ramdane abdenbi_anagi

137

Upload: samir-arkam

Post on 12-Nov-2014

322 views

Category:

Documents


7 download

TRANSCRIPT

Remḍan ƐEBDENBI

Anagi Ammud imagraden d yiḍrisen nniḍen

2001­2007

Asqamu Unnig n Timmuzɣa 2008

Yessefk ad nḥareb ɣef wass­a i wakken ur yettili ara am yiḍelli.

Yessefk ad nemmeslay, ad naru i wakken ad necfu ɣef wayen yeḍran akked widen iqedcen i ujajiḥ n tmess

yekksen azal i wemdan.

Tatut d lmut, win yettun amzun yemmut...

IBUDDAN

i kra yemmuten d ilemẓi d widen ur neddir temẓi, i kra yemmuten ɣef tlelli

d widen umi zemmen imi, i kra yemmuten iḍelli

d widen yeddren ass­agi, i kra yellan d aqbayli

d widen yerrẓen ur nekni, i kra ikeblen tamusni

d udabu amesbaṭli, i wigi akk ad d­nini ssmaḥ urǧin ad yili.

ASNEMMER

Tanemmirt seg wul azedgan i : ­ Asqamu Unniq n Timmuzɣa,

­ Imḍebbren n weɣmis Iẓuran­Racines, ­ Imḍebbren n weɣmis Tafukt,

­ Agraw n tɣuri yesseɣtan iḍrisen­agi, ­ Tiddukla Imedyazen n Tmanaɣt,

­ Tiddukla Numidya n Wehran,

­ D widen i yi­gan ifadden i wakken ad d­ẓergeɣ imagraden­agi d adlis.

TAMAWT

Ɛemmden­iyi yimḍebbren n weɣmis « Iẓuran­Racines » akked widen n weɣmis « Tafukt » (Tiddukla Tadelsant Tanaddalt Numidya n Wehran) i

wakken ad d­ẓergeɣ uraw­agi n yimagraden deg yiwen udlis yesɛan azwel « Anagi » ɣur Teẓrigin n

Usqamu Unnig n Timmuzɣa.

Imagraden­agi yettwarun s tagi­nneɣ, d agzul n wayen yettwarun deg yiɣmisen nniḍen s

tutlayin nniḍen. Asentel­nsen d Tamaziɣt, d tutlayt, d tigemmi, d ansayen akked

liḥala n tmurt­nneɣ s umata.

D imagraden d­iẓergen yakan deg yiɣmisen­agi si 2001 armi d taggara n 2007.

Tanemmirt

MuḥduRemḍan

AGBUR

­ « Anagi » d acu­t ? . . . . 13 ­ Awal i yimeɣriyen . . . . 14

IMAGRADEN

­ Ulac­iten llan . . . . 17 ­ Aɣmis i Tmaziɣt . . . . 19 ­ D acu ara ɣ­d­iṣaḥen ? . . . . 21 ­ Ur yelli wayen ara iruḥen . . . . 24 ­ Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer . . . . 27 ­ Tannumi i d­yurwen tatut . . . . 31 ­ Azal n wawal . . . . 34 ­ “Ǧǧet akud i wakud !” . . . . 37 ­ Ineḍruyen imazrayen . . . . 40 ­ Si Siwa ar Tigzirin Tiknariyin . . . . 43 ­ « Ugur » n tira . . . . 46 ­ Qabel ma yebɣa Rebbi . . . . 49 ­ Ǧǧet­aɣ abrid ad nɛeddi ! . . . . 52 ­ Lehdur war timenna . . . . 55 ­ Tafaska di yennayer . . . . 58 ­ Tilawt iḍurren . . . . 61 ­ Taywalt s Tmaziɣt . . . . 64 ­ Tagerfa d ubareɣ . . . . 67 ­ Asummel i lebda . . . . 70 ­ Ad aɣ­teffeɣ afus ! . . . . 73

­ Ur ɛad tt­ṭṭfen neḥraret . . . . 77 ­ Sani la tleḥḥu ? . . . . 80 ­ Aɣerbaz azzayri . . . . 83 ­ Awal ɣef tsekla . . . . 88 ­ “Aɣerbaz” i tsekla . . . . 91 ­ I wacu tira ? . . . . 94 ­ Tira s umata . . . . 97 ­ Yeffeɣ leɛtab ɣer tafat . . . . 100

IḌRISEN NNIḌEN

­ Tudert i tira . . . . 105 ­ Akin i tayri . . . . 108 ­ Ansay amaynut . . . . 110 ­ Asaru amaziɣ d tilawt . . . . 113 ­ Gar talɣut d wezɣan . . . . 117 ­ Anwa­k a Mass Xaḍra ? . . . . 120 ­ Tudert­agi mačči inu . . . . 123 ­ Akin i yisem amaziɣ . . . . 126

Anagi – Ammud imagraden

­ 14 ­

«ANAGI » D ACU­T ?

«Anagi », d ayen yettwarun s umata, di teswiɛt neɣ di tayeḍ, ɣef wayen iceɣben medden di tudert­ nsen n yal ass. D «Anagi » imi idlisen, am tesɣunin… d yiɣmisen, nettaf deg­sen ineḍruyen n teswiɛt neɣ n tallit si tudert n yimdanen di yal tamurt di ddunit. D «Anagi » ara yesselɣun widen i d­iteddun ɣef wayen iḍerrun di talsa qbel ad d­jbun...

«Anagi », d adlis ideg yettwaru kra kan seg wayen yeḍran maca s tutlayt Tamaziɣt imi ddeqs n yeḍrisen, tirawin d yimagraden i yellan s tutlayin nniḍen. Ad naru s tutlayt­nneɣ ɣef wayen iḍerrun di tmurt­nneɣ neɣ di tmura nniḍen acku yessefk ad tili tidet s tutlayt Tamaziɣt d yimru n widen yeddren tallit neɣ taswiɛt­nni ideg d­llan ineḍruyen.

«Anagi », d amdan iḥeḍren i kra kan seg wayen yeḍran di tallit neɣ di teswiɛt ideg yedder. D anagi am inagan nniḍen, s tmuɣli­s d tektiwin­is, yura s tutlayt Tamaziɣt akken yessefk ad arun inagan nniḍen i wakken yiwen ur itettu. i wesmekti, i Tmaziɣt, i ccfaya.

Anagi – Ammud imagraden

­ 15 ­

AWAL I YIMEƔRIYEN

Asentel n yeḍrisen­agi d kra seg wayen nettidir yal ass dagi di tmurt­nneɣ, Lezzayer. Seg wasmi ttwarun ar ass­a, ahat, beddlent tektiwin akken beddlen ula d imdanen. Ihi, kra n win ara yeɣren iḍrisen­agi yessefk ad ten­isers deg umkan­nsen, di tallit­nsen i wakken ad tili tɣuri tṣeḥḥa ; d taɣuri n tallit ideg ttwarun.

Ɣef waya, taɣuri n yeḍrisen­agi yessefk ad tebɛed ɣef tmuɣliwin yemgaraden n tallit­agi ideg yiwen ihebbej wayeḍ ikerref… Yessefk ad wellhent kan tmuɣliwin s ayen yellan di teswiɛt­nni ulac­it imira, neɣ ahat yella s wudem nniḍen...

IMAGRADEN

Anagi – Ammud imagraden

­ 18 ­

... ULAC­ITEN, LLAN

Amzun akken ur mmuten ara. Amzun akken uɣalen­d ɣer tudert. Uɣalen­d ɣer gar widen akken ǧǧan war lebɣi­nsen. Uɣalen­d ɣer gar­aneɣ amzun urǧin ruḥen.

Kra ddren gar­aneɣ s wayen i ɣ­d­ǧǧan. Idles­ nneɣ d tutlayt­nneɣ gan­asen lsas. S wayen uran d wayen cnan i gan ifadden i tnekriwin­nneɣ. Tilin­ nsen gar­aneɣ tezga meqqret, nettfaras tikliwin ideg nessutur izerfan­nneɣ i wakken ad ten­id­nadder, i wakken ad nsuɣ merra Tamazɣa, tilelli, tugdut d tegduda s imeslayen­nni i ɣ­d­ǧǧan. Widen ijebbden leqlam ẓẓan deg­neɣ imɣi n tnaṣlit.

Kra ddren gar­aneɣ s tmettant­nni i ten­ yewwin. Ur urin ur cnin. Meẓẓi neɣ meqqer, ttwanɣan imi lḥan deg yiberdan... ttwanɣan imi bɣan ad idiren. Idammen yemmaren di yal tanekra, sswen iẓuran n tdukli­nneɣ.

Yedder umedyaz s usefru ; adlis yessidir amyaru ; tirawt n uneɣmas tessiggiz ineḍruyen n yal ass. Tasekla­agi akk yettak­itt lǧil i wayeḍ, temmal­ aɣ­d iberdan uɣen imenza­nneɣ deg umennuɣ­nsen

Anagi – Ammud imagraden

­ 19 ­

ɣef yidles amaziɣ s umata. Irgazen d tlawin yessakin tafrit n uɣref ɣer tidet n tmurt, urǧin ad mmten.

Llan dagi llan dahi, llan ṣṣbeḥ llan tameddit, llan deg yiḍ llan deg wass, llan di yal tiɣmert n tmurt, llan deg wulawen n yizzayriyen, llan di targit n widen i ten­iḥemmlen, llan di ccfaya n uɣref, kecmen s amezruy...

Ddren i lebda.

Anagi – Ammud imagraden

­ 20 ­

AƔMIS I TMAZIƔT

S lebɣi, tabɣest d umennuɣ yettkemmilen n yirgazen d tlawin imeɣnasen ismazaɣen (berbèrisants ) si Bulifa armi d inelmaden iɣunzan aɣerbaz di 95, s widen yeddren d widen yemmuten ­ ad ttwareḥmen­ ; i tuɣal Tmaziɣt «ula d nettat» d tutlayt taɣelnawt di tegduda tazzayrit tamagdayt taɣerfant. Azal n lqern aya seg wasmi tt­yura Bulifa s tlatinit, nettat daɣen tṣaḥ­itt­id tefyirt di tmendawt n tmurt­is ; Lezzayer. Seg wassen ar ass­a, ur d­iban kra seg wayen yessefk ad yili neɣ ad yettunefk i tutlayt Tamaziɣt si tilin tella d taɣelnawt am tutlayin tiɣelnawin di yal tamurt di ddunit.

Tutlayt Tamaziɣt d taɣelnawt ɣef lkaɣeḍ kan, deg wennar, d amḍerkel yal ass, tetteddu di lḥif d tlufa am win tt­yeɣɣaren am win tt­yesseɣrayen. Ur telli ara deg uɣerbaz azzayri akken ilaq ad tili. D asteqsi i steqsayen yimḍebbren n iɣerbazen inelmaden d imawlan­nsen ma yella bɣan ad tt­ɣren; ayagi yella­d kan di kra iɣerbazen n kra twilayin n tmurt n Lezzayer. Nwala belli ḥala di tmurt n Leqbayel i llan inelmaden d iselmaden yebɣan s tidet almad n tutlayt Tamaziɣt. Di tmurt n Leqbayel i yella unadi d widen yettnadin ama d imusnawen ama d isdawiyen. Maca ula di tmurt­agi n Leqbayel

Anagi – Ammud imagraden

­ 21 ­

ssɣarayen­tt daɣen s usuter n inelmaden d ttriḥ n yimawlan­nsen anda ilaq ad tettwaḥettem fell­asen imi d tutlayt tayemmat n temnaḍt­agi.

I wugur n « Tamaziɣt i win tt­yebɣan » rnu­as idlisen yettwarun s kraḍ tɣura yemgaraden : Talatinit, Tifinaɣ d Taɛrabt. Ayagi ur yelli ara akken ad iɛiwen anelmad di tɣuri d wefham n wayen yuran deg udlis s kraḍ tewsatin n isekkilen yemgaraden. Ur yeshil ara i tutlayt Tamaziɣt akken ad tennerni neɣ ad taẓ ɣer zdat s wuguren yecban wigi ɣas llan wallalen, llan yedrimen, llan yirgazen maca ma ulac lebɣi asertan... Ugin Tamaziɣt ad d­tifrir, ugin ad s­ fken amur­is ɣas akken tjerred deg uttafttar­agi n tegduda. D tidet, ddeqs n tɣawsiwin i ikecmen tamendawt ur ufint ara azal­nsent d wamur­nsent di tudert n yal ass.

Cwiṭ seg wayen yessefk ad tesɛu Tmaziɣt, tutlayt taɣelnawt, d aɣmis. La d­ttlalen yiɣmisen yesnernan taɣult n taywalt d tlelli n tenfalit maca s Tefransist neɣ s Taɛrabt ma s Tmaziɣt yella usebter aneggaru n Lmuǧahed n taggara n ddurt. D ayagi umi zemren yimḍebbren n tmurt n Lezzayer ad t­id­ fken i tutlayt rran d taɣelnawt deg wayen yeɛnan taɣamsa. Ǧǧan­d irumyen anzi : « Ulac win ara k­ igerrzen leqdic­ik ḥala iman­ik ». Imi Iẓuran llan, ad ten­nessew i wakken ur ttɣaren ara. Ad imɣuren ad ntun deg wakal n tjaddit i wakken ad sen­yeqɛed ufud, dɣa nekni ad neckenṭeḍ deg­sen ur sen­ netserriḥ ara.

Anṣuf s weɣmis. Anṣuf s Iẓuran.

Anagi – Ammud imagraden

­ 22 ­

D ACU ARA Ɣ­D­IṢAḤEN ?

Nesla­as d awal deg yizenqan, nuɣal neɣra­t d unṣib deg yiɣmisen. I tikkelt nniḍen, atan ad

«nebcen » tamendawt­nni, imi akka tella imira ur twulem ara i tallit­agi n talwit i d­yersen ɣef Lezzayer

d yizzayriyen.

Attan ihi, tamendawt­nni « taqburt » d aqabel kan i nqubel yis­s tallit­nni n tlufa d lemḥan i d­ isersen rrehba d tugdi fell­aneɣ d tmurt­nneɣ. Imira, ad neḥmed Rebbi ad t­ncekker, tamurt bxir i tella, tbeddel teswiɛt si lqerḥ ɣer lferḥ, teffeɣ­d si ṭṭlam ɣer tafat. Imi tilufa kfant, idrimen llan, tamurt terra­d arraw­is si ddaw ubrid s abrid, yewweḍ­d lawan i wakken ad netti asebter aberkan, ad d­iban umellal s lbaraka n tmendawt­agi tamaynut. Akka i d­nnan…

Atan ihi yebda weḥriret. Seg win yebɣan ad yerr adabu, adabu merra, gar yifassen n uselway yellan imira d aqerru n tmurt, ɣer win yettnadin amek ara s­yefk leḥkem i lebda i wakken ad yesɛu ifadden d wakud iwulmen i lebni n tmurt. Seg win yettnaḍaḥen i wakken ad yessiweḍ akabar­is ɣer tselwit, ɣer win yekkaten i wakken ad yuɣal d anmazul (vice) n uselway, ma yunag neɣ yemmut

Anagi – Ammud imagraden

­ 23 ­

win yeddren imira, ur tettɣimi ara tmurt d uɣref war aqerru. Seg win yessaramen ugar i Taɛrabt d Tinneslemt, ɣer win yerran tagduda d tugdut d lɣerḍ iɣef yesṭerḍiq iɛbaren i tent­izeglen imira, maca ma tkemmel akka yiwen wass ad tent­iḥaz ad ɣlint.

I Tmaziɣt deg wannect­a, anwa ara yeḥrirten fell­as ? Anwa ara tt­id­yaddren ? Di liḥala­agi yettawlen, iraggen i d­yettalin dir­itt rriḥa­nsen. La tteḥririten merra ɣef wayen i ten­iceɣben imi ẓran belli d ayen ara ẓẓun ass­a ara ɣellten azekka. Win iɛettben ad iɣellet wayeḍ ad yerǧu « anbac » nniḍen n tmendawt di kra iseggasen, wissen…

Tilufa akk frant neɣ ad frunt, ḥala tid n Tmaziɣt akked Timmuzɣa i la skerkiren akka s teɣzi n wagguren d iseggasen. Maca taluft tameqqrant d tagi ; laṣel n tmurt d uɣref azzayri d acu ara ten­id­ iṣaḥen di tmendawt­agi tamaynut. Ahat tikkelt­a s tidet ma teffeɣ­d teɣri ahat ad s­d­slen war azizzel n idammen, war alqacen d leḥbas.

Maca anwa ara tt­id­yegren teɣri­agi ? Yella Umussu adelsan amaziɣ, yella Usqamu unnig n Timmuzɣa, llan ikabaren, llant tesdawiyin, llan warrac n tefsut imaziɣen, llan warrac n tefsut taberkant, llan yemnuda d imusnawen… llan yirgazen d tlawin. Amek ara d­teffeɣ teɣri­agi ? Tiɣri ad d­teffeɣ akken ɣ­d­nnan imenza­nneɣ ; ifrax ggten yal yiwen amek yettɣenni. Iswi yiwen, ahat, ma d iberdan s tidet mgaraden.

Anagi – Ammud imagraden

­ 24 ­

Di taggara, seg umennuɣ ɣer wayeḍ, seg usuter ɣer wayeḍ, ahat imira Leqbayel ɛyan seg usuter, ɛyan seg umennuɣ, mi ara nwali sani tessufeɣ tikli­nni n iɣermanen n temnaḍt n Leqbayel. Ahat uysen, imi asirem yeqqim d asirem, leɛtab yugi ad yeffeɣ ɣer tafat. Ahat la ttraǧun ad sen­tt­id­fken d tunṣibt akken i tt­id­wwin d taɣelnawt s yiwet teɣri imi ulac ayen ur xdimen ara i wakken Tamaziɣt ad ters deg umkan­is, i wakken azzayri ad yuɣal ɣer laṣel­is.

Niɣ nekni imira nessen leḥkem, nessen imḍebbren n tmurt, nessen d acu i xeddmen, nessen u neẓra daɣen belli ayen yelhan ur d­itekk ara seg­ sen ! Ihi, Tamaziɣt­nni ?…

Anagi – Ammud imagraden

­ 25 ­

UR YELLI WAYEN ARA IRUḤEN

Akken nennum, qbel ad yili uneḍruy aɣelnaw, yecban «aseqɛed» n tmendawt, tserriḥen­d yimḍebbren, si ddaw tecḍaḍt, i kra isalan yeɛnan aneḍruy­agi akken ad walin ma zemren ad «t­ sseččen » i uɣref neɣ ala, d ayen umi neqqar «ma tečča tečča ma ulac d aqeṣṣer ». Ddeqs n wučči i yettilin di tedyanin yecban tigi yal taswiɛt mi ara d­ rsent s annar.

Atan ihi bdant temliliyin gar widen teɛna temsalt, yebda umeslay ɣef wayen yessefken ad yili di tmendawt tamaynut. Yal yiwen yettmeslay s yisem n widen ukud teddukel tmuɣli d yeswi ladɣa ikabaren n tsertit iqeddcen aṭas di teswiɛin am tigi. Yella win tt­iqeblen s lekmal­is yenna­d «ih » war ma iwala neɣ yeẓra ayen yellan deg­s seg wakken yeqqen allen, ixaḍ imi, yergel imeẓẓuɣen, yeẓẓel di tebḥirt n laman i wayen ara d­yini uselway imi d netta i yebɣan ccɣel­agi, d netta i d bab n rray. Yella win tt­yugin imi yeɣra belli ayen ara yilin deg­s ur t­ibeɣɣu ɣas akka ur ɛad i d­yeffiɣ. Yella win yebɣan ad iḥareb ɣef kra seg wayen yellan deg­s imi s umennuɣ i d­yedda yerna mmuten fell­as yizzayriyen.

Anagi – Ammud imagraden

­ 26 ­

Yella win la yettraǧun ass ideg ara d­yeffeɣ uḍris amaynut n tmendawt­agi i wakken ad d­yini rray­is d tmuɣli­s. Yella win yessusmen, win yuggugmen, win ur d­ neclig ara deg wayen iḍerrun di tmurt, win yugaden ɣef uɣrum­is… d win yeṭṭafaren kan war rray, d aqeffaf n tmeɣriwin.

Deg ubazin­agi ur treggi teflut, tidderɣelt d lekdeb sberbren ɣef «tidet zeddigen am lekfen » yettlen widen yemmuten fell­as. Ayen yellan di tmendawt­agi neɣ di tiden iɛeddan ɣas akken « yella, ulac­it ». Maca ayen ur nelli di tmendawt­agi neɣ di tiden iɛeddan ɣas akken « ulac­it, yella ». D agzil n liḥala ideg tettexbibiḍ tmurt, nettexbibiḍ deg­s ula d nekni. Nettnadi ɣef tidet n tmurt d uɣref azzayri akken ad tt­nerr d tunṣibt, akken ad ters di tmendawt, i wakken ad nezzi tamuɣli s ayen nniḍen, ɣer tudert, s immal.

… Ffren tidet s tayeḍ ḍeggren­tt kksen­as ayla

Arǧan akud a tt­yesfeḍ ticraḍ nejrent di tnicca

Ziɣ deg uẓru i teckenṭeḍ mi la ttɛeddint tlufa

Tewweḍ­aɣ­d ɣas ur turi at wawal qedcen ruḥen

Ɣas ẓẓerb n lekdeb yezzi ɣas icekkel imeslayen

Ɣas akud amcum yezri tedder ccfaya n yimdanen

Anagi – Ammud imagraden

­ 27 ­

La d­qqaren belli di teswiɛt­agi ideg nella ur ilaq ara ad nserreḥ i wayen yellan gar yifassen­nneɣ; d acu­t akka wayen i yellan gar yifassen­nneɣ ? Ayen yuran ur yelli, ayen yellan ur yuri : tilelli, tugdut, tagduda, taɣdemt… d acu n wazal sɛant d acu n ccan ara rnunt i win umi yeffer laṣel ? Amek ara nnadi ɣef tugdut, tilelli d teɣdemt war ma nnuda ɣef laṣel ? D acu­t usirem, d acu­tt tudert war laṣel, war isem, war ayla ?

Yessefk ad dduklent tmuɣliwin ɣef wakken d laṣel i d amezwaru, d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer i d aɣbel amezwaru mačči d tiɛeqqayin­agi i la nleqqeḍ. Tasertit iɣef nettkel tettwakbel, tuzzar am ibawen ɣef tmurt n Leqbayel. Maca iɛebbaḍ ur ttwakbalen ara, mazal neqqar awi­d kan ad nečč aɣrum. Aɣrum, d aya kan, ayen nniḍen «ad nefk akud i wakud ».

(…) Asirem yeggra­d deg yidurar

izuɣar d yibeḥriyen Di tudrin iḥerzen lesrar

d yirebbi n Ǧerǧer ɛlayen Si tmurt ideg tefka aẓar

a tqabel wid tt­inekren

tidet­nni

Anagi – Ammud imagraden

­ 28 ­

TIMMUZƔA N TMURT N LEZZAYER

Tamaziɣt tunṣibt ugaden­tt imi ẓran belli tella mačči d ayen ara kksen neɣ d ayen ara ffren segmi akka tuɣal d tutlayt taɣelnawt. Tamaziɣt tunṣibt kukran­tt imi tessutur aswir aɛlayan n tmusni n tutlayin i leqdic­is i wakken ad tennerni akken iwata lḥal am nettat am tutlayin nniḍen. Tamaziɣt tunṣibt ugin­tt imi yiwet, ḥala yiwet tutlayt tunṣibt i bɣan, d tutlayt Taɛrabt. Yal yiwen seg waggayen­agi n yizzayriyen acu n ssebba i s­d­yettaf i tutlayt Tamaziɣt i wakken ad d­ibeggen belli ur tlaq ara, ur tezmir ara neɣ ur yessefk ara ad tuɣal d tunṣibt di tmurt­is.

Akka ihi, ggten lehdur ɣef tmurt n Lezzayer d «yiwet ur tbeṭṭu ara », ɣef Taɛrabt, tutlayt n Leqran, iss ara tettwaru Tmaziɣt, ɣef tezmert n tutlayt­agi (Tamaziɣt) i wakken ad teddu di tikli­agi izerben n umaḍal d talsa, s asnulfu d wayen yellan d amaynut. Ɣef waya i ggten wuguren, ɣas ulac­iten ad d­ nnulfun, armi frurxent yir tektiwin, ɣas yella webruy n tidet deg­sent maca ur ssawaḍent ara alamma sḥebsent alluy n Tmaziɣt seg uswir n «tutlayt taɣelnawt » ɣer «tutlayt tunṣibt » : ­ Asenṣeb n Tmaziɣt ur ilaq ara, ur yessefk ara ad yili imi tutlayt­agi ur ɛad treṣṣa, ur ɛad thegga akken ad

Anagi – Ammud imagraden

­ 29 ­

yeqdec yis­s uɣref azzayri d yimḍebbren n tsuda (institutions) n tegduda tazzayrit... ­ Asenṣeb n Tmaziɣt d «taneqqelt n Belɛejjuṭ », teẓẓa imiren, temɣi imiren, tefka­d lexrif imiren. Aṭas n lḥir i yellan, tuffɣa n leɛqel dir­itt, ulayɣer tt­id­ neẓẓeg ur turiw… ­ Asenṣeb n Tmaziɣt ad yessefcel imaziɣen, ad «čfečfen » ad uɣalen ad ismiḍen, ad ten­teffeɣ tezmert, lebɣi­nni n umennuɣ ɣef yizerfan, taɣdemt d tugdut, ad yefsi... War asenṣeb, ad qqimen imaziɣen «dduklen » «ḥman i umennuɣ »...

