihva}eno: 23. april 2013.

Apstrakt. – U radu se objavquje skupni nalaz, najverovatnije ostava gvozdenih predmeta sa vi{eslojnog lokalitetaGradi{te u Rujkovcu, na jugu Srbije. Ostava, koja se sastoji od ~etiri uzengije i isto toliko poqoprivrednih alatki,

analizirana je u svetlu sli~nih nalaza sa prostora centralnog Balkana. Na osnovu tipolo{ki osetqivih predmeta,

rujkova~ku i jo{ neke od ovih ostava mogu}e je datovati u drugu polovinu 10. i prvu polovinu 11. veka.

Na{a ostava je jedna od dve koje pokazuju jasan vojni karakter. Prete`na zastupqenost poqoprivrednog alatau ostalim ostavama ukazuje na poja~an razvoj ove grane privrede u doba ranog sredweg veka na tlu centralnog Balkana.

Ostave sa tog prostora, verovatno vizantijske provenijencije, u celini su mla|e nego dobro prou~enisli~ni skupni nalazi iz isto~ne i sredwe Evrope.

Kqu~ne re~i. – Rujkovac, rani sredwi vek, ostava, gvo`|e, uzengije, oru|e, poqoprivreda.

1 Ivani{evi}, Stamenkovi} 2010, 60.2 Ivani{evi}, Stamenkovi} 2010, 60.3 Ivani{evi}, Bugarski 2012, 138–140; Bugarski 2013. 4 Nakon obrade, svi slu~ajni nalazi iz Rujkovca bi}e pre-

dati Narodnom muzeju u Leskovcu.

* ^lanak je nastao kao rezultat rada na projektu Procesi urbanizacije i razvoja sredwovekovnog dru{tva Ministarstva prosvete,

nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije (br. 177021).

BUGARSKI, IVANI[EVI], Ranosredwovekovna ostava gvozdenih predmeta… (131–152)

i sagledati je u svetlu sli~nih nalaza, prevashodnoiz sredi{weg dela Balkanskog poluostrva. Uzengi-je ne}e biti ponovo razmatrane do detaqa, ali }e-mo, budu}i da predstavqaju tipolo{ki najosetqi-vije predmete iz Rujkovca, u daqem tekstu saètoponoviti na{e zakqu~ke. Od oru|a iz ostave, inte-resantnije nalaze predstavqaju kramp-sekira i bu-

dak, a na|eni su i jedna kosa i omawi raonik (Sl.1.1–4). Kramp-sekira je duga~ka 34 cm, od ~ega jeduìna radne povr{ine krampa 18 cm, a sekirice12 cm. Unutra{wi pre~nik rupe za dràqu je 3,5 cm.

Najve}a {irina radne povr{ine krampa, izmerenana raskovanom vrhu oru|a, iznosi 7,5 cm, dok je vi-sina se~iva sekire na suprotnom kraju alatke 5 cm.

STARINAR LXIII/2013

132

Sl. 1. Ostava iz Rujkovca (crteì: M. Risti}, A. Suboti})

Fig. 1. The Rujkovac hoard (drawings: M. Risti}, A. Suboti})


Sli~na vi{enamenska oru|a kori{}ena su udoba antike za razne poslove, u zemqoradwi, {u-marstvu, ali i u rudnicima. Te alatke su bile po-znate pod nazivima securis dolabrata i dolabra, akopa~ke i rudarske varijante, koje se odlikuju na-dole povijenom radnom povr{inom krampa – ba{kao i na{ nalaz – zvali su se dolabra fossoria.5 Pri-padaju klasi L1 Joahima Heninga.6 Poznat je niznalaza iz ranovizantijskog perioda7, a u neizme-wenom obliku pojavquju se i kasnije tokom sred-weg veka.8

Druga alatka iz Rujkovca je donekle sli~nogizgleda, ali sasvim druga~ije namene. Ima pro{i-renu radnu povr{inu, ja~e raskovanu i zbog togao{te}enu, koja je tako|e povijena nadole. U funk-cionalnom smislu, ta forma odgovara {irem bu-daku. Naspramna radna povr{ina je oblikovanasli~no kao sekira prve alatke, ali je mawa. Ukup-na duìna ove alatke iznosi 33 cm, od ~ega 22 cmotpada na budak, a svega 7 cm na drugu radnu povr-{inu. Rupa za dràqu je nagla{ena deltoidnimoja~awima sa strana i istog je pre~nika kao nakrampu-sekiri. Najve}a {irina budaka na rasko-vanom vrhu iznosila je 11 cm, a sada je, mo`da zbogkorozije a mo`da i od upotrebe, jedan ugao radnepovr{ine o{te}en. Uop{te, ta strana alatke delu-je dosta slabo, pa je mo`da i zbog toga pretrpelao{te}ewe. Visina suprotne radne povr{ine je tek4,5 cm.

Ovakva alatka mogla je da se koristi pre svegau poqoprivredi. U vreme antike budaci su pred-stavqali ~est zemqoradni~ki alat, a wihove broj-ne varijante mogu da se dovedu u vezu s kvalitetomzemqe za ~iju su obradu bivali nameweni. Na{ na-laz podse}a na budake tipa IIIS po tipologiji Iva-ne Popovi}, tj. na trnokop ~iji su sekirasti zavr-{etak i dràqa bili pod uglom u odnosu na glavnuradnu povr{inu.9 Po{to je „brid“ sekirastog delarujkova~kog budaka zatupqen, on ne moè da se opre-deli kao sekirica. Zbog toga bi nalazi Heningoveklase K8 (Hacken mit Axtschneide) mo`da predstav-qali tek formalne analogije. Uz to, autor navodi datakvih nalaza nema u ranosredwovekovnim celi-nama.10 Sli~an budak, datovan u vreme 14–15. veka,

poti~e iz Petrusa.11

Tre}u alatku predstavqa kra}a kosa. Duìnawenog, pri vrhu blago zakrivqenog, jednoseklog se-~iva iznosi 30 cm. Tupa strana se suàva sa 0,7 cmkod spoja sa nosa~em alatke na 0,1 cm na vrhu radnepovr{ine. Nosa~ kose, duìne 7 cm, pravougaonog

je preseka, debqine 1 cm, i savija se u kratak kli-nasti trn (2 cm) koji je ulazio u dràqu. Po svojimtipolo{kim karakteristikama, kosa iz Rujkovcapripada klasi I5 Joahima Heninga. Takvo oru|espada u kose s kratkom dr{kom (Kurzstielsense) ipredstavqa ~est nalaz u ranosredwovekovnim kon-tekstima.12

Posledwi nalaz iz rasturene ostave je maliraonik, ~ija je trouglasta radna povr{ina spoqablago profilisana uspravnim centralnim rebrom,

dok je unutra{wa strana ravna. ̂ itava radna povr-{ina je blago povijena nadole. Nasuprot wenog vrha,

savijawem trake gvo`|a formirano je trapezastoleì{te drvenog dela konstrukcije pluga. Ukupnavisina raonika je 16 cm, od ~ega je visina leì{ta4,5 cm. Leì{te je {iroko 6,5 cm, a radna povr-{ina se od 8 cm {irine ispod tog tulca pravilnosuàva u {pic. Na{ nalaz pripada Heningovojklasi A3, ~iji predstavnici bez jasnijeg arheolo-{kog konteksta ne mogu da dobiju uà datovawa.13

Ve} iz prethodnog teksta jasno proisti~e dajednom postignuta uspe{na forma utilitarnihpredmeta, kao {to je oru|e, traje dugo, u mnogim slu-~ajevima sve do dana{wih dana. Zbog toga je te{koprecizno datovati sli~ne ostave u kojima nema ka-rakteristi~nijih predmeta. Da se ne raspolaènalazima uzengija, sa istim upitanostima bismose suo~ili i u slu~aju rujkova~kog skupa gvozdenihpredmeta.

Ipak, zajedno sa alatkama na|eni su i karakte-risti~ni kovani stremeni kru{kolikog oblika,

kratkih u{ica za remen i {irokih upori{nihplo~a, kakvi su u vreme 10. i 11. veka najpoznatijisa dobro datovanih staroma|arskih nalazi{ta,

pre svega nekropola. Grupa centralnobalkanskihpredmeta, me|utim, ukazuje i na ovda{wu produk-ciju takvih uzengija. Na osnovu rujova~kih i ne-kih drugih va`nih nalaza, koji }e biti spomenuti,

5 Popovi} 1988, 58; [pehar 2007, 75–76, Sl. 38, T. XIII/152.6 Henning 1987, 80–81, Taf. 52/1–15.7 e.g. Ivani{evi}, [pehar 2006, 145, Fig. 6/4; [pehar 2010, 97,

Kat. br. 392, T. XXI/392.8 Cf. Manojlovi}-Nikoli} 2010, 62, Kat. br. 96, 98.9 Popovi} 1988, 36–38, T. II/1.10 Henning 1987, 80–81, Taf. 53/1–10.11 Manojlovi}-Nikoli} 2010, 35, Kat. br. 42.12 Henning 1987, 92, Taf. 45/13, 15.13 Henning 1987, 48–57, Taf. 19.

