rafał belka kamil grabowski - edutuba.ceo.org.pl · spodarczego). oklepane sformułowanie...
TRANSCRIPT
Rafał Belka Kamil Grabowski
Pomocnik OlimpijczykaElementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej
Warszawa, grudzień 2009
W publikacji wykorzystano pomysły i materiały zawarte w podręczniku KształcenieObywatelskie w Szkole Samorządowej pod redakcją Alicji Pacewicz i Tomasza Mertyautorstwa Krystyny Brząkalik, Agnieszki Dmowskiej, Anny Klimek, Anny Klimo-wicz, Jacka Kowalskiego, Jacka Królikowskiego, Elżbiety Królikowskiej, TomaszaMasnego, Tomasza Merty, Alicji Pacewicz, Macieja Podbielkowskiego, Małgorza-ty Rutkowskiej-Paszty, Jerzego Sińczaka, Jacka Strzemiecznego, Elżbiety Suskiej,Jana Wróbla i Marty Zahorskiej wydanego przez wydawnictwo Civitas i CentrumEdukacji Obywatelskiej w 2008r.
www.ceo.org.pl
MAPY. Użyte w książce mapy Europy pochodzą z serwisu internetowego KomisjiEuropejskiej. Mapa euroregionów na granicach Polski pochodzi z publikacji Głów-nego Urzędu Statystycznego. Mapy Polski zostały opracowane na podstawie mate-riałów serwisu geografia.com.pl.
WYKRESY. Zawarte w publikacji wykresy danych statystycznych pochodzą zestron internetowych Centrum Badania Opinii Społecznej i Pracowni Badań Spo-łecznych.
ILUSTRACJE. Wykorzystane flagi i loga pochodzą z ogólnodostępnych materiałówzamieszczonych na stronach internetowych odpowiednich instytucji.
FRAGMENTY TEKSTÓW. Publikacja zawiera fragmenty informacji publikowa-nych na stronach internetowych dziennik.pl, gazeta.pl, tvnwarszawa.pl, logocen-trum.pl i lubin.pl. W sprawdzianie po rozdziale Instytucje państwa demokratyczne-go użyto fragmentu eseju Leszka Kołakowskiego Demokracja jest przeciwna naturzepochodzącego ze zbioru Mini wykłady o maxi sprawach wyd. Znak Kraków 2006.
Autorzy dziękują Pani Beacie Narel i Panu Januszowi Żmijskiemu za udzieloneuwagi merytoryczne.
Publikacja nieprzeznaczona do sprzedaży.
Kontakt z autorami:[email protected] (Rafał Belka),[email protected] (Kamil Grabowski).
2
Spis treści
1 Wstęp 5
2 Podstawowe umiejętności obywatelskie. 72.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3 Państwo. 313.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
4 Samorząd lokalny. 454.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
5 Instytucje państwa demokratycznego. 735.1 Sprawdzian 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1035.2 Sprawdzian 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
6 Aktywność obywatelska. 1196.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
7 Integracja europejska. 1417.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
8 Gospodarka wolnorynkowa. 1698.1 Sprawdzian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
9 Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata. 193
10 Klucze odpowiedzi. 20510.1 Podstawowe umiejętności obywatelskie. . . . . . . . . . . 20610.2 Państwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21110.3 Samorząd lokalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21810.4 Instytucje państwa demokratycznego. Część 1. . . . . . . 22410.5 Instytucje państwa demokratycznego. Część 2. . . . . . . 23110.6 Aktywność obywatelska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23610.7 Integracja europejska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24210.8 Gospodarka wolnorynkowa. . . . . . . . . . . . . . . . . 247
3
Wstęp
Zjawiska społeczne, polityka, życie gospodarcze — to wszyst-ko jest częścią otaczającego nas świata. Gdybyśmy spróbowaliokreślić, jaką jego część stanowią wspomniane elementy, zapewneotrzymalibyśmy liczbę bardzo bliską 100%. Bo nawet, gdy oglą-damy telewizję, spotykamy się z przyjaciółmi, czytamy książkęczy uczestniczymy w rozgrywkach sportowych, tak naprawdę ob-racamy się w sferze życia społecznego (w tym politycznego i go-spodarczego). Oklepane sformułowanie Arystotelesa, że człowiekjest istotą społeczną, zyskuje coraz więcej treści — postęp, lepszewarunki życia umozliwiają nam przesunięcie się na coraz wyż-sze poziomy maslowskich potrzeb. W tej rzeczywistości zostajepostawione przed ambitnym człowiekiem wyzwanie: spróbowaćzrozumieć. Jego realizację ma ułatwić Pomocnik Olimpijczyka.
Pomocnik nie jest kierowany do wszystkich (choć nie zamie-rzamy ograniczać nikomu dostępu do niego). Publikacja ta zosta-ła pomyślana i opracowana jako materiał wspomagający przy-gotowania gimnazjalistów do Konkursu Wiedzy Obywatelskieji Ekonomicznej, czyli do tzw. olimpiady z WOSu. Zakres tema-tyczny objęty Pomocnikiem został dobrany tak, by jak najpełniejwyczerpać zagadnienia poruszane podczas Konkursu. Nie byłojednak naszym zamierzeniem stworzenie podręcznika czy kom-pendium wiedzy. Prosimy zatem, aby nie traktować Pomocnikaw ten sposób.
Dla ułatwiania korzystanie z Pomocnika proponujemy zapo-znać się z jego budową. Wiadomości są pogrupowane w 8 rozdzia-łach, których tytuły wskazują na objęty nimi zakres informa-cji. Po wszystkich rozdziałach (oprócz ostatniego) znajdują sięsprawdziany podsumowujące dotychczas zdobyta wiedzę. Czasich pisania nie powinien przekroczyć 60 minut. Na końcu książkimożecie znaleźć klucze odpowiedzi — nie zapomnijcie zapoznaćsię z instrukcją sprawdzania. W przypadku, gdy chcielibyście od-
5
naleźć określone pojęcie, poszukajcie go w skorowidzu na samymkońcu publikacji.
Chcemy zwrócić uwagę, że Pomocnik Olimpijczyka jest czę-ścią większego projektu — Międzyszkolnych Klubów Olimpij-skich (MKOL). Inicjatywa ta jest realizowana przez nas wrazz grupą gimnazjalistów i licealistów, z których część wciela sięw rolę nauczyciela i stara się przygotować swoje młodsze koleżan-ki i kolegów do Konkursu Wiedzy Obywatelskiej i Ekonomicznej.W przedsięwzięciu, jakim są MKOL, niezwykle ważną rolę speł-nia Centrum Edukacji Obywatelskiej — bez wsparcia Fundacji,Kluby nie mogłyby działać na obecną skalę.
Mamy nadzieję, że Pomocnik Olimpijczyka spełni Wasze ocze-kiwania — mamy nadzieję, że z nim łatwiej uda Wam się zrozu-mieć świat.
Pozdrawiamy,Rafał Belka i Kamil Grabowski
PS Przyjęliśmy, że w przypadkach gdy dane pojęcie ma dwieformy — męską i żeńską — będziemy dla czytelności definicji uży-wać wyłącznie jego formy męskiej jako ogólniejszej. Jednocześniezdecydowanie wyrażamy nasz pogląd, że formy prezes i preze-ska, lider i liderka, socjolog i socjolożka itp. są równouprawnionei, gdy znamy płeć danej osoby, należy używać odpowiedniej dlaniej formy.