Ayen akk yellan d ugur d ayen yeɛnan tutlayt Tamaziɣt s tjerrumt­is, s tseftit­is d ugemmay­is. Maca asenṣeb n Tmaziɣt mačči d tutlayt kan, mačči d tira ara «yettwaḥetmen » i tɣiwanin, i twilayin… i tsuda n tegduda d tdamsa s umata. Asenṣeb n Tmaziɣt d laṣel d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d uɣref azzayri ideg ur yelli uɣbel ur yelli wugur ur yelli ccek. Asenṣeb n Tmaziɣt d tuɣalin s amezruy akken yella mačči akken t­uran widen ur t­nebɣi. D asebgen n yirgazen d tlawin imaziɣen yebnan tamurt­agi tamaziɣt, iḥurben fell­as, iqedcen daɣen i talsa acḥal d lqen aya. D tidet ur yesfiḍ wakud, d tidet ireṣṣan di tnicca, d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d uɣref azzayri.

Imi tezmer ad tili tutlayt d tunṣibt war ma tella d tutlayt n tmurt­nni (amedya n Tefransit di kra n tmura n Tefriqt), ihi akken ur nettili ara d aɛraben yesneṣben Tamaziɣt di tmurt­nsen Lezzayer, yessefk

Anagi – Ammud imagraden

­ 30 ­

a nessenṣeb laṣel d Timmuzɣa d imezwura d wamek ara d­yuddum seg­sen usenṣeb n tutlayt Tamaziɣt. Ma neɣra ayen yuran di tmendawt n 1996 neɣ neɣra kra seg wayen i ɣ­yeɛnan, ad naf belli ddeqs n tɣawsiwin i yellan deg­s ttwaferzent maca aseqdec­ nsent yella­d s uṣaḍuf (lois). Ma neɣra belli «taɣelnewt (nationalité) tazzayrit tettubeggen s uṣaḍuf », anamek n waya, taɣelnewt tazzayrit tella, maca win ara tt­yesɛun, win ara tt­yessutren d win umi ara tettwakkes d aṣaḍuf ara isersen ilugan i waya.

D tidet, mačči akk izzayriyen i yettmeslayen neɣ ttarun s Tmaziɣt. D tidet, di temnaḍt n Leqbayel i tella tmeslayt d tira s Tmaziɣt. D tidet, s uswir iɣer tewweḍ tutlayt Tamaziɣt tezmer ad tettwaḥetem deg yiɣerbazen n temnaḍt n Laqbayel. Imi laṣel n tmurt yettubeggen, iban mačči d ayen ara ffren, ihi yezmer ad yers di tmendawt belli «Tamurt n Lezzayer d tamurt Tamaziɣt », «Aɣref azzayri d aɣref amaziɣ », «Tutlayt Tamaziɣt d tutlayt taɣelnawt tunṣibt n tegduda tazzayrit », «Ddula tazzayrit a s­tefk allalen iwulmen i wesnerni­ines », «Ayagi ur yettwakkas ara, ur yettbeddil ara ɣas ma tbeddel tmendawt », «Aseqdec (tira d tmeslayt) n tutlayt Tamaziɣt ad yettubeggen s uṣaḍuf ».

Imi d tameslayt d tira i d ugur seg wakken mačči akk izzayriyen i yettmeslayen, i yettarun s Tmaziɣt, d aṣaḍuf ara d­yesbeggnen amek ara yili leqdic s tira d tmeslayt n Tmaziɣt di tmurt n Lezzayer s umata. Imi aṣaḍuf yettbeddil mačči am tmendawt,

Anagi – Ammud imagraden

­ 31 ­

yezmer, ass­a, ad iḥettem tira n Tmaziɣt deg yiɣerbazen n temnaḍt n Leqbayel kan, azekka, yezmer daɣen ad tt­iḥettem deg wid n tmurt n Lezzayer merra. Ayagi icudd ɣer lebɣi asertan n yimḍebbren n tmurt n Lezzayer. Tarusi n tira d tmeslayt di tmendawt d leqdic­nsent s uṣaḍuf ad yefk akud i tutlayt ad tennerni deg yiɣerbazen n temnaḍt­ is qbel ad tuɣal s iɣerbazen n tmurt n Lezzayer s umata.

D tidet, tutlayt Tamaziɣt mačči seg igenni i d­ teɣli tewjed thegga i leqdic war timerna, war asnerni d unadi. Tutlayt Tamaziɣt d asekfel i tt­id­skeflen imaziɣen, tilin tella ulac win ara tt­inekren, maca teččur d aɣebbar. Ihi mi nemsefham ɣef tilin­is tunṣibt di tmendawt, aɣebbar yeshel i tukksa…

Anagi – Ammud imagraden

­ 32 ­

TANNUMI I D­YURWEN TATUT

Akken nennum nessutur izerfan­nneɣ, netsuɣu mgal tamḥeqranit d wayen yellan d lbaṭel, nettaru i umezruy d ccfaya, neqqar­d ayen yellan deg wulawen­nneɣ, nleḥḥu deg yiberdan ɣef wannect­ agi akk, maca rray d wawal aneggaru ttɣimin­d dima ɣur yimḍebbren d widen yeṭṭfen adabu di tmurt­nneɣ, akken nexdem kifkif, wissen acuɣer !?

Akken nennum nekni i nnumen nitni, nettmagar tilufa d­iɣellin ɣef tmurt s yiswiren yemgaraden imi nitni ḥettben­tent nekni nettaɣ­itent war ma tezgel­aɣ yiwet.

Akken nnumen daɣen, yal tikkelt ideg ara d­ qerrbent tefranin ad bdun aslufu d uḥelbeb (aḥebbi) n yal win neɣ widen izemren ad ilin d ugur i wayen i ttheggin di yal taɣult, imi llan at iɛebbaḍ yexwan, llan imeɣban, llan imelluẓa !...

Akken nennum yal tikkelt, s nniya neɣ s tengef, nettak tameẓẓuɣt i wayen i ɣ­d­qqaren, nettmeslay fell­as s usirem d ameqqran belli tikkelt­nni d tin n tidet, d taneggarut, d tin ara yessuffɣen laɛtab ɣer tafat, maca asirem yettɣimi dima d asirem ma d tannumi tettarew­d tatut i ɣ­yeǧǧan ntezzi ntenneḍ

Anagi – Ammud imagraden

­ 33 ­

war ccfaya n wayen iɛeddan fell­aɣ, tatut ineɣɣen lebɣi d usirem n yimdanen s tmettant tasusamt umi ḥedd ur isel, ḥedd ur yettḥulfu : d tamettant n yiman!

Akken nennum yal tikkelt, ma ur tent­nuɣ deg uqerru ad tent­naɣ deg uxenfuc. Tamxixt tella tella, maca at wulawen ttḥulfun­as, wiyaḍ, am yisɣi n tmacahut­nni, ul­is yella maɛna mačči deg umkan ideg yessefk ad yili...

I tikkelt nniḍen at udabu ttheggin tifranin i tmendawt tamaynut ideg ara beddlen ddeqs n tɣawsiwin war ma cawren yiwen seg widen yesɛan rray.

I tikkelt nniḍen tamuɣli tezzi ɣer tmurt n Leqbayel imi asuter­nni­ines ur ɛad yufi tifrat seg wakken lecɣalat n yimḍebbren n tmurt­nneɣ zgan d azgen.

I tikkelt nniḍen ayen akk ara yettwaqedcen d ccɣel ur nettidir, ur nettdum, ur nesɛi lsas imi i teswiɛt­nni kan umi yella, mi tɛedda kan yexṣer ccɣel­nni neɣ yeḥbes.

Di teswiɛin yecban tigi win ur neṭṭif ara amkan­is, ad as­iruḥ. Win ur nḥureb ara ɣef wadeg i t­id­iṣaḥen, ad as­tekksen. Win yeǧǧan amkan­is d ilem, ad t­ɛemren wiyaḍ. Win ara yeṭṭfen amkan n wayeḍ d win ur nesɛi ara amkan, d win yettnadin anwa ara yessker i wakken ad yeqqim deg wayen ur ili.

Anagi – Ammud imagraden

­ 34 ­

La d­qqaren akka i d tasertit, ddu s lebɣi­k neɣ teddiḍ war lebɣi­k. Ihi attan ɣer­wen tsertit ay at tsertit. Skud ur ɛad i d­iban wunṣib deg umaynut i d­ iteddun, am tikkal iɛeddan, ad d­nini ayen ilaqen, ad t­id­nini s wul d teɣẓint (raison), ad nerǧu «win turǧa taryel » wissen ahat ma qeɛdent tuyat­is ad yizmir ad tt­iqabel, taryel !

Anagi – Ammud imagraden

­ 35 ­

AZAL N WAWAL

Awal i t­iferrun d awal. Di teswiɛt­agi ideg nella, lecɣalat n tmurt d wayen iḍerrun deg­s ur tefriz ara tmuɣli ɣer­sen. Yesberber wagu deg unebdu, yenɣes yiẓri i tmuɣli, yegget umeslay si tama akken tegget tsusmi si tama nniḍen. Widen yettmeslayen qqaren­d imira ayen bɣan d wayen ssarmen ugar n xemseṭṭac iseggasen aya. Widen yessusmen nnan­d yakan ayen bɣan ad d­inin d wayen ssarmen, maca imira ur s­d­ttɛawaden ara imi ula d nitni nnan­t­id ugar n xemseṭṭac iseggasen aya. Ikfel­d waṭas n wayen “yenṭel” uɣref d wakud n lqerḥ d wuzu n tasa, yuɣal­d s annar, yerna yufrar ɣef wayen yessefk ad d­yifrir. Aṭas i yellan d aqbur yenṭel ikfel­d, aṭas n wayen ur nelli yennulfa­d.

Akka ihi, imira, annar ṭṭfen­t widen iheddren. D awal­nsen umi nsel, d tiktiwin­nsen i nettaf deg yiɣmisen. D awal­nsen i d awal n taggara ɣas akken la d­qqaren belli wagi d rray­nsen kan i la d­ttaken am nitni am yizzayriyen merra. Ɣas ur ufin ara win ukud ara mmeslayen, ad mmeslayen gar­asen s teɣri tazurant akken ad sen­d­slen medden merra, akken ad sen­zziknen belli aɣref azzayri ur yeɣliḍ ara asmi ten­yefren akken ad ilin d tacacit ɣef uqerru n tmurt.

Anagi – Ammud imagraden

­ 36 ­

Gar­asen, simmal yettili lḥess simmal tasertit­ nsen bxir i tella. Gar­asen, aqnijjer d weḥriret zzakanen i medden udem n widen iqeddcen, n widen iḥemmlen tamurt­nsen d watmaten­nsen. Gar­asen, yiwen ad tt­icudd wayeḍ ad tt­yefsi, maca s wawal. Gar­asen, yiwen ad tt­yecɛel wayeḍ ad tt­yessens, maca s umeslay. S wawal, wwḍen almi d addaynin n uxxam yellan di lḥara n win umi t­kksen (awal). Akka i ttaken awal i widen ur t­neḥwaǧ. Ad sen­ reḍlen kra imeslayen i wakken ad argun deg uzal s wallen iberran ur nwala, ad ssirmen ayla­nsen d wayen i ten­id­iṣaḥen, ad ssutren yiwen lkar d teɣrast n tzizwa akken ad ččen yis­sen aɣrum…

Ttmeslayen i wakken ad d­inin ayen yelhan ɣef yiman­nsen d tsuda iɣef llan d iqerra. Ttmeslayen i wakken ad ḥarben ɣef watmaten­nsen. Ttmeslayen i wakken ad qqimen deg yimukan­nsen. Ttmeslayen i wakken ad d­inin… ulac… awal war azal… awi­d kan ad d­inin. S tmenna i tella tilin.

Wiyaḍ, widen yessusmen, ur ttarran ifeẓ ur ttɛawaden iẓid i weclim. Ayen d­nnan d ameṣmar di lluḥ ­d tidet­ yenta i lebda; ayen d­nnan ur la t­ ttleqqimen ara wissen acuɣer ! Imi ayen sɛan ad t­id­ inin nnan­t­id ­di teswiɛt n lḥerṣ­, uɣalen ttmeslayen ḥala ɣef wayen i d­qqaren wiyaḍ. Ttaken temeẓẓuɣt s lebɣi neɣ war lebɣi i kra n wayen iḍerrun di tmurt, ttaken­d rray­nsen ɣef leqdic d iqeddacen. Ma mmeslayen widen yessusmen, atan awal ad d­yili ɣef wayen i d­nnan widen yettmeslayen mačči ɣef wayen i ten­iceɣben d wayen yellan deg wahilen­

Anagi – Ammud imagraden

­ 37 ­

nsen : atan ccɣel­agi dir­it, wagi ixuṣ, wahi yeǧǧa­t wakud… Win iheddren s iciwi­s ḥedd ur isel i teɣri­ s. Tasertit ɣur­sen tban, ayen ara d­ini nnan­t­id yakan ddeqs iseggasen aya; ayen bɣan iban ayen ugin iban. Tasertit yellan deg wennar imira jemɛen­ tt­id s axxam. Tasertit iɣef yekker umeǧǧed mi qrib truḥ, rran­tt deg yidis mi “d­tuɣal”.

Tasertit d taẓuri sseqdacen yimḍebbren n tmurt i wakken ad inin i uɣref ur ssekcam ara iman­ ik deg wayen i k­yexḍan. D tagi i d tasertit ɣur­neɣ : ad d­yeffeɣ wawal, a t­seḥnunfen seg umalu alamma d asammer, ad s­gen uguren d tmeckukal, imiren ad s­d­afen tifrat. Neggurreɛ­d si tsertit ur nesɛi aqerru d isertanen yeǧǧan annar. Ǧǧan annar s tsusmi ɣas akken yella wayen ara d­inin neɣ ahat ad d­inin ayen d­nnan yakan, ǧǧan axxam d lxali ɣas akken llan yirgazen ara t­iɛessen.

Ǧǧan­aɣ­d imezwura kra imeslayen nnan : ”Ma temmeslayeḍ, ini­d ayen yifen tasusmi”. Win yessusmen ur yesɛi d acu ara d­yin, kfan­as imeslayen. Maca widen i d­yennan imeslayen­agi mačči d izzayriyen, ssnen azal n wawal akken ssnen azal n tsusmi. Imira di tmurt n Lezzayer yegget wawal war azal akken tegget tsusmi war azal. Imira di tmurt n Lezzayer ttif awal wala tasusmi… imi awal i t­iferrun d awal.

Anagi – Ammud imagraden

­ 38 ­

ǦǦET AKUD I WAKUD !

“… deg useggas neɣ sin, neɣ di ɛecra snin, ad ṣeggmen wussan… 1 ”

Ɣur­neɣ, am di ddunit merra, tiɣawsiwin yeɛnan tudert s umata cuddent s akud. Ɣur­neɣ, am di ddunit merra, tikwal akud yettɛeddi fell­aɣ am uẓayeḍ war ma nḥulfa­as, war ma neẓra ansi i d­yekka, war ma neẓra sani ara iruḥ. Tikwal nettḥulfu­as, maca imiren ur yettɛeddi ara alamma nekkuffet, alamma nekkuferra. Ɣur­neɣ, am di ddunit merra, kullci d tamsalt n wakud. D acu­t wazal yesɛa wakud ɣur­neɣ neɣ di ddunit merra ? Ma nwala timura n ddunit merra, d tamuɣli kan si lebɛid, ad d­iban am tafat n yiṭij win yefkan azal i wakud akked win ur s­t­nefki ara. Ihi ɣur­neɣ, am widen yellan am nekni, akud d yiwen seg wallalen yecban tatut, tasusmi… d tugdi iss ttwakbalen iɣerfan, ttwasfaḍent tɣermiwin, tettwaxrab tgemmi.

D amezruy, d ccfaya neɣ d tidet, ma ur llin ara “deg ubrid n ṣṣwab”, ad ten­yeskerkir wakud alamma qqersen, uɣalen d ijerbuben ; aneḍruy ur

1 Ass­a ajazayri, Lwennas Maɛtub, A tarwa n lḥif, Soli music, 1984.

Anagi – Ammud imagraden

­ 39 ­

yeddi akked gma­s, tadyant ur teddi akked weltma­s, tudert teddukel akked tmettant. D nnger n yiman, n tilin d tudert.

Nekni nenna­d tameslayt, tugdut, tidet… taɣdemt, nitni nnan­d ilaq akud i waya. Akud i tektiwin i wakken ad d­lalent, ad nnernint, ad awḍent ɣer taggara n uḥezzeb d umeyyez. Akud i tmuɣli d rray iwatan tiktiwin­agi i d­ilulen akken ad uɣalent d isenfar. Akud i temliliyin d lemcawrat akken ad d­iban, ma yella isenfar­agi i d­yekkan si tektiwin­nni i d­ilulen yakan, ma ad ttwaxdamen neɣ ala. Di taggara, ilaq wakud akken ad nẓer ma yella leccɣalat­agi akk ur ten­yeǧǧi ara wakud ! Maca ulac deg­s aɣilif ; nezmer ad d­naf akud i tektiwin nniḍen ara d­ilalen, ara yennernin… atg.

Ayen akk yeǧǧa wakud gan­as ifadden sbedden­t. Tiktiwin yeǧǧa wakud ḥennkent, beddlen­asent udem. Kra n win yeǧǧa wakud yekkes­as nnṣib i wayeḍ. Ayen akken ur bɣin nitni d win i yeǧǧa wakud. Akka i la snuzun ulac. S wakud i la qqazen aẓekka i tebɣest d ifadden n kra n yimdanen, la ssefruruyen lebɣi­nsen alamma nnan­d dayen barka­yaɣ, ad neǧǧ cwiṭ i widen i d­iteddun ad qedcen amur­nsen, nekni nexdem amur­nneɣ. Anida yebda wamur­nwen anida yekfa… ?

Dɣa s tidet d tamsalt n wakud ? S tidet, akud yegget, yezga yella ɣur widen ur t­neḥwaǧ ara, ma d widen i t­yeḥwaǧen, ur t­ufin ara. Maca deffir wakud d timeckukal n tsertit i yellan. Tin yemḥan

Anagi – Ammud imagraden

­ 40 ­

lǧerrat, tin yekksen ilugan, tin ihudden izumal, d tasertit n widen iɣellten ur srewten. Ɣef waya i laqent tlisa i wakud i wakken ur yettili ara d ssebba i webrak neɣ i tuɣalin ɣer deffir.

Ɣur­neɣ, am widen yellan am nekni, akud d ajenwi igezzmen ma ur t­tegzimeḍ ara, ɣur wiyaḍ, akud d adrim. Gar ujenwi d udrim, Tamaziɣt tella, tufrar­d am zzit ɣef waman. Akud ur s­yezmir ara “imdanen“ daɣen. Iruḥ­as wakud maca ur tt­yeǧǧi ara. Imira, Tamaziɣt tufa akud akken ad tezziken tazmert­is, ad tili d tutlayt am nettat am tutlayin n ddunit merra ; ɣef waya i la tt­nettaf ula deg uẓeṭṭa agraɣlan Internet.

Tamaziɣt aṭas i terǧa amur­is. D wagi i d akud­is, d wagi i d lǧil­is, d tagi i d tallit­is. Tikkelt­a, ur nettaǧǧa ara akud i wakud… “… ɣas yefna leɛmer, awi­d kan neḥder, xedmen amiṭru… 2 “. 

2 Ass­a ajazayri, Lwennas Maɛtub, A tarwa n lḥif, Soli music, 1984.

Anagi – Ammud imagraden

­ 41 ­

INEḌRUYEN IMAZRAYEN

Amezruy, di ddunit merra, mi yekcem s aɣerbaz, ladɣa almad amezwaru, anamek­is d ajerred n yineḍruyen­nni d yimdanen­nni iɣef d­ yella umeslay i lebda deg yidlisen d ccfaya n yiɣerfan n umaḍal s umata. Dɣa yiwen seg yidlisen n uswir wis kuẓ n welmad amezwaru n useggas­agi d adlis n umezruy. Ṭṭfeɣ­t gar yifassen­iw, steqsaɣ iman­iw ɣef wayen yellan d wayen ur nelli deg­s. D amezruy­nneɣ neɣ d win n wiyaḍ. D amezruy aqbur neɣ d tallit ideg tella dagi Fransa si 1830 armi d 1962. D amezruy yeɛnan at tmurt­nneɣ neɣ d win yeɛnan widen ikeččmen teffɣen d widen yettɣimin. D amezruy unṣib neɣ d win n tidet. D amezruy ara d­yemmeslayen ɣef yizzayriyen merra neɣ kra kan n widen yettwafernen…

Asteqsi yettak­iyi i wayeḍ… uɣaleɣ ldiɣ­t akken ad ḥebsen yesteqsiyen yellan gar­i d yiman­ iw. Si tɣuri tafessast tamezwarut, ufiɣ belli, s tɣara tunṣibt, uran­d deg yisebtar n udlis­agi, i warrac yesɛan ɛecra iseggasen di tudert­nsen, ayen akken i ɣ­ugin ad t­naru, nnan­d ayen akken i ɣ­ugin ad t­ id­nini geddac d aseggas.

Anagi – Ammud imagraden

­ 42 ­

Di tazwara ihi, d inig deg wakud aqbur qbel ad yaweḍ bnadem d amdan… Ssyin akin, d wagi i ɣ­ iceɣben, d Tagelda n Numidya d widen i tt­id­ ikecmen war ccwer am iwendalen… d ibiẓanṭiyen. Aɛraben wwin­d tinneslemt di «lfutuḥat». Tekkes Numidya tuɣal d Rrusṭumiya, d Lfaṭimiya, d Lḥemmadiya… d Zziyaniya. Maca ulac tallit ideg teqqim d ayen akken tella, d Numidya neɣ d Tamazɣa, i d­yeggran si Timmuzɣa n Tefriqt n Ugafa ḥala ayen yettwanejren di tnicca, d ayen ur yezmir wemdan ad t­yekkes ; d ticraḍ iss reqqmen ijeqduren; d Tifinaɣ iss ttarun di tallit­nni ; d iẓekwan n igelliden yecban Masinisa d Dihya ; d iṣurdiyen iɣef yettwanjer wudem n igelliden yal yiwen s tallit­is.

Nnan­d belli Tagelda n Numidya tella qbel ad yili lmasiḥ qbel ad tili tinneslemt. Uddren­d Igelliden n Numidya yal yiwen s uzemz n tallit ideg yella ɣef uqerru n tgelda­s. Seg Ugellid Sifaks 230­203 (qb S.­ Ɛ.) s Agellid Masinisa 202­148 (qb S.­Ɛ.) s Agellid Yugurten 118­105 (qb S.­Ɛ.) s Agellid Yuba I 60­46 (qb S. Ɛ.), ma d Agellid Amusnaw Yuba II 45 (qb S. Ɛ.) ­ (23 mb S. Ɛ.) yecfa­d i tlalit n Sidna Ɛisa.

Nna­d belli imaziɣen nnuɣen mgal aɛraben i d­yewwin tinneslemt ɣer Tgelda n Numidya, ur bɣin tisit­nsen ur bɣin anekcum­nsen ur bɣin tiɣimit­ nsen. Kusayla yenɣa Ɛuqba di Tahuda d tama n Beskra. Dihya yettwassnen s yisem n Kahina tella ɣef uqerru n tegrawla yemmenɣen akked Benneɛman, ayagi segmi yemmut Kusayla. Nnan­d daɣen belli s

Anagi – Ammud imagraden

­ 43 ­

tmettant n Dihya, tekfa tegrawla n imaziɣen mgal inselmen. Nnan­d daɣen belli tagrawla­agi ur tesɛi ara lsas imi imaziɣen di tallit­nni ur fhimen ara acu bɣan yinselmen mi d­ruḥen si tmurt­nsen ɣer Tgelda n Numidya. Tekker tegrawla imi ɣilen imaziɣen belli inselmen am iwendalen d ibiẓanṭiyen. Asmi fehmen imaziɣen timsal, uɣalen d inselmen, wwin tabrat n tinneslemt ɣer Landalus d Ṣṣeḥra n Tefriqt.

Annect­agi akk yella deg udlis n umezruy n useggas wis kuẓ n welmad amezwaru n useggas 2006. S wannect­agi d­nnan akk, yennayer ur t­id­ srisen ara belli d iɣef n useggas amazigh am netta am umezwaru n muḥarrem n yinselmen neɣ amezwaru n yennayer n imasiḥiyen. Tutlayt Tamaziɣt ur ɛad tt­ rrin d tunṣibt. Dihya d isem ttagin ad t­arun deg yittafttaren n kra n tɣiwanin ar ass­a… Am akken kra ur yelli ɣas akka d nitni i d­yennan, wammag nekni ugar n lqern aya i la t­id­neqqar. Ayen yellan iḍelli d awezɣi, ass­a yuɣal d unṣib lemden­t warrac deg uɣerbaz. Ihi acuɣer annect­a n wakud iruḥen ? Acuɣer alqacen, tamettant, tisselbi d usnejli ? Acuɣer amxix d temḥeqranit ? Acuɣer ?...