STARINAR LXIII/2013

133


zakqu~ili smo da su se u drugoj polovini 10. i pr-voj polovini 11. veka gvozdeni stremeni ma|arskogtipa pravili i u Vizantiji.14 O tome }e biti re~ii u zakqu~ku ovog rada.

III Najpoznatija sli~na ostava iz okruèwa po-ti~e iz Streèva kod Bitoqa u Makedoniji. Na|enaje u blizini bazilike u ranovizantijskom nasequ

pokraj utvr|ewa. Sastoji se od 18 uzengija, od kojih17 u potpunosti odgovaraju rujkova~kim, tri parakowskih `vala, dva kqu~a, dva svrdla, harpuna,

mistrije, motike, srpa, dleta, ~eki}a i procesij-skog krsta (Sl. 2, 3).15 Kad je re~ o pojedinim koma-dima oru|a, motika je opredeqena u Heningovuklasu K5, a srp u klasu H5.16

STARINAR LXIII/2013

134

Sl. 2. Ostava iz Streèva (prema: Janakievski 1980, T. 1–7)

Fig. 2. The Streèvo hoard (after Janakievski 1980, T. 1–7)


O ostavi iz Streèva pisano je u vi{e navrata,

a najispravnije ju je sagledao bugarski arheologValerij Jotov.17 Sr` neslagawa autora bila je u da-tovawu nesvakida{weg ansambla nalaza, gde je naj-ve}u zabunu pravila jedna uzengija ranoavarskogtipa. U skorije vreme18 detaqnije smo se posvetili

STARINAR LXIII/2013

135

14 Ivani{evi}, Bugarski 2012, 138–140; Bugarski 2013.15 Janakievski 1980.16 Curta 2011, 331, Cat. No. 77.17 Çotov 2004, 140–142; Çotov 2007.18 Ivani{evi}, Bugarski 2012, 138–140; Bugarski 2013.

Sl. 3. Ostava iz Streèva (prema: Janakievski 1980, T. 1–7)

Fig. 3. The Streèvo hoard (after Janakievski 1980, T. 1–7)


analizi prethodnih pogre{nih zakqu~aka i pre-terano ranog datovawa ostave19, {to je u svom naj-novijem radu u~inio i Florin Kurta20 i {to naovom mestu ne mora da se ponavqa. Datovawe osta-ve iz Stre`eva, ponajvi{e zbog nalaza `vala i ve-}ine uzengija, ostaje u drugoj polovini 10. i prvojpolovini 11. veka.21

Skupni nalaz donekle sli~an rujkova~kom istre`evskom poti~e i iz Golemog gradi{ta kodKowuha u Makedoniji22, dok je u Devi~u kod Broda,

tako|e na mestu kasnoanti~ke i ranovizantijskeutvrde, otkrivena ranosredwovekovna ostava ze-mqoradni~kog gvozdenog oru|a.23 Ilustrovani sucrtalo pluga, dva raonika i jedan budak, koji su re-dom opredeqeni u Heningove klase E3, A1 i K9.

24

Neke od najzna~ajnijih sli~nih ostava sa na{egprostora, za~udo, ne obra|uju se u sintezama o rano-

STARINAR LXIII/2013

136

19 Janakievski 1980; Bugarski 2007; Mikul~i› 1999, 289,

nap. 3; Milinkovi} 2006, nap. 51. 20 Curta 2013, 822, 824.21 Çotov 2007, 177; Ivani{evi}, Bugarski 2012, 140.22 Podatak iz prezentacije Kerolin Snajvli „Local Industry

and Trade Connections at Golemo Gradi{te, Konjuh“ sa nau~nogskupa Early Byzantine City and Society. Conference Dedicated to theCentenery of Archaeological Research in Cari~in Grad, October 3 toOctober 7, 2012, Leskovac, Serbia. Na ovom mestu zahvaqujemogospo|i Snajvli na odobrewu da spomenemo neobjavqene nala-ze. Cf. Bugarski 2013, nap. 56.

23 Lil~i› 1996, 75, 76.

Sl. 4. Ostava Gamzigrad I (prema: Jankovi} 1983, Sl. 126)

Fig. 4. The Gamzigrad I hoard (after Jankovi} 1983, Fig. 126)


sredwovekovnim ostavama gvozdenih predmeta.25

Pritom, jedna od tri gvo`|arske ostave iz Gamzi-grada sadrì i nalaze va`ne za preciznije datova-we celine. U tu veliku ostavu (Gamzigrad I), na|e-nu u sektoru tzv. Velikog hrama, bilo je poloènopet srpova, celih i fragmentovanih, kosa, delovimakaza, pleva~ sa tulcem, noèvi, baglama, jedancilindri~ni okov, dr{ka vedra, ali i nakrsnicama~a nadole povijenih, loptasto zavr{enih kraje-va i tri para kowskih `vala (Sl. 4).26

Po Heningovoj podeli, srpovi pripadaju uobi-~ajenoj klasi N2 koju odlikuje zakrivqen trn, a netulac. Kosa je veoma sli~na onoj iz Rujkovca, tekne{to duà, tako da moè da se pripi{e klasi I5

istog autora. Jedne makaze, koje tako|e ne podleùpreciznom datovawu, pripadaju klasi Q5.27 Nakrs-nica ma~a, pored sli~nih bugarskih delova sabqi

10. i 11. veka28, ima i vizantijske analogije, me|ukojima i jednu likovnu na fresci iz sredine 12.

veka.29 Sli~ne `vale su u jednom va`nom radu Met-hilde [ulce-Derlam opredeqene u tip Csorna30,

dok je Valerij Jotov takve nalaze iz Bugarske svr-stao u svoj tip 1V i datovao od kraja 9. do 11. veka.31

STARINAR LXIII/2013

137

24 Curta 2011, 328, Cat. No. 13. 25 Henning 1987; Curta 1997; Curta 2011.26 Jankovi} 1990, 44, 88, Kat. br. 39.27 Cf. Henning 1987.28 Çotov 2004, Tabl. 10.29 Aleksi} 2010, 128–129, n. 29.30 Schulze-Dörrlamm 1991, 416–417, Abb. 42, 43.31 Çotov 2004, 135; cf. Ivani{evi}, Bugarski 2012, 139–140;

Bugarski 2013, 37–38.

Sl. 5. Ostava Gamzigrad II (prema: Jankovi} 1983, Sl. 125)

Fig. 5. The Gamzigrad II hoard (after Jankovi} 1983, Fig. 125)

BUGARSKI, IVANI[EVI], Ranosredwovekovna ostava gvozdenih predmeta… (131–152) STARINAR LXIII/2013

138

Sl. 6. Ostava Gamzigrad III – izbor (prema: Lalovi} 1987, T. I–VIII)

Fig. 6. The Gamzigrad III hoard – a selection (after Lalovi} 1987, T. I–VIII)


Odgovaraju}i, uè datovani komadi iz Streèvave} su spomenuti.

U drugoj ostavi (Gamzigrad II), iz severozapad-nog dela naseqa, bilo je devet kle{ta, ~etiri ~eki-}a i nakovaw (Sl. 5).32 Kle{ta su liva~ka, duga~ka,

i odgovaraju tipu IA po klasifikaciji koju je zanalaze iz dana{we Vojvodine uspostavio MarinBrmboli}. Datuju se u vreme 11–12. veka.33 Iako umalom broju, sli~ni nalazi se ipak pojavquju i uinventarima avarskih grobova34, npr. u êlare-vu.35 Sredwovekovni ~eki}i za obradu metala za-dràvaju anti~ke oblike, kada je stvoreno nekoli-ko specijalizovanih varijanti ovog oru|a. ̂ eki}isa obe ravne strane, kakvi su primerci iz Gamzi-grada, mogli su da sluè za obradu ravnih metal-nih povr{ina.36

\or|e Jankovi} polagawe ovih kova~kih ostavadatuje u 11. vek37, a iz Gamzigrada poti~e i tre}agvo`|arska ostava, tako|e u velikoj meri zanemare-na u referentnoj literaturi (Gamzigrad III). O woj jeFlorin Kurta bio obave{ten samo iz preliminar-nog izve{taja sa iskopavawa, te je stoga nije ukqu-~io u svoje prethodne popise.38 Ostava od 76 gvozde-nih predmeta ipak je objavqena u celosti, istinana ne{to teè dostupnom mestu (Sl. 6). Na|ena jeprilikom kopawa kanala za postavqawe kabla zastruju u severozapadnom delu naseqa, na dubini odjednog metra, i datovana u vreme kasne antike.39

Uslovi nalaza u uskom rovu ne doprinose jasnomsagledavawu arheolo{kog konteksta, pa tipolo{kinajprepoznatqiviji nalazi pripisani ostavi nemoraju da predstavqaju upori{te za weno datova-we. Oni su mogli da budu prikupqeni iz sloja u ko-ji je ukopana ostava gvozdenih predmeta, ili iz ze-mqe zapune ukopa na vi{eslojnom nalazi{tu. Presvega, re~ je o kasnoanti~koj krstastoj fibuli, li-venoj u bronzi.40 Pritom, u severozapadnom delupalate nije bilo ve}ih iskopavawa ~iji bi nam ob-javqeni rezultati makar posredno pomogli da re-konstrui{emo stratigrafiju kulturnih slojeva.