6
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
1. Człowiek — istota społeczna.a) „człowiek jest istotą społeczną” Arystoteles — oznacza to,
że właściwym środowiskiem życia człowieka jest grupa lu-dzi — wynika to z jego potrzeb (m.in.: przynależności);
b) klasyfikacja potrzeb ludzkich wg Abrahama Maslowa:
wiedzy
samorealizacji
szacunku i uznania
przynależności i miłości
bezpieczeństwa
fizjologiczne
potrzeby
niższe
potrzeby
wyższe
c) socjalizacja — proces przystosowywania człowieka do ży-cia w społeczeństwie:å socjalizacja pierwotna — zdobywanie podstawowej wie-
dzy i umiejętności w okresie dzieciństwa i wczesnej mło-dości,
å socjalizacja wtórna — zdobywanie umiejętności potrzeb-nych do spełniania coraz większej ilości ról społecznych;trwa przez całe dorosłe życie;
d) jednostka (społeczna) — określenie człowieka w naukachspołecznych; jednostka jest z jednej strony niepowtarzal-nym elementem, z drugiej elementem mającym cechy ukształ-towane przez społeczeństwo w procesie socjalizacji;
7
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
e) wspólnota vs (kontra) zbiorowość:
WSPÓLNOTA
trwała grupa ludzi
połączonych ze
sobą różnymi
więzami społecznymi
małżeństwo
wspólnicy
znajomi
rodzeństwo
przyjaciółki
znajomi
SPOŁECZNOŚĆ
zbiorowość
wytwarzająca
cechy wspólnoty,
obejmująca
ludzi mających
wspólną cechę
np.lekarze
ZBIOROWOŚĆ
grupa ludzi,
których nie
łączą żadne
więzi społeczne,
a jedynie
przebywają
w tym samym
miejscu
f) społeczeństwo — duża społeczność zamieszkująca okre-ślony obszar (najczęściej państwo);
g) socjologia — nauka zajmująca się badaniem i opisem spo-łeczeństw;
h) socjolog — osoba badająca społeczeństwa;i) cechy grupy społecznej:
GRUPA SPOŁECZNA
członkowie działająwe wspólnym celu
członkowie po-siadają podobnesystemy wartości
jej członkowie czują sięwyodrębnieni w sto-
sunku do innych grup
wewnętrzna orga-nizacja, struktura
j) podział grup społecznych:å ze względu na wielkość:
– małe (istnieje w nich możliwość bezpośredniej komu-nikacji między wszystkimi członkami),
– duże (ich członkowie w większości nie znają się oso-biście, nigdy ze sobą nie rozmawiali, ale mimo tego
8
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
wszyscy identyfikują się z grupą — odczuwają przy-należność do niej),
å ze względu na status prawny:– formalne (opierają się na relacjach szczegółowo opi-
sanych, posiadają sztywną strukturę),– nieformalne (między ich członkami istnieją związ-
ki emocjonalne, „luźne” — w grupie nieformalnejw człowieku widzi się człowieka, a nie tylko rolę jakąma spełniać),
å ze względu na rodzaj członkostwa:– pierwotne (jesteśmy z nimi silnie związani emocjo-
nalnie; niewielkie, panują w nich bezpośrednie kon-takty, o szerokim zakresie działalności),
– wtórne (uczestnictwo w nich oparte jest bardziej narozumie niż emocjach, możemy do nich w każdejchwili przystąpić i z nich wystąpić),
å ze względu na otwartość na nowych członków:– otwarte (inaczej: inkluzywne — takie, do których
wstąpić może każdy),– zamknięte (inaczej: ekskluzywne — takie, do których
wstąpienie nie jest możliwe bez wstawienia się kogoś,kto już jest członkiem takiej grupy),
å grupy zadaniowe — takie, które zostały powołane w ce-lu realizacji konkretnego, raczej krótkoterminowego, ce-lu;
k) lider — osoba przewodząca grupie, potrafiąca zmobilizo-wać ją do działania;
l) rola społeczna — funkcja, jaką człowiek spełnia w spo-łeczeństwie (np. matka, ciotka, wolontariuszka, prezeska,koleżanka); każdy odgrywa wiele ról społecznych jedno-cześnie;
m) konflikt ról — sytuacja, w której jednostka dla spełnieniajednej z ról społecznych musi przeciwstawić się zasadomprzypisanym innej roli;
n) pozycja społeczna (status społeczny) — miejsce jakie
9
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
jednostka zajmuje w społeczeństwie,å z zajmowanej pozycji społecznej wynika np. spełniania
jakich zadań będzie oczekiwać społeczeństwo od danejjednostki: od bogatego biznesmena oczekuje się wspie-rania biedniejszych, od profesorów akademickich ocze-kuje się kształtowania opinii publicznej),
å czynniki wyznaczające pozycję społeczną:
wła
dza
prestiż
boga
ctwo
o) struktura społeczna — układ relacji między jednostka-mi społecznymi i grupami społecznymi:
ilość ludzi
klasa
niższa
klasaśrednia
klasa
wyższa
wysokość
dochodów
warstwaspołeczna:inteligencja
warstwaspołeczna:młodzież
degradacjaspołeczna
awansspołeczny
ruchliwośćspołeczna
KLASA SPOŁECZNA
grupa osób wyodrębniona
ze społeczeństwa ze względu
na wysokość dochodów
WARSTWA SPOŁECZNA
wyodrębniona ze społeczeństwa
grupa osób o podobnym
zawodzie lub stylu życia
p) społeczeństwo otwarte — takie, w którym jest wysokipoziom ruchliwości społecznej;
10
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
å ruchliwość społeczna — zmiana pozycji społecznej(na lepszą, mówimy wtedy o awansie społecznym, lubgorszą, co nazywamy degradacją społeczną);
å społeczeństwo zamknięte — takie, w którym jest niskipoziom ruchliwości społecznej;
q) kasta — zamknięta grupa społeczna, charakteryzująca siędziedziczną przynależnością członków, zajmująca ściśle okre-śloną (m.in. przez prawo i religię) pozycję w hierarchii spo-łecznej (pojęcie wywodzi się ze struktury społecznej Indii,ale bywa też używane metaforycznie, np. kasta prawni-ków);
r) kultura — ogół materialnych i niematerialnych wytworówczłowieka;å materialnym wytworem człowieka jest np. średniowiecz-
ny zamek, pałac, obraz, film,å niematerialnym wytworem człowieka jest np. idea, myśl
polityczna, koncepcja miłości;s) subkultura — grupa społeczna będąca w mniejszości spo-
łeczeństwa i utożsamiana przez nią kultura (np. subkultu-ra prawnicza, subkultura kibiców piłkarskich); subkulturaróżni się od głównego nurtu kultury, jednak nie jest z nimsprzeczna — innymi słowy jest jego odmianą;
t) kontrkultura — grupa społeczna i przyjęty przez nią ro-dzaj zachowań, norm, zwyczajów, który przeciwstawia sięgłównemu nurtowi kultury (np. anarchiści przeciwstawiająsię państwu jako organizacji życia społecznego).
2. Obywatel — kto to taki?a) obywatel — osoba, którą łączy z państwem szczególny
stosunek prawny: obywatel musi wypełniać nałożone naniego przez państwo obowiązki i może korzystać z gwaran-towanych mu przez państwo praw i wolności;
b) obywatelstwo — stosunek prawny łączący jednostkę z pań-stwem; można je nabyć w następujący sposób:å zasada krwi — dziecko zostaje obywatelem tego kraju,
którego obywatelami są jego rodzice (jest to nabycie
11
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
pierwotne, czyli wiążące się z urodzeniem),å zasada ziemi — dziecko zostaje obywatelem kraju, na
którego terytorium się urodziło (jest to nabycie pier-wotne, czyli wiążące się z urodzeniem),
å prawodawstwo wielu krajów dopuszczają wtórne meto-dy nabywania obywatelstwa (w Polsce o nadaniu lubzrzeczeniu się obywatelstwa decyduje Prezydent RP —zasady i przypadki tego sposobu nabywania obywatel-stwa są szczegółowo określone w ustawie o obywatel-stwie);
c) dobry obywatel vs antyobywatel:
interesuje
się życiem
publicznym
szuka informacji o pro-
blemach społeczności
lokalnej i kraju
nie jest mu
obojętne co
się wydarzy
dyskutuje
o problemach
próbuje wywrzeć
wpływ na decy-
zje władz
nie interesuje
się życiem
publicznym
jest nieto-
lerancyjny
nie płaci
podatków
nie głosuje
w wyborachma w nosie co
się wydarzy
nie obchodzi go dobro
wspólne – dba tylko
o swoje
d) postawa obywatelska charakteryzuje się działaniem narzecz dobra ogółu (społeczności), zaangażowaniem w życiepubliczne i niekiedy poświęceniem interesów własnych narzecz grupowych;
e) trzy przykazania dobrego obywatela:å wiedzieć,å umieć,å chcieć;
f) cnoty obywatelskie — takie wartości, których przestrze-
12
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
ganie buduje silne więzi społeczne, np.:å solidarność,å empatia,å tolerancja,å gotowość do poświęceń;
g) opinia publiczna to stanowisko obywateli w ważnych dlaspołeczeństwa sprawach;å o stanowisku opinii publicznej wiemy z:
– ankiet,– sondaży,– sond ulicznych, telefonicznych, internetowych;
å pojęcia określające sposób przeprowadzenia badania i je-go cechy:– błąd pomiaru — procentowo wyrażona niepewność
określająca o ile wynik badania może różnić się odrzeczywistego stanowiska opinii publicznej,
– wielkość próby — ilość osób, które wzięły udziałw badaniu (ilość respondentów),
– charakter próby — sposób doboru próby badania,np. reprezentatywny;
h) wolontariat — bezpłatne, świadome i dobrowolne dzia-łanie na rzecz osób spoza kręgu rodziny i znajomych.
3. O porozumiewaniu się i nieporozumieniach.a) komunikacja interpersonalna — przekaz komunikatu oraz
zdolność do jego odbioru i rozumienia;b) komunikat — zakodowana informacja; wyróżnia się dwa,
najczęściej towarzyszące sobie, komunikaty:å werbalny — przekazywany za pomocą słów (zarówno
głos, jak i pismo),å niewerbalny — przekazywany za pomocą inną niż sło-
wa, np. gestykulacja, mimika, postawa ciała, intonacja;å komunikat składa się przeciętnie w:
– 7% z elementów werbalnych,– 38% z elementów dźwiękowych (ton, barwa głosu
i inne dźwięki),
13
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
– 55% z elementów niewerbalnych;c) mowa ciała — ogół czynności wykonywanych przez ciało
w ramach komunikacji niewerbalnej, uzupełniających ko-munikat werbalny;
d) nadawca — osoba kodująca i przekazująca komunikat;e) odbiorca — osoba odbierająca i odkodowująca komunikat;
å informacje trafiają do mózgu poprzez:– w 87% wzrok,– w 9% słuch,– w 4% inne zmysły;
f) kodowanie informacji — formułowanie informacji; komu-nikat powinien być sformułowany na tyle jasno, by byłzrozumiały zarówno dla nadawcy, jak i odbiorcyå polecenie „Idź do sklepu po bułki” nie precyzuje, w ja-
kiej ilości i jakiego rodzaju bułki należy kupić — jestto przykład źle zakodowanej informacji;
g) kanał informacyjny — sposób przekazu informacji, np. roz-mowa telefoniczna, wykład;
h) model przebiegu komunikacji:
NADAWANIE ODBIERANIE
Inte
ncja
Kod
owan
ie
Sygn
ały
wer
baln
ei
po-
zaw
erba
lne
Nadawanie
sygnału
Zro
zum
ieni
e
Odk
odow
anie
wzrok
słuch
doty
k
węch
Odbieranie
sygnału
4. Jak skutecznie wyrazić własne zdanie?a) jak jasno zakodować informację?
å trzyczęściowa wypowiedź:– wstęp — „powiedz, o czym chcesz powiedzieć”, np.