Ineḍruyen imazrayen d tidet. D ayen yeḍran, d ayen ur yezmir ula yiwen ad ten­ibeddel neɣ ad ten­ yenker, maca yezmer kan, s tezmert­is izemren, ur yettmeslay ara fell­asen alamma ttun­tent medden neɣ ad d­yeqqar tidet ixuṣṣen ; tidet­is. Tidet i d­yufraren teshel i tmenna tewɛer i tufra. Imi d ayen i d­yufraren i la d­ttaken, ihi nekni ad d­ nessekfal nitni ad d­qqaren imi ɣ­kksen awal.

Anagi – Ammud imagraden

­ 44 ­

SI SIWA AR TIGZIRIN TIKNARIYIN

Amaḍal, talsa, imdanen merra ugaden ad msekfunt gar­asent tɣermiwin neɣ ahat, yiwet seg­ sent ad tessenger tayeḍ. Ugaden imi taggara n tlufa yecban tigi, ideg ur yelli wawal, adiwenni d teɣẓint, d amennuɣ. Akken ẓran yimdanen, amennuɣ isazzal idammen­nsen yettawi tirwiḥin­nsen, tettabaɛ­it tmettant... Ɣef waya i yegget wawal ussan­agi iɛeddan ɣef umennuɣ­agi n tɣermiwin, nettaf­it deg wallalen n telɣut s isalan deg yiɣmisen neɣ di tiliẓri. Tugdi n umennuɣ si tama, d tugdi n nnger n tɣerma si tama nniḍen, ssawḍent imdanen akken ad zzin tamuɣli s ayen akken ǧǧan yuli­t uɣebbar, ɣer tifrat s umeslay d udiwenni. Ufan belli yessefk ad idiren akken llan yal yiwen s wayen iss yumen, yal yiwen di lḥedd­is ɣur yiman­is war ma iḥettem tamuɣli­s d tudert­is ɣef wiyaḍ. Ilmend n wayagi, llant­d temliliyin, dagi di tmurt n Lezzayer, ideg i d­yella umeslay ɣef leqder, aḥezzeb d wazal yessefk ad t­ yefk yiwen i wayeḍ akken ad rewlen ɣef wayen ara yessiwḍen ahat s amennuɣ neɣ ɣer nnger n tɣermiwin… Ɣas akken iḍelli llan d iɛdawen ur ttemsefhamen ara, maca ass­a fkan nnuba i wawal akken ad d­lalent tektiwin timaynutin, akken daɣen ad tbeddel tmuɣli, ad myeɛqalen, ad msefhamen

Anagi – Ammud imagraden

­ 45 ­

akken ad yekfu lhemm i lebda ad ters talwit di ddunit merra… !

Deg unamek n tɣerma i ɣ­d­ttaken imawalen, war ma nnuda ɣef wayen lqayen ; ad t­naf belli d ayen yessemlalen timettiwin ; d udem adelsan, aɣerfan i sɛan yimdanen tessemlal tmetti ; d ayen d­ tewwi tmetti­agi i talsa ; d wadeg ideg d­temɣi, tedder, tegma tɣerma­agi. S unamek­agi, ad naf belli taɣerma Tamaziɣt tesɛa amkan­is gar tɣermiwin iɛeddan di ddunit merra yal yiwet s wayen i d­tewwi i talsa s umata deg wakud ideg tella d wadeg ideg d­ tlul.

Acuɣer ulac ameslay unṣib ɣef tɣerma Tamaziɣt mi iɛdawen n yiḍelli uɣalen d imeddukal ass­a ? Yemlal umasiḥi akked ineslem ɣef wakal amaziɣ, yella­d wawal war ma iṣaḥ­d amdan amaziɣ. Acuɣer i uɣalen deg yidis imaziɣen i d­ yefkan Augustin i yimasiḥiyen d Ṭariq i yinselmen ? Amezwaru d “baba­s n Tmasiḥit” asmi tella Tmazɣa d Tefriqt n Ugafa, wis sin d win ikecmen Landalus s tebrat n Lislam asmi tuɣal d Lmaɣrib Lɛarabi Lkabir. Imi d­nnan imusnawen n tmetti belli “lqern­agi ad yili d win n tesreḍt neɣ ur yettili ara “, wigi­nneɣ ufan­t d abrid i wakken ad rren deg yidis taɣerma Tamaziɣt yellan qbel ad ilint tɣermiwin yettnadin ad msefhament imira. Di tuqqna n tiṭ yemmut wayen d­ ilulen, yeddren si Siwa armi d Tigzirin Tiknariyin, cwiṭ i d­yeggran kksen­as azal s yisem n tesreḍt. Widen yugaden ad negren la ttnadin anwa ara snegren. Acuɣer ara ḥettmen ɣef wiyaḍ ayen ugin

Anagi – Ammud imagraden

­ 46 ­

nitni i yiman­nsen ? Acuɣer ara nadin ad snegren taɣerma yellan qbel ad d­asen nitni akked tɣerma­ nsen ɣer Numidya ?

Akken i ttmettatent tutlayin i ttmettatent tɣermiwin : awal agugam d ccfaya tasellawt. D acu i d­yeggran si Siwa, d acu i d­yeggran si Tegzirin Tiknariyin ? D acu i d­yeggran si Numidya n Masinisa ? Deg wayen nwala, neɣɣar, nsel di tmurt­agi­nneɣ, tiɣermiwin llant, nettmeslay fell­ asent maca adeg ideg d­lulent, ddrent, ur yettwabdar ara. Adeg yella qbel taɣerma. Adeg d akal amaziɣ n Numidya ideg d­tlul, tedder tɣerma Tamaziɣt qbel imasiḥiyen d yinselmen. Si Tefriqt n Ugafa ɣer Lmaɣrib Lɛarabi Lkabir, Numidya tbeddel isem. Seg wass­nni i tezzer deg ubazin adelsan n widen ikeččmen teffɣen yettaǧǧan aẓar amaynut deg wadeg n win yellan yakan.

Yenna­d yiwen seg « imeqqranen » n tsertit n tmurt­nneɣ deg yiwen seg yiɣmisen ilelliyen : « Skud atmaten­nneɣ yellan dihin di tmurt n Falaṣṭin d Lɛiraq ttwakksen­asen izerfan­nsen, ur nezmir ara ad nemmeslay ɣef talwit ». Nekni umi yettwakkes wezref n tilin, ma nezmer ad nidir di talwit !?

Anagi – Ammud imagraden

­ 47 ­

« UGUR » N TIRA

«… Akka neɣ ad tuɣal ɣer tkessawt» i yenna umeksa i yimsewqen i s­yennan belli tafunast­is ɣlayet, aṭas iṣurdiyen i yessuter deg­s. Yenna­asen d wagi i d

azal­is, ad tenz s wazal­agi neɣ ad tt­rreɣ ɣer lexla­w ad teks (takessawt).

Tegzem di rray, teddez tebrez… Imnuda d yimusnawen nnan­d, imaruyen d yimeskaren ḍefren­ten. Tutlayt Tamaziɣt s isekkilen n Tlatinit ara tettwaru, d taɣelnawt neɣ d tunṣibt. Talatinit, ur telli d Tarumit neɣ d Tafransit ur telli d tutlayt n “listiɛmar“, maca d tin i s­fernen imawlan­is, widen yebɣan ad taẓ ɣer zdat si Bulifa ar Dda Lmulud armi d tajerrumt taneggarut i d­yeẓreg Kamal Nat Zerrad di 2001. Ugar n lqern aya, ayen yellan d idlisen, d tirawin neɣ d anadi yella­d s Tlatinit, s lebɣi d tebɣest n yirgazen d tlawin yellan ama di lberrani ama dagi di tmurt. Anadi ur yelli s Taɛrabt ur yelli s Tfinaɣ. Widen yettnadin ɣef Taɛrabt d widen yebɣan ad aɣ­ rren lqern ɣer deffir imi ur telli tjerrumt ur telli tseftit ur llin ilugan s s tutlayt­agi i Tmaziɣt. Ihi, ugur ttwalin­t kan widen yugin Talatinit d widen yebɣan Taɛrabt. Dinna kan i la tettezzi : ḥanun zanun ɣef yiri n lkanun. Ugur ur yelli ma tettwaru Tmaziɣt s isekkilen n Tlatinit : d wagi i d aɣbel­nsen !

Anagi – Ammud imagraden

­ 48 ­

Maca lebɣi asertan ulac ɣas akken yegget usuter, ggten idammen, ggten imejraḥ, ggten yilmeẓyen yemmuten i wakken ad tuɣal tmurt n Lezzayer d uɣref azzayri ɣer laṣel­nsen. Imḍebbren n tmurt n Lezzayer d widen yeṭṭfen adabu ugin ad ldin tiwwura i Tmaziɣt akken tent­ldin i Taɛrabt. Ɣur­sen, ugur yugaren akk uguren n tdamsa, n tsertit… d ugur n Tmaziɣt. Teqqim­asen di tyersi. Zemren ad sḥebsen abeddel n tmendawt neɣ ahat awexxer­is alamma ufan­d ttawil i “wugur­agi” d wuguren nniḍen isertanen. Ṭṭsen d iseggasen aya ɣilen ad rewlen, xerṣum di tnafa, i tidet i d­ǧǧan widen tt­ ineǧren di tnicca, wissen imira, ahat naddam iruḥ­ asen, ukin­d maca ufan­d iman­nsen ggran ɣer deffir s kra n leqrun…

Ɣas imusnawen akked widen yettnadin sbanen­d isekkilen n tutlayt Tamaziɣt, maca timuɣliwin mgaradent seg umusnaw ɣer wayeḍ, seg waggay ɣer wayeḍ seg wegraw ɣer wayeḍ. Ddeqs imusnawen iqeddcen yal yiwen i yiman­is war ma yemcawar akked widen i t­yecban, sṭuqquten ilugan d leryuy almi sweḥlen imaruyen d imeskaren anwa abrid ara yaɣen, amek ara yarun, anta ”Talatinit” iss ara yarun. Ugur yellan, d win i d­snulfan widen yebɣan ad beddlen isekkilen ṛ, ḥ, č, ɛ… s isekkilen r’, h’, ç, â. Widen yebɣan ad beddlen asenqeḍ yefren Dda Lmulud s usenqeḍ­nsen nitni. Ugur yellan, d win n widen yebɣan Tamaziɣt am Teglizit, war asenqeḍ. Ugin asenqeḍ am akken nitni ifen ifransiyen, almaniyen… iṭalyaniyen yeǧǧan igemmayen­nsen s kra n isekkilen s usenqeḍ d

Anagi – Ammud imagraden

­ 49 ­

tacciwin. Ugur yellan, d win n widen iwehmen deg uswir iɣer tewweḍ tutlayt Tamaziɣt. Wehmen di tikli­agi izerben yessawḍen Tamaziɣt ɣer Internet (www.imyura.com, www.racines­izuran.com, www.tamazgha.com... ) deg wakud meẓẓiyen maḍi armi uɣalen ttruẓun ifadden i widen i s­iqeddcen ladɣa iselmaden, ttẓerriben, ssefragen s tkerkas i yiberdan tettaɣ Tmaziɣt di tikli­s ɣer zdat. Uguren­ agi akk, ldin tiwwura i widen ur nessin, i widen urǧin qedcen i Tmaziɣt akken ad sṭuqqten ameslay akken ad gen ccek deg wakken tutlayt Tamaziɣt ur tezmir ara a tettwaru s tlatinit imi ggtent tɣura n tira, imi ur msefhamen ara ɣef yiwen rray, imi… Talatinit­agi, ahat, ur teṣliḥ ara i tutlayt Tamaziɣt.

Wa yebɣa Tamaziɣt akken i s­yehwu tili, wa yebɣa­tt ɣas txuṣ cwiṭ, wayeḍ lemmer yettaf ad tif tutlayin nniḍen merra. Kra bɣan­tt ad tettwaru s Taɛrabt. Yal yiwen iqeddec akken llant tektiwin­is akken tella tmusni­s. Tikwal nettɛuddu d ayen yelhan i nexdem, alamma iban­aɣ­d wayen nniḍen, d ayen umi ur nḥezzeb ara. D uguren d iɣeblan i nezmer ad nezgel lemmer neččawar wiyaḍ. Neqqar “wa ijebbed wa ikerref”, tutlayt Tamaziɣt ad txelleṣ timenqas­nneɣ, ttnefɣa­nneɣ d zzux­nneɣ… Yal yiwen yebɣa Tamaziɣt­agi akken i s­tehwa, akken tt­ iwala akken i s­yezmer, ma yella wayen ixuṣṣen ur t­ yessutur ara, isenyaf ad yeqqim akken wala ad inadi afus n lemɛawna.

Anagi – Ammud imagraden

­ 50 ­

QABEL MA YEBƔA REBBI

Gar­aɣ d kra n wussan, ad tuɣal tmurt n Lezzayer, s tɣara tunṣibt, d tamanaɣt n tmura tiɛrabin, d tin n tsekla taɛrabt d umaḍal aɛrab s umata. Ad d­mlilen watmaten si yal tamurt ɣer Lezzayer, tamurt­nsen tis snat, yal yiwen deg­sen d ayen ara d­yawi : wa d amezgun, wagi d asaru, wayeḍ d učči, wihin d tasreḍt… dɣa ad sfeqden tameslayt­nni anda tedda sani tessaweḍ. Ad d­yeglu yis­sen yiṭij mi ara d­yecreq ssyinna ɣur­sen taṣebḥit n wass amezwaru n yennayer akken ad sɛeddin dagi ɣur­neɣ aseggas n tafat s lekmal­is alamma iɣab tameddit n wass aneggaru n duǧember 2007 deg waman n ugaraw aṭlantik.

Maca anwa udem iss ara qablen yimḍebbren n tmurt inebgawen­nsen ? D inebgawen acku ɣas d atmaten, aɛebbuḍ yefreq­iten; ihi, unṣib n dagi ad iqabel unṣib n dihin. Imi Timmuzɣa mačči d tunṣibt… ihi, Tamaziɣt daɣen ur tseɛɛu ara amkan­ is. Acuɣer ara nḥettem nekni Tamaziɣt ɣef widen ur tt­nessin ? Mačči d Tamaziɣt i ten­id­yewwin mačči d almad­is i bɣan. Tamaziɣt ur tt­fehmen ara, ur tt­ ɣɣaren ara, ur ttnadin ara fell­as, ur tt­ttarun ara, ur ttarun ara fell­as. Skud ur tettuneṣṣeb ara s isekkilen n Taɛrabt, akka ara teqqim tettuɛelleq si timiḍt ḥala

Anagi – Ammud imagraden

­ 51 ­

ma tuɣal s irebbi n widen tt­iḥerzen... Tamusni­nsen di Tmaziɣt teḥbes anda yebda ccḍeḥ d “lfulklur” imi wagi ur yeḥwaǧ ara ameslay.

Ad d­yuɣal “lfulklur­nni” d ccḍeḥ­nni n zik iss keblen yimḍebbren n tmurt­nneɣ n yal ass taɣerma Tamaziɣt s tgemmi­s d yidles­is. Ad d­yuɣal “lfen lqabaili el­aṣil” akken ad d­beggnen belli ḥemmlen Leqbayel, bɣan­ten, fkan­asen ayen i ten­id­iṣaḥen si tmeɣra­agi tameqqrant i d­yellan gar watmaten. Ad d­yuɣal wudem­nni iss ttqabalen yal tikkelt ideg ttilin ihanayen yecban wigi. Wissen ahat, ad d­ mmektin belli yella wudem nniḍen, yella wayen ttun, yella wayen umi kksen azal… yella wayen rran deg yidis.

Ihi, qabel ma yebɣa Rebbi, ad temmenṭer tqendurt m tjegwa, timeḥremt n leḥrir d umendil bu teɣrist di yal asayes, di yal tazeqqa ɣef wakal n tmurt­nneɣ i wudem n inebgawen n lḥerma i d­ yerzan fell­aɣ i wakken ad ten­neḥḥelbab aseggas s lekmal­is. Qabel ma yebɣa Rebbi, ad yemqabal wammas n teqbaylit d uɛebbuḍ n tmaṣrit deg yiwet rreḥba n ccḍeḥ akken tt­nnumen yinebgawen­nneɣ n lḥerma. Ad d­mmektin ussan d yiseggasen­nni n tegmat yelhan ideg zehhun s tawant nitni d watmaten­nsen alamma tenṣel tqeṣrit­nsen neɣ la ttmeɣluluden si naddam d ɛeggu. Qabel ma yebɣa Rebbi, ad yenz uxellal d weɛdil, abernus d tecluḥt, abuqal d ucbayli, axelxal d webzim s wazal izaden maḍi maḍi i watmaten­nsen i

Anagi – Ammud imagraden

­ 52 ­

wakken ad ten­awin ɣer dihin ɣur­sen i ccfaya n useggas­nsen di tmanaɣt­nneɣ.

Seg wennect­agi n tegmat ara d­yefrarin, seg wannect­agi n tayri yettawi ubeḥri gar watmaten, d ayen ibanen am uzal, d ayen ideg ur yelli ccek ad yeḍru ma yebɣa Rebbi zeddiget teswiɛt, zeddiget tmanaɣt.

Si tengef­iw, si naddam neɣ ahat si nniya­w, fkiɣ i yiman­iw cwiṭ n tlelli, serrḥeɣ i tektiwin­iw d tedmiwin­iw ad calint cwiṭ di tehri n tqerruyt­agi­ inu, zzint nnḍent, amecwar, ddant d ubrid yettawin ɣer Lqahira « Tamanaɣt n Tɣerma Tamaziɣt »... Ahat aseggas, aggur, ddurt neɣ ahat kra n wussan kan, ad asen­n­nawi tidet­nneɣ taḥerfit, ad newwet ajaqur annect­ilat si Tegzirin Tiknariyin alamma d dihin ɣur­sen di Siwa akken ad nwali, ad nnadi ma yella wayen i d­yeggran seg yijeqduren n Cacnaq wissen ahat ad qeblen ad aɣ­ten­id­rren ɣer dagi ɣur­neɣ, ɣer tmurt n Lezzayer… ɣer tmurt­nsen…

Anagi – Ammud imagraden

­ 53 ­

ǦǦET­AƔ ABRID AD NƐEDDI !

Imira mi ɛeddan kra n wussan ɣef temlilit tagraɣlant i d­yellan di tmurt­nneɣ ɣef tira n Tmaziɣt, ters tawla­nni irekben allaɣen n kra n yimdanen, d lawan ad nwali anida ddan lecɣal, sani ssawḍen, d acu n leqdic i d­yeggran imi nekni d ayagi i daɣ­yeɛnan. Ihi yefra ssuq tefra rreḥba. Ddeqs n widen yessefk ad ḥedren ur ḥdiren ara. Ddeqs n widen ur nesɛi kra i ten­yurzen ɣer temsalt­ agi n Tmaziɣt llan di temlilit, ḥedren i wayen yeḍran di Sidi Freǧ. Iban­d di temlilit­agi belli ugur­nni n tira iɣef d­yella wannect­a n wawal d umeslay yedda di tḥemmalt n wuguren nniḍen : ama d widen yellan, nekni nessen­iten, neɣ d widen i d­yennulfan, nitni weḥd­nsen kan i ten­snnen. Yennulfa­d wayen ur nelli i wakken ur yettili ara dɣa umeslay ɣef tira n Tmaziɣt d isekkilen i s­yettwafernen sɣur imawlan­ is: widen iqeddcen yis­s. Isekkilen n tlatinit i d­ yufraren s lebɣi n widen yettarun, yessɣaren, iqeddcen s Tmaziɣt i Tmaziɣt, sɣerqen­ten yimḍebbren­nneɣ imaynuten deg uguren nniḍen yesɛan tifrat­nsen di tenṣeb n tutlayt Tamaziɣt imi ḥala ddula tazzayrit d yimeqqranen­is i yesɛan allalen iwatan i wakken ad ttwaferḍen wuguren­agi seg ubrid n gemmu n tutlayt Tmaziɣt s tɣara tunṣibt.

Anagi – Ammud imagraden

­ 54 ­

Ayen yettunefken i Taɛrabt di temlilit­agi ur yettunefk ara i Tmaziɣt imi d uguren n Taɛrabt i sɛan yimḍebbren­nneɣ d ccɣel di tazwara, ssyin akin ad d­zzin ɣer widen n Tmaziɣt. Ugar i tella lfayda i Taɛrabt imi ayen i tt­yeqqnen, ayen i tt­icekklen d wayen i ɣ­yeǧǧan nefren isekkilen n tlatinit i tira n Tmaziɣt nnan­t­id, feḍḥen­t­id, ssumlen­t­id imusnawen. Banen­d leɛyub n Taɛrabt mi ters d tama n Tlatinit. Imusnawen­nneɣ beggnen­d tamuɣli­nsen tussnant, nnan­d ayen ilaqen d wayen ur nlaq, maca imḍebbren n tneɣlift ur mtawan ur tt­gzimen di rray ɣef tifrat i wugur n tira n Tmaziɣt i ten­yessemlalen di Sidi Freǧ.

Di teswiɛt­agi, la ttnadin ɣef « idukturen » ara yerren lsas i Tmaziɣt s isekkilen n Taɛrabt. D acu ara xedmen « idukturen » ma yella di taggara rray ad yuɣal s anda akken yella ; s imawlan­is, s isertiyen ! Maca simi ara yafen « idukturen » ilaqen, ahat ad ɛeddin kra iseggasen ideg ara yafen ddeqs n wakud akken ad gerrzen Tamaziɣt s isekkilen n Taɛrabt.

A d­heggin « idukturen », ad d­heggin tajerrumt d tseftit i Tmaziɣt s Taɛrabt… akken ad tili deg yiwen uswir am Tlatinit mi ara s­kksen uguren­ nni d­ssumlen imusnawen­nneɣ di temlilit­nni… Aseggas­agi n « Lezzayer, tamanaɣt n tsekla Taɛrabt » ad yeldi tiwwura zdat widen ara d­iheggin ifarasen iẓuranen d wid n yal tawsit taseklant seg ungal alamma d tamezgunt. Seg weɣmis s adlis s amawal

Anagi – Ammud imagraden

­ 55 ­

alamma d isura di tiliẓri tawḥidt n tmurt­nneɣ, afares s Tmaziɣt yuran s isekkilen n Taɛrabt ad d­yaɣ akk tamurt seg ugafa alamma d anẓul, seg usammer alamma d amalu. Ad tekcem Tmaziɣt s isekkilen n Taɛrabt s ixxamen n yizzayriyen akken ma llan, ad taweḍ ula ɣer temnaḍt n widen yeǧǧan aɣerbaz aseggas s lekmal­is akken ad lemden tutlayt­nsen akken i tt­uran imusnawen­nsen.

Yiwen wass i fkan yimḍebbren n tmurt­nneɣ azal i usuter aɣerman, ddan di lebɣi i widen yebɣan Tamaziɣt s isekkilen n Taɛrabt mačči akken ad tt­ ɣren maca akken ad tettwaru kan s isekkilen n Taɛrabt. Wissen ma d wagi i d asuter aɣerman iɣef la d­heddren maca win nessen d win i d­yekkan si temnaḍt n Leqbayel. Winna nessen­it nefhem­it akken i t­ssnen fehmen­t ula d nitni maca ur t­bɣin ara ɣas akken d winna kan i d abrid.

Imḍebbren­nneɣ qeddcen kan i wayen ara d­ yawin talwit i yiqerra­nsen simi ara d­afen tiktiwin iwulmen i wayen i ten­iḍurren. Lecɣalat­agi akk nennum­iten. Ma yella wayen xedmen mačči imi ilaq ad yettwaxdam maca akken ad zziknen i lberrani di tazwara belli la xeddmen, belli ur rkiḍen ara aɣref tugdut d teɣdemt. Ma yella iruḥ­aɣ kullec, siwa akud i ur ɣ­nettruḥ ara : d tamatrarit nekni yid­ sen alamma newweḍ ɣer lebɣi­nneɣ.

Anagi – Ammud imagraden

­ 56 ­

LEHDUR WAR TIMENNA

Nerǧa, nettraǧu u mazal ad nerǧu. Ad nerǧu ahat ayen akken ur d­nettaweḍ ara. Ad nerǧu ahat ayen akken ur ɣ­d­ttaken ara. Ad nerǧu ayen akken ur d­newwi ara. Ad nerǧu ayen akken iɣef uzzlen idammen. Ad nerǧu ; s usirem d ameqqran, s lebɣi ikenfen, s waṭas n tebɣest tazmert n tfekka akked leɛqel d lmeɛqul iss ara nqabel raǧu yegguman ad yekfu. Ad nerǧu imi tannumi yeggten tettuɣal d aḥric seg wemdan, d aḥric si tudert­is. Ad nerǧu imi nekni ur nessin ara layas. Ad nerǧu akken rǧant tecraḍ ass ideg ara d­banent s tidet­nsent d yizen­nsent. Ad nerǧu imi ayen nebɣa d uɣdim, u ayen yellan d uɣdim yezga yettifrir am zzit ɣef waman seg wasmi tella zzit d zzit, aman llan d aman...