Najbliù istraènu povr{inu predstavqa prostorkod sada{we blagajne, ali se u kratkom osvrtu narezultate tih iskopavawa ne daju visinske vredno-sti slojeva, niti se spomiwe eventualni sredwo-vekovni sloj nad horizontom objekata gra|enih uvreme cara Galerija i kasnije, od 4. do kraja 6. ve-ka.41 Stoga je va`no spomenuti da upravo iz severo-zapadnog dela naseqa, pored prethodno obra|eneostave, poti~e i jedan nedovoqno jasno ilustrovannalaz uzengije, srodan stremenima iz Rujkovca i

Streèva, datovan u 11. vek.42 Sasvim u skladu sna{im razmatrawem je i najnovije sagledavaweove ostave, ~iji je sadràj, kao i u slu~aju nekihdrugih celina koje }e biti predmet na{ih analiza,

podvrgnut serijacijskoj obradi. Zakqu~eno je da iostava Gamzigrad III pripada ranom sredwem veku,

ta~nije vremenu 9–10. veka.43

Kad je re~ o gvozdenim predmetima iz tre}e gam-zigradske ostave, najpre bismo spomenuli dve mo-tike trapezastih, nadole povijenih radnih povr{i-na i ~eki}astih u{ica iza rupa za dràqe. Na|enasu i ~etiri srpa i dva kosira, te jedan raonik i dvavelika crtala pluga. Od prepoznatqivijih nalaza,

tu su jo{ i struga~ za drvo i svrdlo sa ka{ikastomradnom povr{inom i naspramnim krajem koji je biostawen kao dleto. Na|ena su i dva razli~ita ~eki-}a. Struga~ za drvo ima savijene krake za nasa|i-vawe dr{ke, koji su postavqeni upravno na lu~nose~ivo. Me|u ostalim predmetima, trebalo bi jo{spomenuti liva~ku ka{iku i dva nosa~a kamena,

koji su pogre{no opisani kao noèvi za dubqewedrveta. Pored raznih klinova, ~ivija, okova drve-nih vedrica i sl, od interesantnijih predmeta jena|en i jedan 70 cm duga~ak okov vrata od gvozdenoglima i tri gvozdena zvona. Od komada oru`ja na|enje vrh sulice, kao i jedan projektil. Za jednu od trina|ene sekire ne moè se sasvim pouzdano utvrdi-ti da li predstavqa alat ili oru`je.44

Nalazi motika odgovaraju Heningovoj klasi K4,

koja je bila dugog trajawa. Tri srpa pripadaju kla-si N1 a ~etvrti, ~ije je se~ivo oblikovano uglasto,

a ne lu~no, odgovara nalazima klase N5 istog auto-ra. Kosiri mogu da se opredele u klase G1b i G4b.

32 @ivi} 2003, Kat. br. 298; Jankovi} 2010, 209, Sl. 185.33 Brmboli} 2000, 72, T. 14/73.34 Cf. Heinrich-Tamaska 2008, 238, n. 4.35 Bunardì} 1980, 75, T. HHIV/5.36 Popovi} 1988, 138–139; [pehar 2007, 64–65.37 Jankovi} 1990, 44; Jankovi} 2010, 206–211.38 Curta 2011, 313.39 Lalovi} 1987, 117–118.40 Lalovi} 1987, Kat. br. 4, T. I/4.41 Petkovi} 2008, 63.42 @ivi} 2003, Kat. br. 309; cf. Bugarski 2007, 258, nap. 12;

Ivani{evi}, Bugarski 2012, 140, n. 59; Bugarski 2013, 38–39, nap.

52–54.43 Curta 2013, 831, 835, Fig. 6, 7, Table 1.44 Lalovi} 1987, Kat. br. 2, 3, 5, 7, 19, 20, 25, 28–37, 41–42,

55–57, T. I/2, 3, 5, 7, III/1, 2, 7, 10, IV/1–9, VI/12–13, VIII/1–5.

STARINAR LXIII/2013

139


140

Sl. 7. Ostava sa Gradine na Jelici (prema: Milinkovi} 2010, Sl. 209–210)

Fig. 7. The Jelica hoard (after Milinkovi} 2010, Figs. 209–210)


Ve}i raonik sa duga~kim, uzanim tulcem pripadaklasi S1, a crtala, duìne 58 cm i 59 cm, klasi E2

Joahima Heninga. Zvona odgovaraju wegovoj klasiQ4 i, kao ni prethodni nalazi, ne predstavqajuhronolo{ki osetqiv arheolo{ki materijal.45

Jedan od dva ~eki}a, opredeqen kao „budak-~e-ki}“, sa romboidno pro{irenim centralnim delomu koji je uvla~ena dràqa i kracima jednake duì-ne, direktnu analogiju ima u slu~ajnom nalazu izSmedereva, datovanom u pozni sredwi vek. Takve~eki}e mogli su da koriste kova~i, zidari ili sto-lari.46 Struga~ za drvo pak ima analogije iz ka-snoanti~kog i ranovizantijskog perioda.47 Nosa~ikamena predstavqaju delove sloènijih mehaniza-ma za prenos ovog gra|evinskog materijala.48 Sli~nipredmeti poti~u npr. iz ostave sa lokaliteta Bo-siqkovac kod Ku~eva49, ~ije datovawe mo`da moèda se odredi ne{to ranije u odnosu na odgovaraju-}e nalaze iz Cari~inog grada.50

Kao {to je sulica iz ostave sasvim ~este for-me, tako ni sekire nije mogu}e jasno vremenski od-rediti. U publikaciji su s razlogom opredeqene usekire-~eki}e, budu}i da su im krajevi iza rupa zadràqe zaravweni kao radne povr{ine ~eki}a. Svesekire imaju romboidna bo~na oja~awa u visiniokruglih {upqina za drvene dràqe, a dve od triimaju nadole povijena se~iva. Takav oblik sekireje ~est u kasnoanti~ko i ranovizantijsko vreme51, anedavno je potcrtana veza izme|u tih nalaza i boj-nih sekira sredwoavarskog perioda (od 670/680. dooko 710. godine).52 Bez zalaèwa u detaqe, na{e ana-lize su pokazale da su avarske bojne sekire naj~e-{}e duìne 11–13 cm, dok su starija romejska oru|aiste forme, ali znatno ve}a, oko 22–23 cm, ba{ kaoprimerci iz Gamzigrada. Ova opaska je bitna zato{to Valerij Jotov sekire obe veli~ine svrstava usvoj tip 7, varijante A–S, te{kih sekira iz vreme-na 10–11. veka, koje su tako, ukupno posmatraju}i, poautoru mogle da predstavqaju i oru|e i oru`je.53

Za razliku od gamzigradskih, Florin Kurta jeu svoj prethodni popis ranosredwovekovnih gvo`-|arskih ostava prikqu~io ostavu sa Gradine na Je-lici.54 Skup predmeta, koji su po mi{qewu ruko-vodioca istraìvawa napravqeni u 6. ili napo~etku 7. veka, bio je ukopan u {ut jugoisto~nepostorije Bazilike S, nakon poàra koji je uni-{tio grad. Kako je proceweno, ostavu su mogli dapohrane ili preìveli ìteqi Gradine, ili wi-hovi potomci. Na|ena su 23 gvozdena predmeta,

uglavnom poqoprivredni i drvodeqa~ki alat (Sl.

7). Uz neke neopredeqene predmete, Mihailo Mi-linkovi} navodi nalaze srpa, makaza za striùovaca, delova motika, budake, razna se~iva, struga-~e, klin i sekiru.55

Florin Kurta je neke od ovih predmeta klasi-rao prema postoje}im tipologijama. Taj autor je se-kiru opredelio kao bojnu, koja bi pripadala klasi1A Valerija Jotova, a takvo funkcionalno odre|ewepredmeta duìne 22 cm56, kao {to smo procenili,

trebalo bi staviti u pitawe. Po dva budaka Kurtaje pripisao Heningovim klasama K10 i K15, a po je-dan kosir klasama G1a i G1b istog autora. Uz pomenfragmentovane kose, srp je opredeqen u Heningovuklasu H5, dok je seka~ pripisan klasi P3.57 Sli~niseka~i dvokrakog, lunulasto oblikovanog se~ivaopredequju se u koàrski alat.58 Me|u ostalim pred-metima, moè se dodati, jedan59 je nalik na spomiwa-ne gvozdene nosa~e kamena, s tim {to nedostaje savi-jena petqa na gorwem kraju predmeta. Do zakqu~ka opoznijem datovawu ostave sa Jelice, u vreme 9–10.

veka, Kurta je do{ao nakon izvr{ene serijacije osta-va iz doba rane Vizantije i ranog sredweg veka.60

U postoje}im preglednim radovima o ranosred-wovekovnim gvo`|arskim ostavama nema mnogo po-dataka ni o ostalim sli~nim nalazima sa central-nobalkanskog podru~ja. Jedan raniji unos, uz to, nespomiwe se u novijim osvrtima. U prvoj kwizi po-sve}enoj ovim pitawima spomiwe se ostava alata izBeograda, sa Ade Ciganlije, koja je pripisana nase-qu 9–10. veka. Joahim Hening se za procenu ovog na-laza61 poziva na davna{wu kwigu Milutina Gara-