„dzisiaj zajmiemy się tematem komunikacji interper-sonalnej”,
– rozwinięcie — „powiedz to”, np. „komunikacja in-
14
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
terpersonalna to. . .”,– zakończenie — „powiedz, o czym powiedziałeś/-aś”,
np. „dzisiaj dowiedzieliśmy się, jak należy prowadzićskuteczną komunikację”;
å komunikat ja — służy przedstawianiu swoich emocji,opiera się na czterech elementach:– Czuję się. . .– Kiedy ty. . .– Ponieważ. . .– Chciałbym, abyś. . .– np. Jest mi przykro, kiedy ty przychodzisz nieprzy-
gotowana na zajęcia, ponieważ staram się, abyściejak najlepiej wypadli na Konkursie Wiedzy Obywa-telskiej i Ekonomicznej. Chciałbym, abyś — zgodniez naszą umową — odrabiała zadania domowe;
b) jak prowadzić rozmowę, czyli umiejętność słuchania:å „Natura dała nam dwoje oczu, dwoje uszu, ale tylko
jeden język po to, abyśmy więcej patrzyli i słuchali niżmówili” Sokrates,
å aktywne słuchanie polega na podjęciu świadomej de-cyzji, że najpierw wysłuchasz swojego rozmówcy (daszmu się „wygadać”) po to, by potem całą uwagę skon-centrował na Tobie — dzięki temu rozmówca czuje sięważny, gdyż to on jako pierwszy mógł przekazać komu-nikat, a ty go słuchałeś/słuchałaś. Ponadto motywujeszw ten sposób rozmówcę do mówienia — przedstawieniaswoich emocji czy poglądu na daną kwestię;– pomaga nam w powstrzymywaniu się przed przed-
wczesnym wyciąganiem wniosków i dawaniem rad,gdyż być może rozmówca sam będzie w stanie roz-wiązać swój problem;
å słuchanie jest wyrazem akceptacji i chęci zrozumieniarozmówcy;
c) co pomaga w pełnym zrozumieniu rozmówcy?å empatia — zdolność współodczuwania i rozumienia
15
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
uczuć, wczucia się w sytuację drugiej osoby;– pomaga w skoncentrowaniu się na rozmówcy, a nie
na sobie — dzięki temu łatwiej nam zrozumieć roz-mówcę, któremu ułatwiamy przekaz komunikatu;
å parafraza — oddanie sensu czyjejś wypowiedzi wła-snymi słowami:– podczas parafrazy nie interpretujemy wypowiedzi roz-
mówcy, tylko powtarzamy jej treść,– służy upewnieniu naszego rozmówcy, że go słuchamy
i rozumiemy,– zaczynamy ją np. od słów: „Jeśli dobrze Ciebie zro-
zumiałem”, a kończymy np.: „Czy to chciałeś powie-dzieć?”;
å zadawanie pytań — precyzowanie wypowiedzi:– pytanie otwarte — takie, na które udziela się od-
powiedzi opisowej,– np. Co to znaczy „być dobrym obywatelem”?
– UWAGA! Nie wszystkie rodzaje pytań pomagają namw pełnym zrozumieniu rozmówcy, np.:– pytanie zamknięte — takie, w którym pytający
stara się ograniczyć liczbę możliwych odpowiedzi,– np. Jakim obywatelem jesteś, dobrym czy złym?
– pytanie tendencyjne — takie, które sugerujeodpowiedź,– np. Jesteś dobrym obywatelem, prawda?
– pytanie retoryczne — takie, na które zazwy-czaj odpowiedź jest oczywista; często też służypodkreśleniu wagi problemu lub zwróceniu na nie-go uwagi,– np. Dlaczego nigdy nie postępujesz jak dobry
obywatel?!d) bariery komunikacyjne, np.:
å emocje i samopoczucie zmieniają postrzeganie wypo-wiedzi rozmówcy i zawartych w nich zdarzeń,
å różnice kulturowe — posiadanie kontekstu poznawcze-
16
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
go w postaci doświadczeń wpływa w nieświadomy dlanas sposób na proces myślenia, a co za tym idzie naproces komunikacji — stąd np. różnice w interpretacjitej samej wypowiedzi,
å stereotypy — wartościowanie rozmówcy ze względu nastatus społeczny (np. chętniej słuchamy osób o wyż-szym statusie),
å powierzchowne osądzanie rozmówcy,å wybiórczość uwagi — koncentrowanie się na określo-
nych faktach zamiast na całości wypowiedzi,å przechwalanie się,å udzielanie rad, decydowanie za innych,å grożenie;
e) lobbing — próby oddziaływania grup interesu na decy-zje władz różnych szczebli (w Polsce legalny); skutecznośćlobbysty w dużej mierze zależy od tego, czy potrafi onpanować nad tym, co i jak mówi — bez wykorzystywaniazaprezentowanych tu umiejętności i zasad porozumiewaniasię z pewnością nie przekonałby nikogo do czegokolwiek.
5. Fakty i opinie.a) subiektywizm — sposób postrzegania oparty na indywi-
dualnym odczuciu;b) obiektywizm — sposób postrzegania zakładający iden-
tyczność odbioru;c) fakt — wydarzenie rzeczywiście mające miejsce, obiektyw-
nie istniejące;d) opinia — subiektywna ocena, odczucie;e) perswazja — przekonywanie kogoś do czegoś opierające się
na argumentowaniu i tłumaczeniu;f) propaganda — sterowanie poglądami i zachowaniami lu-
dzi w sposób natarczywy, opierający się na manipulacjii kłamstwie;
g) manipulacja — ukryte działanie zmierzające do przekona-nia odbiorców, wykonywane bez ich świadomości o byciumanipulowanymi.
17
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
6. Reguły, normy i zasady.a) norma — reguła, zasada postępowania; rodzaje norm spo-
łecznych (reguł panujących w społeczeństwie):å normy prawne — prawo, reguły, których wszyscy muszą
przestrzegać pod groźbą sankcji,– sankcja — kara, którą ponosi się za złamanie norm
(np. sankcją w przypadku kradzieży będzie nie tylkoodpowiedzialność karna — gdyż czyn ten był sprzecz-ny z normami prawnymi — ale również napiętno-wanie przez społeczeństwo — kradzież jest równieżsprzeczna z normami obyczajowymi);
å normy obyczajowe — zasady zachowania, których wy-pełnianie jest oczekiwane przez grupę osób, wśród któ-rych się przebywa, do której to grupy się należy,
å normy religijne — reguły przyjmowane dobrowolnie przezwyznawców danej religii,
å normy moralne — indywidualne, wewnętrzne zasadypostępowania zależne wyłącznie od sumienia/poglądówjednostki;
b) kodeks — zbiór norm;c) internalizacja — uwewnętrznienie norm, przyjęcie norm
do swojego systemu wartości, uznanie ich za swoje;d) anomia — stan zaniku norm.
7. Jak podjąć decyzję w sprawach grupy?a) kompromis vs konsensus:
å kompromis to decyzja podjęta w wyniku wzajemnychustępstw,
å konsensus to decyzja, na którą zgodzili się wszyscy,– weto — prawo do wyrażenia sprzeciwu wobec decy-
zji, które skutkuje jej zablokowaniem;b) sposoby podejmowania decyzji w sprawach grupy:
å decyzja lidera polega na samodzielnym podjęciu de-cyzji przez jedną osobą, najczęściej zajmującą wysokąpozycję w danej grupie (np. nauczyciela w klasie, rodzi-ców w domu),
18
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
å głosowanie polega na przyjęciu tej decyzji, za którąopowiedziała się większość głosujących (np. uchwala-nie prawa w systemach demokratycznych, podejmowa-nie przez klasę decyzji ws. miejsca wycieczki szkolnej),
å konsensus polega na jednomyślnym zaakceptowaniupropozycji przez wszystkich członków grupy — każdyma prawo do odmowy zgody, czyli do zawetowania de-cyzji (np. podjęcie przez koleżanki decyzji o tym, corobić po szkole).
8. O konfliktach i ich rozwiązywaniu.a) konflikt — sytuacja, w której występuje sprzeczność inte-
resów, wartości, celów czy potrzeb co najmniej dwóch osóblub grup, np. konflikt polityczny, ekonomiczny, społeczny,religijny;
b) trzeba się porozumieć, czyli sposoby rozwiązywania kon-fliktu:
negocjacje
negocjator negocjator
mediacje
mediator
c) negocjacje — proces osiągania kompromisu, w którymuczestniczą wyłącznie strony będące w konflikcie;
d) negocjator — osoba będącą przedstawicielem jednej zestron podczas negocjacji;
e) mediacje — proces osiągania kompromisu, w którym opróczstron będących w konflikcie uczestniczy niezależny media-tor;
f) mediator — osoba bezstronna, prowadząca mediacje i po-magająca w znalezieniu rozwiązania przez strony będącew konflikcie;
g) arbiter — osoba powołana przez strony konfliktu do wią-żącego je rozstrzygnięcia sporu;
19
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
h) style rozwiązywania konfliktów:å twardy — dyskutant uważa swoje interesy za najważ-
niejsze i interesy innych go nie obchodzą,å miękki — dyskutant łatwo rezygnuje z zajmowanego
stanowiska, by nie wejść w konflikt,å negocjacyjny — dyskutant dąży do takiego kompromi-
su, który w równym stopniu uwzględnia interesy wszyst-kich stron;
i) jak negocjować, czyli podstawowe zasady negocjacji:å bądź zawsze przygotowany (np. zabierz ze sobą prze-
myślane i zapisane propozycje, wypisane argumenty),å ustaw swoje minimum (najważniejsze cele), z którego
nie możesz zrezygnować,å pozwól drugiej stronie zaprezentować się pierwszej —
może jej propozycja będzie lepsza, a jak nie, to uzyskaszo niej informacje, które możesz później wykorzystać,
å szukaj alternatywnych rozwiązań, nie obstawaj tylkoprzy swoim stanowisku,
å precyzuj to, co usłyszałeś/usłyszałaś — nie domyślajsię, nie przypuszczaj,
å atakuj problem — nie ludzi,å nie daj się ponieść emocjom, wykaż się spokojem (np.