Yegget raǧu imi yegget wawal. Yegget raǧu ­n win yeḥwaǧen ayla­s­ seg wawal bu yal ini tettak tama i tayeḍ. Ass­a d azegzaw ass nniḍen d azeggaɣ. Tikwal imal s azelmaḍ tikwal imal s ayeffus. Yegget wawal war azal. D awal ur d­nessekcam ur nessufuɣ. Ihi d acu i d azal n wergaz bu wawal yecban wagi ? D acu­tt tudert yettidir gar yimdanen ? Amek i t­ttwalin widen yettilin yid­s s teɣzi n useggas ? Acu­t wudem iss yettqabal ?... La d­ qqaren d tagi i d tasertit… snulfu­d awal neɣ xleq­

Anagi – Ammud imagraden

­ 57 ­

it­id, ččar tiqedḥit (tiqedduḥin) teǧǧeḍ medden ad ffẓen… mi yekfa rrnu­asen imi tawant ulac…

Ayen i d­yellan n wawal ɣef tlufa n tmurt d uɣref azzayri yessɣim­aɣ ɣef ujajiḥ n tmess akken nennum nesseknaf iman­nneɣ mi ara yegget umeslay iɣef tesberber tagut : nebɣa ad nefhem ayen ur nettwafham. Nettraǧu rray n taggara d wayen ara yilin deffir wawal akked tmenna n yimḍebbren, neɣɣar ayen i d­leqqḍen yiɣmisen ssya u ssya ; di taggara d ilem… I tikkelt nniḍen nerǧa, i tikkelt nniḍen agmuḍ yiwen. Ulac awal ɣef Tmaziɣt­nni, ulac awal ɣef tira­nni, ulac awal ɣef yennayer­nni amaziɣ…

Awal yella­d kan ɣef tdamsa d iṣurdiyen. Yal imḍebber yettnadi ad yesnerni ayen yellan ɣur­s yakan. Yal imḍebber yettḥarab ɣef wayen yesɛa d wayen i s­d­tettak tmurt i t­yesseččayen. Yal imḍebber yettɛawan ameddakel­is akken ad qablen di sin “tilufa­agi” timeqqranin n tsertit. Yal imḍebber yettcebbiḥ, yettḥennik i wakken ad yuklal amkan n wenmazul n uselway asmi ara d­yers s tenṣeb di tmendawt. Ma d iferraǧ meqqrit tura, ttɛassan tawwurt n uxxam, ɣef wayla­nsen i ttagaden…

Deg wennar­agi asertan n tmurt­nneɣ, imḍebbren isertanen ttafen tifrat maca ḥala i wuguren izemren ad ten­ḍurren. Ttafen akud iwulmen akken ad kksen timeckukal itezzin ɣef nnfeɛ­nsen. Ɣef wannect­a, yenna­d uselway belli

Anagi – Ammud imagraden

­ 58 ­

«yecceḍ » di rray­nni­ines iss yebɣa ad « yessenz » neɣ ad « yessekru » tafunast­nni iseg teṭṭḍen yizzayriyen i kra n yecriken d imeddukal n tmura n lberrani. Yenna­d belli « d azref­is » ma yecceḍ di leccɣalat­agi imeqqranen n tsertit imi di taggara ayla n « uɣref » yeqqim i « uɣref ». Yessufeɣ­d leɛyub yellan ɣer tafat, yenna­ten­id kan d timenna maca tatut tesberber ɣef ccfaya­s. Leɛyub i d­teǧǧa tefsut taberkant yettu­ten. Leɛyub yellan di laṣel unṣib n tmurt n Lezzayer yettu­ten. Leɛyub yellan di leqdic n welqaḍ n tgemmi d yidles n tidet n tmurt d uɣref azzayri yettu­ten. Ayen i la nettraǧu ad s­nsel, ur s­ nesli ara… Ayen yessefk ad t­id­yini ur t­id­yenni ara… Neqqim kan di « nniɣ­as… yenna­yi­d… ur nemsefham ara… ».

Maca uguren n uzzayri mazal­iten, timeckukal n yal ass simmal ttimɣurent. Ayen ixuṣṣen di tudert n uzzayri iban, lehlakat akk mmeẓren, rekku yewweḍ s iɣes… Awal n « ṣṣwab » yezzi­d i umaḍal, maca tanaqust­nni anwa ara tt­iɛellqen !?

Anagi – Ammud imagraden

­ 59 ­

TAFASKA DI YENNAYER

Aseggas­a, dduklen­d kraḍ ineḍruyen deg yiwen wakud. Temlal Tfaska n usaru amaziɣ akked tmeɣra n

“useggas n Lezzayer tamanaɣt n yidles aɛrab” deg umezwaru n yennayer. Lemmer mačči d Tafaska ­tunṣibt­ n usaru amaziɣ, yennayer ad iɛeddi di tsusmi ahat s wudem nniḍen ur nelli d ayla­s imi ur ɛad yufi amkan­is, ur ɛad yettuneṣṣeb

d iɣef n useggas amaziɣ...

Deg waggur­agi n yennayer 2007, di temdint n Tlemsan, tella­d i tikkelt tamezwarut Tfaska n usaru amaziɣ i d­ihegga uneɣlif n yidles n tmurt n Lezzayer. D Tafaska yellan deg yirebbi n Usqamu Unnig n Timmuzɣa setta iseggasen qbel ad tuɣal seddaw tecḍaḍt n uneɣlif n yidles s tɣara tunṣibt. Seg wasmi d­tlul armi d ass­a, Tafaska temmuger­d ddeqs n wuguren ur tt­nesseḥbis, ur tt­nekkis imi lebɣi d tebɣest n yimḍebbren llan, ur nɣisen, ur ḥbisen. Temmured, tegma, tennerna, tebded, tefka iẓuran, tnuda­d timura tḥella­d amkan­is deg unnar agraɣlan n ssinima imi kra isura s Tmaziɣt seg widen yewwin arrazen ad d­ɛeddin di ssinimat n tmura yettekkan di Tfaska am « l’Irlande », « Lubnan » d tmura nniḍen ahat.

Anagi – Ammud imagraden

­ 60 ­

Tedder Tfaska s isura imaynuten di yal aseggas ideg tɛedda di temnaḍin n tmurt­nneɣ. Tɣumm kra n tmenqas yesberbren ɣef ssinima n tmurt n Lezzayer s tilin tella deg wennar d uswir n uheggi d leqdic. Tefka azal i yiḥeffaḍen iran « taẓuri tis 7 » s yisakwanen (ateliers) i d­tettheggi akken ad issinen u ad lemden lbaḍnat d wallalen n leqdic di ssinima akked yimseḍruyen (réalisateurs) d imusnawen yettilin yid­sen di yal tikkelt. Ggten isentalen d tewsatin n ssinima akken ad tettunefk tegnit i yal yiwen akken ad d­yini tiktiwin­is d tmuɣliwin­is s yimesli d tugna. Teldi tiwwura zdat imeskaren akken ula d nitni ad snernin aswir ugar di tɣara d ccbḥa n tira­nsen akken ad afen yimseḍruyen isenfaren i ten­ iwulmen i usufeɣ n isura. Nnulfan­d yisakwanen n tesleḍt d weɣzan i wakken ad d­iban akk wayen yellan yelha iwulem d wayen ixuṣṣen.

D tagrawla i d­yeḍran di sebɛa iseggasen n tudert n usaru amaziɣ. D asurrif annect­ilat ɣer zdat i ineggez usaru amaziɣ imi tilin­is yal aseggas tettak i ssinima n tmurt­nneɣ ayen ur s­yefki “ssinima nniḍen”. Nessaram ad ilin wallalen ugar n wayen yellan segmi yuɣal akka seddaw leɛnaya n tneɣlift n yidles. Nessaram ad snernin yimdanen iqeddcen i usaru amaziɣ aswir­nsen, yal yiwen di ccɣel­is. Nessaram ad yidir usaru amaziɣ, ad yiɣzif leɛmer­is akken ad ikemmel deg usmil n yidles­nneɣ.

Anda yedda usaru amaziɣ ad yeddu yennayer, d asirem yellan deg wul n yal yiwen deg­neɣ. Kra n win iran asaru amaziɣ ad as­tettunefk tegnit ad yečč

Anagi – Ammud imagraden

­ 61 ­

daɣen seksu n yennayer imi tenṣeb­is ur ɛad tettwaqbel i wakken ad yuɣal netta d iɣef n useggas unṣib n imaziɣen am win n weɛraben d yimasiḥiyen ideg ttwaxellṣen ixeddamen war ma xedmen ; d ass n usteɛfu… Ad yeqqen yennayer s asaru amaziɣ alamma tṣaḥ­it­id nnuba ­ula d netta­ akken ad yesɛu azal­is d umkan­is di tmurt­is s tɣara tunṣibt.

Anagi – Ammud imagraden

­ 62 ­

TILAWT IḌURREN

Di temnaḍt n Leqbayel, di Tlemsan, di Wehran d kra n temnaḍin nniḍen, mlalen icennayen, imedyazen… d imusnawen di tiddukliwin, deg isaragen akken ad mmeslayen, ad ssefrun, ad cnun ɣef ccbaḥa, ɣef usirem, ɣef talwit i ttmennin seg useggas amaynut. Ɣas akken mačči d ayen yellan d unṣib maca imaziɣen ssaferren­d iɣef n useggas­agi akken iwata lḥal ɣas xuṣṣen wallalen, ɣas ulac adrim am win yettunefken i yidles aɛrab di Lezzayer tamanaɣt. Ccna s iḍebbalen d usefru n lferḥ i wakken ad qablen aseggas amaynut s taḍsa d wecmumeḥ. Isaragen d wawal n imusnawen ɣef umezruy i wakken ad rren yennayer d wayen i d­yezzuɣer n tedyanin timazrayin n tmurt­nneɣ s amkan­nni­nsen i sen­yettwakksen. Imensi n yennayer yessemlal imaziɣen ɣef yiwen uḍebsi n seksu imi d lfal, d asirem i temlilit d tegmat ɣef wayen i ten­yesduklen : Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer.

Akka yal iɣef n useggas, yennayer d tameɣra iss ferḥen imaziɣen anda ma llan di ddunit. Yennayer n useggas­a d amarkanti deg yineḍruyen d tmeɣriwin ­ur nelli d unṣiben­ i d­heggan imaziɣen umi yella yiɣef­agi n useggas deg wul­nsen d tudert­ nsen n yal ass di yal amkan.

Anagi – Ammud imagraden

­ 63 ­

Maca deg wannect­a n lferḥ s useggas amaynut llant kra n tmenqas i yessexṣaren tikwal tameɣra d lferḥ imi yennayer d umezruy icudden ɣer­s yuɣal d lɣerḍ i yir ameslay d yir tamuɣli. Ma nefka­d amedya n Tfaska i d­yellan di Wehran, ad naf belli kra n yimdanen keččmen gar yinebgawen di temliliyin i d­ yettwaheggan akked imusnawen i wakken ad sxerben tameɣra s kra n yesteqsiyen ur nesɛi lsas imi d widen ur nessin amezruy n tmurt i iteẓẓun ccek di tidet yellan, ur tt­ssinen.

Nemmuger­d widen ur nessin ara yennayer imi d­qqaren d acu­t wagi, ansi i d­yekka wayen ur nelli di “teṣreḍt­nneɣ” ur nelli di “tutlayt­nneɣ”. Nemmuger­d widen i t­yessnen maca ugin­t ad yili d iɣef n useggas n imaziɣen, n tmurt n Lezzayer, ammer ad d­yessaki ineḍruyen nniḍen imazrayen iɣumm wakud d wemdan. Nemmuger­d widen i s­ iteggen tiqebqabin d tmeckukal i wakken ad ẓẓun ccek di tidet yellan ahat ad ssefrurxen tatut d uferreṭ deg wayen d­ǧǧan imezwura. Nemmuger­d yal amdan yettwalin di yennayer beṭṭu n tmurt, yal ṣṣenf n widen i yeqqaren belli ddeqs n tmeɣriwin tiɣelnawin i yellan ulayɣer i d­nernu tiyaḍ. Ulac win i t­izeglen (yennayer) ama s yir ameslay ama s yir tamuɣli neɣ s lqella n tmusni n umezruy, maca, tameɣra n yennayer teṭṭef deg wansayen­is ɣur imawlan­is, di tmurt­is di temnaḍt­is d widen yugin ad ɣummen iṭij s uɣerbal.

Ayen ideg ara ḥarben ɣef wayen i d­ǧǧan imezwura akken ttḥaraben fell­as di ddunit merra,

Anagi – Ammud imagraden

­ 64 ­

wigi­nneɣ la ttnadin ad t­mḥun. Di ddunit merra, imdanen rennun aḥric­nsen i wayen d­ufan i wakken ad t­ǧǧen i wid la d­iteddun. Aɣref ma yefka aḥric­is i talsa ad yesseḥbibir fell­as ad t­id­ yesmektay yal mi ara s­tettunefk tegnit i waya. Nekni yesɛan Cacnaq, Agustan d Ṭariq nuɣal ɣer deffir war ma uddren­aɣ­d yimdanen war ma rran tajmilt i uɣref akked tmurt i ten­id­yurwen. Ayen ideg ara nadin yimḍebbren n tmurt ad ten­rren s amkan­nsen s wazal­nsen, la rewwlen fell­asen akken la rewwlen medden ɣef win yuḍnen ajeǧǧiḍ. D tagi i d tilawt n tmurt­nneɣ imi seg uneɣlaf ur nessin amezwaru n yennayer alamma d taneɣlaft ur t­id­nuddir gar inebgawen­is, nufa belli tidet ur telli d tidet ma yella ur tt­id­yenni ara uselway n tigduda tazzayrit tamagdayt taɣerfant…

Anagi – Ammud imagraden

­ 65 ­

TAYWALT S TMAZIƔT

Llant kra n tɣawsiwin d kra ineḍruyen nettwali­ten tezzin tennḍen am ugdi­nni yettnadin ad iɣeẓẓ taẓaɛkukt­is ; ad yezzi alamma yeɛya, ad yesteɛfu, ad yuɣal alamma d taẓaɛkukt­nni­ines ad inadi i tikkelt nniḍen amek ara tt­iɣeẓẓ. Deg wayen tekka ddunit­agi ideg nettidir, deg wayen umi d­ necfa neɣ deg wayen i ɣ­d­ǧǧan imezwura, urǧin nesla neɣ nufa aydi iɣeẓẓan taẓaɛkukt­is…

Taywalt d taɣult iɣef berken yimḍebbren n tmurt­nneɣ seg wass n timmunent ar ass­a imi di ddunit merra d nettat i yessebdaden, d nettat i yesseɣḍalen idabuten ur tt­nesɛi gar yifassen­nsen. Ihi wigi­nneɣ, berrun­d i tmeqwa n tlelli n tenfalit i wakken ad ten­id­walin si berra belli gan ccan, fkan azal i yisem unṣib n tmurt : Tagduda Tazzayrit Tamagdayt Taɣerfant. Wissen ma nezmer ad nesteqsi acuɣer i teḥreṣ akka imi ahat asteqsi­agi mačči deg umkan­is i yella maca imḍebbren­nneɣ fkan­aɣ­d yakan tiririt i westeqsi­agi, la d­qqaren ur ɛad newjid ur ɛad nhegga i ccɣel­agi. Tiririt­agi teldi tawwurt i yisteqsiyen nniḍen. Ma neẓra belli di ddunit merra ayen akk icudden ɣer taywalt, seg weɣmis alamma d tiliẓri, yers fell­as ufus n yimḍebbren n tmura yecban tagi­nneɣ, maca aheggi

Anagi – Ammud imagraden

­ 66 ­

neɣ awjad­agi ur newjid ara d acu­t ? Deg wacu i yella ? Amek yella ? Tiririt­nneɣ ɣef yisteqsiyen­agi temgarad akked tin n yimḍebbren­nneɣ imi mgaradent tmuɣliwin. Ma nnuda akken iwata lḥal, ad naff belli d tidet nekni ur newjid ara imi d nitni i ɣ­ikeblen, d nitni i iṣekkren tiwwura, reglen cqayeq i wakken ur iteffeɣ wara, akken ur yettili wara : aṣaḍuf ɣef talɣut yekbel afriwen n tlelli n tenfalit. Aneɣmas ur yufi anda ara yeddari, ulac ayen ara iḥarben fell­as, icekkel s izerfan­nni ur s­nettwakkes ara imi urǧin ten­yesɛi. Talɣut tettruḥ i kra tettaǧǧa wiyaḍ. Aɛiwen n yiɣmisen yella i kra yettwakkes i kra nniḍen. Afraq d uzuzzer n yiɣmisen di tmurt­ nneɣ ur yesɛi lsas, ur yesɛi aqerru imi llan di kra n temnaḍin, ulac­iten di temnaḍin nniḍen. Asiggez, ma ur t­iɛuss ara bab n weɣmis ad s­t­ccemten s yir tira d yir tugniwin. Tiliẓri ulayɣer nemmeslay fell­as… Annect­a akk imi ulac aṣaḍuf ara yesselḥun timsal­ agi akken ad kksen wuguren yuzzaren deg ubrid n taywalt d widen i tt­iqeddcen, akken yal yiwen ad yawi ayla­s. Maca aṣaḍuf yellan d tiqebqabin i yiɣmisen, ineɣmasen d wegtelɣu s umata, ihi amek ara ddun lecɣalat di liḥala yecban tagi ? Amek ara newjed ?

Seg weɣmis alamma d tiliẓri, talɣut tella maca mačči d tunṣibt, mačči d tin i d­yekkan si tsuda n tmurt­nneɣ. Talɣut yellan, d tin i d­nettagem seg yisalan n tmura n lberrani ula ɣef wayen iḍerrun di tmurt­nneɣ. Talɣut yellan d tin i ɣ­d­yettawḍen s taska taknuzirart (antenne parabolique) akked Internet. Ahilen s yal tutlayt. Ahilen ɣef yal tasreḍt.

Anagi – Ammud imagraden

­ 67 ­

Ahilen n tuzzuft. Ahilen n lmut d imenɣi… Ahilen n tudert d usirem. Ayen ixuṣṣen deg wannect­a n wahilen d ayla­nneɣ d tidet n tmurt­nneɣ : ayen iɣef tettwaṣekker talɣut d taywalt s umata d tugdi d­ itekken si tidet d rray nniḍen. Ahilen n Tmaziɣt, isalan s Tmaziɣt, isura s Tmaziɣt… taywalt s tmaziɣ anida­tt, di tmurt ideg tella d tutlayt taɣelnawt ? Anida­t weɣmis… anida­tt tiliẓri ? D acu i d­iṣaḥen Tamaziɣt di tmurt­is ?

Di taggara, deg umaḍal­agi ahrawan n taywalt, ma nnuda, nekni « tessɣer ddunit » di xemseṭṭac iseggasen­agi kan iɛeddan, ad nruḥ srid s awal­nni i d­nnan imezwura, ad naf belli ayen i la iḍerrun yid­neɣ imira d tamsalt­nni n : « afus ur tewɛiḍ ad tɣeẓẓeḍ, suden­it ».

A lxir a rrbeḥ… a leṣlaḥ rrwaḥ… « mreḥba s tikci n Rebbi ɣas temẓi truḥ d iceqfan ». Maca seg weɣẓaẓ s asuden, anwa ara yefken afus­is d amezwaru ? Akken ur nettuɣal ara ula d nekni d at ccfaya yettextirin d acu iɣef ara tecfu d wayen ara tettu, yessefk ad d­nemmekti, imira mi la ttnadin ad ssudnen afus­nneɣ, belli yella wawal nniḍen i d­nufa qqaren­t : «… amcic dayem d amcic, akken i s­ yehwu yesɛa isem… ». Ihi ma iḥuǧ­d wemcic, ma iɛuhed iɣerdayen, ma yeggul ur ten­yečči ur ten­ yexbic… WISSEN ma ad yutub dayen… !?

Anagi – Ammud imagraden

­ 68 ­

TAGERFA D UBAREƔ 3

D tidet, ur d­ǧǧin imezwura ara yinin ineggura. Imezwura­agi d widen n ddunit merra, d widen n talsa. Talsa iɣef iɛedda wakud mazal­itt tedder,

tjerred ayen iɛeddan imi ineḍruyen imazrayen ttɛawaden talalit maca s wuden nniḍen, s talɣa

nniḍen, di teswiɛt nniḍen.

Tadyant­agi n iɣersiwen n teẓgi temla­aɣ­d amek i ikellex ubareɣ yelluẓen ileḥḥun ɣef lqaɛa, i tgerfa yeṭṭfen učči deg uqabub­is (uqamum­is) yellan s ufella ufurek n ttejra. Nwala amek i la tt­ yeččekkir, la "s­yeččuffu aqendur", la s­yeslufuy s imeslayen iẓidanen armi teldi aqabub­is, yeɣli­d wučči teṭṭef deg­s seg wakken tegguma ad teṣber i yimeslayen­nni iḥlawanen n ubareɣ. Netta ikellex, nettat tettwakellex.

Imi ineḍruyen imazrayen ttuɣalen­d akken nniḍen, nettaf imira deg wennar asertan ayen akken nufa yakan, ayen akken i ɣ­d­nnan d wayen akken i nwala, i neẓra di tikkal iɛeddan. Nettwali, nettḥessis i wayen iḍerrun am akken la nsell i uḍebsi­nni (disque) n tuɣac yettwajerḍen, mi d­tewweḍ 

3 Le corbeau et le renard, Jean de La Fontaine, Les Fables, (1668­1694).

Anagi – Ammud imagraden

­ 69 ­

tessegnit n tɣuri s amkan yettwaɣen ad d­tettɛawad i umeslay neɣ imeslayen­nni kan alamma tnebceḍ­tt (tissegnit) s ufus­ik ara tkemmel tezlit­nni. Maca ma tnebceḍ­tt s lḥerṣ ad tejreḍ ayen i d­ yeggran iṣeḥḥa deg uḍebsi, ma s leḥder i tt­tnebceḍ, ad teqqim akken i tella deg umkan ideg tella war ma tembawel. Ma nesmendeg ccfaya­nneɣ (i ɣ­d­ yeggran), ma nnuda tikwatin­is (ma ur ɣumment ara), ad naf deg yineḍruyen n tedyant­agi­nneɣ n yiɣersiwen, belli d ayagi i la iḍerrun acḥal aya ɣur­ neɣ : yella yiwen i la yettkellixen i wayeḍ. Imi neẓra belli ddunit tettbeddil, imdanen daɣen, ahat win yettwakellxen iḍelli ad ikellex amur­is ass­ a ula d netta imi tasertit ɣur­neɣ (ma tella dɣa d tidet) d akellex, d tiḥḥerci, d awal yettawi waḍu akken kan ara d­yeffeɣ seg yimi n yimḍebbren­nneɣ isertanen... maca tudert tella­d s usirem d ixeddim mačči s layas d tɣimit : « bedd ad twaliḍ, ruḥ ad d­ tawiḍ, qim ulac », i ɣ­d­nnan imezwura­nneɣ akken ad neṭṭef amkan­nneɣ, ad neddu ɣer zdat deg ubrid iṣeḥḥan i ɣ­iwulmen srid ɣer lebɣi­nneɣ.

Ihi tikket­a, wissen ma nezmer ad nesteqsi anwa ara ikellxen i wayeḍ ? Anwa i d tagerfa anwa i d abareɣ ? Isteqsiyen­agi ma llan s tidet, ad d­ beggnen belli win ikellxen yezmer ad yettwakellex, win yettwakellxen yezmer ad ikellex. Seg ukellex s akellex, maca yessefk ad nẓer, si tama, belli abareɣ d tidet yelluẓ, d tidet la yettnadi ɣef učči mačči d amerreḥ i yella la yettmerriḥ mi d­yemlal d tgerfa s ufella n ttejra. Si tama nniḍen, tagerfa tesɛa učči, s tidet, ur neẓri ara ansi i t­id tewwi neɣ anida t­tufa,

Anagi – Ammud imagraden

­ 70 ­

maca yella. Netta yeẓra d acu i yebɣa akked wayen i t­ixuṣṣen. Akken ad yaweḍ lebɣi­s, yezmer ad yexdem ayen urǧin yexdem­it, yezmer ad yesself s rric akken yezmer ad yesself s umeslay. Ur yezmir ara ad yesteqneɛ s tmenna taḥerfit belli yelluẓ, yessefk ad inadi, ad yeqdec… ad ikellex akken ad yerwel i tmettant s laẓ i t­yettraǧun deffir yal aẓru, yal aseklu n teẓgi m lewḥuc.

Neqqar rregmat d awal tisusaf d aman. Ahat tikket­a, mačči am tikkal iɛeddan neɣ ahat am tiden i la d­iteddun, wissen, awal n rregmat d waman n tsusaf ad ǧǧen amkan i tezmert n tigawt d tdukli deg ubrid n tidet d teɣdemt akken ad nekkes taduli n tugdi n wayen ur nelli, tin i ɣ­yeǧǧan d imeshanayen deg wayen iḍerrun di tmurt­nneɣ, deg wayla­nneɣ. Nettferriǧ deg yimḍebbren­nneɣ sserwaten akken i sen­yehwa anida i sen­yehwa yal yiwen si tama­s yal yiwen s tikta­s d tmuɣli­s ɣer wayen i ɣ­yekksen awal d wayen i ɣ­ikeblen. Ahat tazmert, tamusni d tebɣest xuṣṣen­aɣ cwiṭ imi nugi ad nwali tidet n wugur­nneɣ. Imezwura­nneɣ nekkni ǧǧan­aɣ­d ula d nitni ayen ara nini. Nnan­t­id, nekni neqqar­it : « akken i tt­yewɛa wuccen iɣeẓẓ­itt ». Ahat, ssya s asmi ara naweḍ s ayen nessuter, s ayen iɣef mmaren idammen, s anda ara ɣ­d­iṣaḥ wayla, ad nexdem tin yexdem wuccen : ad tt­nɣeẓẓ imira akken i tt­ newɛa… Maca yessefk ad nḥader uglan­nneɣ ma ulac yekfa fell­aɣ weɣẓaẓ… !