45 Cf. Henning 1987. 46 Manojlovi}-Nikoli} 2010, 217, Kat. br 502, T. 59/502.47 [pehar 2010, 101, Kat. br. 431, T. XXV/431.48 Adam 2005, 44–53, Fig. 110.49 [pehar, Jacanovi} 2011, 35–36, Kat. br. 45, Sl. 7/45.50 [pehar 2008, 43, Kat. br. 42, 43.51 Popovi} 1988, 67, T. H/1, Bavant 1990, 225, Cat. no. 218,

Pl. XXXVIII/218; [pehar 2010, 86, Kat. br 420.52 Quast 2012, 364, Abb. 14.53 Çotov 2004, 100, T. LII/595–597, 609–610.54 Curta 2011, Cat. No. 25.55 Milinkovi} 2010, 153–154, 252–253, Sl. 196–210.56 Cf. Milinkovi} 2002, Abb. 28/2.57 Curta 2011, Cat. No. 25.58 Manojlovi}-Nikoli} 2010, 241.59 Milinkovi} 2010, Sl. 210.60 Curta 2013, 831, 835, Fig. 6, 7, Table 1.61 Henning 1987, 114, Kat. Nr. 1.

STARINAR LXIII/2013

141


{anina i Jovana Kova~evi}a, u kojoj, me|utim, ne-ma nikakvih preciznijih podataka, sem grubih cr-te`a dve sekire i jednog, ~ini se, krampa–sekire62,

kao i na podatak iz rukopisa doktorske disertaci-je Roberta Milera iz 1977. godine. Nalazu sa AdeCiganlije Hening pripisuje i jednu kosu svoje kla-se I5.63 Alatke Heningovih klasa ne mogu da buduuskog datovawa, pa je, primera radi, kramp–sekiraiz Beograda pripisana istoj klasi L1 kao i jedankasnoanti~ki nalaz iz Medijane.64 Osim ovog uno-sa, u wegovoj kwizi nema podataka o nekim drugimranosredwovekovnim ostavama sa na{eg prostora,

ve} samo o anti~kim, kasnoanti~kim i nalazimabez datovawa.

Vaqalo bi se podsetiti i ostalih starih nala-za iz korita Save kod doweg {pica Ade Ciganlije.

Najpre je, 1946. godine, izbagerovan {iqasto zavr-{en {lem datovan u vreme 10–12. veka. Dve godinekasnije, „u blizini ovog mesta“ bagerom je izva|e-no jo{ gvozdenih predmeta, koji su izvorno oprede-qeni u doba 7–9. veka i pripisani Slovenima. Uglavnoj publikaciji iz 1956. godine, navodi se dagrupu nalaza ~ine dva masivna crtala, dva kosira,

pijuk, sekire, dva kopqa i jedna uzengija (Sl. 8).65

Deo predmeta se ~uva u Narodnom muzeju u Beo-gradu. U jednom danas retkom katalogu, vode se kaopokloni bageriste. Va`no je napomenuti da, saob-razno prethodnom tekstu, {lem ima druga~iju in-ventarsku oznaku (inv. br. 1546) od ostalih pred-meta (inv. br. 9–17). U Narodnom muzeju su jo{ trisekire, od kojih je jedna ilustrovana, raonik, po-tom neki pogre{no prepoznati nalazi, zapravostruga~, srp i kosa, kao i jedan vrh kopqa. Ovojgrupi predmeta pripadaju i dve uzengije, od kojihje jedna iz istog poklona, dok je drugu, sasvimsli~nu, muzej kasnije dobio od drugog darodavca.66

Velik deo nalaza je u Muzeju grada Beograda. ^inega sedam sekira, dva raonika, dva crtala, kosa, pi-juk, dva „se~iva“ i vrh kopqa.67

62 Gara{anin, Kova~evi} 1950, Sl. 19. 63 Henning 1987, 114, Kat. Nr. 1.64 Henning 1987, 114, Kat. Nr. 1; 117, Kat. Nr. 65.65 Todorovi} et al. 1956, 86–87, Sl. 22–24; cf. Bugarski

2007, 258, nap. 13.66 PNM 1974, Kat. br. 146–155, 230.67 Birta{evi} 1956, 70–71.

STARINAR LXIII/2013

142

Sl. 8. Ostava sa Ade Ciganlije – izbor (prema: Todorovi} et al. 1956, Sl. 22–24; PNM 1974)

Fig. 8. The Ada Ciganlija hoard – a selection (after Todorovi} et al. 1956, Figs. 22–24; PNM 1974)


Moglo bi se ra{~itati da je ostava zapravo po-deqna izme|u dve ku}e, pri ~emu iz inventarskihbrojeva pod kojima se predmeti ~uvaju proizilazida je prikupqeno ukupno 27 nalaza (MgB: arh. inv.

br. 437–440, 870–881, 898; NM: inv. br. 9–17, 998,

1546).68 Ispostavqa se da je u ostavi bilo ~ak desetsekira, pijuk (kramp–sekira?), dve kose, srp, triraonika, dva crtala, struga~, dva se~iva, potom dveuzengije, dva vrha kopqa i, verovatno, {lem. Crte-ì oru|a iz Gara{aninove i Kova~evi}eve kwige,

od kojeg bi kramp–sekira najverovatnije mogla dase izjedna~i s pijukom, i pomen kose u sintezi Jo-ahima Heninga, tako, odnose se na neke od spomenu-tih nalaza, pa moèmo da zakqu~imo da svi pred-meti koji su spomiwani i ilustrovani na raznimmestima zapravo poti~u iz jedne ostave, ~iji je punsastav prvi put rekonstruisan u na{em ~lanku. Uneposrednoj blizini, ne{to ranije je izbagerovan{lem koji pripada istom vremenu, a verovatno iistoj ostavi, i koji bi u svakom slu~aju trebalo sa-gledavati u kontekstu ostalih nalaza.

Od ilustrovanih predmeta69, raonik pripadaHeningovoj klasi A1, dok je kosa donekle nalik napredstavnike klase I3 istog autora.70 Struga~, po-gre{no odre|en kao raonik71, pripada tipu 3 kla-sifikacije sredwovekovnog gvozdenog oru|a sa tlaSrbije. Ima pozniju analogiju iz Petrusa.72 Osimuzengija, sasvim nalik na stremene iz Rujkovca iStreèva, ostali predmeti nisu podlo`ni fini-jem datovawu. Uzengije pak pripadaju grupi pred-meta koji se ~uvaju u beogradskim muzejima, koji pooceni ânada Balinta mogu biti ma|arskog pore-kla, ili izra|eni u bjelobrdskom kontekstu po ma-|arskom uzoru, ali svakako poti~u sa ju`ne ma|ar-ske granice 10. veka.73 Kao sasvim nesvakida{winalaz, izdvaja se {iqati gvozdeni {lem, koji }ebiti predmet posebne studije. U ovom trenutku, do-voqno je da navedemo da je koncentracija sli~nih{lemova zabeleèna u hazarskom i, posebno, izwega proisteklom kabarskom okruèwu. Datovawetih nalaza ugrubo bi odgovaralo vremenu polagawaostave iz Ade Ciganlije, ali i drugih koje se obra-|uju u ovom radu.74 Analogije nalazimo i u materi-jalu iz Poqske i Rusije.75

Kombinacija uzengija i na|enog alata sasvimpodse}a na prethodno opisane ansamble. Ipak, po-sle Joahima Heninga, Florin Kurta ovu lokacijunije uvrstio u svoje popise ranosredwovekovnihgvo`|arskih ostava, jer je smatrao da za to nemadovoqno podataka.76

U svom prvom radu posve}enom ostavama gvozde-nog oru|a, Kurta je sa ovde razmatranog podru~ja,

uz pomen streèvskog nalaza, obradio samo jednuostavu iz Kostola (Pontes I).77 U okviru ranosred-wovekovnog naseqa na lokalitetu Pontes – Trajanovmost na|ene su dve ostave. Jedna od wih sastojalase od gvozdenih alatki i poznatog bronzanog boka-la s gr~kim natpisom (Sl. 9). Me|u korodiranimalatkama, prepoznati su mali „raonik–leme{“, vi-sine 10 cm, dve sekire, tesla, fragmentovani budak,

dleto, jedna udica, kao i „fragmentovani okovi zadrvenu lopatu.“78 Nije jasno da li se zapravo mi-sli na gvozdene oplate a{ova koje su se navla~ilena drvene radne povr{ine, kakve izme|u ostalogpoti~u sa tvr|ave Ras, gde se zbirno datuju od kra-ja 11. do prvih decenija 13. veka.79