nie okazuj zdenerwowania irytującym zachowaniem dru-giej strony),
å zapisuj to, co najważniejsze — stanie się to przejrzystedla obu stron,
å pamiętaj o empatii — kiedy wczujesz się w rolę drugiejstrony, nie tylko zrozumiesz, czego ona potrzebuje, cochce osiągnąć, ale także poznasz jej słabe strony,
å na koniec pogratuluj osiągniętego kompromisu!,å UWAGA: negocjacje mają wtedy sens, kiedy obydwu
stronom zależy na porozumieniu się;j) negocjacje czas zacząć, czyli przykład prowadzenia ne-
gocjacji:å zbieranie informacji — przygotuj się do rozmowy,
20
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
zbierając informacje o twoich celach, a także celach i po-zycji twojego oponenta (czyli drugiej strony konfliktu);na tej podstawie przygotuj jak największą liczbę propo-zycji możliwych rozwiązań uwzględniających niezbędneminimum, które musisz osiągnąć;
å dobór zespołu — zastanów się, czy negocjacje chceszprowadzić sam, czy może ktoś powinien ciebie wesprzeć(szczególnie ważne, gdy druga strona reprezentowanajest przez grupę);
å wybór czasu i miejsca — zarezerwuj sobie więcejczasu niż zaplanowano (nie będziesz pod presją czasu,gdy negocjacje przedłużą się); wybór miejsca jest bar-dzo ważny, gdyż gospodarzowi daje psychiczną przewa-gę — dlatego jeżeli chcesz osiągnąć kompromis, pomyślo wyborze neutralnego miejsca;
å początek spotkania — zacznij nieformalnie, podejmijneutralny i przyjemny temat — jeżeli od razu rozpocz-niesz negocjacje, zostaniesz potraktowany z góry jakosoba zdesperowana;– zacznij pierwszą turę (etap) negocjacji od wysłucha-
nia stanowiska oponenta, a następnie przedstaw swo-je;
– po przedstawieniu stanowisk wysłuchaj potrzeb, czy-li interesów, jakie stoją za stanowiskiem rozmówcy;następnie przedstaw swoje potrzeby i określ, podob-nie jak oponent, te najważniejsze;
– określ i zapisz razem z drugą stroną wasze wspólneinteresy — będzie to pomocne w osiągnięciu kom-promisu;
– rozpocznij od negocjacjowania spraw mniej konflik-towych, o mniejszym znaczeniu, a następnie przejdź-cie do tych ważniejszych;
– zaproponuj przerwę, abyście mieli czas na naradę wewłasnych gronach;
– drugą turę negocjacji zacznij od zaproponowania roz-
21
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
wiązań, które wspólnie ustaliliście podczas przerwy— im więcej propozycji i przerw, tym większe szansena rozwiązanie konfliktu;
– pamiętaj, że rozwiązanie musi spełniać zarówno po-trzeby jednej, jak i drugiej strony, dlatego przed sa-mym podjęciem decyzji zaproponuj udanie się najeszcze jedną przerwę;
å jeżeli udało wam się osiągnąć kompromis, spiszcie osta-teczne porozumienie i pogratulujcie sobie nawzajem suk-cesu;
å jeżeli nie udało wam się osiągnąć kompromisu, to spisz-cie protokół rozbieżności, czyli dokument zawierają-cy informacje na temat uzgodnionych ustaleń, a takżespraw, w których nie osiągnięto porozumienia;– pamiętaj o negatywnych konsekwencjach nierozwią-
zanego problemu — może warto spróbować jeszczeraz lub poprosić o pomoc mediatora?
k) jak argumentować?å „Argumentów nie można liczyć, trzeba je ważyć” Cy-
ceron;å argumenty możemy oprzeć np. na:
– definicji,– np. „Dobry obywatel to ktoś, kto cechuje się m.in.
prawdomównością, zaangażowaniem i tolerancją.Dlatego też o Kasi możemy powiedzieć, że jestdobrym obywatelem, gdyż posiada wszystkie tecechy.”
– związku przyczynowo — skutkowym, często przy za-chowaniu rezerwy,– np. „Legalizacja lobbingu może doprowadzić do
naruszenia interesu publicznego i realizacji inte-resu jednostki.”
– dowodach — danych pochodzących z wiarygodnychźródeł (np. prasy),– np. „Statystyki podają, że w przypadku 90% firm,
22
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
kobiety zarabiają o 20% mniej od mężczyzn pia-stujących te same stanowiska. Nie można godzićsię z tym, aby dwie osoby za tę samą pracę do-stawały tak różne wynagrodzenia. Kobiety po-winny otrzymywać taką samą pensję, jaką otrzy-muje mężczyzna pracujący w tej samej firmie, natym samym stanowisku, z tym samym doświad-czeniem.”
– okolicznościach — przekonywanie do pewnych dzia-łań przy stwierdzeniu, że żadne inne działania nie sąw danym przypadku możliwe,– np. „My, pielęgniarki ze szpitala w Leśnej Górze
uważamy, po licznych negocjacjach oraz media-cjach z dyrektorem szpitala na temat podwyżkipensji, które nie osiągnęły pożądanego efektu, żejedynym wyjściem jest strajk.”
å do czego się można odwołać przy podawaniu argumen-tów?– doświadczeń,– zdrowego rozsądku,– emocji,– niewiedzy oponenta,– argumentów oponenta — można spróbować udowod-
nić ich słabość;l) jak nie argumentować, czyli przykłady złych argumentów,
np.:å skierowane przeciwko osobie, a nie jej opinii:
– „Nie ma Pani racji, podobnie jak wszystkie strajku-jące pielęgniarki.”
å odwołujące się do ogólnej opinii:– „Przecież wszyscy obywatele przyznają, że dobro pań-
stwa jest dla nich najważniejsze.”å odwołujące się do tradycji:
– „Wybory będą na jesieni, ponieważ zawsze tak było”å uogólniające, powołując się tylko na jeden przykład:
23
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
– „Maciek prezentuje postawę obywatelską, bo regu-larnie odrabia pracę domową.”
å zawierające fałszywy związek przyczynowo-skutkowy:– „Skoro dobrego obywatela charakteryzują same po-
zytywne cechy, to znaczy, że nigdy nie popełnia błę-du.”
å zakładające, że jeżeli coś jest prawdziwe dla całości, tojest prawdziwe również dla jej części (i na odwrót):– „Europa cechuje się najlepszą siecią autostrad na
świecie. Polska leży w Europie, więc posiada rozbu-dowaną sieć autostrad.”
– „W Polsce bezrobocie jest na wysokim poziomie. Po-nieważ Polska jest w Unii Europejskiej, oznacza to,że odsetek ludzi bezrobotnych w UE jest równie du-ży.”
9. Samorząd uczniowski.
KOMPETENCJESAMORZĄDU
UCZNIOW-SKIEGO
uchwalanieswojego
regulamin
bronieniepraw uczniów
wydawaniei redagowanie
gazetkiszkolnej
organizowaniewydarzeńna terenie
szkoły
wybieranienauczycielana opiekunasamorządu
reprezentowanieuczniów w kon-
taktach z dyrekcją
opiniowaniewszelkich spraw
dotyczących uczniów
a) samorząd uczniowski — niezależna organizacja uczniów(„tworzą go wszyscy uczniowie szkoły”) mająca na celu re-prezentować ich prawa w kontaktach z dyrekcją, nauczycie-lami i rodzicami oraz dbać o urozmaicenie życia szkolnego;
b) kompetencje samorządu uczniowskiego reguluje art. 55 usta-wy o systemie oświaty; poza tym każdy samorząd uchwalaswój regulamin, który precyzuje zasady jego działania.
24
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
Sprawdzian.
1. Uszereguj potrzeby człowieka wstawiając w druga kolumnęcyfry od 1 do 5 (zaczynając od stopnia niższego), a następnieodpowiedz na pytanie.a) potrzeby:
potrzeba bezpieczeństwapotrzeba szacunku i uznaniapotrzeby fizjologicznepotrzeby wiedzy, samorealizacji, estetycznepotrzeba przynależności i miłości
b) Kto jest autorem (imię i nazwisko) podziału i hierarchiizaprezentowanych w powyższej tabeli?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Co jest głównym czynnikiem klasyfikującym grupę jako wspól-notę?a) wielkość grupy — jeżeli grupa jest duża, wówczas mówimy,
że jest wspólnotą;b) wspólne cechy jej członków — jeżeli członków grupy łączą
takie same cechy (np. są lekarzami), wówczas mówimy, żejest to wspólnota;
c) więzi społeczne łączące jej członków — jeżeli wszyscy człon-kowie połączeni są więziami społecznymi, wówczas mówi-my, że jest to wspólnota;
d) jej status prawny — jeżeli grupa jest sformalizowana, wów-czas mówimy, że jest to wspólnota.