Anagi – Ammud imagraden

­ 71 ­

ASUMMEL I LEBDA

… Cerqent­d tefranin am yiṭij n tefsut, taguni tewwi ayla­s ayen tekka tegrest, kkren­d widen yeṭṣen, ffɣen­d seg yixxamen­nsen srid s učči, imi laẓ

yerra iɛebbaḍ kkawen, iẓerman qquren...

Tikkelt­a, am tikkal iɛeddan, aṭas n « isertanen » yettekkan di tefranin­agi ad d­inin i yizzayriyen tidet­nsen, tamuɣli­nsen d rray­nsen ɣef «lecɣalat » n tmurt war ma qublen yis­sen (lecɣalat), di tiliẓri neɣ di rradyu, tidet, tamuɣli d rray n widen yettekkan am nitni di temzizzelt­agi ara ten­ yessiwḍen s akersi deg Wegraw Aɣerfan Aɣelnaw.

Tikkelt­a, am tikkal iɛeddan, ddeqs ara yawin yid­sen taffa n isebtar ara d­ɣɣaren i yizzayriyen war ma refden­d aqerru­nsen imi, ahat, ur ssinen ara acu ara d­inin ma ur t­ɣrin deg isebtar­nni ; kra imeslayen di kra n ddqayeq, ad ten­id­inin ad ruḥen.

Tikkelt­a, am tikkal iɛeddan, ad yegget umeslay, ad yili ddeqs uṛeggem maca, ur ẓerren ara yizzayriyen amek ara yuɣal uṛeggem­agi d tilawt, d tidet ara sen­d­yawin tilelli, talwit… d ixeddim ladɣa di kra n temnaḍin ideg d iɛeggalen iberraniyen i

Anagi – Ammud imagraden

­ 72 ­

tceyyiɛen kra n ikabaren akken ad ilin seg yimezwura ara iɛeddin di tefranin…

I tikkelt nniḍen, ad d­tekfel Tmaziɣt­nni, ad tt­ iḥaz yiṭij n tefsut­nni, ad yili « wesbecbec » s imeẓẓuɣen n yiqbayliyen, ad nerǧu akken nerǧa yakan, ahat s layas d aṣeṭṭaf neɣ ahat s usirem d ameqqran, ma ad d­yezzi laṣel­nni, ma ad yuɣal « s amkan­is » neɣ ma yella wayen ara t­id­iṣaḥen mi ara ɛeddint tefranin.

I tikkelt nniḍen, ad yili yilem di kra n tamiwin ara yeččar win nugi. D widen yekksen azal i tudert, i tlelli, i tugdut… d Tmaziɣt ara t­yeččaren. Ad nadin ilem deg wayen ur nettwaḥrez ara, deg wayla ur nettwazerreb ara d wayen akk ideg nettak afus akken ad nessummel di taggara ajajiḥ n tmess i ɣ­d­ yewwḍen ɣer lḥara.

Annect­agi akk ad t­nessummel s wawal deg yiberdan, ad t­id­nini di tiliẓri d rradyu mi ara ɣ­ tettunefk tegnit, ad t­naru deg yiɣmisen akken i t­ nettaru acḥal aya. D asummel imira akken nessummel, akken nenna, akken nura di tikkal iɛeddan. Nezga la nessummul war ma newweḍ ɣer tifrat war ma neẓra d acu­tt taggara n uṛeggem­agi i la ɣ­ttṛeggimen.

Ulac win ara d­yinin « amek ara tili taggara n uṛeggem­agi neɣ s wacu ara tili » imi annect­agi akk icudd ɣer « tsertit !» : ma yettwaqbel ɣur at ufella, ad

Anagi – Ammud imagraden

­ 73 ­

yili ɣas nugi­t. Ma ugin­t at ufella, ulayɣer nnadi fell­as… ɣas mmaren idammen.

Di taggara, skud agmuḍ n tefranin la yettnusu di tsuda n tegduda, la yettɛeddi fell­as yiḍ ɣezzifen am win n tegrest, skud azal d wayla n yal yiwen ur ten­nettissin ara mi ara kfunt kan tefranin ­akken teḍra ussan­agi iɛeddan di Fransa­, tikkal i d­iteddun ad ilint am tikkal iɛeddan imi tikkelt­a dayen, tuɣal si tiden iɛeddan… Nekni ad nessummel ayagi.

Anagi – Ammud imagraden

­ 74 ­

AD AƔ­TEFFEƔ AFUS !

Neqqar­d ɣef wayen akken ur neḥkim belli “yeffeɣ­aɣ afus”. Akken daɣen Tamaziɣt, ma ur neḥkim ara deg­ s, ma ur ttekkin ara deg­s widen i s­igan lsas, ad “aɣ­ teffeɣ afus” imi la d­yeqqar ula d win yebran i ṭṭbel

deg waman belli “yeffeɣ­as afus”…

Iɣerfan n ddunit merra teddun deg yiwen ubrid ɣezzif aṭas, d abrid inejjer lǧil i wakken ad iɛeddi deg­s wayeḍ. D abrid n unadi ɣef tudert i ten­ iwulmen di tugdut, di tlelli, di teɣdemt d talwit. D tudert n wemdan di lɛezz d lḥerma imi d tagi i d taggara n yal anaḍeḥ, n yal amennuɣ di ddunit. Yal aɣref, yal lǧil, yal amdan yettḥarab ɣef wayen yellan d ayla­s ; d ayen i s­d­ǧǧan neɣ d ayen i d­yewwi netta s timmad­is, imi mačči baṭel i t­id­yewwi, mačči baṭel i t­id­wwin widen i s­t­id­yeǧǧan. Deg waṭas n tikkal d tuddma i t­id­yeddem neɣ d aḥwas i t­id­yeḥwes i kra n win d kra n wayen yebɣan ad s­ t­yekkes…

Di tmurt­nneɣ, ugar n lqern­aya, Leqbayel ­ yecban Bulifa yuran d Si Muḥ yennan­ ǧǧan­aɣ­d taftilt iss ara nwali abrid­nni yettwanejren iɣef teddun iɣerfan n ddunit merra. D taftilt ur yessens ṭṭlam n widen yebɣan ad reglen abrid i d­nufa, d

Anagi – Ammud imagraden

­ 75 ­

taftilt iceɛlen s tilin n tutlayt tayemmat : di tmurt­ nneɣ, d tutlayt Tamaziɣt. Ulayɣer anekcum deg wayen lqayen, deg wayen yerzan tussna n tutlayin, ulayɣer anadi d usteqsi ɣef wamek i ɣ­d­yewweḍ wayagi, maca ad d­nessifrir lehdur akken ad d­nini belli ayagi yella, yewweḍ­aɣ­d, neṭṭef­it ur s­ netterriḥ ara imi yuɣal d ayla­nneɣ.

Si tefsut ɣer tefsut, ddac ddac, tutlayt Tamaziɣt teffeɣ­d si ccqayeq n tewwurt yeldi leḥkem n tmurt­ nneɣ si lḥerṣ i s­d­yekkan si tmurt n Leqbayel. Nudan imusnawen n temnaḍt­agi ɣef wayen i d­ yeggran, jemɛen­d ayen yettwarun, uran­d ayen yellan d imawi, sdukklen rray­nsen akken ad d­inin belli leqdic­agi akk yettwarun s isekkilen n Tlatinit (mačči n Ttefransit) d ayen yeɛnan neɣ d ayen yerzan Taqbaylit. Yura­d Dda Lmulud “Tajerrumt n Tmaziɣt (Tantala taqbaylit)”. Yura­d Remḍan Ɛeccab “Tira n Tmaziɣt (Taqbaylit )”. Yura­d Kamal Nat Zerrad “Tajerrumt n Tmaziɣt tamirant (Taqbaylit )” d “Tajerrumt tatrart n teqbaylit ”... Nufa­d idlisen i d­uran imusnawen­agi d allalen iss nuẓ ɣer zdat di teẓrigin, di ssinima… deg ugtelɣu (multimédia) amaziɣ. Ilugan n tira heggan ɣas yella cwiṭ n lexṣaṣ, maca imira ḥala tasertit i icekklen tutlayt Tamaziɣt.

Yekker­d leḥkem yenna­d tutlayt Tamaziɣt n tmurt n Lezzayer d yizzayriyen akken llan. A rrbeḥ a tafat. Ulayɣer t­nesteqsi anida yella acḥal­aya, si timmunent n tmurt ar iḍ­a, neɣ acuɣer yerǧa armi “tewwa iruḥ­d ad yečč”, maca nekni nessen tamuɣli­ s ɣer Tmaziɣt d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d

Anagi – Ammud imagraden

­ 76 ­

yizzayriyen. Nessen amek i yebɣa ad tili Tmaziɣt, amek ara tettwaru, amek ara tekcem s aɣerbaz amuḍin n tmurt­nneɣ... Maca ayen ur nessin ara d taggara n wayen yettwaqedcen d widen i t­iqedcen, amek ara teḍru yid­sen ? D acu­tt taggara n unadi i d­yellan d wayen uran yimusnawen yecban Dda Lmulud, Caker… d Uzerrad ? Sani ara yuɣal wayen yeqdec Usqamu unnig n Timmuzɣa di Lezzayer… akked Inalco di Lpari ? Ma ur ttekkan ara wigi akk i d­nudder, Tamaziɣt ad teqqeẓder. Ma ur ttekkan ara widen yefkan tudert­nsen d asfel ɣef unadi n laṣel, ɣef tgemmi d tɣerma tamaziɣt d “irden ara yettunefken i yir tuɣmas”. Ma nerna­d amgarad asertan d tqillaɛin­is, ad cerrgen, ad sqeẓdren amur­ nsen ula d nitni imi d amgarad ur nelli d ussnan am win n yimusnawen.

D tidet, tutlayt, tigemmi d wayen i d­teǧǧa tɣerma tamaziɣt yessefk ad ilin seddaw leɛnaya n leḥkem d ddula tazzayrit. D tidet, Tamaziɣt yessefk ad as­ttunefken wallalen akken ad tegmu, ad tennerni. D tidet, armi uzzlen idammen i d­tuki ddula. D tidet, “yeṭṭes armi d azal, yekker yettazzal” mačči akken ad yeqḍeɛ neɣ ad ilaḥeq widen i t­ yeǧǧan maca akken ad ten­yesseḥbes. Ihi ad yazzel ɣef yiman­is, ma d nekni nga lsas i tutlayt­nneɣ, ur t­ yettnal ur t­yettbeddil imi ur s­yefki ara azal. Ma yebɣa ad yerr aḍar, ma yebɣa ad d­yerr laṣel d umezruy s amkan­nsen, yessefk ad iciwer widen yebnan lsas, imenza­nneɣ, imusnawen­nneɣ d yemnuda­nneɣ. Ayen ara yilin yessefk ad yili d akemmel n wayen yellan yakan, ma nɛemmed i

Anagi – Ammud imagraden

­ 77 ­

wayen nniḍen d wayen ixulfen ayen yellan, atan ad aɣ­teffeɣ Tmaziɣt afus…

Kra seg imeslayen­nni i ɣ­d­teǧǧa timawit qqaren­d : “Ur ḥmileɣ gma, ur ḥmileɣ win i t­ yekkaten”. Ahat inzi­agi ad yesdukel widen yessefk ad dduklen, imeslayen­is ad afen amkan­nsen di teswiɛt­agi ideg ggten leḥsabat, yegget usuter… yegget raǧu.

Anagi – Ammud imagraden

­ 78 ­

UR ƐAD TT­ṬṬFEN NEḤRARET…

Win yettnadin ad ibibb ayen ẓẓayen, win yebɣan ad yels abernus t­yugaren, win teffeɣ neɣ win teǧǧa

tezmert n iɣallen, ur iseɛɛu ara lǧehd i werfad d trusi. Ad knunt tuyat­is ad kkawen ifadden­is : ihi ayen

akken la yettnadi ad t­yerfed d axnunes ara t­yessexnunes ; d aḥnunef ara t­yesseḥnunef ; d

askerker ara t­yeskerker…

Di tezlatin­nni tineggura i d­yecna Lwennas qbel ad t­nɣen, yella yiwen wafir deg yiwet deg­sent ideg yeqqar «… ur ɛad tt­ṭṭfen neḥraret, ma ṭṭfen­tt ad tenger tekfa…». Ulamma iban belli d irebraben ineɣɣen i d­yeqsed Lwennas di teswiɛt­nni tamcumt ideg tt­id­yecna, maca anamek sɛan imeslayen n wafir­agi yezmer ad yettunefk i yimdanen nniḍen di teswiɛin nniḍen ɣef lacɣalat nniḍen ladɣa ma yella nekkes­iten­id (imeslayen n wafir) si lqaleb n tezlit, n teswiɛt d wayen iɣef ten­id­yenna. Ma nenna­d imeslayen­agi di teswiɛt­agi ideg nella war ma nessedda­ten­id di tezlit, ad aɣ d­tban belli d taggara yettwassnen ­qbel ad d­taweḍ­ n yal amdan n yal leqdic di yal taswiɛt : llan widen yeṭṭfen, yella wayen ṭṭfen, tella teswiɛt ideg t­ṭṭfen.

Anagi – Ammud imagraden

­ 79 ­

Tettban­d taggara qbel ad d­taweḍ ma yella yekker wemdan i wayen umi ur yezmir. Ayen umi ur yezmir d ayen ur yessin neɣ d ayen yugi. Leqdic deg wayen ur yessin iban ad yexṣer di taggara imi “terwel” fell­as tmusni. Leqdic deg wayen yugi d aḥettem, d tamara iss ara t­yexdem ihi ula d wagi tban­as­d lexṣara di taggara imi d awezɣi ad iṣeggem ayen yugi ad t­yexdem. D amdan am wagi i yeǧǧan tutlayt Tamaziɣt ”tcekkel“ seg wakken ulac lebɣi ara irefden tamusni s amkan­is, s wazal­is d wallalen­is. Kra seg widen i “s­iqeddcen” d tiqebqabin i s­ttarran akken ad sḥebsen tikli­s deg ubrid i s­nejren yimawlan­is imezwura.

Tettban­d taggara qbel ad d­taweḍ ma yella ters tɣawsa deg umkan neɣ deg wadeg ur nelli d ayla­s. Amkan ur nelli d ayla­s d ayen ur tettalas neɣ d ayen ur tuklal. Ad tettwaḥettem ɣef widen tt­yugin ɣas yemmar fell­as udrim d uṣaḍuf s tawant. Ayen ur nebni ɣef lsas tban taggara­s, d ahuddu neɣ d aneɣluy. D ayagi i yeǧǧan tutlayt Tamaziɣt war ayla, war adeg ula di temnaḍt­is ɣas lsas­is iṣeḥḥa. D ayagi i yeǧǧan tutlayt Tamaziɣt deg uswir aneggaru ɣas mačči d win i d amkan­is.

Tettban­d taggara qbel ad d­taweḍ ma yella taswiɛt tessawal i tayeḍ. Taswiɛt ilaqen d tin ideg yettwaxdam ccɣel di lweqt­is. Teḥreṣ teswiɛt neɣ ur twulem ara, myezwaren lecɣal neɣ ggten, segmi i d­ necfa, leɛmer telli teswiɛt i tutlayt Tamaziɣt. Yezga yella wayen i d­yekkan nnig­s, yezga yella wayen i tt­yezwaren, ɣef waya i tuɣal d taneggarut di leqdic

Anagi – Ammud imagraden

­ 80 ­

n yimḍebbren n tmurt. Yal liḥala tesɛa taswiɛt­is akken ad tefru. Yal ccɣel yesɛa taswiɛt­is akken ad yekfu. Tamaziɣt daɣen tesɛa taswiɛt­is akken ad teddu deg ubrid­is, akken ad d­tifrir seg ubazin ideg tt­ǧǧan widen yugin ad s­fken nnuba­s. Ihi taswiɛt­ is d tagi ideg nettidir, d tagi ideg nella imira, ur mazal ara ad nerǧu alamma iṣeggem wayen ur nexṣir neɣ alamma yuɣal­d win ur nruḥ... akken ad d­nelhu yid­s.

D tagi i d liḥala n tutlayt Tamaziɣt di tmurt­is. Immal itezzin gar wallen­nneɣ mačči d win nebɣa, mačči akka i t­nessarem. Ɣas yella leqdic, ɣas anadi mazal yettkemmil, ɣas lsas la irekked s isekkilen n Tlatinit, ɣas imawlan d ayagi i bɣan, maca annect­agi drus neɣ ahat ulac­it akk imi sɣur Leqbayel i d­ yekka. Ddula d yimḍebbren n tmurt yella­asen wayen nniḍen di lbal, d tiktiwin nniḍen, d tidmiwin nniḍen d leqdic nniḍen i d­ttheggin. Seg wayen iḍerrun imira nezmer ad nẓer kra seg wayen ara yeḍrun azekka.

Yettban usigna iss tekkat… akka i ɣ­d­nnan imezwura. Maca ma nwala taggara, ma tban­aɣ­d dir­itt, ma neẓra neɣ ncukk belli “... ma ṭṭfen­tt ad tenger tekfa”... ?!

Anagi – Ammud imagraden

­ 81 ­

SANI LA TLEḤḤU ?

Ayen yelhan yessefk ad t­nwali yelha ; ayen n dir yessefk ad t­nwali dir­it ladɣa ma msefhamen fell­as

yimdanen, widen terza temsalt : yekka­d sɣur­neɣ neɣ sɣur wiyaḍ, ma nnan­d yelha yelha, ma

nnan­d dir­it dir­it !

Mi nesla di tiliẓri lexbar unṣib belli ad d­lalent snat tsuda i Tmaziɣt, nefreḥ ! Anwa ur nefriḥ ara ? Anwa ur nessarem ara tisuda­agi ? Aṭas umennuɣ, aṭas unaḍeḥ d waṭas idammen i yuzzlen ɣef waya si tallit n Bulifa ɣer tallit n uɣunzu n uɣerbaz, si tefsut imaziɣen ɣer tefsut taberkant...!

Ihi yella­d kra umeslay deg yiɣmisen di sin neɣ kraḍ wussan i d­yernan ɣef wass ideg i d­yeffeɣ lexbar : yeddukel rray akken ad d­inin merra widen i d­yuran d widen i d­yennan belli d ayen yelhan, d ayen ara yerren Tamaziɣt s amkan­is di tmurt­is… Dɣa teggugem liḥala… Nuɣal merra nettraǧu... Nuɣal s isteqsiyen­nni i d­yettrusun fell­aɣ yal tikkelt mi ara “ɣ­d­tettunefk” tɣawsa i d­neḥwes i udabu, i yimḍebbren n tmurt neɣ i leḥkem... Maca tikkelt­a sɣur “bab n lfaxama” aselway n tmurt i d­tekka, d imḍebbren n tmurt, d leḥkem d udabu i t­id­yennan.

Anagi – Ammud imagraden

­ 82 ­

Nnexraḍen yimdanen. S leḥder i ttmeslayen. Ahat qbel ad tt­gezmen di rray, ssenyafen ad rǧun alamma iban­d wahil n tsuda­agi timaynutin akked uwelleh­nsent. Ad d­banen widen ara yilin d iɛeggalen­nsent akked sin­nni ara yilin d iqerra. Iban­d belli mačči d tamsalt n tsuda kan maca d tin n yirgazen. Akken i sent­yehwu ilint tsuda, ma ulac irgazen ara tent­yesselḥun, ddac ddac ara teddunt alamma qqumcent, berkent, ẓẓlent war ambiwel. Ɣer tama n yirgazen yella wahil d uwelleh n tsuda­ agi : anwa abrid ara yaɣent ? Sin iferdisen­agi akken i ddukulen : irgazen iwulmen i wakken ad sselḥun tisuda­agi deg ubrid i tent­iwulmen mačči s aqeyyel i tili d wexbibeḍ di temda n udrim i d­yesmar fell­aɣ wayen akken yellan di sḥari n tmurt­nneɣ.

Ihi, mačči snulfu­d kan, xleq­d kan i wakken ad d­iban belli yella leqdic ɣef Tmaziɣt neɣ ahat akken ad yettwaṣeggem wayen ixeṣren, ad yettwabnu wayen yettwahudden. Ayen iɣef yella wawal imira acḥal aya i yessefk ad yili, ad yettwaxdem i tutlayt tayemmat n tmurt n Lezzayer d yizzayriyen. Tamaziɣt, tutlayt tayemmat, mačči s uṣaḍuf d udebbuz ara tuɣal s amkan­is, mačči s yirgazen menwala d tsuda menwala ara taweḍ s aswir n tutlayin nniḍen. Ɣas ggten iṣurdiyen, iṣaḍufen d wallalen nwala amedya n tutlayt Taɛrabt. Maca uguren n Tmaziɣt kkan­d ugar si tqebqabin i s­teggen widen ur tt­nebɣi : ibeɛtiyen.

“Yeṭṭes armi d azal yekker yettazzal”. Awi­d kan yekker, awi­d kan la yettazzal ɣas azgen n wass i

Anagi – Ammud imagraden

­ 83 ­

yeṭṭes, ɣas tezri tṣebḥit maca teggra­d tmeddit. Niɣ qqaren “Ad yeṣṣer Rebbi tameddit...”. D tidet, tikwal ayen yelhan yettuɣal dir­it imi mačči d nekni neɣ seg­neɣ i d­yekka. Tura mi ara tuɣal gar “yifassen­ nsen”, s iṣurdiyen d wallalen n ddula, tura mi ara “kksent tqebqabin”, neẓra belli tutlayt Tamaziɣt ur tnegger ara. Ulamma nnger­agi n tutlayin mačči yiwen ubrid i yettaɣ mačči yiwen wallal i yesɛa, maca yessefk ad nẓer amek ara tidir tutlayt Tamaziɣt deg umaḍal ideg ttmettatent tutlayin.

Niɣ qqaren “yettak Rebbi irden i yir tuɣmas”, d tidet, irden lhan, maca ma d yir tuɣmas i ten­ yeffẓen...!?

Anagi – Ammud imagraden

­ 84 ­

AƔERBAZ AZZAYRI

Deg udlis n umezruy n uswir wis xemsa n useggas­a, ur nettaf ula d yiwen umeslay ɣef Ɛebban Remḍan d yimeddukal­is ɣas akken bedren­d timlilit i d­yellan di Ṣṣumam. Akka i yella lḥal ula deg udlis n tefransit, ur nettaf ula d yiwen uḍris seg wayen yura Lmulud At

Mɛemmer, Muḥemmed Dib, Racid Mimuni, Kateb Yasin neɣ Ṭahar Ǧaɛut maca llan yeḍrisen n Marcel

Pagnole, Sacha Guitry, Victor Hugo, Jaques Prevert… d Barbe Baker : imira yebbaḥ ufransi…

Amezruy d ccfaya. Sin iferdisen igejdanen di tudert n yal aɣref di yal tamurt. Aɣerman akken i s­ yehwu tili tudert yedder, yessen iẓuran­is, yeẓra ansi i d­yefruri, ayagi yura deg yidlisen, ireṣṣa deg wallaɣen. Ɣef waya i nettaf amennuɣ n tdukliwin neɣ n ikabaren d ayen yerzan kan tudert n yal ass : d učči, d amerreḥ, d ixeddim, d tadamsa… d tsertit. Afransi iban d afransi, aṭalyani iban d aṭalyani… almani iban d almani. Yal yiwen s tutlayt­is, s umezruy­is, s wansayen­is… d ccfaya­s.

Ɣef waya, deg yiɣerbazen n tmura­agi, amezruy n tmurt s wazal­is : ssnen­t, bɣan­t, ferḥen yis­s, tzuxxun yis­s, ɣɣaren­t si temẓi, ma d ccfaya ttḥaraben fell­as. Deg wayen i ɣ­yerzan nekni, mačči

Anagi – Ammud imagraden

­ 85 ­

d Victor Hugo neɣ d Jaques Prevert i dir maca yessefk alamma neɣra, nessen, nefhem ayen yura Dda Lmulud, Ferɛun… d Ǧaɛut d wamek ara nezzi s ayen yellan d wayen nettalas di talsa. Akka i d timura, akka i d iɣerfan. Niɣ neqqar­d awal i ɣ­d­ǧǧan yimezwura­nneɣ : “Win yebɣan ad yexdem lewqam, ad yezwir seg at uxxam” ladɣa ma yella uxxam yeččur d irgazen d tlawin.

Timetti­nneɣ yessleb­itt uɛebbuḍ, tettwakbel seg­s (seg uɛebbuḍ). Drus yimawlan i yesteqsayen arraw­nsen ɣef wayen i ɣɣaren deg uɣerbaz. Drus yimawlan ur nettarra ara lwelha­nsen s ayen i d­ ssuturen warraw­nsen. Maca imawlan ukin­d si tnafa n tegmat, lehna d leḥmala i d­yersen fell­aɣ asmi yesṭerḍeq unelmad n 15 yiseggasen iman­is yegla s widen ur nuklal. Ukin­d asmi d­iban belli win i s­yemlan abrid n lmut d yiwen seg widen i d­ yuɣalen seg udrar yewwi­d lehna d talwit i widen i t­iḥebban. D acu ara d­yefk uɣerbaz ideg mmalen i warrac tarda n lmeyytin ?