U odnosu na ustanovqenu stratigrafiju lokali-teta, ostava je ukopana u zatvoren sloj, koji se datu-je od druge polovine 9. do 11. veka. Pretpostavqenouè vremensko odre|ewe wenog polagawa u zemqupada pre vizantijske rekonkviste dunavskog lime-sa s po~etka 11. veka, verovatno u vreme pripremesukoba cara Jovana Cimiskija (969–976) sa Buga-rima, ili do kraja 10. veka80, a najduè do 1018. go-dine.81 Osim {to je opredelio oru|e po postoje}imklasifikacijama, Florin Kurta je uz malu ograduprihvatio ponu|eno datovawe.82 Najtipi~nijipredmet iz ostave svakako je bronzani bokal s nat-pisom iz Biblije. Ta, nesumwivo vizantijska izra-

68 Cf. Todorovi} et al. 1956, 87; Birta{evi} 1956, 70–71;

PNM 1974, 19, 23.69 PNM 1974, Kat. br. 151, 153.70 Cf. Henning 1987. 71 Todorovi} et al. 1956, Sl. 24; PNM 1974, Kat. br. 150.72 Manojlovi}-Nikoli} 2010, 245, Kat. br. 560, T. 69/558.73 Bálint 1991, 105, Taf. XXXIII, XXXIV; cf. Bugarski 2013,

39.74 Gorelik 2002, 142, Fig. XI–10/1, 14/8–17, 16/1.75 Nicolle 1999, 327, Nos. 889b, 890a, b; Kirpi~nikov 1971,

19, Ris. 8.2. 76 Curta 2011, 313.77 Curta 1997, Cat. No. 32, 77.78 Marjanovi}-Vujovi} 1987, 135–136, Sl. 2, 3.79 Popovi} 1999, 359–360, Kat. br. 514, 515, Sl. 229. Autor

daje rekonstrukciju takvog a{ova u crteù. Cf. Manojlovi}-

Nikoli} 2010, 22–27.80 Marjanovi}-Vujovi} 1987, 136.81 Marjanovi}-Vujovi} 1985, 196.82 Curta 1997, 222, 256, Cat. No. 32.

STARINAR LXIII/2013

143


144

Sl. 9. Ostava Pontes I – izbor (prema: Marjanovi}-Vujovi} 1987, Sl. 3–4)Sl. 10. Ostava Pontes II (prema: Gara{anin, Vasi} 1987, Sl. 14)

Fig. 9. The Pontes I hoard – a selection (after Marjanovi}-Vujovi} 1987, Figs. 3–4)Fig. 10. The Pontes II hoard (after Gara{anin, Vasi} 1987, Fig. 14)

|evina, nedavno je pogre{no predstavqena kao na-laz iz ku}e druge polovine 9. veka.83

U svom skora{wem ~lanku Kurta je obradio idrugu ostavu iz Kostola (Pontes II).84 Re~ je o osta-vi iz sredwovekovnog naseqa, podignutog na ru{e-vinama ranovizantijskog Pontesa, koja je sadr`a-

vala bronzanu kadionicu, srpove, kop~u za pojas iuzengiju (Sl. 10). Predmeti su okvirno datovani uvreme 9–10. veka85, a poku{aj ranijeg datovawa86 posvoj prilici trebalo bi odbaciti. Srpovi iz oveostave su opredeqeni u Heningovu klasu N2, a uzen-gija u grupu 6 klasifikacije Valerija Jotova.87


Veoma blizu ove, na|ena je i tre}a ostava, u pi-tosu, koja u kasnijim radovima nije obra|ivana jerne sadrì gvozdene predmete (Pontes III). Ta osta-va pripada vremenu pohrawivawa prethodne, a ~i-ne je bronzana kadionica i bronzani okovi koricakwige (Sl. 11).88 Ipak je va`no spomenuti te nalazezbog wihove velike iskazne vrednosti. U dato vre-me, samo je hri{}anska literatura mogla da bude~uvana u okovima, o ~emu posredno govore i dve ka-dionice. Milica i \or|e Jankovi} su s pravom is-takli okove kwige kao redak trag pismenosti, a osta-vu su datovali dosta pozno, mo`da u 1072. godinu,

kada se odigrao slovenski ustanak.89

* * *

IV Za razliku od sli~nih nalaza sa prostora sred-we i isto~ne Evrope, koji su sakupqeni i prikaza-ni u korpusu Joahima Heninga i radovima FlorinaKurte90, ostave gvozdenih predmeta pohrawene na

podru~ju Srbije i Makedonije datuju se u ne{tomla|e razdobqe, najve}im delom u drugu polovinu10. i prvu polovinu 11. veka. Iako razli~itog dato-vawa, one su po svojoj strukturi vrlo sli~ne pome-nutim skupnim nalazima, odre|enim u vreme 8–10.

stole}a. U na{im ostavama, kao i u onima iz sred-we i isto~ne Evrope, preovla|uje poqoprivrednialat, alati za obradu drveta i drugih materijala,

kao i delovi kowske opreme (Tabela 1, Karta 1).Prema tuma~ewu istraìva~a, najstariji od

ovde prikazanih skupnih nalaza bila bi ostavaGamzigrad III, iz vremena kasne antike.91 Smatra-mo da nema jasno izloènih stratigrafskih upo-ri{ta za takvu tvrdwu, te ne bi trebalo iskqu~i-ti mogu}nost da je ostava sli~nog datovawa kao idruge dve sa prostora nekada{weg carskog komplek-sa, ~emu u prilog idu i rezultati Kurtine serijaci-je. Ranijem vremenu, mo`da po~etku 7. veka, pripi-sana je i ostava sa Gradine na Jelici, koja je bilaukopana u sloj ru{ewa jedne tamo{we bazilike.

Nalazi pohraweni u woj imaju brojne paralele ukasnoanti~kom alatu i utilitarnim predmetima92,

ali inventar, sli~no kao i u slu~aju nalaza Gamzi-grad III, ne pokazuje zna~ajne razlike ni u odnosuna ranosredwovekovne ostave. Mogu}em poznijemdatovawu ne protivre~i ni precizno utvr|en stra-tigrafski kontekst nalaza sa Jelice, tako da bi-smo prema tom pitawu ostali otvoreni. Prema pu-blikaciji, ne{to starijeg datuma bio bi i nalaz izPontesa, (II) koji se opredequje u 9–10. vek93, madaje sasvim mogu}e ne{to poznije vremensko odre|e-we i te ostave. U najnovijem ~lanku koji se doti~eovih pitawa, i ostave iz Gamzigrada (III) i sa Jeli-ce dobile su datovawe u vreme 9–10. veka.94

Prete`no datovawe ostava iz Srbije i Makedo-nije u drugu polovinu 10. i prvu polovinu 11. veka

83 Bálint 2010, 276, n. 841, 842.84 Curta 2011, Cat. No. 83.85 Gara{anin, Vasi} 1987, 81, nap. 13, Sl. 14.86 Bugarski 2007, 257–258.87 Curta 2011, Cat. No. 83.88 Gara{anin, Vasi} 1987, 81, nap. 14, Sl. 16.89 Jankovi} 1990, 52.90 Henning 1987; Curta 1997; Curta 2011.91 Lalovi} 1987.92 Milinkovi} 2010, 53–54, 252–253.93 Gara{anin, Vasi} 1987, 81, nap. 13; Curta 2013, Table 1.94 Curta 2013, Table 1.

STARINAR LXIII/2013

145

Sl. 11. Ostava Pontes III (prema: Gara{anin, Vasi} 1987, Sl. 16)

Fig. 11. The Pontes III hoard (after Gara{anin, Vasi} 1987, Fig. 16)


izvedeno je pak na osnovu pojedinih predmeta jasni-jeg hronolo{kog opredeqewa. Pre svega, re~ je ouzengijama iz ostava iz Streèva i Rujkovca, kojese na osnovu brojnih analogija sa staroma|arskih,

pa i bugarskih nalazi{ta datuju upravo u nazna~e-no vreme. Ta grupa predmeta je, sude}i prema nala-zima sa prostora centralnog Balkana, kori{}enai pravqena i u Vizantiji.95 Ovo datovawe potkre-pquju i nalazi `vala iz ostave iz Streèva, a po-sebno procesijski krst. Na osnovu `vala, mogu}eje bliè odrediti i ostavu iz Gamzigrada (I), gde jena|en jedan primerak tipa Csorna po klasifikaci-ji Methilde [ulce-Derlam, koji se datuje u vreme10–11. veka.96 Ne{to ranije datovawe ovog tipa, odkraja 9. do 11. veka, predloìo je Valeri Jotov97, aliu prilog datovawa pomenute ostave u vreme 10–11.

veka svedo~i i spomenuta nakrsnica ma~a.98

U isti period opredequje se i ostava Pontes I,

u kojoj je pored alata bio pohrawen i bronzani bo-kal, koji svoju paralelu ima u nalazu iz Vrapa.

Ostava iz Vrapa moè da se datuje u prvu tre}inu8. veka.99 Ne{to je mla|i sli~an bokal iz Korin-ta, datovan ne ranije od 9. veka, dok je drugi bokalsa istog nalazi{ta {ire opredeqen u vizantijskiperiod.100 Primerci iz Vrapa i Korinta, kao i bo-

95 Ivani{evi}, Bugarski 2012, 138–140; Bugarski 2013, 39–40.96 Schulze-Dörrlamm 1991, 416–417, Abb. 42, 43.97 Çotov 2004, 135; cf. Ivani{evi}, Bugarski 2012, 139–140;

Bugarski 2013, 37–38.98 Çotov 2004, Tabl. 10.99 Daim 2003, 510.100 Davidson 1952, 73–74, no. 557–558.