3. Nazwij zdefiniowane pojęcia, a następnie dokończ rozpoczętezdanie.a) nazwij pojęcia:
proces przekształcenia człowieka z or-ganizmu biologicznego w istotę społecz-ną; wyróżnia się dwa etapy
25
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
sytuacja, w której występuje sprzecz-ność interesów jednostki związanychz pełnionymi przez nią funkcjamiw społeczeństwieduża społeczność zamieszkująca danyobszar (np. państwa)zbiorowość wytwarzająca cechy wspól-noty, mająca wspólną cechę
b) Podane powyżej pojęcia pochodzą z zakresu socjologii,czyli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Wyjaśnij, na czym polega różnica między warstwą a klasąspołeczną.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Uzupełnij poniższą tabelę charakteryzując daną grupę spo-łeczną odpowiadającą jej cechą.
wielkość statusprawny
rodzajczłonko-stwa
otwartośćna nowychczłonków
klasaw szkolenaródpartia po-litycznakasta
6. Co wpływa na określenie pozycji społecznej człowieka?a) bogactwo, wykształcenie, prestiżb) wykształcenie, władza, prestiżc) bogactwo, wykształcenie, władzad) bogactwo, władza, prestiż
7. Kim jest obywatel? Podaj dwie zasady otrzymywania obywa-telstwa.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
8. Co oznacza pojęcie „lobbing”? Czy w Polsce jest on legalny?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Wskaż zdania prawdziwe stawiając obok nich literę P orazfałszywe stawiając literę F.a) fSamorząd uczniowski tworzą wszyscy uczniowie.b) fSamorząd uczniowski ma prawo wnioskować o zorgani-
zowanie rady szkoły, lecz nie wchodzi w jej skład.c) fSamorząd uczniowski na prośbę dyrektora może opinio-
wać pracę nauczyciela.d) fSamorząd uczniowski ma prawo opiniowania i zmienia-
nia (w powszechnym głosowaniu) programu wychowawcze-go.
10. Podaj cztery rodzaje norm i do każdego z nich dopisz przy-kład.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , np. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Przyjrzyj się rysunkowi i wykonaj polecenia.
OK, niech będzie Z.
a może C?
w takim razie B.
Ponegocjujmy. Proponuję A.
Proponuję Z.
Proponuję Z.
Proponuję Z.
a) Dlaczego negocjacje przedstawione na poniższym rysunkusą źle prowadzone?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Nazwij style negocjacji zastosowane przez ich uczestników.
å „patyczak lewy”: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å „patyczak prawy”: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. Przeczytaj poniższy tekst, a następnie na jego podstawie wy-konaj polecenia.Ministerstwo zrywa negocjacje. Nie będzie autostrady naEuro„Przetargu na wybór wykonawcy autostrady A2 z Łodzi do War-szawy nie da się rozstrzygnąć” — stwierdziło Ministerstwo Infra-struktury i zerwało negocjacje. Resort zapowiedział, że ogłosi prze-targ jeszcze raz (. . .). Eksperci nie pozostawiają złudzeń — „Niema szans żebyśmy zdążyli na Euro” — mówią. „Warunki finanso-we proponowane przez firmy nie zabezpieczały interesu publiczne-go i mogłyby spowodować wzrost opłat dla kierowców za przejazdtym odcinkiem A2” — tłumaczą swoją decyzję władze ministerstwa.w styczniu resort przesunął rozstrzygnięcie przetargu na koniec lu-tego. Teraz wiadomo, że mimo to rozmowy z firmami nic nie dały.„Szanse na powstanie A2 między Łodzią a Warszawą na Euro 2012są praktycznie zerowe. Realny termin to 2013” — uważa Jan Jakiel,prezes Stowarzyszenia Stołecznej Komunikacji.Potrzeba 5 miliardów złotych(. . .) Pieniądze będzie musiało wyłożyć państwo. Chodzi o sumęblisko 5 mld zł. „Nie wiadomo czy znajdą się fundusze na tą inwe-stycję. Być może zostaną przeniesione ze środków przeznaczonych nabudowę autostrady A4” — mówi Adrian Furgalski z Zespołu Dorad-ców TOR. „W moim przekonaniu szanse na zbudowanie autostradyna Euro są bliskie zeru” — dodaje. Specjalista twierdzi, że trzy ty-godnie na ogłoszenie nowego przetargu na tak dużą inwestycję totylko pobożne życzenia. — Gdyby umowa była podpisana w lutym,byłyby szanse na zakończenie inwestycji w maju 2012 — uważa.(. . .)
źródło: TVN Warszawa, www.tvnwarszawa.pl
a) Wyjaśnij, co oznacza termin „negocjacje”.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Która ze stron zerwała negocjacje, o których mowa w tek-ście?å fprezes Stowarzyszenia Stołecznej Komunikacji
28
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
å fczłonek Zespołu Doradców TORå fobajå fżaden z nich
c) Przytocz własnymi słowami jeden argument ministerstwatłumaczący zerwanie negocjacji.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Który z wymienionych w tekście ekspertów uważa, że niema praktycznie szans na zbudowanie odcinka autostradyA2 na Euro 2012?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Przytocz własnymi słowami jeden z argumentów użytychprzez specjalistów, którym popierają swoją tezę dotyczącąterminu budowy autostrady.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
f) Do poniższej tabeli wpisz po trzy przykłady faktów i opiniiz tekstu.
FAKTY OPINIE
13. Przyjrzyj się poniższym wykresom i na ich podstawie odpo-wiedz na pytania.a) Zdaniem ilu procent ankietowanych trudno jest określić,
czy przedstawioną w pytaniu ankietera sytuację należyokreślić jako właściwą, czy niewłaściwą?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Ile procent respondentów uważa, że zachowanie opisanew pytaniu jest raczej właściwe?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Ile procent respondentów uważa, że nie jest to ani prawdo-podobne, ani nieprawdopodobne, że postąpiłyby podobnie
29
Podstawowe umiejętności obywatelskie.
w zaprezentowanej sytuacji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Ile procent ankietowanych (łącznie) uważa, że jest ”raczejprawdopodobne” i ”bardzo prawdopodobne”, że postąpi-łyby podobnie w przedstawionej sytuacji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Komunikat z badań Moralność publiczna i stosunek do zachowań nagannych spo-
łecznie, CBOS Warszawa 2009
30
Państwo.
1. Władza i jej źródła.
WŁADZA — zdolność do świadomegowpływania na zachowania innych: do
wydawania poleceń i ich egzekwowania
Życie społeczne pociąga za sobą konieczność ustalania norm społecznych
i sposobów rozwiązywania konfliktów. Te zadania spełnia władza.
SIŁA, czyli posiadanie
możliwości ukarania
AUTORYTET, czyli posiada-
nie prestiżu (uznania, szacunku)
Władzaekonomiczna
Władzapolityczna
Władzarodzicielska
Def.: możliwość decy-dowania o zasadachpanujących w całejspołecznościZastosowanie: pań-stwo może narzucićobywatelom określoneprawa,których mu-szą przestrzegać, gdyżw innym razie zostanąukaraniFakt: rząd zaprzestałprzeprowadzać obo-wiązkowy pobór dowojskaOddziaływanie naCiebie: np. musiszchodzić do szkoły, gdyżnormą prawną jestobowiązek nauki doukończenia 18 rokużycia
Taka władza, którejźródło tkwi w posiada-nym majątku
Zast.: pracodawca, jakoosoba dająca zatrud-nienie, może łatwonarzucić pracownikowiswoją wolę pod groźbąutraty pracyFakt: kierownicy nie-których sklepów jednejz sieci zmuszali pra-cowników do bezpłatnejpracy w nadgodzinachOddziaływanie naCiebie: np. gdy chceszzarobić na wakacje,jesteś gotów/-owapracować na każdychpostawionych przezpracodawcę warunkach— byleby Cię zatrudnił
Taka władza, którejźródło tkwi w fakciedorastania w rodzinieZastosowanie: rodzicemogą decydować o lo-sie dziecka, gdyż sąodpowiedzialni za jegowychowanieFakt: brytyjski książeKarol nakazał swojemusynowi, Harry’emu,wyjazd do AuschwitzOddziaływanie na Cie-bie: np. żeby samemuwrócić do domu poklasowym wyjściu dokina musisz przynieśćwychowawczyni zezwo-lenie od rodziców
np. np. np.
2. Różne oblicza państwa.a) konieczne elementy państwa:
PAŃSTWO, czyli polityczna organizacjaspołeczeństwa, musi cechować się:
osiadłą ludnością
terytorium suwerennąwładzą
31
Państwo.
b) suwerenność (niezależność w podejmowaniu decyzji) madwa aspekty:å suwerenność zewnętrzna — niezależność władzy pań-
stwowej od władzy jakichkolwiek podmiotów zagranicz-nych,
å suwerenność wewnętrzna — władza państwowa jestnajwyższą władzą wobec obywateli w danym państwie;
c) suwerenność ludu (suwerenność narodu) — zasada,zgodnie z którą źródłem władzy w państwach demokra-tycznych są wszyscy obywatele;
d) anarchizm, anarchia — brak władzy politycznej (brakpaństwa),å w opinii anarchistów każde państwo jest złe, gdyż ogra-
nicza wolność ludzi i stosuje przymus — ludzie zaś sądobrzy i potrafiliby się porozumieć oraz żyć w pokojui przyjaźni,
å w języku potocznym: anarchia = chaos, bezład;e) dyktatura — taka władza polityczna (państwo), która
jest tyrańska, niekontrolowana przez społeczeństwo, spra-wowana przez jednostkę lub grupę, zazwyczaj oparta narozbudowanym aparacie przymusu (wojsku, policji).
f) różne oblicza państwa wyróżniamy biorąc pod uwagę m.in.:å ustrój polityczny, czyli strukturę organizacyjną, kom-
petencje i określone prawem zależności (= ustrój) mię-dzy organami państwa (= polityczny),
å formę państwa wyróżnianą ze względu na jego budowę,å formę rządów wyróżnianą ze względu na to, kto jest
głową państwa,å ustrój ekonomiczny (gospodarczy), czyli kształt gospo-
darki;
32
Państwo.