I Tmaziɣt, anida­t umkan­is deg uɣerbaz­agi d wannect­agi akk i la iḍerrun ? ­ “Di tebrek n tugdi i d­yersen fell­aɣ, di leɣla yeglan s uṣurdi, amek i tebɣiḍ ad nemmeslay ɣef Tmaziɣt” ? I la d­qqaren kra. ­ “Acu ara nexdem s Tmaziɣt ma yella kilu n lbaṭaṭa s tmanyin idinaren ?” Ters Tmaziɣt d lbaṭaṭa deg yiwen uswir. Atan wayen i d­yessufeɣ uɣerbaz­nneɣ : azzayri ur nessin amezruy­ines, azzayri yesrusun laṣel­is seddaw

Anagi – Ammud imagraden

­ 86 ­

uɛebbuḍ­is, azzayri yeǧǧan axxam­is i wakken ad yeṭṭef amezzir i wayen umi ur yezmir.

Aɣerbaz n tmurt­nneɣ d amuḍin. Aɣerbaz n tmurt­nneɣ tekcem­it tsertit d tesreḍt. Immal n warraw­nneɣ ur s­d­iban ara ubrid ɣef wakal armi inuda abrid di lebḥer. Yemmenṭer unelmad akken yemmenṭer uselmad. Tamaziɣt regglen fell­as, ula di tmurt n Leqbayel s lebɣi i la tt­ɣɣaren. Uguren n iselmaden n Tmaziɣt simmal ttnernin war ma yendekwi uneɣlaf. Tidet n tmurt n Lezzayer, amezruy­is d ccfaya­s la fessin am udfel i lḥamu n yiṭij n ssḥari ; d aẓɣal yesskawayen ifadden yessemxalen allaɣen.

Imira, aseggas­a, mi ssenyafen Huguette Amundsen ɣef Ṭawes Ɛemruc taqbaylit, d acu i d­ mazal ad t­nerǧu neɣ ad t­nessuter seg widen inekren tajaddit ? Ass­a ufan lbenna i urumi imi ssenyafen tamedyazt n Jacques Charpentreau ɣef tin n Ṭahar Ǧaɛut. Azekka mi ara ttwattun at tmurt, imiren arumi yeshel mi ara d­yeggri weḥd­s.

Amdan ur neẓri d acu­t neɣ ur nessin ansi i d­ yefruri, win yekkren ad t­yeẓẓuɣer am yikerri, ula ɣer tmezliwt ad yeḍfer.

Anagi – Ammud imagraden

­ 87 ­

Anagi – Ammud imagraden

­ 88 ­

Anagi – Ammud imagraden

­ 89 ­

AWAL ƔEF TSEKLA

Acḥal n yimedyazen yessefran acḥal n yimeskaren yuran. Acḥal n temliliyin tiẓuranin neɣ tidelsanin i d­yellan di tmurt­nneɣ ladɣa i tmedyazt d yimedyazen. Acḥal n warrazen i fkan iɛeggalen n umsekrid (jury) i yimezwura umi tfaz tmedyazt d tɣara iss d­ɣɣaren ifyar d tseddarin. D ammud n isefra, d ungal, d tullisin, d timucuha, d timezgunin… neɣ d inzan, acḥal d adlis i d­ yettwaẓergen di tmurt­nneɣ neɣ di tmura n lberrani, s Tmaziɣt ? Ur yelli win d­yuran ɣef yidlisen­agi deg yiɣmisen neɣ di tesɣunin awal “aseklan” ara ɣ­d­ yefken tamuɣli “taseklant” sɣur yirgazen d tlawin “n tsekla”.

Acekker n umeskar yezga yella, ma d ayen yura !... Adriraw n yal adlis ­yesɛan asentel aseklan s umata di yal tawsit­ yuran s Tmaziɣt neɣ s Tefransit, ur tettaf ara deg­s aḥric wis kraḍ n yidlisen “yeɣra” umeskar ttwarun s Tmaziɣt ; sin yeḥricen, neɣ ugar, n yidlisen­agi s Tefransit neɣ s Teglizit i ttwarun. Ḥala idlisen yura Dda Lmulud s Tmaziɣt neɣ widen yura s Tefransit ideg d­tedda Tmaziɣt i nettaf deg udriraw n yidlisen­agi. Nettaf tikwal ungalen, imawalen d wammuden isefra deg yidrirawen­agi. Acuɣer ur nettaf ara adlis neɣ idlisen i d­

Anagi – Ammud imagraden

­ 90 ­

yettmeslayen ɣef tmedyazt am : “Tasleḍt n tmedyazt taqbaylit, Si Ssi Muḥend U Mḥend ar Salem Maḥuc” ara yaru umusnaw neɣ amnadi di tmedyazt ? Acuɣer ur nettaf ara adlis neɣ idlisen yecban : “Tasleḍt tazɣant n umezgun amaziɣ : Tamurt n uɛekki n Ǧamal Benɛuf ” ara yaru umnadi neɣ yiwen seg yimariren neɣ ahat yiwen seg wid yettarun amezgun… Acuɣer ur nettaf ara “Amawal aseklan sɣur Ɛebḍella Ḥaman” neɣ sɣur yiwen urgaz neɣ tmeṭṭut yellan di taɣult n tsekla…? Maca ulac.

Idlisen n wezɣan d tesleḍt iseklanen llan maca s tutlayin nniḍen yexḍan Tamaziɣt. Maca imi d Tafransit i nesseqdac ugar n Teglizit neɣ tutlayin nniḍen, d ayen yuran s tutlayt n Molière i nettaf deg yidrirawen n yidlisen ttarun yimnuda d yimusnawen n tsekla akken ad mmeslayen s Tefransit ɣef tsekla Tamaziɣt. Imi ɣɣaren idlisen s Tefransit ahat zemren ad ten­id­rren ɣer Tmaziɣt, ad ten­id­ssuqlen akken ad nizmir nekni s imaziɣen ad newɛu, ad nissin, ad nefhem tamedyazt­nneɣ… akken ad nefrez tikerrisin n wungalen­nneɣ. Ɣas mgaraden iɣerfan, tutlayin d yidelsan, maca amedya n tmedyazt, di ddunit merra, tesɛa afir, taseddart d tunṭiqt ; d tilellit neɣ s tmeɣrut; yella usentel… d unamek n imeslayen.

Ma nenna­d belli tasekla Tamaziɣt tesɛa amkan­is di tsekla tameɣradant, ihi di ddunit merra, yella wayen tt­yesdukklen akked tiyaḍ. Amek i zemren ihi imnuda d imusnawen n tsekla ad gen lsas i tesleḍt tazɣant n tsekla­nneɣ akken ad nẓer nekni s imaziɣen d acu­tt, d acu i yellan deg­s, akken daɣen

Anagi – Ammud imagraden

­ 91 ­

ad nẓer d acu ara nezziken i wiyaḍ d wayen ara yafen deg­s nitni mi ara tt­nadin.

A win yufan ad yili umeslay ɣef waya. Ameslay ara yawḍen yal ameẓẓuɣ n yal amedyaz, n yal ameskar. D ameslay ara yezzikknen iberdan ɣer lsas n tsekla Tamaziɣt s umata. Maca nekni nessefruy kan neɣ nettaru ungalen d tullisin war ma nnuda ɣef wazal­nsen neɣ aswir iɣer ssawḍen. Tiẓrigin d unadi n yimusnawen ɣef tgemmi ggten di yal taɣult u mazal yettkemmil. Tura, ahat, yewweḍ­d lawan akken ad nesteqsi iman­nneɣ ɣef uswir ideg tella tsekla Tamaziɣt, sani teṣṣaweḍ, d acu i yellan, d acu ara yilin. D lawan akken ad tili tesleḍt d tmuɣli tazɣant s ayen yettwarun s tutlayt Tmaziɣt akken ad yili lsas i wayen la d­iteddun.

Maca ar ass­a, “tira” ɣur­neɣ yiwet : win yettarun ungal, tullist, amagrad, tabrat neɣ win yettarun ɣef leḥyuḍ kifkif­nsen d tira i la ttarun. Tira ɣur­neɣ d win yeṭṭfen imru… yettaru.

Anagi – Ammud imagraden

­ 92 ­

“AƔERBAZ” I TSEKLA

Tasekla mačči d tajerrumt… neɣ d taseftit i wakken ad tesɛu “ilugan n tira” d ugemmay... Ɣef waya, aɣerbaz, ahat d awal ur nlaq ara ad yeddukel akked tsekla. Maca aɣerbaz d almad. Almad­agi, si tlalit n wemdan alamma d tamettant­is, war tilisa. Imi d­nɛedda akken nella seg uɣerbaz, neẓra ayen yettilin deg­s d wayen i lemmden deg­s imeẓyanen, ilmeẓyen d telmeẓyin, iban­aɣ­d belli Tamaziɣt, Timmuzɣa d Tmazɣa “ur sɛint ara tasekla” imi ulac awal fell­asen deg yidlisen unṣiben n tmurt n Lezzayer.

S tegzel fessusen maḍi, tasekla d ayen d­ǧǧan imezwura ɣef wayen yeɛnan tallit­nsen… d yidles­ nsen. D tira neɣ d timawit, afares­agi yemmal­d azal, tamuɣli d unamek fkan yimdanen i tudert­nsen d wayen akk i s­d­yezzin. Ayagi nettaf­it deg wayen i ɣ­d­yewwḍen di tmezgunin, deg ungalen, deg yisefra di tebratin… d tullisin neɣɣar imira.

Ɣef waya, aselmed n tsekla, di tazwara, d tamusni n wayen d­ǧǧan imezwura akken ad ẓren ineggura amek ddren, widen i ten­id­yezwaren ɣer ddunit. Ad ẓren tirga, iḥulfan, tugdiwin, ineẓman,

Anagi – Ammud imagraden

­ 93 ­

ccbaḥa, lferḥ… d lqerḥ s uɣanib n tira yemgaraden seg umeskar ɣer wayeḍ.

Si Sophocle ar Muḥya… si Apulée ar Zenya, yal tallit s tẓuri­s d inaẓuren­is, s tsekla­s d yimeskaren­is. Almad n tsekla ihi, mačči d tamsirt neɣ d timsirin yettemseḍfaren seg wass ɣer wayeḍ ideg ara yesselmed uselmad i yinelmaden amek ara yarun ungal neɣ tamezgunt, maca d tamusni n ifarasen­agi (les productions) iseklanen, d anadi lqayen ɣef wayen yellan deg­sen, taɣara iss ttwarun d wamek i ɣ­d­yewweḍ wannect­a seg wasmi i d­ yeẓreg i tikkelt tamezwarut arr ass­a. Amek llan yiɣerbazen­agi ? D ayen umi qqaren s tefransit les ateliers neɣ isakwanen. Si zik i llan deg waṭas n tewsatin tiseklanin yecban tamedyazt… d umezgun, neɣ taẓuri s umata am teklut neɣ la peinture. S teɣzi n welmad­nsen, ilmeẓyen d telmeẓyin (ɣas akka leɛmer ur yelli d ccerṭ i waya) lemden d acu i d amezgun, d acu i d tamedyazt neɣ d acu i taklut. Ttissinen ismawen n widen igan lsas i tsekla s tewsatin­is yemgaraden, imezwura yuran amezgun, asefru, ungal… d tullist. Azɣan d tesleḍt d allalen yettwalemden yettaken i yinelmaden “tisura” n ifarasen­agi akken ad ẓren azal d unamek n yal awal d yal tafyirt n akk tasekla­agi yettwarun. Anida ttilin ? Deg wadeg yettilin deg waṭas n tikkal di tesdawiyin yesɛan ahilen n welmad n tsekla. D tazeqqa neɣ d asayes, inelmaden ttemlilin deg­sen akken ad ḍefren ahilen yellan yal yiwen s uswir­is, yal yiwen s tewsit­is.

Anagi – Ammud imagraden

­ 94 ­

D acu i lemden deg­sen ? D tamusni n wawal d tmeslayt. Tidmi tafelsafit n imeskaren ɣef tudert, imdanen d tallit ideg ddren. Gar tilawt, targit d iḥulfan, inelmaden ttafen amek i jebbden yimeskaren imeɣriyen ɣer tamiwin bɣan ad tent­awḍen. Ayagi akk s uɣanib n tira, s tewsit taseklant (tamedyazt, ungal… amezgun) talɣa, takerrist d tifrat iteddun yid­sen.

Amek i lemden ? S taggayt n inelmaden yeɣɣaren, isellen yessawalen timucuha, tineqqisin, isefra… d temɛayin. Ayagi yesrusuy yal yiwen deg­ sen zdat tesleḍt d wezɣan n wiyaḍ. Akka, yal yiwen ad yawi sɣur wiyaḍ, yal yiwen ad yefk i wiyaḍ. Tamusni tettezzi gar­asen tessemɣar­asen lebɣi n tira d tɣuri.

Aɣerbaz neɣ isakwanen n tsekla d timlilit n tmusni. D timlilit iteggen tabɣest i win icukken di tezmert­is d tmusni­s di tsekla. D timlilit iseg d­ teffɣen yidlisen seg wayen ɣɣaren inelmaden. D timlilit yettaken tagnit i yirgazen d tlawin iran tasekla s tewsatin­is yemgaraden, yeggten, ad myussanen akken ad snulfun, akken ad jemɛen ayen yuran, akken ad issinen ayen qedcen imenza­nsen akken ad awḍen, di taggara, ɣer tegnit ideg ara ẓren anida tedda tsekla­nsen, anwa aswir iɣer tewweḍ ladɣa adeg tettalas gar tid n tmura n ddunit merra !

Anagi – Ammud imagraden

­ 95 ­

I WACU TIRA ?

Tura, imira, di tallit­agi ideg nella, imaziɣen s umata la « ttxelliṣen » tin akken xedmen imezwura deg wakken ur urin ara, ur d­ǧǧin ara tamusni d tsekla s tutlayt­nsen, s tutlayt Tamaziɣt. Nitni lulen­ d, ddren, mmuten maca tamusni d tsekla ǧǧan­tent­ id s tutlayin nniḍen am Tlatinit neɣ Tagrigit ; ihi i wiyaḍ. Ayagi ur iɛawen ara imaziɣen akken ad lemden s tutlayt­nsen acku s tutlayin­nni iss uran yimusnawen… d yimeskaren i la lemden. Seg win icerrgen, ɣer win yesserɣen, ɣer win yeǧǧan idlisen armi frurin si rekku. Win isersen aḍar­is di tmurt­ agi ­ɣas d aɛeddi kan i iɛedda­ ad d­yeglu s yidlisen­ is, tasekla­s d tmusni­s akken ad ileqqem aẓar s wayeḍ. Ma d win yeqqimen, ulayɣer ammeslay fell­as… Cwiṭ i ɣ­d­yeggran, i nekni, i yimawlan, d timawit i ɣ­t­id­yessawḍen, tajmilt­is d tameqqrant. Azal n lqern aya i la nleqqeḍ cwiṭ­nni iɣef ḥurben, ɣur­neɣ, yimɣaren d temɣarin yeddren di yal tamnaḍt n Tmazɣa si Siwa ar Tigzirin Tiknariyin. Ɣef waya, ur nettɛawad ara, nekni s imaziɣen n tura akked widen i d­iteddun, ad nidir ḥala s waman n tala, taḥbult n uɣrum d ubeḥri asemmaḍ n Ǧerǧer. Ur nettɛawad ara ad neǧǧ i wiyaḍ ad arun deg umur­nneɣ, ɣef tsekla­nneɣ d tudert­nneɣ s tutlayt­nsen.

Anagi – Ammud imagraden

­ 96 ­

Ad naru ɣef wayla­nneɣ i yiman­nneɣ. Ad nṣeggem tira ma zelgent, ad tent­nelmed ma ur tent­ nessin, ad nissin akk ilugan­nsent akken ayen ara naru ssya d afella ad yesɛu lsas iṣeḥḥan akken ad yidir i yiseggasen d leqrun yettɛeddin, ad d­yeggri i widen i la d­iteddun.

Ad naru i talɣut. Ayen iḍerrun di ddunit merra yessefk ad yettwaru s Tmaziɣt akken yettwaru s tutlayin nniḍen. S tebrat… neɣ s Internet, ad iceyyeɛ umaziɣ i umaziɣ si tmurt ɣer tayeḍ isalan n wayen iḍerrun deg wennar, ad t­yesselɣu ɣef lecɣalat amek i teddun di leqdic n yimaziɣen ɣef Tmaziɣt. Allalen llan i waya. Seg udlis ara d­iẓergen… alamma d amusnaw amaziɣ umi fkan agerdas, ineḍruyen merra ad ttwajerrden di lkaɣeḍ s tutlayt Tamaziɣt.

Ad naru akken ad d­nesnulfu. Wagi d amur n Tmaziɣt d yimaziɣen n tura i talsa. D takti, d tamuɣli… d anadi neɣ d tidmi, ayen itezzin deg wallaɣ­nneɣ yessefk ad d­yeffeɣ d asefru, d ungal, d tamezgunt… d ilugan n tira neɣ d isalan deg uɣmis. Tasekla Tamaziɣt d tilawt.

Ad naru ɣef tudert­nneɣ. D ccfaya n widen yeddren akked timawit ara yersen di lkaɣeḍ. Mazal la nleqqeḍ iceqqfan i d­yeggran si truẓi n tɣerma Tamaziɣt, wissen ahat, yiwen wass ad nessiweḍ akken ad ten­id­nejmeɛ... Ad naru tayri, tirga… tawacult, tamurt… tudert s umata, idles d tgemmi­ nneɣ akken ten­nedder, akken sen­nḥulfa.

Anagi – Ammud imagraden

­ 97 ­

Tira taseklant tesɛa lsas. Tesɛa aɣanib, anya, asentel… tugna d tewsit. D iferdisen­agi i yesseqdac umeskar akken ad yefk i uḍris­is aseklan anamek ara fehmen yimeɣriyen war ma snecwen iqerra­nsen imi di taggara d nitni i d lsas. Ma yella ur la fehhmen ara ayen la yettaru umeskar­agi ma ur yessin ara ad yaru, i wumi aẓrag n yidlisen ? Seg ilugan n tjerrumt d tseftit alamma d ismawen n yiwadamen d usentel n tmacahut, ayen ara d­iẓergen d adlis yessefk ad tɛeddi fell­as tesleḍt d wezɣan. Sin iferdisen­agi d tigejdit umi ilaq lsas iṣeḥḥan akken ad ters fell­as. Lsas­agi ara t­yebnun d anadi n yimusnawen di tsekla maca s tutlayt­nneɣ, s tutlayt Tamaziɣt yettwarun s isekkilen n tlatinit.

Anagi – Ammud imagraden

­ 98 ­

TIRA S UMATA

« Deg uḍris yezrin, sselfeɣ s tegzel maḍi i wayen yeɛnan tira d yeswi­s… s tmuɣli­w d tektiwin­iw imi ḥulfaɣ belli tamsalt­agi n tira teɛna­ yi aṭas aṭas. Ufiɣ daɣen, belli d tamsalt lqayen yeḥwaǧen tamusni, ɣef waya, ur ilaq ara ad tt­waliɣ si tama­nni isehlen ; tama n yimru ixebbcen lkaɣeḍ neɣ tira yecban tameslayt acku ula d nekk "ttaruɣ". Ttaruɣ imagraden d tirawin nniḍen i talɣut, ihi d isalan yellan, d ayen yeḍran i ttarraɣ ɣef lkaɣeḍ akken i t­walaɣ, akken i t­fehmeɣ. Tikwal snulfuyeɣ­ d tiqṣiḍin d tedyanin i d­yekkan seg usugen­iw (imagination) akken ad d­iniɣ tilawt n tudert i ttidireɣ ama d ayen yelhan ama d ayen n dir. Ttaruɣ daɣen tamuɣli­w ɣer kra n temsal yeɛnan tasertit d umezruy n tmurt­nneɣ, idles­nneɣ… d tgemmi­ nneɣ, ayagi s wayen i yi­tefka tmusni­w akked lefhama­w. Maca, ttaruɣ daɣen i weẓrag. Mi ara ttaruɣ, ssarameɣ ad ɣren medden deg uɣmis neɣ deg udlis aḍris­nni neɣ amagrad­nni i uriɣ, ma ulac, acuɣer ara t­aruɣ ma yella akken ad t­ffreɣ deg walbaɛḍ n tɣemmar ad t­yali uɣebbar ?

D tidet, ẓriɣ belli tira taseklant s umata, si tewsit … alamma d aɣanib, tesɛa “ilugan”, ur teshil ara, maca ma bɣiɣ ad snerniɣ tamusni­w di tewsatin­

Anagi – Ammud imagraden

­ 99 ­

agi n tsekla, s yidlisen yuran s Tefransit, ɣef tsekla tafransit iɣer ttarraɣ awelleh­iw. Acuɣer ? Acku d ayen kan i yellan. Mi ɣriɣ idlisen d tesɣunin n wiyaḍ, ttnadiɣ ad fehmeɣ ayen yettwaru, mi lemdeɣ kra seg wayen ilaqen i tira, ad s­d­afeɣ azal­is s Tmaziɣt imi taggara n lebɣi­agi­inu n tira d tasekla Tamaziɣt.

Di cwiṭ n tira i uriɣ, mlaleɣ­d kra n wuguren i yuɣalen d isteqsiyen yettɛekkiren tikwal lebɣi­agi­ inu amaynut n tira : d acu ara yaruɣ ? I wumi ara t­ aruɣ ? Amek ara t­aruɣ ? Ansi ara bduɣ ? Anda ara kfuɣ ? D ayen umi qqaren widen i yi­yezwaren ɣer tira "aɣilif neɣ tugdi n usebter amellal". Tikwal, mi uriɣ cwiṭ ad d­yers westeqsi nniḍen : ayen uriɣ, yelha neɣ dir­it ? Iwulem neɣ ala ? Dɣa mi ggten yesteqsiyen, ɣas s wazal­nsen, ad yesbek wallaɣ­iw…

Tikwal qqareɣ­as ahat ayen akka bɣiɣ ad t­ aruɣ uran­t yakan wiyaḍ u yezmer lḥal ad yili ifen­ iyi akken t­uran, ihi acuɣer ara t­aruɣ ? Tikwal qqareɣ­as ahat ayen uriɣ icuba deg wayen i d­ iẓergen yakan neɣ ahat la ttɛanadeɣ aɣanib n tira neɣ asentel n wahi neɣ n wihin… ihi acuɣer ara t­id­ ssiẓergeɣ ? Acḥal d asteqsi yettɛekkiren lebɣi n tira ɣur ddeqs n yimdanen yellan akka am nekk, maca kra, lebɣi­nsen txuṣṣ­it tezmert imi ur ttkemmilen ara deg unadi n tifrat d tririt ɣef yisteqsiyen­agi.

Ma d nekk, ufiɣ­d ttawil i kra n wuguren, akken llan kra n ttawilat nniḍen d nitni i yi­d­yufan imi nekk urǧin wellheɣ tamuɣli­w ɣer­sen. Deg waṭas n tikkal ttbeddileɣ taswiɛt i tira mi ara ḥulfuɣ

Anagi – Ammud imagraden

­ 100 ­

ẓẓay wallaɣ­iw, tiktiwin ḥebsent zdaxel­is, zzrent di lqaɛ, ggumant ad d­fɣent. Tikwal ttaruɣ tiktiwin ɣef lkaɣeḍ ammer ad ten­ttuɣ ; ugur­agi n ccfaya daɣen ula d netta d abaxix. Maca tifrat­is d tira n tektiwin mi ara d­bbeɛzaqent seg yifri n wallaɣ­iw srid ɣef lkaɣeḍ. Tikwal ayen akken ttaruɣ di tazwara ad t­ afeɣ iwulem di taggara neɣ di tlemmast n uḍris. Tikwal ad ggeɣ tikti, ad tt­jebdeɣ si yal tama, ad tt­ mesleɣ war ma ẓriɣ anwa i d amkan­is deg uḍris alamma d taggara, ad taf anda ara ters war ma tessexreb lqaleb n tirawt. Tikwal ttaruɣ imeslayen iḥerfiyen icudden ɣer isental yemgaraden alamma yeččur usebter… ».

Ahat ayen akka i d­uriɣ ssnen­t kra seg widen yettarun tamedyazt, ungalen… neɣ tullisin. Ttemlilin udem s udem akked wuguren­agi i d­ttemliliɣ nekkini war ma ẓran belli d ayen yellan, d ayen i d­ ttemlilin imeskaren ­ahat mačči akk­ maca d iɛekkiren yellan.

Aɛekker n usugen (imagination) n umdan mačči d nnger neɣ d taluft ur nesɛi tifrat, maca annar n tira, d aɣezfan d ahrawan war tilas, asugen daɣen. Yella win yesɛan asugen maca ur yessin ara ad yaru, akken yella win yettarun maca asugen­is ixuṣṣ cwiṭ n tehri.