STARINAR LXIII/2013

146

Karta 1. Ostave ranosredwovekovnog gvozdenog alata i utilitarnih predmetasa prostora savremene Srbije i Makedonije

Map 1. Early Mediaeval hoards of iron tools and utilitarian objects from present-day Serbia and Macedonia


kal iz Pontesa, ukra{eni su istim gr~kim tekstomizvedenim iz XXVIII Psalma.101 Sli~nosti nala-zimo i u starijem materijalu, na {ta ukazuje srodanbokal iz [panije, sa tekstom iz Otkrovewa na la-tinskom jeziku, koji je opredeqen u doba 6–7. sto-le}a.102 Nasuprot ovome, ostava Pontes I odre|enaje u mla|e razdobqe jer je bila ukopana u sloj kojise datuje od druge polovine 9. do 11. veka. PremaGordani Marjanovi}-Vujovi}, bila je pohrawena uvreme vizantijskog izlaska na dunavsku granicu zavlade cara Jovana Cimiskija (969–976), a najkasni-je u vreme akcija Vasilija II 1018. godine.103 I po-red toga, mo`da ne bi trebalo iskqu~iti datovaweostave u raniji period.104 S druge strane, nije ne-mogu}e da je starija metalna posuda bila u duòjupotrebi i/ili da je u ostavu dospela kao sa~uvanastarina. Ostava Gamzigrad II pak, koja se po svojojstrukturi razlikuje od ostalih nalaza, datuje se u11. vek.105

U ranosredwovekovnim ostavama gvozdenihpredmeta sa podru~ja Srbije i Makedonije pohra-weni su raznorodni predmeti utilitarnog karak-tera, koji su kori{}eni u poqoprivredi, brojnim

zanatima i u opremi ku}a. Posebno su va`ni nala-zi kowske opreme, naoruàwa, kao i predmeti na-meweni kultu.

U najve}em broju ostava preovla|uju poqopri-vredni alati, {to je sasvim razumqivo budu}i daje ta grana privrede predstavqala glavni izvorprihoda sredwovekovnog dru{tva, posebno u pro-vincijama. Oslonac ove proizvodwe bilo je lokal-no stanovni{tvo, kqu~ni proizvodni ~inilac upredindustrijskoj agrarnoj ekonomiji. Porast po-qoprivredne proizvodwe u vizantijskim seoskimsredinama nakon 10. veka, prema @aku Leforu, utesnoj je vezi upravo sa uve}avawem populacije.106

101 Davidson 1952, 74. Autorka navodi i druge primere. 102 Dalton 1901, 108–109, no. 541. 103 Marjanovi}-Vujovi} 1987, 136; Marjanovi}-Vujovi}

1985, 196.104 Cf. Curta 1997, 222, 256, Cat. No. 32. Autor je prihvatio

datovawe uz izvesnu ogradu. 105 Jankovi} 1990, 44; Jankovi} 2010, 206–211.106 Lefort 2002, 261.

STARINAR LXIII/2013

147

Gamzi-grad III Jelica Pontes II Streèvo Gamzi-

grad IAda

Ciganlija Pontes I Rujkovac Devi~ Gamzi-grad II

poqo-privreda 11 8 1 2 7 21 3 4 4

kowska oprema 21 3 2 1 4

oprema ku}e 2 2 1 2 3

obrada drveta 4 2 4 3

naoruàwe 2 1 1 3

obrada vune - tkanine + 1

obrada koè 1 1

kult 1 1

zidarstvo 1 1

lov 1

li~nipredmeti 1

obrada metala 3 14

sto~arstvo 3

Tabela 1. Sadràj ranosredwovekovnih ostava sa prostora savremene Srbije i Makedonije

Table 1. Content of Early Mediaeval hoards of iron objects from present-day Serbia and Macedonia


U tu sliku uklapaju se i nalazi ostava gvozde-nih utilitarnih predmeta sa na{e teritorije. Ousponu ekonomije na prostoru Srbije svedo~i, ta-ko|e, i obnova cirkulacije bronzanog novca, kao ipohrawivawe ve}eg broja ostava zlatnog, srebrnogi bronzanog novca u 10. i 11. veku. Do monetariza-cije nov~anog trì{ta na na{im prostorima do-lazi ve} sredinom 10. veka, s pojavom brojnih po-jedina~nih nalaza solida, miliaresiona i folisacara Konstantina VII. Isti trend se nastavqa itokom druge polovine 10. i u 11. veku, pra}en emi-sijama careva Ni}ifora II, Jovana I i, posebno,

Vasilija II.107

Poqoprivredni alati dominiraju u ostavamasa Jelice, Ade Ciganlije, iz Pontesa (I) i Devi~a,

dok u nalazima iz Rujkovca i Gamzigrada (I, III) oni~ine vaàn deo skupnih nalaza. U drugu kategori-ju svrstavamo ansamble sa kowskom opremom. To je,

pre svega, izuzetna ostava iz Streèva, u koju je po-hraweno 18 uzengija i tri para kowskih `vala108,

kao i ostava iz Rujkovca sa ~etiri stremena, nasu-prot isto toliko poqoprivrednih alatki. Va`noje napomenuti da su nalazi kowske opreme prisut-ni i u drugim ostavama sa prostora Srbije i Make-donije – Gamzigrad I, Pontes I i Kowuh. Stremenase javqaju i u slojevima nalazi{ta sa kojih poti~uostave alata, kao {to je to slu~aj u Gamzigradu.109

Posebno mesto zauzimaju dva nalaza u kojimapreovla|uju alati vezani za zanatsku proizvodwu.

Tako u ostavi Pontes I glavni deo predmeta ~inealati za obradu drveta (dleto, dve sekire i stru-

ga~)110, dok u nalazu Gamzigrad II nalazimo iskqu-~ivo kova~ki alat – devet pari kle{ta, nakovaw i~etiri ~eki}a.111

Mali broj ostava neposredno upu}uje na priro-du delatnosti „vlasnika“. Upravo ostavu GamzigradII ~ini deo alata kova~ke radionice koja je tokom11. veka radila u sredwovekovnom nasequ unutar zi-dina kasnoanti~kog dvorca Felix Romuliana (Sl. 12).

Druga tamo{wa ostava, Gamzigrad I, sadrì pred-mete pravqene za potrebe poqoprivredne proiz-vodwe, ali i kowsku opremu, naoruàwe i ku}nuopremu. Verovatno se radi o li~noj svojini kova~a,

a sli~no bi mogla da se opredeli i velika i razno-rodna ostava Gamzigrad III. Odgovaraju}ih odlikasu i ostali nalazi, izuzimaju}i vi{e puta spomi-wanu ostavu iz Streèva. Vojni karakter tog nala-za, kao i ostave iz Rujkovca, nesporan je. Nalazikowani~ke opreme i oru`ja ne nagove{tavaju pri-sustvo nomadskih trupa u vizantijskoj slu`bi, kao{to je to pretpostavqeno112, ve} pre predstavqajuredovnu opremu carske vojske.113 Ipak vaqa nagla-siti da u inventarima ovih ostava iz ranog sredweg

107 Radi}, Ivani{evi} 2006, 27–31, Karta 3. 108 Janakievski 1980.109 @ivi} 2003, Kat. br. 309.110 Marjanovi}-Vujovi} 1987.111 @ivi} 2003, Kat. br. 298; Jankovi} 2010, 209, Sl. 185.112 Jankovi} 1990, 44; Jankovi} 2010, 211.113 Ivani{evi}, Bugarski 2012; Bugarski 2013.

STARINAR LXIII/2013

148

Sl. 12. Ostava kova~a iz Gamzigrada (II) (prema: Jankovi} 2010, Sl. 185)

Fig. 12. Smith’s hoard from Gamzigrad (II) (after Jankovi} 2010, Fig. 185)


veka i drugi autori vide trag nomadskog prisustva,

ne samo kad je re~ o vojnoj opremi, ve}, mo`da pa-radoksalno, i kad je re~ o poqoprivrednom oru|u.

Pojedine vrste oru|a se dovode u vezu sa saltov-skom kulturom i Hazarima, {to je posebno zanim-qivo s obzirom na paralele za {lem sa Ade Cigan-lije, a ~itav horizont ostava se dovodi u vezu sapromenama koje su se desile u Bugarskoj tokom 9.

veka. Smatramo da je najnovije Kurtino datovawena{ih ostava u vreme 9–10. veka114 prerano.