Tot
alit
aryzm
Au
tory
tary
zmD
emok
racj
aUstrój polityczny
–hi
stor
yczn
epr
zykł
ady
toko
mu-
nizm
,na
zizm
ifa
szyz
m(n
p.W
łoch
yza
czas
ówM
usso
linie
go)
–na
jczę
ście
j:p
opar
cie
arm
iidl
aw
ładz
y–
źród
łem
wła
dzy
sąw
szys
cyob
ywat
ele
(zas
a-da
suw
eren
nośc
ilu
du)
–pa
nuje
dykt
atur
aje
dnej
part
ii(n
p.w
Zw
iązk
uSo
cjal
isty
czny
chR
epu-
blik
Rad
ziec
kich
rząd
ziła
KP
ZSR
R)
–w
ładz
ęsp
raw
uje
mni
ejsz
ość
(cza
sem
jedn
ostk
a)b
ezzg
ody
iko
ntro
lize
stro
nysp
ołec
zeńs
twa
–w
ładz
ew
ybie
rane
sąna
okre
ślon
ycz
asi
pod
dane
społ
eczn
ejko
ntro
li–
obow
iązu
jeje
dna,
jedy
nie
słus
zna
ideo
logi
a,w
ładz
esz
czeg
ółow
oko
n-tr
oluj
ąży
cie
obyw
atel
i
–p
olit
yczn
epr
awa
obyw
atel
isą
moc
noog
rani
czon
ele
czw
ładz
eni
ein
geru
jąw
życi
epr
ywat
ne
–ob
ywat
ele
sąw
olni
iró
wni
wob
ecpr
awa
np.
Kor
eaP
ółno
cna,
wpr
zesz
łośc
iII
IR
zesz
aN
iem
ieck
a(n
aziz
m)
np.
Ara
bia
Saud
yjsk
a,B
iało
ruś,
Al-
gier
ianp
.In
die,
Nie
mcy
,Ja
po-
nia,
Stan
yZ
jedn
oczo
ne
Kon
fed
erac
jaFed
erac
jaP
ańst
wo
unit
arn
e
Forma państwa
–zw
iąze
kpa
ństw
pow
ołan
yw
celu
real
izac
jiok
reśl
onyc
hce
lów
–pa
ństw
op
owst
ałe
prze
zp
ołąc
zeni
edw
óch
lub
wię
cej
pańs
tw–
pańs
two
wew
nętr
z-ni
eje
dnol
ite
–or
gany
konf
eder
acji
wyk
onuj
ąw
ładz
ęza
poś
redn
ictw
emor
ganó
wpa
ństw
-czł
onkó
wko
nfed
erac
ji
–w
ładz
ece
ntra
lne
maj
ąko
mp
eten
-cj
ew
zakr
esie
pol
ityk
iza
gran
iczn
ej,
woj
skow
ej,
pod
atko
wej
itp.
,w
ładz
ep
ańst
wzw
iązk
owych
rów
nież
mog
ąus
tala
ćp
odat
ki,
loka
lne
praw
o
–or
gany
sam
orzą
dow
esą
ściś
lep
odp
orzą
d-ko
wan
eor
gano
mce
n-tr
alny
m,
nie
maj
ąau
-to
nom
iinp
.w
prze
szło
ści
Szw
ajca
ria
(do
poł
o-w
yX
IXw
.)np
.Sz
waj
cari
a,St
any
Zje
dnoc
zone
,B
el-
gia,
Nie
mcy
,A
ustr
ia,
Ros
ja,
Indi
enp
.Fr
ancj
a,D
ania
,Sz
wec
ja,
Hol
andi
a
33
Państwo.
Mon
arch
iaR
epu
bli
kaForma rządów
–gł
ową
pańs
twa
jest
mon
arch
asp
raw
ując
yw
ła-
dzę
doży
wot
nio
–gł
ową
pańs
twa
jest
prez
yden
t,w
ybie
rany
naok
re-
ślon
ycz
as–
urzą
dm
onar
chy
jest
najc
zęśc
iej
prze
kazy
wan
yw
drod
zedz
iedz
icze
nia
–re
publ
ika
–re
spu
blic
a–
toró
wni
eżpa
ństw
ob
ę-dą
cedo
brem
wsp
ólny
mw
szys
tkic
hob
ywat
eli
np.
Ara
bia
Saud
yjsk
a,D
ania
,Sz
wec
ja,
Wie
lka
Bry
-ta
nia,
His
zpan
ia,
Hol
andi
a,B
elgi
a,Ja
pon
ianp
.Sta
nyZ
jedn
oczo
ne,F
ranc
ja,I
rlan
dia,
Nie
mcy
,Por
-tu
galia
,W
łoch
y,R
osja
,In
die
Gos
pod
arka
trad
ycy
jna
Gos
pod
arka
centr
aln
iep
lan
owa-
na
(gos
pod
arka
cent
raln
iest
erow
ana,
gosp
odar
kana
kazo
wo–
rozd
ziel
cza)
Gos
pod
arka
wol
nor
yn
kow
a(g
osp
odar
kary
nkow
a)
Ustrój ekonomiczny
–pr
ymit
ywna
tech
nolo
gia
prod
ukcj
i–
inic
jaty
wa
gosp
odar
cza
nale
żydo
pań-
stw
a–
wol
ność
inic
jaty
wy
go-
spod
arcz
ej–
pod
ział
dóbr
nap
odst
awie
poz
ycji
czło
wie
kaw
stru
ktu-
rze
społ
eczn
ej
–w
prak
tyce
częs
tekł
opot
yz
zaop
atrz
e-ni
em,
syst
emka
rtko
wy
(reg
lam
enta
cja)
–ko
nkur
encj
ai
swob
oda
zaw
iera
nia
umów
pod
sta-
wą
pod
ział
udó
br–
ochr
ona
wła
snoś
cipa
ństw
owej
,og
rani
-cz
enie
wła
snoś
cipr
ywat
nej
–oc
hron
aw
łasn
ości
pry-
wat
nej
ten
rodz
ajgo
spod
arki
doty
czy
regi
onów
zaco
fany
ch,
skon
flik-
tow
anyc
hit
p.
np.
wpr
zesz
łośc
iZ
SRR
ipa
ństw
abl
oku
wsc
hodn
iego
(PR
L,
Cze
chos
łow
acja
,W
ęgry
itd.
)
np.
USA
,Fr
ancj
a,W
łoch
y,Ja
pon
ia,
Mek
syk
–w
ięks
zość
pańs
twśw
iata
34
Państwo.
3. Konstytucja, czyli zbiór fundamentów ustroju pań-stwa.a) konstytucja (inaczej ustawa zasadnicza):
å akt określający podstawowe normy prawne obowiązu-jące w państwie,
å odróżnia się od innych aktów prawnych większą trwa-łością i niezmiennością;
b) rola ustawy zasadniczej:å określenie ustroju państwa,å wyznaczenie kompetencji najwyższych organów państwa,å zagwarantowanie obywatelom ich podstawowych praw,
w oparciu o które będzie stanowione prawo,å potwierdzenie prawa władz do rządzenia,å integrowanie obywateli wokół wspólnych wartości;
c) budowa Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997r.:å preambuła — uroczysty wstęp do konstytucji,å 13 rozdziałów i 243 artykuły:
Rozdział IRzeczpospolita
[. . . ]Art. 8.
1. Konstytucja jest najwyższym pra-wem Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Przepisy Konstytucji stosuje siębezpośrednio, chyba że Konstytucjastanowi inaczej.
ustęp drugi
ustęp pierwszy
artykuł
nazwa rozdziałunumer rozdziału
d) konstytucyjne obowiązki obywatela RP:å wierność Rzeczypospolitej i troska o dobro wspólne,å przestrzeganie prawa,å ponoszenie ciężarów świadczeń publicznych, w tym pła-
cenie podatków,å obrona Ojczyzny,å dbałość o stan środowiska naturalnego;
e) wybrane podstawowe prawa i wolności gwarantowane przezKonstytucję RP:
35
Państwo.
osobiste polityczne ekono-miczne
socjalne kulturalne
nietykalność oso-bista,
wolność osobi-sta,
prawo do ochro-ny prywatności,
wolność komuni-kowania się,
nienaruszalnośćmieszkania,
wolność porusza-nia się po tery-torium RP,
wolność sumie-nia i religii,
wolność słowa
wolność organizo-wania i uczestni-czenia w zgroma-dzeniach publicz-nych itp.
wolność zrzeszaniasię
prawo do strajku,bierne prawo wy-borcze,
czynne prawo wy-borcze,
prawo do składa-nia wniosków,skarg, petycjiitp.
prawo dowłasności,
prawo dzie-dziczenia,
wolnośćwyboruzawodu
prawodo bez-piecznychwarunkówpracy,
prawo doochronyzdrowia,
prawo donauki,
prawo dorenty,eme-rytury,zasiłkówitp.
wolnośćtwórczościartystycz-nej,
wolność ba-dań nauko-wych,
wolnośćkorzystaniaz dóbrkultury
4. Po co nam prezydent, rząd, parlament i sądy?a) trójpodział władzy — postulat wysunięty przez Mon-
teskiusza,TRÓJPODZIAŁ WŁADZY
polega na wzajemnej kontroli, uzupełnianiusię i rozdzielności trzech rodzajów władzy
WŁADZAUSTAWODAWCZA
WŁADZAWYKONAWCZA
WŁADZASĄDOWNICZA
reprezentuje
państwo
reprezentuje naród odrębna od
innych władz
b) zadania Prezydenta (władza wykonawcza):å czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji RP,å stanie na straży suwerenności państwa,å stanie na straży integralności państwa,å stanie na straży bezpieczeństwa państwa;
c) zadania rządu (władza wykonawcza):å zapewnianie wykonywania ustaw (np. poprzez wydawa-
nie rozporządzeń, co jest kompetencją zarówno rządujako całości, jak i poszczególnych ministrów),
å koordynowanie pracy administracji rządowej,å chronienie interesów ekonomicznych państwa,
36
Państwo.
å zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrz-nego państwa,
å nadzorowanie stosunków z innymi państwami;d) zadania parlamentu (władza ustawodawcza):
å nadanie ustroju państwu — funkcja ustrojodawcza,å uchwalanie prawa — funkcja ustawodawcza,å powoływanie niektórych wyższych urzędników — funk-
cja kreacyjna,å sprawowanie kontroli nad działalnością rządu — funk-
cja kontrolna;e) zadania sądów (władza sądownicza):
å egzekwowanie obowiązującego prawa,å rozstrzyganie sporów między obywatelami, obywatela-
mi i instytucjami oraz między instytucjami,å kontrolowanie pozostałych organów i urzędów państwa.
5. Wybory prezydenckie.
zarządzenie wyborów
Marszałek Sejmu
spotkania z wyborcami
reklamy w internecie
gadżety promocyjne
spoty radiowe
sztab wyborczy
debaty telewizyjne
spoty telewizyjne
ulotki
billboardy
dzień poprzedzający wybory
I tura wyborów
wynik I tury
kampania wyborcza
dzień poprzedzający wybory
II tura wyborów
wynik II tury
Sąd Najwyższy
zaprzysiężenie Prezy-denta RP przed Zgro-
madzeniem Narodowym
2tygod
nie
kam
pan
iaw
ybor
cza
cisz
aw
ybor
cza
cisz
a
wyb
orcz
aewentualne
protesty
wyborcze
ewentualne
protesty
wyborcze
37
Państwo.
å kampania wyborcza — okres poprzedzający wybory,w trakcie którego kandydaci przekonują wyborców dogłosowania na nich.
6. Polityka, czyli. . .a) jak jest rozumiany termin polityka (wybór przykładów):
å polityka, czyli poszukiwanie dobra wspólnego,å polityka, czyli zgodna z prawem możliwość stosowania
przymusu (władzy politycznej),å polityka, czyli sztuka dochodzenia do kompromisu (roz-
wiązywania konfliktów),å polityka, czyli spór o kształt państwa;
b) konflikt ideologiczny bierze się z różnicy wyznawanychprzez ludzi wartości (np. wolność vs równość, wolność vsporządek publiczny, tradycja vs postęp)å odzwierciedleniem tych różnic są programy partii poli-
tycznych i ich podział (lewica, centrum i prawica lubsocjaldemokraci, liberałowie, chadecy i konserwatyści);
c) kompromis — porozumienie następujące po wzajemnychustępstwach stron konfliktu;
d) konsensus — zgoda w pewnej kwestii (np. co do podsta-wowych wartości, takich jak wolność każdego człowieka);
e) lewicowe i prawicowe: poglądy, wartości, ideały, hasła, pro-gramy. . .å geneza podziału na lewicę i prawicę: w trakcie Rewolucji
francuskiej zwolennicy zmian systemu ustawili się polewej stronie sali zgromadzenia, zaś ich przeciwnicy(a więc zwolennicy zachowania starego porządku)po prawej stronie;
å lewica — radykalny kierunek polityczno-społeczny gło-szący potrzebę zmian gospodarczych, społecznych, po-litycznych, hasła sprawiedliwości społecznej, egalitary-zmu i konieczności postępu (na podstawie Słownika Ję-zyka Polskiego PWN),
å prawica — ugrupowanie o konserwatywnym, zacho-wawczym programie, przeciwne zmianom, opierające się
38
Państwo.
na tradycji (czyli na takich wartościach jak rodzina,własność prywatna, wspólnota narodowa, religia);
f) cenzura prewencyjna — kontrola i ingerencja w treściprzed ukazaniem się publikacji (również możliwy jest zakazwydania);
g) cenzura represyjna — kontrola treści po wydaniu tek-stu, mogąca również oznaczać zakaz jego rozpowszechnia-nia z powodu łamania przezeń norm prawnych (w wyjąt-kowych przypadkach również religijnych i obyczajowych).
7. Narodowość i obywatelstwo.a) dwa rodzaje narodu:
å naród polityczny — państwowa wspólnota obywatelioparta na więzi sformalizowanej (obywatelstwo),
å naród etniczny — wspólnota utworzona na bazie te-go samego pochodzenia (mitycznych wspólnych przod-ków), języka, przywiązania do ziemi rodzinnej, tradycji,obyczajów, religii, świadomości odrębności od innychi wytworzonej tożsamości;
b) narodowość — subiektywne poczucie przynależności donarodu (w tym wypadku częściej rozumianego jako wspól-nota etniczna niż polityczna);
c) obywatelstwo — stosunek prawny łączący jednostkę z pań-stwem (państwo gwarantuje jednostce prawa i wymagapodporządkowania się nakładanym na nią obowiązkom);
d) państwo narodowe — państwo zamieszkałe w większościprzez jeden naródå w państwie tym żyją również inne narody, będące mniej-
szościami;e) państwo wielonarodowe — państwo zamieszkałe przez
kilka narodów, z których żaden nie dominuje w sposóbznaczący.
39
Państwo.
Sprawdzian.
1. Uzupełnij poniższe zdania.Władza to zdolność do świadomego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .na zachowanie innych. Opierać się może na . . . . . . . . . . . . . . . . ,czyli . . . . . . . . . . . . . . lub . . . . . . . . . . . . . . , czyli . . . . . . . . . . . . . . .Jednym z przykładów władzy jest władza . . . . . . . . . . . . . . . . . ,czyli możliwość podejmowania decyzji dotyczących całej spo-łeczności.
2. Bez których trzech elementów państwo nie mogłoby istnieć?a) osiadłej ludności, prawa, terytoriumb) osiadłej ludności, terytorium, suwerennej władzyc) osiadłej ludności, prawa, suwerennej władzyd) prawa, terytorium, suwerennej władzy
3. Co nazywamy suwerennością? Na czym polega suwerennośćzewnętrzna, a na czym wewnętrzna?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Wpisz po trzy przykłady cech każdego z ustrojów politycz-nych, a następnie odpowiedz na pytania.
Demokracja Autorytaryzm Totalitaryzm
40
Państwo.
a) Które z poniższych państw są republikami, a które monar-chiami? Wpisz odpowiedni termin w wykropkowane miej-sce.å Wielka Brytania — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Hiszpania — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Francja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Stany Zjednoczone — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Dania — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å Litwa — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Na czym polega różnica między konfederacją a federacją?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Nazwij zdefiniowane pojęcia.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — osoby dążące do
zlikwidowania państwa; ich zdaniem państwo ogranicza wol-ność ludzi i jest niepotrzebnym elementem w życiu czło-wieka
b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — władza oparta narozbudowanym aparacie przymusu, niekontrolowana, ty-rańska, sprawowana często przez jednostkę
c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — państwo zamieszkałew większości przez jeden naród, w którym członków innychnarodów go zamieszkujących nazywa się mniejszościami
d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — stosunek prawny łączącyjednostkę z państwem; jednostka ma swoje prawa zagwa-rantowane przez państwo i obowiązki przez nie nałożone
e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — organizacja, kompetencjei wzajemne zależności między organami państwa
6. Przeczytaj tekst, a następnie odpowiedz na pytania.
41
Państwo.
Rozdział i RZECZPOSPOLITAArt. 3.
Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym.Art. 5.
Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaru-szalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa
człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli,strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę
środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.Art. 8.
1. Konstytucja jest najwyższym pra-wem Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośred-nio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.
Art. 10.1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera sięna podziale i równowadze władzy ustawodaw-
czej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, wła-
dzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
a) Jak nazywa się dokument, którego fragment przedstawionyzostał powyżej? Podaj dokładną nazwę a nie tylko rodzajdokumentu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Podaj dokładną datę uchwalenia tekstu powyższego doku-mentu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Wyłącznie w oparciu o tekst zdefiniuj pojęcie „konstytu-cja”.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Jak inaczej nazywana jest konstytucja?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Jaka zasada ujawnia się w pierwszym ustępie dziesiątegoartykułu tego dokumentu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
f) Jaką formą państwa jest Polska według powyższego doku-
42
Państwo.
mentu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
g) Podaj trzy przykłady funkcji, jakie spełnia konstytucja.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
h) Podaj pięć konstytucyjnych obowiązków obywatela RP.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
i) Uzupełnij tabelę wpisując po trzy przykłady praw i wol-ności zapisanych w polskiej Konstytucji.
Prawa i wolnościosobiste
Prawa i wolnościpolityczne
Prawa i wolnościekonomiczne, so-cjalne i kulturalne
7. Przyporządkuj każdemu z organów władzy państwowej w Pol-sce jego zadania. Wpisz literę określającą zadanie do odpo-wiedniej kolumny.