Timliliyin gar yimedyazen d yimeskaren laqent imi azal­nsent war tilas i yal wiyen deg­sen akken ad mbiddalen timuɣliwin, tiktiwin d wuguren i d­ ttemlilin deg umecwar­nsen n tira.

Anagi – Ammud imagraden

­ 101 ­

YEFFEƔ LEƐTAB ƔER TAFAT !?

Di kra n wussan­agi iɛeddan, nwala, nesla di tiliẓri, neɣra di kra n yiɣmisen isalan unṣiben ɣef tlalit n snat tsuda timaynutin i tutlayt Tamaziɣt. Snat tsuda timaynutin yettwaqqnen ɣer tselwit n tegduda mbeɛd mi tuɣal Tmaziɣt d tutlayt taɣelnawt di tmurt­ is si lḥerṣ yellan ɣef yimḍebbren n tmurt seg wayen akken xedmen di tmurt n Leqbayel di tefsut taberkant. Wissen ma yeffeɣ leɛtab ɣer tafat, wissen ma ad d­ters talwit, wissen “ma ad yesteɛfu uǧazayri, ad yuɣal ɣer laṣel­ines ”, maca, idammen yuzzlen, anaḍeḥ d umennuɣ, amxix d leḥbas, tamettant yettawin war ma tefren gar umecṭuḥ d umeqqran, nessaram, ahat, ḥala ayen iɛeddan ifat !

Wissen ma yeffeɣ leɛtab ɣer tafat ! "Wissen"­ agi d ccek. D ayen yellan imi nekni d udabu nemyussan : ma yesself i umayeg­nneɣ, i wakken kan ad aɣ­iḥaz s ubeqqa akken iwulem lḥal. "Wissen"­agi d asteqsi. Nuɣal s isteqsiyen­nni itezzin fell­aɣ yal tikkelt ideg ara ɣ­d­iṣaḥ cwiṭ seg wayla­ nni­nneɣ i nessutur d wayen akk yellan d azref­ nneɣ. Acuɣer imira ? Acuɣer akka ? Acuɣer mačči iḍelli ? Ihi acuɣer i mmuten yilmeẓyen ? D isteqsiyen iteddun d lferḥ­nneɣ akked lqerḥ­nneɣ, d tarbaɛt akk i ddukulen.

Anagi – Ammud imagraden

­ 102 ­

"Wissen"­agi yufa amkan­is deg wayen neqqar imi drus umeslay i d­yellan ɣef wayen i d­yeddan deg ijufar n uɣunzu n uɣerbaz d tefsut taberkant. Qbel ad yegget wawal, qbel ad tt­gezmen di rray, widen yessefk ad mmeslayen, ssenyafen ad rǧun alamma iban­d wahil n tsuda­agi timaynutin akked uwelleh­nsent, bɣan ad rǧun alamma banen­d widen ara yilin d iɛeggalen­nsent akked sin iqerra­nni ara tent­yesselḥun.

D wagi i d ugur ameqqran ; sani ara wellhent tsuda­agi anta tama iɣer ara rrent ? Wissen amek ara teḍru d unadi ɣef tgemmi d tutlayt. Wissen ma ad tkemmel akka s isekkilen n Tlatinit ɣas llan widen i ten­yugin neɣ la d­ssewjaden widen n Tfinaɣ imi tira s Taɛrabt ur cukkeɣ ara ad tent­ḥettmen i widen tt­ yugin.

Aṭas n yisteqsiyen i la itezzin deg wallaɣen n widen terza temsalt­agi n Tmaziɣt imi nezmer ad d­ nini imira belli teffeɣ­asen afus akken ad tuɣal s ifassen n ddula, leḥkem d yimḍebbren n tmurt n Lezzayer. Imi ur ɛad neẓri tazmert d tmusni n widen ara yilin d imḍebbren n tsuda­agi, la netteḥririt, nugad ɣef wayen yettwaqedcen yakan d widen i t­ iqedcen, amek ara teḍru yid­sen ? Widen yebnan lsas i Tmaziɣt­agi, si Caker d Uzerrad alamma d Ɛeccab, Ḥmed Zayed d Ɛebdeslam, yessefk ad ten­ciwren, ad asen­rren azal, ad sen­fken allalen d iṣurdiyen akken ad kemmlen ayen bdan.

Anagi – Ammud imagraden

­ 103 ­

Akud ur yesɛi azal, taswiɛt tettak­aɣ i tayeḍ, nezga nettraǧu melmi ara d­tban tutlayt­nneɣ, yal tikkelt qqaren­d mazal cwiṭ, rǧut cwiṭ, ṣebret cwiṭ... tura mi "tewwa ruḥen­d ad ččen" war ma nnan­d anida llan acḥal­aya, si timmunent n tmurt ar iḍ­a, neɣ acuɣer rǧan armi d tura. Imi nekni nessen tamuɣli­nsen ɣer Tmaziɣt d Timmuzɣa n tmurt n Lezzayer d yizzayriyen, nessen amek i bɣan ad tili Tmaziɣt, amek ara tettwaru, amek ara tekcem s aɣerbaz amuḍin n tmurt­nneɣ... nessen amek i tḍerru d yiqbayliyen yessuturen ayla­nsen... tban­aɣ­ d taggara n wayen ara yilin ur mellulet ara... ihi nessaram tirga mxalfa (akken ad timlul) imi "buberrak" yeskerkir tutlayin deg ubrid yettawin ɣer nnger, ulamma mačči yiwen ubrid i yesɛa, maca, tagi d tamsalt nniḍen.

IḌRISEN NNIḌEN

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 106 ­

TUDERT I TIRA

« … Ad twaliḍ dɣa, amek i tessewham tudert, a mmi ! Ula di teswiɛin qessiḥen, urǧin a tt­terwuḍ imi tudert

am waman melliḥen, simmal tsesseḍ­ten, simmal tettfadeḍ ! ».

D asirem akked lebɣi n tudert i yellan d tazwara n udlis­agi. S tukkist­agi yura Anwar Benmalek di "Les amants désunis" i yebda udlis­agi amaynut i yesbuɣren annar n udlis d teẓrigt di tmurt­nneɣ. D adlis amezwaru n yiwet telkensit i d­ heggat teẓrigin "Sedia" umi fkant isem "A bâtons rompus". D adlis ideg ara d­yili umeslay ɣef wayen yerzan ameskar, aneggal neɣ amedyaz umi d­ tessaẓreg "Sedia" adlis, ungal neɣ ammud isefra. Ihi, adlis­agi amezwaru, d asteqsi d tririt neɣ d adiwenni yellan gar umeskar, amedyaz, amaru Yusef Merraḥi akked uneggal Anwar Benmalek ɣef tudert, tira, tamurt, tutlayt… d tsekla s umata. Akken ad nissin ugar Anwar Benmalek, akken ad nẓer kra seg wayen yellan deffir tkerrisin n wungalen­is neɣ kra seg wayen yeffren deg yiḍrisen yettaru, nufa deg udlis­ agi kra n tukkisin seg wayen yenna uneggal­agi deg yiɣmisen d tesɣunin umi tettunefk tegnit ad mlilen ineɣmasen­nsen yid­s akken ad t­steqsin ɣef kra n

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 107 ­

temsal yerzan tasekla, tira… tudert d wayen akk ur nelli di tirawin­is.

"Acḥal tessewham, tira n wungal, d amecwar yettawin alamma d takwat lqayen n yiman­nneɣ akken war leḥya, war tilas ad t­id­nessers i tmuɣli d uzaraf n medden". Nekni neqqar win yebɣan ad yissin ameskar, amedyaz neɣ amaru yessefk, di tazwara, ad iɣer akk neɣ kra seg wayen yura. Annect­agi Anwar Benmalek yeẓra­t, maca tikkelt­ agi, d netta s timmad­is ara ɣ­d­yinin kra umaynut seg wayen ur nelli di tirawin­ines ama i widen i t­ yeɣɣaren ama i widen ur t­neɣɣar ara. S yisteqsiyen n Yusef Merraḥi, yeffeɣ­d Anwar Benmalek si tekwat­nni ideg iteffer deffir iwadamen yessidir, widen umi yettak rruḥ di tedyanin n wungalen­is. Yeqbel ad yettekki, seg wul, di turart­agi n yisteqsiyen d triryin akked Yusef Merraḥi, war tuzzya war tunnḍa, akken ad d­yini daɣen s nniya­s d lebɣi­s ayen yebɣa netta ad t­id­yini d tiririt i yisteqsiyen­agi.

Deg udlis­agi yebḍan d iɣfawen, yella­d wawal, di yal iɣef, ɣef tmedyazt, taɣuri d tira, ameskar, aseqdec n tutlayt, tamurt, tasekla… akked wayen yura s umata. Yenna­d ɣef tmedyazt belli "…d tazwara n yal ameskar imi nufa deg umezruy belli azal­is meqqer di temnaḍin ideg tella timawit…". Ɣef tɣuri yenna­d belli "… d aqemmer i ɣ­yeṣṣawaḍen ad nefk akud­nneɣ akken ad nefhem akud n wiyaḍ s usirem d ameqqran belli di taggara ad nefhem akud­ nneɣ…".

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 108 ­

Si yaya­s, yemma­s d baba­s, Anwar Benmalek yettalas di Tmazɣa, di Tefriqt taberkant d l’Europe, maca yura s Tefransit imi "d tutlayt n tlelli n tenfalit". Yesseqdac­itt i wakken ad d­yini "tidet iqerḥen, tidet ara yilin d tiririt akken ad negrent tlufa, ad ruḥent war tuɣalin" imi ɣur­s, "tasekla n ṣṣeḥ d tin i d­yeqqaren tidet­nni yettḍurrun".

"Lmut tella, tudert daɣen tella", ɣef waya i yebɣa Anwar Benmalek ad yidir, yebɣa ad yefk tudert­is i tira akken ad d­yini belli "Lezzayer yebɣa netta, tin iɣef la yettḥarab, d tin bɣan kra ad tt­ mḥun". S "yimeslayen war azal, ur neṣliḥ, maca laqen", i yeɣɣaz Anwar Benmalek annar n umezruy akken ad yemger di taggara alugen amatu "belli ugur n yal ameskar, d aḥennec d tuffra di temnaḍt­is war ma inuda ɣef wayen i xedmen wiyaḍ".

Nessaram ad ikemmel Anwar Benmalek anadi ɣef tririt i yisteqsiyen itezzin deg wallaɣ­is. Nessaram ad d­yaru ungal nniḍen akken kan ara yekfu yiwen. Nessaram daɣen deg isenfaren­is n tira, adlis la d­ iteddun ur yettili ara "d adlis­is ameqqran" imi ma yura­t, yezmer ad yili d aneggaru, ahat ad yeḥbes tira ; ayagi diri­aɣ­t i nekni i t­yeɣɣaren.

Ssya alamma d ass ideg ara yemlil Yusef Merraḥi akked uneggal nniḍen, nessaram­awen taɣuri igerrzen imi d tidet, imeɣriyen ad afen, war ccek, amaynut ɣef Anwar Benmalek, d ayen i d­ yenna netta s timmad­is ɣef yiman­is.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 109 ­

AKIN I TAYRI

Mi walaɣ i tikkelt tamezwarut ungal aneggaru n Mulud Ferɛun, mi t­ṭṭfeɣ gar yifassen­iw, tikti i yi­ d­yusan imiren kan, di teswiɛt­nni, d ass ideg ara yestenyi adlis­is, akken xeddmen akk imeskaren mi ara d­ẓergen amaynut, ad as­t­awiɣ i wakken ad ibudd kra imeslayen ara yaru ɣef usebter­nni amezwaru i mmi Yuba. Amecwar, am win i d­ yedduqsen si tnafa neɣ am win umi fkan abeqqa, ukiɣ­d ur ṭṭiseɣ… cmumḥeɣ… nniɣ i yiman­iw, mmi Yuba ad yerǧu…

Wissen acḥal, maca ad yerǧu astenyi n win ara yarun tayri akken i tt­yura Mulud Ferɛun di "La cité des Roses". D tayri yellan gar unemhal n uɣerbaz azzayri s iɛeggalen n twacult­is akked tselmadt tafransit ula d nettat s iɛeggalen n twacult­is. Tayri i d­ilulen di tmetti taqbaylit, tazzayrit deg wakud ideg tella Lezzayer ddaw tecḍaḍt n Fransa. D tayri yessawḍen Françoise ad tuɣal ɣer tmurt­is "am targit war anamek" akken ad t­teǧǧ deg yisteqsiyen­is "yessidiren ccfaya­s n yiwen useggas n lehna yemmuten ddaw yiɣed asemmaḍ". D tayri n "iḍ n tidet" i qeblen ɛinani, iɣef ur ndimen ara di sin yid­ sen ɣas akken yella ccwal yesberbiren ɣef tudert­ nsen.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 110 ­

D tayri yettwarun deg ungal ur d­nettwaẓreg ara asmi yekfa s tira imi ur t­yeqbil ara yemsiẓreg ɣef wayen yellan deg­s netta yugi­t, akked wayen ur nelli deg­s netta yebɣa­t.

D ungal yekfan s tira di taggara n 1958, "ur yelli d win yettwarun s lḥir d zzerb, ma d ayen ur nelli deg­s mačči d tatut". D ungal yekfan iḍebbqen yuɣalen deg yidis, ur yelli wayen ara s­yernu ur yelli wayen ara s­yessenɣes uneggal imi "yebɣa ad yebdu asenfar nniḍen", yebɣa ad d­yini, yebɣa ad yaru… Ahat ayen yugi yemsiẓreg­agi d tayri tawezɣit yellan gar unemhal n uɣerbaz d tselmadt, d tayri iferqen gar tefransit d uzzayri ɣas akken teqqen­iten yiwen yiḍ, i lebda. Ɣas akken tidet n tayri­agi tettḍurru, terra yal taɣawsa s amkan­is, yessefk ad tettwaqbal akken tella imiren, acku taggara, d awal uneggal i d­ yennan : "… ssawḍeɣ ad d­ddmeɣ seg­s ayen yelhan ɣas akken d ayen iɛeddan ifat, ur d­yettuɣal ara maca ẓriɣ belli yura deg yiɣef­iw, ijerred di tilin­iw, yedda di tfekka­w mačči am ccama yettwaweccmen i lebda maca am tala n lehna d wethedden d targit. D tala urǧin ad teqqar…".

…Ad yerǧu imi d­mmektaɣ belli Mulud Ferɛun, aneggal­nni n Tizi Hibel, yettwanɣa s rrṣaṣ n ineḍliben n l’OAS rebɛa wussan qbel ad teɣsi tmess n tilin n Fransa di tmurt n Lezzayer, yettwanɣa ass n 15 di meɣres 1962, di leɛmer­is 49 iseggasen... Maca, tala ur teqqur ara.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 111 ­

ANSAY AMAYNUT

Ma nnuda ansay, ad naf belli di tudrin n Leqbayel, ayen yesdukulen imesdurar neɣ at taddart, d ayen iɣef yemlal rray­nsen deg wayen i ten­yerzan d wayen yeɛnan taddart. Ttemlilin di tejmuyaɛ i wakken ad mmeslayen ɣef lecɣalat n taddart akken daɣen i ten­ssemlalayen twizi, timecreḍt… lferḥ neɣ lqerḥ. Tikwal ayen i ten­yessemlalayen, berra n taddart i yella ; di temdint neɣ di teɣremt. Ɣef waya i d­tṣubbun akken ad qqḍun tiɣawsiwin ur sɛin neɣ tiden ur nelli di taddart. Imira, aṣubbu si tudrin yuɣal d tannumi imi, ahat, ur ufin ara yimesdurar, ladɣa ilmeẓyen, ayen ara ten­yeǧǧen di tejmuyaɛ­ nsen…

Kra seg wayen iɣef d­tṣubbun yimesdurar si tudrin ɣer temdinin d idles d wayen icudden ɣer­s. Tṣubbun­d i wakken ad ẓren anda tedda tgemmi­ nsen, sani yessaweḍ umezgun s tutlayt Tamaziɣt, d acu­tent tfaskiwin yellan d tiden i d­yennulfan, anida i d­teggra tmedyazt d acu n uswir iɣer tessaweḍ… Ayen nnumen tṣubbun ɣer temdinin ɣef wannect­agi akk, Raconte­Arts yessaweḍ­asen­t­id s amkan ; ɣer taddart. Uɣalen at taddart ttɣimin di taddart­nsen. Kra d alluy i d­ttalin, wiyaḍ zegren­d

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 112 ­

lebḥur i wakken ad ḥedren i wayen iḍerrun di kra n tudrin n tmurt n Leqbayel.

D acu i d Raconte­Arts ? Ahat ur yesɛi ara isem s Teqbaylit maca tidmi d tekti llant, nettidir­itent yal ass akken i tent­ddren imezwura di tudrin­nneɣ : amdan d ugama. Akin i uxeddim, učči d tguni, amsedrar yedder s yidles­is di taddart­is.

Raconte­Arts d aneḍruy. Ttraǧun­t imesdurar yiwet tikkelt deg unebdu n yal aseggas. Ttheggin­as ayen iwulmen, ssewjaden daɣen ayen ara ḥwiǧen yinebgawen ara d­yasen. D aqcic neɣ d taqcict, d argaz neɣ d tameṭṭut, d amɣar neɣ d tamɣart, yal yiwen deg­sen yesɛa amur­is deg uneḍruy­agi, yal yiwen iqeddec s lebɣi, s tebɣest akked wayen i s­tefka tezmert­is ɣas akka xuṣṣen wallalen.

Raconte­Arts d tafaska. Deg wayen akk neẓra di tfaskiwin, deg wayen akk nessen, ulac tin yesduklen tasekla, taẓuri, amezgun, tamedyazt, amezruy, ccna… d ssinima deg yiwet tfaska, deg yiwen ddurt. Akin i "lfulklur" d ccḍeḥ i nennum nettwali­ten, ihanayen iteddun si taddart ɣer tayeḍ ttilin­d deg ubrid, deg wasif, di lexla… ttawḍen tikwal tudrin ibeɛden i wakken yal aqbayli ad yaf lebɣi­s, ad iḥaz amur­is si tmacahut i yimecṭuḥen alamma d tasleḍt n tsekla i yimeqqranen.

Raconte­Arts d timlilit. D adeg ideg yemlal kra n win iran taẓuri akked win iran tasekla. D adeg yessemlalen tamacahut d usaru, tamezgunt d usefru,

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 113 ­

taẓuri d umezruy. D adeg yesduklen ameskar d umedyaz, amerruki d ufransi, azzayri d umarikani, acennay d umsiwel. Ulac win yifen wayeḍ, ulac win yugaren wayeḍ, furṣen tagnit akken ad snernin timusniwin­nsen, ad myussanen, ad issinen tamurt d imawlan­is, ad walin ccbaḥa n tudrin, idurar, isaffen d tẓegwa n tmurt n Leqbayel.

Ugar n wannect­a, d imdanen i d­yettalin s adrar, ɣer tudrin, s imesdurar. Ugar n wannect­a, imdanen nudan­d isaffen, iḥerqan d lexlawi ; lḥan di tezribt, di tebriḍt d izenqan ; nsan i yetran ; ufan tiliwa swan aman.

Raconte­Arts ad yuɣal d ansay amaynut ara yeǧǧen imesdurar di tudrin­nsen iseg la teffɣen akken ad kecmen timdinin. Raconte­Arts d taẓuri s usegget ara yessiwlen i yimdanen n ddunit merra i wakken ad ẓren ccbaḥa n tmurt n Leqbayel, ad issinen imezdaɣ­is, ad lḥun deg yidurar­is, lexlawi­s d yisaffen­is. Raconte­Arts ad d­terr azal iruḥen i tmurt n Leqbayel deg iseggasen­agi iɛeddan, ad tessimlul ayen berriken, ad tessefreḥ widen iḥeznen, ad tesnerni lebɣi n yiqbayliyen akken ad qqimen di tmurt­nsen. Raconte­Arts daɣen, d uraw n yimdanen, Lḥasan akked imeddukal­is ama d irgazen ama d tulawin, yettheggin, iqeddcen akken ad tfeǧǧeǧ tmurt n Leqbayel s tudrin­is d imesdurar­ is…

Tanemmirt a yimeddukal.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 114 ­

ASARU AMAZIƔ, D TILAWT.

D tidet, asaru amaziɣ d tilawt. D tilawt i d­ ilulen sḍis iseggasen aya deg Usqamu Unnig n Timmuzɣa. D tilawt yegman s lebɣi d tebɣest n yirgazen d tlawin i s­iqedcen, i s­ifersen iberdan s wayen sen­tefka tezmert­nsen d wallalen yellan gar yifassen­nsen. Seg usammer s amalu, seg ugafa s anẓul, Tafaska n usaru amaziɣ tessaweḍ tilawt­agi i yizzayriyen akken ma llan ttekkan ula d imḍebbren yellan ɣef uqerru n tmurt.

Yal tikkelt, imḍebbren n Tfaska ssawalen, ssuturen seg widen teɛna temsalt i wakken ad fken i Tfaska n usaru amaziɣ azal­is, ad tt­id­iṣaḥ wayla­s am nettat am tfaskiwin nniḍen yecban tin n umezgun d Timgad. Ass­a, lebɣi d usuter n yimḍebbren n Usqamu Unnig n Timmuzɣa yewweḍ s iswi, yufa tiririt si tama n uneɣlif (taneɣlift) n yidles akken ad tuɣal Tfaska n usaru amaziɣ seddaw tecḍaḍt­is.

Deg waggur n yennayer 2007, di temdint n Tlemsan, ad d­tili i tikkelt tamezwarut Tfaska n usaru amaziɣ ara d­iheggi uneɣlif (taneɣlift) n yidles n tmurt n Lezzayer. D asurrif nniḍen ɣer zdat i usaru amaziɣ akken ad ireṣṣi tigusa deg unnar n umennuɣ

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 115 ­

n wesmil n yidles amaziɣ d uḥareb ɣef tgemmi n tmurt d uɣref azzayri. D tagnit yettufarasen akken ad ṭṭuqten isentalen… d tewsatin ara d­yessifriren asaru amaziɣ si gar isura n tmura n ddunit merra ɣas akken “ssinima” neɣ “taẓuri tis 7” n tmurt n Lezzayer s umata yehlek si tteḍbir asertan n widen ur nessin, yerran deg yidis rray aẓuran n imusnawen. S wallalen imaynuten ara d­iṣaḥen Tafaska n usaru amaziɣ, d aswir nniḍen iɣer ara yaweḍ uheggi n tmeɣra­agi ma yella dɣa s tidet tettufares tegnit­agi akken iwata lḥal ! Tafaska n usaru amaziɣ ad teldi tiwwura zdat yimseḍruyen (réalisateurs) d yimeskaren akken ula d nitni ad snernin aswir ugar di tɣara d ccbḥa n isura­nsen d tira­nsen.

Ihi imira nezmer ad d­nini belli yeffeɣ leɛtab ɣer tafat, nezmer ad nessirem, nezmer ad d­nini belli uguren­nni akk icudden s allalen, s iṣurdiyen… kfan. S tɣara tunṣibt, Tafaska n usaru amaziɣ am tfaskiwin nniḍen, attan gar yifassen n tneɣlaft n yidles d yimḍebber i d­yettwafernen ɣef uqerru n tfaska­agi imi tura tekcem (tafaska) seddaw leɛnaya n uneɣlif (taneɣlift) n yidles n tmurt n Lezzayer.

Di yal tamurt ideg isura, am umezgun neɣ am tsekla s umata, sɛan azal d wallalen imeqqranen, nettaf belli “taẓuri tis 7” tesɛa ddeqs n ttawilat yettaken nnuba i yal yiwen akken ad yelmed neɣ ad yissin lbaḍnat n tẓuri­agi. Ilmend n tmusni d ugerrez n leqdic, nnulfan­d yiɣerbazen n tẓuri ideg gan isakwanen (ateliers) i ulmad n wayen akk yeɛnan asaru d tɣara iss yettwaqdac segmi ara yili d takti, d

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 116 ­

ungal neɣ d tamezgunt yettwarun ɣef lkaɣeḍ alamma yewweḍ i medden yekfa, ihegga akken ad t­ẓren di tzeqqwin n “ssinima”.

Akken llan yiɣerbazen i “tẓuri tis7” i llan wiyaḍ i tesleḍt (analyse) d wezɣan (critique) n tẓuri­ agi. Snat tɣawsiwin­agi sseḥbasent akk ayen yeffɣen si lqaleb n tẓuri, rennunt afud i wayen yebnan ɣef lsas aẓuran iṣeḥḥan : d asaru, d tamezgunt... neɣ d ungal. Nnulfan­d yiɣmisen d tesɣunin ideg ttafen widen yellan deg wennar­agi n tẓuri, isalan yeɛnan ayen i d­yennulfan d umaynut deg yisura d “ssinima” s umata. Ttilin yisaragen d temliliyin di rradyu d tiliẓri akken ad sqerdcen yimusnawen, akken ad ssiffen ayen i d­yeffɣen d amaynut deg unnar n “tẓuri tis 7”…

Annect­agi n wallalen akk, akken ad yali uswir n “tẓuri tis 7”, n umezgun… d tsekla s umata. Annect­agi akk, akken ad d­inin tidet n uswir n tẓuri d tsekla war lḥerṣ d maḥyaf. Annect­agi akk, ad t­id­ inin, ad t­id­arun imusnawen yal yiwen di tmurt­is, s tutlayt­is. Maca ɣur­neɣ nekni, azɣan d tesleḍt d “acekker” n yimseḍruyen (réalisateurs) d isura­nsen neɣ “acekker” n yimeskaren akked wayen uran...