Nesporno je da je gvo`|e u doba ranog sredwegveka bilo vredno. Florin Kurta ubedqivo ukazujena duboke romejske tradicije ~uvawa ove sirovi-ne. Car Justinijan je u svom Kodeksu zabranio bi-lo kakvu trgovinu gvo`|em sa strancima, kako uformi oru`ja ili ma kog drugog predmeta, tako i uobliku sirovine, {to je u poznom 9. veku gotovo do-slovce prepisano u zakon cara Lava VI Mudrog.115

Da je i sama sirovina bila na ceni u tada{wojEvropi, pokazuju moravske ostave ingota, u koje je~esto stavqano i oru|e. Na osnovu toga je ocewenoda je u toj oblasti oru|e bilo polagano zbog siro-vinske, a ne utilitarne vrednosti. Na osnovu pret-postavke da su gvozdeni ingoti sluìli kao sred-stvo za namirivawe danka, stvorena je {ira slikau kojoj gvo`|arske ostave zapravo predstavqaju sa-kupqene tribute.116

Po ne{to {irem tuma~ewu, ostave nisu pred-stavqale svojinu neke familije ili seoske zajed-nice117, ve} pripadnika elite koji su, u slu~ajupoqoprivrednog oru|a, kontrolisali i sredstvaza proizvodwu.118 Univerzalna vrednost gvo`|a uranom sredwem veku mogla je, po Florinu Kurti,

da ishodi namernom akumulacijom takvih dobaraod strane nastaju}ih elita na {irokom prostoru.

Polagawe ostava bio bi, tako, ~in prestià koji jeu te{woj vezi s vredno{}u sirovine nego sa upo-trebnom vrednosti pohrawenih predmeta.119

Na{e ostave, koje su po svom obimu male i u naj-ve}em broju slu~ajeva heterogenog sastava, te{kobi mogle da se poveù s „kolektivnim ostavama“.

Ostave iz Streèva i Rujkovca su jasnog vojnog, analaz Gamzigrad II neosporno zanatskog karaktera.

Da ne treba sasvim odbaciti ideju da je ve}ina na-{ih ostava predstavqala li~nu svojinu, upozorava-ju nas i retki, ali re~iti izvori. Tako jedan doku-ment iz 564. godine, koji je ostao sa~uvan u Raveni,

daje spisak ostav{tine nekog Stefana. Pored ra-znih predmeta, tu se navode i poqoprivredne alat-ke: ~etiri srpa za ètvu, dve motike, dva `rvwa, ali

i jedno sedlo.120 Sli~ne predmete nalazimo i u in-ventarima iz vremena 11–15. veka.121

Sama mesta nalaza predstavqaju jo{ jednu po-sebnost koja odlikuje ostave sa podru~ja Srbije iMakedonije. Naime, gotovo sve one poti~u iz nase-obina nastalih na ru{evinama anti~kih utvrda,

izuzimaju}i nalaze sa Ade Ciganlije. Ovo jasnoukazuje da su ranosredwovekovni centri po~eli dase razvijaju na temeqima anti~kih fortifikaci-ja, koje su jo{ uvek mogle da budu u takvom stawu dapruè za{titu stanovni{tvu. To svakako moè dase tvrdi za Gamzigrad, ~iji zidovi i kule i danasplene svojom visinom.

Pojavu pohrawivawa ostava sredwovekovnihalata i drugih utilitarnih predmeta sa podru~jaSrbije i Makedonije treba povezati s pove}awembrojnosti stanovni{tva i obnovom ekonomije, uprvom redu poqoprivrede, ali i drugih zanata. Owihovom karakteru – privatni ili kolektivni de-poziti? – te{ko je re}i ne{to vi{e na ovom stepe-nu istraènosti. Ostave svakako ostaju svedociobnove privrede i ponovne urbanizacije. Iako sezbog navedenog vaqa uzdràti od definitivnog za-kqu~ka, na{ utisak da su rujkova~ke i streèvskeuzengije, a time i ostave, vizantijske122 mo`da mo-èmo da pro{irimo i na ostale opisane ostave sa{ireg centralnobalkanskog prostora.

114 Curta 2013, 831, Table 1.115 Cf. Curta 1997, 242–244.116 Curta 2011, 318–320.117 Curta 1997, 237, 242.118 Henning 1987, 40–41; cf. Curta 1997, 242.119 Curta 1997, 250–251.120 Small, Buck 1994, 73.121 Oikonomides 1990, 205–214.122 Ivani{evi}, Bugarski 2012, 140; Bugarski 2013, 40.

STARINAR LXIII/2013

149


150

Adam 2005 – J.-P. Adam, La construction romaine.Matériaux et techniques, Paris 2005.

Aleksi} 2010 – M. Aleksi}, Some Typological featu-

res of Byzantine Spatha, Zbornik radova vizantolo{koginstituta XLVII, Beograd 2010, 121–136.

Bavant 1990 – B. Bavant, Les petits objets, Cari~inGrad II, Belgrade – Rome 1990, 191–257.

Bálint 1991 – Cs. Bálint, Südungarn im 10. Jahr-hundert, Budapest 1991.

Bálint 2010 – Cs. Bálint, Der Schatz von Nagyszent-miklós. Archäologische Studien zur frühmittelalterlichenMetallgefä{kunst des Orients, Byzanz und der Steppe,

Budapest 2010.

Birta{evi} 1956 – M. Birta{evi}, Ostacisredwevekovnih naseqa, Arxeolo{ki spomenici inalazi{ta y Srbiji 2. Centralna Srbija, Beograd1956, 63–77.

Brmboli} 2000 – M. Brmboli}, Sredwovekovnaoru|a od gvo`|a u Vojvodini (IX–XVI vek), Pan~evo2000.

Bugarski 2007 – I. Bugarski, Ostava iz Stre-èva: uzengije u ranovizantijskom kontekstu, Ni{ iVizantija V, Ni{ 2007, 251–267.

Bugarski 2013 – I. Bugarski, Nov nalaz vizan-tijske uzengije iz Rujkovca, Leskova~ki zbornik LIII,

Leskovac 2013, 33–48.

Bunardì} 1980 – R. Bunardì}, Menore iz ̂ elare-va, Beograd 1980.

Gara{anin, Kova~evi} 1950 – M. Gara{anin,

J. Kova~evi}, Pregled materijalne kulture Ju`nihSlovena, Beograd 1950.

Gara{anin, Vasi} 1987 – M. Gara{anin, M.

Vasi}, Castrum Pontes (Izve{taj o iskopavawima u1981. i 1982. godini), \erdapske sveske IV, Beograd1987, 71–84.

Gorelik 2002 – M. Gorelik, Arms and Armour in

South–Eastern Europe in the Second Half of the First

Millenium AD, A Companion to Medieval Arms andArmour, Woodbridge 2002, 127–147.

Daim 2003 – F. Daim, Avars and Avar Archaeology,

an introduction, Regna and Gentes – The Relationshipbetween Late Antique and Early Medieval Peoples andKingdoms in the Transformation of the Roman World,

Leiden – Boston 2003, 463–570.

Dalton 1901 – O. M. Dalton, Catalogue of EarlyChristian Antiquites and Objects from the Christian Eastin the Department of British and Mediaeval Antiquitiesand Ethnography of the British Museum, London 1901.

Davidson 1952 – G. R. Davidson, The MinorObjects, Corinth 12, Princeton 1952.

@ivi} 2003 – M. @ivi}, Felix Romvliana, 50godina odgonetawa, Zaje~ar 2003.

Ivani{evi}, Bugarski 2012 – V. Ivani{evi}, I.

Bugarski, Les étriers byzantins : la documentation duBalkan central, Le cheval dans les sociétés antiques etmédiévales, Turnhout 2012, 135–142, 272–277.

Ivani{evi}, Stamenkovi} 2010 – V. Ivani{e-vi}, S. Stamenkovi}, Nalazi novca 5. veka iz Ruj-kovca, Leskova~ki zbornik L, Leskovac 2010, 60–84.

Ivani{evi}, [pehar 2006 – V. Ivani{evi}, P. [pehar,

Early Byzantine Finds from ê~an and Gornji Streoc

(Kosovo), Starinar LV/2005, Beograd 2006, 133–159.

ÇÇotov 2004 – V. Çotov, Vúorúuènieto i snarý-ènieto ot búlgarskoto srednovekovie VII – XI vek,Varna 2004.

ÇÇotov 2007 – V. Çotov, Otnosno datirovkata nasbornata nahodka ot Streèvo, Bitolsko, Problemi

na prabúlgarskata istoriý i kultura 4–2, Sofiý2007, 171–180.

Janakievski 1980 – T. Janakievski, Kale, S.

Streèvo – Bitolsko, izve{taj od za{titno arheo-lo{ko istraùvawe, Macedoniae Acta Archaeologica6, Skopje 1980, 97–110.

Jankovi} 1983 – \. Jankovi}, Slovenski grad,

Gamzigrad. Kasnoanti~ki carski dvorac, Beograd1983, 142–160.

Jankovi} 1990 – M. Jankovi}, \. Jankovi}, Slo-veni u jugoslovenskom Podunavqu, Beograd 1990.

Jankovi} 2010 – \. Jankovi}, Gamzigrad u sred-wem veku, Felix Romuliana – Gamzigrad, Beograd 2010,

201–212.

Kirpi~nikov 1971 – A. N. Kirpi~nikov, Drev-

nerusskoe oruìe. Vùp. 3. Dospeh, kompleks boevùh

sredstv IX–XIII vv., Leningrad 1971. Lalovi} 1987 – A. Lalovi}, Ostava bronzanih

i gvozdenih predmeta iz Gamzigrada – (Romuliana),

Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 24, Beograd1987, 117–134.