Akken i s­yehwa yili uswir n usaru amaziɣ, yessefk ad t­id­nini, ad t­id­naru s Tmaziɣt. Ilmend n wayagi, yessefk ad nesleḍ s Tmaziɣt, yessefk ad nezɣen s Tmaziɣt, yessefk ad ilin imawalen n tmeslayt (la terminologie) n “ssinima” d tẓuri s umata s Tmaziɣt…

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 117 ­

Nessaram ad mɛawanen yimusnawen yellan deg unnar, imeskaren d yimseḍruyen (réalisateurs) akken ad temlil tsekla akked “tẓuri tis 7”. Nessaram ad naf isura ttwasezgen­d (adapter) seg wungalen d tmezgunin yellan s Tmaziɣt ɣer yisura, ahat yiwen wass ad nwali “Iɣil d wefru ” d asaru…

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 118 ­

GAR TALƔUT D WEZƔAN

Nufa­d at zik qqaren : « Ameddakel­ik d win i k­ yemmalen leɛyub­ik ». Ahat anzi­agi, yellan daɣen d izen, yella ɣur yiɣerfan n ddunit merra, sseqdacen­t

akken t­nesseqdac nekni… Ihi akken ad naẓ ɣer zdat, yessefk fell­aɣ ad nsel i rray n wiyaḍ, ad nciwer, akken ad ɣ­d­banen iberdan i nezmer ad nefren

akken ad nezgel kra n tucḍiwin d wuguren yuzzaren ɣef iberdan n umaḍal­agi n ssinima.

Anzi­agi i ɣ­d­ǧǧan imezwura yufa amkan­is d useqdec­is di taɣult­agi tahrawant n usaru ladɣa ɣur­neɣ, imi ansay n ssinima ur ɛad yerkid. « Leɛyub », ahat, mačči d awal iwulmen maca timenqas d lexṣaṣ ttilin di yal ccɣel ladɣa ma yiwen wemdan i t­iqedcen war ma inuda, war ma yesteqsa ɣef wayen yellan yakan, ayen yettwaqedcen d widen i t­iqedcen. Ɣef waya, yessefk ad nner lwelha­nneɣ s annect­a imi asaru mačči d ayen isehlen, yetteḥwiǧi allalen, imdanen d waṭas n wakud akken ad t­nwali di tzeqqa n ssinima.

Ma neẓra belli yal asaru, akken i s­yehwu yili, yesɛa « lɣaci­s » seg yirgazen d tlawin, ad ilin widen i t­yebɣan akken ara yilin widen ur t­nebɣi, amek i nezmer ad nẓer, s umata, belli asaru yelha neɣ dir­

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 119 ­

it ? Anwa ara t­id­yinin ? D acu­t uswir ara t­id­ iṣaḥen ma nessers­it gar isura nniḍen ama di tmurt­ is neɣ di tmura n lberrani ?

Di tmura yesɛan ansay n ssinima, azɣan d aferdis s wazal­is yellan gar iferdisen nniḍen yecban aɣmis neɣ tasɣunt n isalan n wayen iḍerrun di ssinima. Agraw i temlilit n yimseḍruyen, infarasen… izeffanen d yisegbaren, aɣerbaz neɣ tinnanin i welmad d usileɣ ɣef ssinima d wallalen icudden s afares n isura. Ssinima yeḥwaǧ akk iferdisen­agi d lsas akken ad ggten isura s tɣara igerrzen yettawin arrazen di tfaskiwin i d­yettilin i waya di kra n tmura am Fransa, Ṭalyan, Marikan… d Lalman ideg ssinima d tamguri (industrie) yesɛan ula d timdinin yettwassnen s waya am Cannes, Venise, Hollywood neɣ Berlin.

Di tmurt­nneɣ, deg wayen yerzan ssinima, ur ɛad nessaweḍ ad nesɛu ansayen sɛant tmura­agi i d­ nudder, ur ɛad nessaweḍ ad nefk azal i wezɣan d rray nniḍen imi mazal­aɣ nettnadi tiririt ɣef kra n yesteqsiyen yecban : d acu­t wezɣan, d acu­tt talɣut, d acu­t udellel ? D acu i yellan gar­asen ? D acu­t wazal yettak win « yessezɣanen » neɣ win yesselɣuyen i rray­is d tmuɣli­s deg wezɣan d telɣut yettak i wiyaḍ ? Nesɛa azɣan d telɣut di tmurt­nneɣ neɣ ulac ? La nqebbel azɣan deg wakken yella d yiwen seg yiferdisen igejdanen n ufares igerrzen neɣ la t­nettwali d tismin, d tiyitiwin ɣer tgecrar neɣ ahat d karuh n wiyaḍ…? Ɣur­neɣ, ugar adellel talɣut, ugar talɣut azɣan. Cwiṭ yellan n tira ɣef wayen

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 120 ­

iḍerrun deg wennar n tẓuri tis 7, d aslufu i s­ slufuyen widen yettarun deg yiɣmisen : d asaru ifazen… d tadyant yessenquqlen iḥulfan­nneɣ… imseḍru, anfaras d yisegbaren d irgazen lɛali… Ulac anadi d usenqed di tewsit, deg usentel, di tugna, deg yimesli… deg yineḍruyen n usaru d wurar n yisegbaren. Ulac asemyager d usemyif gar usaru d wayeḍ, maca yella ucekker. Lsas n wezɣan ulac, widen yessezɣanen ulac, agmuḍ n waya, ddeqs n isura yessganayen s ibeddi ttwaḥettmen i medden di tiliẓri war ccwer n widen yellan deg wennar, war rray n yimusnawen n ssinima.

Nettnadi ɣef iṣurdiyen ad ggten. Nettnadi ɣef usaru ad yekfu. Ugar adellel azɣan. D asmil, akken i s­yehwu yili usaru, ayen ara yettwarun fell­as yelha kan i wesmil­is. Widen ara yarun, d aselɣu ara sselɣun imeɣriyen ɣef kra n lecɣlat yerzan asaru d widen iqedcen deg­s. Imeskaren ttarun ɣef yimeddukal, imeddukal ttarun ɣef yimeskaren. Ulac aɣmis uslig i ssinima ideg ara ttafen medden isalan n wayen iḍerrun, ulac widen yeɣran ayagi akken ad t­ sseɣren i wiyaḍ ḥala ma usan­d si berra. Di taggara, akken ara yarun ɣef tkerrust tamaynut ara yarun ɣef usaru amaynut ; d adellel d wesmil i usaru.

Asmi ara yesɛu unaẓur azal, asmi ara yawi izerfan­is, assen, ahat, azɣan ad yuɣal d lḥirfa, d ixeddim ara yerren ssinima d tsekla s imukan­nsen n tidet mačči d adellel i yisura yessefres wahi neɣ wihin neɣ d wid yesseḍruy wayeḍ­nni imi si lberrani i d­iruḥ...

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 121 ­

ANWA­K A MASS XAḌRA ?

“Taqriḥt, iɛeṭṭlen aṭas, tettaǧǧa­d ilem mi ara truḥ. Tura imi ur lliɣ d aserdas, d acu­yi ? ”

Akken yella wezwel n udlis­agi d asteqsi "Anwa­k a Mass Xaḍra ?" i tella tukkist­agi si "L’Imposture des mots" iss yebda udlis daɣen d asteqsi. Ɣas akka llan deg­s aṭas n yisteqsiyen, maca nezmer ad d­nini belli adlis­agi d win n yiwen usteqsi, d asteqsi n Yusef Merraḥi di taggara n tezwart­is ...mi yeɣra adlis­agi… yefka asteqsi­agi i yiman­is : Anwa­k a Mass Xeḍra ? Wissen ma nezmer ad d­nerr ɣef usteqsi­agi ! Ahat, si tɣuri n udlis­agi, ad naf kra n tririt i kra n yisteqsiyen i ɣ­ iceɣben akked yimeɣriyen s umata n wungalen n Yasmina Xaḍra.

I tikkelt nniḍen, deg ukatar n telkensit "A bâtons rompus", tiẓrigin "Sedia" heggant­d adlis wis sin n yisteqsiyen d tririt ideg iqubel Yusef Merraḥi aneggal Yasmina Xaḍra. Am umezwaru, adlis­agi yebḍa d iḥricen neɣ d iɣfawen, yal yiwen s usentel­is gar­asen : amyaru… Lezzayer d yizzayriyen, tira… d tutlayin. Ugar n wayen i d­yenna deg udiwenni­agi, ddant­d kra n tukkisin seg wayen i d­yenna deg yiɣmisen n tmurt­nneɣ neɣ tid n lberrani.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 122 ­

Ihi d adlis n tririt. D adlis ara yekksen aɣummu ɣef tudert n Yasmina Xaḍra imi netta s timmad­is yebɣa daɣen ad tifrir tagut, ad teṣfu tegnawt, ad d­tban tafat ɣef kra seg wayen ttwalin wiyaḍ d ugur di tudert­is war ma fkan azal i wayen icudden ɣer tirawin­is : tilin yella d aserdas. Tilin yella d aserdas tessaweḍ­it akken ad ibeddel isem­is "… akken ad yidir lebɣi­s i tsekla". D Muḥemmed Muleshul i d­ icettlen ­d leqrun aya­ si Ɛebderraḥman d Sidḥmed n Dwi Mniɛ i yuɣalen d Yasmina Xaḍra. "D aserdas". D tafyirt i d­qqaren widen i "t­ikerhen" akken ad ffren ungalen­is deffir uselsu­s neɣ llebsa­s n userdas yellan d tin n "Nessus" (win tt­yelsan ad yemmet s ssem­is). Yasmina Xaḍra yufa belli "yessefk ad d­ ibeggen belli lmidad yessamsen ifassen­is mačči d idammen", ɣef waya, yura ungalen yettwasuqqlen di ddeqs n tmura ɣer tutlayin nniḍen. Yefka­d tamuɣli­ s d tektiwin­is s ayen iḍerrun di ddunit merra ladɣa di tmurt­nneɣ di teswiɛt­nni n rrebrab ideg yella usteqsi­nni amcum "anwa i la ineqqen wayeḍ ?" armi la s­qqaren "yedda d ddula, uneḍlib n werrac".

Maca Yasmina Xaḍra yugi ad "yuɣal d yiwen si teqḍart n lmal inehher umeksa s anda i s­yehwa". Yumen belli "deg yiman­is lqayen, yusa­d ɣer ddunit­agi akken ad yaru". Yessuter, imenna ad yuɣal d amaru ; yuɣal d amaru. Yufa­d imezwura, yerra­asen tajmilt yettadder­it­id, d izzayriyen igan azal i tsekla n tmurt­nsen, nejren­ as abrid n tsekla tazzayrit, ǧǧan­as­d lǧerrat, yal tikkelt mi ara iɣer yiwen seg yidlisen­nsen, « ad d­ yagem si tala n tirga­s ». Wigi d Malek Ḥeddad,

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 123 ­

Mulud Ferɛun, Mulud Mɛemmri, Kateb Yasin, Muḥemmed Dib, Mufdi Zakariya, Asya Ǧebbar, Yamina Mecakra d Reḍa Ḥuḥu.

S yisem n tmeṭṭut yellan "d lemri n urgaz" i ikemmel amecwar­agi n tira imi d "isem n tiden iḥemmel ; yemma­s, weltma­s, tameṭṭut­is, yelli­s, tulawin yecban Ḥasiba Bulmerqa, Ḥasiba Benbuɛli, Zuhra Drif, timeddukal­is, tiden yeɣɣaren idlisen­is, d tulawin menwala yettaken tafat i wussan ssebraken yirgazen s tektiwin­nsen timcumin".

"… Tura imi ur lliɣ d aserdas, d acu­yi ? " . Mi neɣra adlis­agi, nezmer ad d­nerr ɣef usteqsi­agi war ma nezger tilas n tidet. A s­nini i Yasmina Xaḍra belli netta d amyaru izaden yesɛan asugen yettfeggiḍ imi ungalen­is "heddren­d fell­as". "D azzayri, d ineslem, d aɛrab­amaziɣ…". D amdan yeffren tamacahut n "Le petit poucet" di tekwat lqayen n yiman­is. Iḥemmlen tamurt­is imi yugi ad teɣli deg ufus n rrebrab. D aḥeddad n wawal, isenni imeslayen i d­yefkan ugar n ɛecrin d adlis si "Houria" di 1984 armi d "Les Sirenes de Baghdad" di 2006. Ahat kra ur t­fhimen ara, ɣas akka, Yasmina Xaḍra neɣ Muḥemmed Muleshul “yeḥṣa belli abrid zdat­s mazal iḍul ” akken ad yaweḍ s ulawen­nsen.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 124 ­

TUDERT­AGI MAČČI INU…

"Festin de mensonges" d azwel n wungal aneggaru n Amin Zawi i d­heggant Teẓrigin "Fayard" deg waggur n furar yezrin. Ungal­agi wis 6 n Amin Zawi yeẓẓuẓ kra n tlisa n wawalen, yekkes taduli ɣef kra n tektiwin yellan di tmetti tazzayrit imi ɣ­d­yessawel tamacahut ideg temlal tuzzuft d tesreḍt, tasekla d tsertit di teswiɛt­nni tamazrayt n iseggasen imezwura n timmunent n tmurt­nneɣ. Yessebgen­d s waya tidet akked tilin n tilawt­agi i teffren kra si leḥya, si tugdi neɣ ahat d tazmert kan i sen­tt­yekksen...

D tadyant n yiwen uqcic umi ssawalen Nems imi "di taddart­nni ideg yettidir, ttun medden isem­is n tidet… Kusayla". Ɣef icuḍaḍ n temdint n Tlemsan, tella "Dechret ouled Sidi Salomane" ideg yedder umsawal Kusayla i ɣ­d­yulsen ɣef yiwet teswiɛt si tudert­is, taswiɛt ideg yella d amecṭuḥ. D aqcic uḥric yeɣɣaren aṭas idlisen, yelluẓ tamusni, yebɣa ad iẓer ayen iḍerrun berra n "dduwar" ideg yettidir... Yeɣra Leqran d ddeqs n wungalen n Flaubert, Miller, Bataille d Duras... yessen, yefhem, yefreẓ kra n temsal yerzan "imeqqranen"… ideg ttekkan imarrawen­is d twacult­is.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 125 ­

Kusayla yellan d « aqcic » di leɛmer yuɣal d "azgaz di tmusni n tudert" ; "…Rriḥa n tidi i yi­ yeccfen am tin uqelwac… d rriḥa n wewten… ǧǧiɣ temẓi, uɣaleɣ d argaz". Yekcem di "tmeckukal n imeqqranen" seg wasmi yeǧǧa ɛemmi­s, umi qqaren Ho Chi Minh, xalti­s Lulwa, tameṭṭut­is tamezwarut, akken ad yezweǧ akked Hadil, tameṭṭut n gma­s (yemma­s n Kusayla) 40 wussan segmi d­yessufeɣ lexbar belli yemmut. Aqcic­agi yegganen gar 6 tyessetmatin­is, tettwakkes­as leḥnana n tyemmat, yufa­tt di leḥmala d lebɣi n tlawin "yesɛan leɛmer n yemma­s", "…tiden icuban di yemma­s", tamezwarut d xalti­s Lulwa. Ɣur­s, "yerra­d ttar" si ɛemmi­s i yuɣen yemma­s, i yenɣan baba­s ur yemmut. Leḥmala­agi n tulawin i t­yugaren di leɛmer am Duǧa, Suha neɣ Jilda "i s­d­yesmektayen yemma­s i s­yekkes ɛemmi­s", tessaweḍ­it ad yessuter di Rebbi : "Ah ! lemmer Sidi Rebbi aḥnin iɛemmed­aɣ ad nezweǧ akked tyemmatin­nneɣ, tiyessetmatin­nneɣ, tixaltitin­nneɣ…". "…Amaṣri­nni i d­iruḥen ad iɛerreb tamurt­nneɣ…" yebda la iḥetteb tilufa ara d­tawi taggara n lqern rbaɛṭac, "…yura belli ad tefnu ddunit…", "…tulawin ad d­arwent ilufanen s tmira timellalin…". Ɛeddan wussan d wagguren, yezri useggas, Armstrong yelḥa ɣef wakal n waggur i ɣ­d­yettaken tafat di tebrek n waḍan gezzilen. Amaṣri­nni yenna­d "lfetwa ideg ixebber lumma belli alluy d tikli ɣef waggur d lekdeb ameqqran…". "Maca acuɣer i la wen­d­ḥekkuɣ ayagi ? " I wakken ad nẓer belli Kusayla yeɣran Leqran d isefra n Ɛumar Xiyyam, yessen tuzzuft qbel ad yissin adfel amek iga.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 126 ­

Simmal neɣɣar ungal­agi, simmal nettaf amek yekcem weqcic, ilemẓi, di "texnanasin d lekdubat" n widen i t­yugaren, n imarawen­is, amek yuɣal am nitni, amek terwel fell­as temẓi, ahat, war lebɣi­s imi "tudert­agi mačči ines…". Maca, mi xeṣren waɛraben di 1967 rnan la ttuɣun deg yiberdan n Lqahira "taḥaya Naṣer, taḥya Naṣer, taḥya Falaṣtin", yerra­d akk affad­is.

Tanemmirt i Amin Zawi ɣef "ulexlux­agi" n tilawt, d tidet yellan di tmetti­nneɣ, ɣas akka nwala­ tent s wallen n weqcic, maca nečča armi nellexlex.

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 127 ­

AKIN I YISEM AMAZIƔ

Ameskar n "Tislit n unẓar", Cami Cmini, iẓreg­ d tikkelt­a "Dictionnaire des noms et prénoms berbères" ɣur Teẓrigin L’ODYSSEE di Tizi Wezzu. D amawal ideg llan 3422 yismawen gar yimalayen d wuntiyen, 2800 yesnulfa­ten­id netta s timmad­is, 622 i d­yeggran llan yakan sseqdacen­ten medden yebɣan ismawen imaziɣen i warraw­nsen. 34 tugniwin n Faṭma Ẓuhra Ẓamum uzzarent gar isebtar n udlis­agi iɣef rsen yismawen akken mseḍfaren isekkilen­nsen deg ugemmay n tutlayt Tamaziɣt. I yal isem yuran s Tfinaɣ d Tefransist, yella unamek­is neɣ ayen iɣef yettusemma : Ghighda (personne dans les contes qui ressemble à celui de Cendrillon), Mezzer (dépôt au fond d’un liquide). Akken llan yismawen ur neḥwaǧ ara ad sɛun anamek imi d ismawen n tɣawsiwin yettwasnen ɣur medden : Thamilla (tourterelle), Thasefsaft (peuplier), Thavourt (porte), Defer (derière). Ameskar Cami Cmini yebɣa "adlis­agi ad yili d allal gar yifassen n imawlan ara d­ǧǧen i warraw­nsen akken ad ḥarben ɣef wansay­nsen, ccfaya­nsen d tgemmi­nsen". "Seg unadi lqayen n umezruy­nneɣ i d­yefruri udlis­ agi… akken ad d­nesmekti i widen yettun belli

Anagi – Iḍrisen nniḍen

­ 128 ­

tamurt­agi tella d tamaziɣt qbel ad tili d tineslemt" i d­tenna Faṭma Ẓuhra Ẓamum. Nessaram ad ttwajerrden yismawen­agi, neɣ ahat kra deg­sen, deg yittafttaren unṣiben n tɣiwanin akken ssya ɣer zdat ur ɣ­d­qqaren ara "isem­agi ulac­it deg yittafttaren­nneɣ" neɣ "isem­agi mačči n yinselmen".

Tamusni d tafat yessefk ad nnadi fell-as. Tafat n tmusni d ajajiê n tmess i$er

sseêmuyen widen «yen$a usemmiv », rewwlen fell-as widen «iêevmen,

yeqquren, d widen iâebden tillas ».

Tiẓrigin n Usqamu Unnig n Timmuzɣa Editions du Haut Commissariat à l'Amazighité

­o­O­o­

Collection “Idlisen­nneɣ” 01­ Khalfa MAMRI, Abane Ramdane, ar taggara d netta i d bab n timmunent, 2003

(Tasuqelt Abdenour HADJ­SAID d Youcef MERAHI ) 02­ Slimane ZAMOUCHE, Uḍan n tegrest, 2003. 03­ Omar DAHMOUNE, Bu tqulhatin, 2003. 04­ Mohand Akli HADDADOU, Lexique du corps humain, 2003. 05­ Hocine ARBAOUI, Idurar ireqmanen (Sophonisbe), 2004. 06­ Slimane ZAMOUCHE, Inigan, 2004. 07­ S. HACID et K. FARHOUH, Laṣel ittabaɛ laṣel akk d : Tafunast igujilen, 2004. 08­ Y. AHMED ZAYED et R. KAHLOUCHE, Lexique des sciences de la terre et

lexique animal, 2004. 09­ Lhadi BELLA, Lunǧa, 2004. 10­ Antoine de St EXUPERY, Le Petit Prince, 2004 (Tasuqelt Habib Allah

MANSOURI, Ageldun amecṭuḥ ) 11­ Djamel HAMRI, Agerruj n teqbaylit, 2004. 12­ Ramdane OUSLIMANI, Akli ungif, 2004. 13­ Habib Allah MANSOURI, Amawal n tmaziɣt tatrart, édition revue et

augmentée, 2004. 14­ Ali KHALFA, Angal n webrid, 2004. 15­ Halima AIT ALI TOUDERT, Ayen i ɣ­d­nnan gar yetran, 2004. 16­ Moussa OULD TALEB, Mmi­s n igellil, 2004 (Tazwart : Youcef MERAHI) 17­ Mohand Akli HADDADOU, Recueil des prénoms amazighs, 2004. 18­ Nadia BENMOUHOUB, Tamacahut n Basɣar, 2004. 19­ Youcef MERAHI, Taqbaylit ass s wass, 2004. 20­ Abdelhafidh KERROUCHE, Teɣzi n yiles, 2004. 21­ Ahmed HAMADOUCHE, Tiɣri n umsedrar, 2004. 22­ Slimane BELHARET, Awal ɣef wawal, 2005. 23­ Madjid SI MOHAMEDI, Afus seg­m, 2005. 24­ Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij ­ aḥric I, 2005. 25­ Collectif, Tibḥirt n yimedyazen, 2005. 26­ Mourad ZIMU, Tikli, tullisin nniḍen, 2005. 27­ Tayeb DJELLAL, Si tinfusin n umaḍal, 2005. 28­ Yahia AIT YAHIATÈNE, Faḍma n Summer, 2006. 29­ Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij ­ aḥric II, 2006. 30­ Lounes BENREJDAL, Tamacahut n bu yedmim, 2006. 31­ Mezyan OU MOH, Tamacahut n umeksa, 2006. 32­ Abdellah ARKOUB, Nnig wurfan, 2006. 33­ Ali MAKOUR, Ḥmed n ugellid, 2006. 34­ Y. BOULMA & S. ABDENBI, Am tmeqqunt n tjeǧǧigin, 2006. 35­ Mohand Akli SALHI, Amawal n tsekla, 2006. 36­ O. KERDJA & A. MEGHNEM, Amawal amecṭuḥ n ugama, 2006. 37­ Ali EL­HADJEN, Tudert d usirem, 2006.

Actes de colloques ­ Actes des journées d'étude sur « La connaissance de l'histoire de l'Algérie », mars

1998. ­ Actes des journées d'étude sur « L'enseignement de Tamazight », mai 1998. ­ Actes des journées d'étude sur « Tamazight dans le système de la communication»,

juin 1998. ­ Actes des journées d'étude sur « Approche et étude sur l'amazighité », 2001. ­ Actes du colloque sur « Le mouvement national et la revendication amazighe »,

2002. ­ Actes du colloque international sur « Tamazight face aux défis de la modernité »,

2002. ­ Actes des séminaires sur la formation des enseignants de Tamazight et

l'enseignement de la langue et de l'histoire amazighe, 2003. ­ Actes des stages de perfectionnement pour les enseignants de tamazight, mars

2004. ­ Actes du colloque sur « Le patrimoine culturel immatériel amazigh », 2006.

Revue « Timmuzgha » Revue d'études amazighes du Haut Commissariat à l'Amazighité : N° 01, avril 1999, ­­­­­ N° 13, octobre 2008.

Autres publications ­ Annuaire des associations culturelles amazighes, 2000. ­ Idir El­Watani, L'Algérie libre vivra, 2001. ­ Etude sur « L'enseignement de la langue amazighe : bilan et perspectives », 2004.

Consultings ­ Iddir AMARA, Les inscriptions alphabétiques amazighes d'Algérie, 2006. ­ Kemal STITI, Fascicule des inscriptions libyques gravées et peintes de la grande

Kabylie, 2006.

Cet ouvrage est publié dans le cadre de la Collection « Idlisen­nneɣ »

Initiée par la Direction de la Promotion Culturelle du Haut Commissariat à l’Amazighité

© Tous droits réservés

Dépôt légal : 277­2006 ISBN : 9961­789­47­4

Achevé d’imprimer sur les presses de Les Oliviers

Tizi­Ouzou ­ 2008 Tel : 026­21­07­19 Fax : 026­21­95­40