Lefort 2002 – J. Lefort, The Rural Economy, Seventh

–Twelfth Centuries, The Economic History of Byzantium,

Washington D.C. 2002, 231–310.

Lil~i›› 1996 – V. Lil~i›, Nau~no-istraùva~kiproekt Severo-zapadna Makedonija vo docnataantika i sredniot vek. Polog, Ki~evija, Pore~e,Makedonsko nasledstvo 2, Skopje 1996, 53–84.

BIBLIOGRAFIJA:


Manojlovi}-Nikoli} 2010 – V. R. Manojlovi}-

Nikoli}, Sredwovekovno oru|e od gvo`|a u Srbiji,

Novi Sad 2010.

Marjanovi}-Vujovi} 1985 – G. Marjanovi}-

Vujovi}, Slovensko naseqe IX i X veka na lokali-tetu Pontes – Trajanov most u selu Kostolu, Glas-nik Srpskog arheolo{kog dru{tva 2, Beograd 1985,

192–197.

Marjanovi}-Vujovi} 1987 – G. Marjanovi}-

Vujovi}, Pontes – Trajanov most. Sredwovekovna os-tava V, \erdapske sveske IV, Beograd 1987, 136–142.

Mikul~i›› 1999 – I. Mikul~i›, Anti~ki

gradovi vo Makedonija, Skopje 1999.

Milinkovi} 2002 – M. Milinkovi}, Die byzantinische

Höhenanlage auf der Jelica in Serbien – ein Beispiel aus

dem nördlichen Illyricum des 6. Jh., Starinar LI/2001,Beograd 2002, 71–133.

Milinkovi} 2006 – M. Milinkovi}, Osvrt nanalaze vremena seobe naroda sa juga Srbije i izsusednih oblasti, Ni{ i Vizantija IV, Ni{ 2006,

245–264.

Milinkovi} 2010 – M. Milinkovi}, Gradinana Jelici. Ranovizantijski grad i sredwovekovno na-seqe, Beograd 2010.

Nicolle 1999 – D. Nicolle, Arms and Armour of theCrusading Era 1050–1350: Western Europe and theCrusader States, London 1999.

Oikonomides 1990 – N. Oikonomides, The contents

of the Byzantine house from the eleventh to the fifteenth

century, Dumbarton Oaks Papers 44, Washington, D.

C. 1990, 205–214.

Petkovi} 2008 – S. Petkovi}, Iskopavawa nalokalitetu Gamzigrad – Romuliana, 2004. godine,

Arheolo{ki pregled 2/3 (2004/5), Beograd 2008, 61–63.

PNM 1974 – Pokloni Narodnom muzeju, okto-bar 1944 – oktobar 1974, Beograd 1974.

Popovi} 1988 – I. Popovi}, Anti~ko oru|e odgvo`|a u Srbiji, Beograd 1988.

Popovi} 1999 – M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Beograd

1999.

Radi}, Ivani{evi} 2006 – Vizantijski novaciz Narodnog muzeja u Beogradu, Beograd 2006.

Schulze-Dörrlamm 1991 – M. Schulze-Dörrlamm,

Untersuchungen zur Herkunft der Ungarn und zum

Beginn ihrer Landnahme im Karpatenbecken, JahrbuchDes Römisch-Germanischen Zentralmuseums 35–2

(1988), Mainz 1991, 373–478.

Small, Buck 1994 – A. M. Small, R. J. Buck, TheExcavations of San Giovanni di Ruoti, Vol. I, Toronto

1994.

Todorovi} et al. 1956 – J. Todorovi}, V. Kondi},

M. Birta{evi}, Arheolo{ka nalazi{ta u Beogradui okolini, Godi{wak Muzeja grada Beograda III, 1956,

75–98.

Heinrich-Tamaska 2008 – O. Heinrich-Tamaska,

Avar-age Metalworking Technologies in the Carpathian

basin (Sixth to Eighth-century), The Other Europe in theMiddle Ages. Avars, Bulgars, Khazars, and Cumans.

East Central and Eastern Europe in the Middle Ages,450–1450, Vol. 2, Leiden – Boston 2008, 237–261.

Henning 1987 – J. Henning, Südosteuropa zwischenAntike und Mittelalter. Archäologische Beiträge zur.

Landwirtschaft des 1. Jahrtausends u.Z., Berlin 1987.

Curta 1997 – F. Curta, Blacksmiths, warriors and

tournaments of value: dating and interpreting early

medieval hoards of iron implements in Eastern Europe,

Ephemeris Napocensis 7, Cluj–Napoca 1997, 211–268.

Curta 2011 – F. Curta, New Remarks on Early

Medieval Hoards of Iron Implements and Weapons,

Frühgeschichtliche Zentralorte in Mitteleuropa. Inter-nationale Konferenz und Kolleg der Alexander von Hum-boldt-Stiftung zum 50. Jahrestag des Beginns archäolo-gischer Ausgrabungen in Pohansko bei Breclav, 5–9. 10.2009, Breclav, Tschechische Republik, Studien zur

Archäologie Europas, Band 14, Bonn 2011, 309–332.

Curta 2013 – F. Curta, Horsemen in Forts or Peasants

in Villages? Remarks on the Archaeology of Warfare in

the 6th to 7th c. Balkans, War and Warfare in Late Anti-quity, Leiden 2013, 809–850.

[pehar 2007 – P. [pehar, Oru|e od metala saBeogradske tvr|ave, Beograd 2007.

[pehar 2008 – Obrada kamena u Cari~inom gradu,

Francusko-srpska saradnja u oblasti arheologije,

Beograd 2008, 92–101.

[pehar 2010 – P. [pehar, Materijalna kultura izranovizantijskih utvr|enja u \erdapu, Beograd 2010.

[pehar, Jacanovi} 2011 – P. [pehar, D.

Jacanovi}, Kasnoanti~ka ostava alata sa lokalite-ta Bosiqkovac kod Ku~eva, Viminacium 16, Po`are-vac 2011, 25–58.

Quast 2012 – D. Quast, Einige alte und neue Waffen-

funde aus dem frühbyzantinischen Reich, Thesaurusavarorum. Régészeti tanulmányok Garam Éva tiszteletére– Archaeological Studies in Honour of Eva Garam,

Budapest 2012, 351–370.

STARINAR LXIII/2013

151


152

By the village of Rujkovac in southern Serbia, one of the nume-

rous local hillforts is situated. Since it has not been systemati-

cally explored, our knowledge of its history leans on an insight

into the chance finds. On this occasion, we have opted to depict

eight iron objects, probably coming from a damaged hoard.

Thanks to four Hungarian-type stirrups which have already

been published, the hoard from Rujkovac was dated to the sec-

ond half of the tenth and the first half of the eleventh century.

Similar finds from outside the Central Balkans are well studied,

but there have been misinterpretations of their occurrence in

this territory.

The findings of tools from the Rujkovac hoard may be wide-

ly dated. The pickaxe belongs to Henning’s class L1, the mat-

tock to the class K8, the scythe to the I5 class, and the plowshare

to the A3 class of the same typology.

Both typologically and territorially, the closest finds come

from a hoard of iron objects found at Streèvo by Bitola, Mace-

donia, but the presented estimations of its date have caused some

confusion. It was Valery Jotov who rightly dated it to the second

half of tenth and the first half of the eleventh century. Some

other similar finds come from the Central Balkans, present-day

Serbia and Macedonia, most of which were not sufficiently

studied and were incorporated neither in Henning’s 1987 cor-

pus nor in Florin Curta’s papers that followed (1997, 2011). It

is hard to judge the date of some of the hoards. For instance, the

Gamzigrad III hoard has been dated to the Late Antiquity, and

the Jelica hoard perhaps to the early seventh century. We are

open to the possibility that these hoards in fact come from the

Early Middle Ages. The other hoards, found at Ada Ciganlija

(Belgrade), Pontes, and in Macedonia are chiefly dated to the

tenth and eleventh centuries.

The Rujkovac and Streèvo hoards are ascribed to the mili-

tary, the Gamzigrad II to the local smithy, and the rest of the

hoards may have belonged to individuals rather than to com-

munities. The prevailing agricultural character of these hoards

is closely related to population growth in Byzantium at that

time. The hoards testify to the renewal of life and metallurgical

activities in the tenth and eleventh centuries in the southern part

of the Central Balkans. The increase in money hoards speaks in

favour of some economic renewal too.

Our earlier conclusion, though with some reservations, was

that both the Rujkovac and Streèvo finds came from a Byzan-

tine context. We would suggest that the same could be stated for

the rest of the hoards depicted in this paper.

Summary: IVAN BUGARSKI, Institute of Archaeology, Belgrade

VUJADIN IVANI[EVI], Institute of Archaeology, Belgrade

EARLY MEDIAEVAL HOARD OF IRON OBJECTS FROM RUJKOVAC AND SIMILAR FINDS

FROM THE CENTRAL BALKANS

Key words. – Rujkovac, Early Middle Ages, hoard, iron, stirrups, tools, agriculture.

ranosredwovekovna ostava gvozdenih · pdf fileno, tako da saznawa o wegovoj povesti po~ivaju...

Documents