PREZYDENT RZĄD PARLAMENT SĄDY
a) desygnowanie premiera i powoływanie niektórych wyższychurzędników
43
Państwo.
b) kontrolowanie pozostałych organów i urzędów państwac) zapewnienie wykonywania ustawd) nadawanie ustroju państwue) sprawowanie kontroli nad działalnością rząduf) egzekwowanie obowiązującego prawag) ratyfikowanie umów międzynarodowychh) zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego
państwa8. Wskaż zdania prawdziwe stawiając obok nich literę P oraz
fałszywe stawiając literę F.a) fPremier zarządza wybory prezydenckie.b) fCisza wyborcza rozpoczyna się na dzień przed rozpoczę-
ciem wyborów.c) fOd momentu I tury wyborów prezydenckich do przepro-
wadzenia tury II muszą upłynąć co najmniej trzy tygodnied) fw II turze wyborów prezydenckich może wystartować
tylko dwóch kandydatów.e) fSąd Najwyższy stwierdza ważność wyborów prezydenc-
kich.9. Wyjaśnij podane pojęcia.
a) cenzura prewencyjna — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) cenzura represyjna — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) kampania wyborcza — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. Napisz, które wartości/poglądy charakterystyczne są dla le-wicy, a które dla prawicy.a) przywiązanie do tradycji — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) konieczność postępu — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) sceptyczność wobec zmian — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) sprawiedliwość społeczna — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) konserwatyzm — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .f) głoszenie potrzeb zmian społecznych, ekonomicznych, po-
litycznych — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
Samorząd lokalny.
1. Administracja publiczna w Polsce.a) rodzaje administracji publicznej w Polsce:
ADMINISTRACJA PUBLICZNApodmioty wprowadzające w ży-cie postanowienia rządzących
rządowa samorządowanp. urzędy
marszałkowskie,
starostwa,
urzędy gmin
centralnarząd
i urzędy
centralne
w woje-wództwie
niezespolonapodlega
ministrom
i urzędom
centralnym; np.
urzędy celne,
urzędy morskie,
izby i urzędy
skarbowe,
Państwowa
Inspekcja
Sanitarna
zespolonapodlega
wojewodzie; np.
Wojewódzka
Komenda
Państwowej
Straży Pożarnej,
Kuratorium
Oświaty,
Komenda
Wojewódzka
Policji
b) w toku rozpatrywania sprawy urząd wydaje:å postanowienia — dotyczące tylko kwestii procedural-
nych (np. postanowienie o przyjęciu wniosku dotyczą-cego zwolnienia z wymaganych opłat skarbowych),
å decyzje — rozstrzygające sprawę merytorycznie (np.decyzja o umorzeniu długu powstałego w wyniku nie-
45
Samorząd lokalny.
opłacenia czynszu za mieszkanie komunalne);c) podstawowe elementy decyzji administracyjnej (zgodne z pra-
wem postępowania administracyjnego):å musi mieć formę pisemną,å powinna zawierać podstawę prawną (urzędy państwowe
mogą podejmować decyzje tylko i wyłącznie na podsta-wie ustanowionego prawa),
å musi być wydana w ciągu miesiąca od dnia zgłoszeniasprawy przez obywatela,
å przysługuje od niej odwołanie, którego sposób jest za-warty w decyzji,
å w przypadku wydania decyzji niezgodnej z prawem po-szkodowanemu przysługuje odszkodowanie;
d) od decyzji organu do decyzji urzędu:organ stanowiącyWYDANIE DE-
CYZJI OGÓLNEJnp. uchwalenie
budowy szkoły
organ wykonawczyrealizacja decyzji ogólnej poprzez
WYDANIE DECYZJI
SZCZEGÓŁOWYCHnp. postanowienie o lokalizacji szkoły
urząd (administracji publicznej)i zatrudnieni w nim urzędnicy
wykonuje szczegółowe zadania (postawione
przed nim w decyzjach organów władzy)
poprzez wydawanie decyzji administracyjnychnp. wydanie pozwolenia na budowę
szkoły, wybór wykonawcy w przetargu
Zadanie wykonane!decyzja administracyjna
2. Samorząd lokalny.a) samorząd — struktury odrębne od władzy centralnej,
mające ograniczony przez władzę centralną zakres kom-petencji, dysponujące niezależną władzą;
b) 1 stycznia 1999r. w życie weszła reforma administracyjna,w wyniku której w Polsce powstał trójstopniowy samorządterytorialny: gmina, powiat oraz samorząd wojewódz-
46
Samorząd lokalny.
ki;c) rodzaje samorządów:
SAMORZĄD
NIETERYTORIALNY(SPECJALNY)
TERYTORIALNY
samorządyreligijne
samorządyuczniowskie
i akademickie
samorządy zawodowesamorządy go-
spodarcze (izby)
tworzone są, gdy dany za-
wód wymaga wysokich
kwalifikacji (np. lekarze),
przynależność do samorzą-
du jest obowiązkowa – bez
niej nie posiada się prawa
wykonywania zawodu
działają na rzecz swoich człon-
ków i w obronie ich interesów:
podnoszą kwalifikacje członków,
konsultują akty prawne doty-
czące ich sfery działalności, np.
Izba Producentów Mebli
POWIAT(od 01.01.1999r.)
379 powiatów
WOJEWÓDZTWO(od 01.01.1999r.)
16 województw
GMINA(od 1990r.)
2478 gmin
organ stanowiący:rada gminy
organ wykonawczy:wójt/burmistrz/prezydent miastawybierany w wybo-rach bezpośrednichod 2002r.
organ stanowią-cy:rada powiatu
organ wyko-nawczy:zarząd powia-tu i starosta
organ stanowiący:sejmik woje-wódzki
organ wykonawczy:zarząd i marsza-łek województwa
organy pocho-
dzące z wyborów
bezpośrednich
organy powoływane
przez organy stanowiące
d) państwo zdecentralizowane — państwo, w którym sa-morząd terytorialny nie podlega władzom państwowym:
47
Samorząd lokalny.
ma swoje własne zadania i uprawnienia; państwo odpowia-da za m.in. politykę zagraniczną, obronną, wymiar spra-wiedliwości, uchwalanie budżetu państwa;
e) państwo scentralizowane (w PRL: centralizm demokra-tyczny) — państwo, w którym organ centralny sprawujewładzę i kontrolę nad organami regionalnymi — wszyst-kie istotne decyzje (również te o charakterze regionalnym)zapadają w centralnym ośrodku władzy:å w latach 1944–1989 samorządność w Polsce praktycznie
nie istniała, a większość decyzji zapadała w Warszawie,å dopiero w 1990 roku przywrócono samorząd gminny,
a z początkiem roku 1999 — powiatowy oraz wojewódz-ki;
f) zadania własne — zadania, które samorząd wykonujena własną odpowiedzialność, we własnym imieniu i z wła-snych środków, np. zadaniem własnym gminy jest budowai konserwacja dróg gminnych;
g) zadania zlecone — zadania wykonywane przez samorządw imieniu centralnych organów państwa, które finansu-ją wykonanie tego zadania, np. zadaniem zleconym gmi-nie jest wydawanie dowodów osobistych (realizowane przezurząd gminy);
h) zasada pomocniczości (zasada subsydiarności) —zasada, według której decyzje powinny być podejmowanena możliwie najniższym szczeblu władzy, tak aby osoby,których one dotyczą, miały jak największy na te decyzjewpływ; państwo służy pomocą tylko tam, gdzie samorządi obywatele nie mogą sobie sami poradzić — odgrywa rolęstrażnika dobra wspólnego;
i) frekwencja — procentowo wyrażona ilość osób biorącychudział w głosowaniu (np. w wyborach, w referendum), ina-czej stosunek liczby osób głosujących do liczby osób upraw-nionych do głosowania;
48
Samorząd lokalny.
j) jak wpłynąć na decyzje władz samorządowych?
WPŁYWOBYWATELINA DECYZJE
WŁADZ
demonstracja
marsz ulicamiludzi, którzy niosą
transparenty,wykrzykująhasła itp.
wieczgromadzenie
na placu;ludzie trzymają
transparenty,krzyczą
hasła itp.
pikieta
zgromadzenieprzed bu-dynkiem
odpowied-nich władz
list, podktórym często
są podpisymieszkańców
petycja
list doradnego
udział wwyborach
głosując zwięk-szasz szansęrealizacji od-
powiadającegoCi programu;
wyborysą ważne
niezależnieod frekwencji
referendum lokalne
przeprowadzane nawniosek rady gminy
lub 10% mieszkańców;frekwencja min. 30%
aby wynik był wiążący
k) każdy obywatel ma prawo do informacji na temat działal-ności swojego samorządu — zagwarantowane jest to m.in.poprzez prawo uczestniczenia w sesjach rady gminy lub jejkomisji.
3. Marsz na wybory. . . samorządowe!a) wybory samorządowe są czteroprzymiotnikowe (4P):
å powszechne — każdy obywatel ma prawo (nie obo-wiązek) wziąć w nich udział (po ukończeniu 18 lat),– czynne prawo wyborcze — każdy ma prawo od-
dać głos w wyborach (o ile jego prawa nie zostałyograniczone lub nie został ich pozbawiony wyrokiemsądu),
– bierne prawo wyborcze — każdy ma prawo wy-startować w wyborach i być wybieranym (w przy-padku kandydowania na urząd wójta / burmistrza / pre-
49
Samorząd lokalny.
zydenta musi mieć ukończone 25 lat, zaś w przypad-ku kandydowania na urząd radnego wystarczy miećskończone najpóźniej w dniu wyborów 18 lat);
å równe — każdy może oddać tylko jeden głos, jego głosjest równie ważny jak głos innych;
å bezpośrednie — każdy ma prawo wyboru radnego(lub organu wykonawczego gminy) poprzez oddanie gło-su bezpośrednio na swojego kandydata tak, że wynikitych wyborów są ostateczne (w odróżnieniu od tego,wybory pośrednie polegają na wybraniu jedynie elekto-rów, którzy w odrębnym głosowaniu wybiorą właściwyskład danego organu),– UWAGA! zgodnie z tworzonym obecnie prawem wy-
borczym możliwe będzie oddawanie głosu w wybo-rach za pośrednictwem pełnomocnika wybor-czego, czyli bez bezpośredniego pojawienia się w lo-kalu wyborczym — prawo takie będzie przysługiwa-ło tym osobom niepełnosprawnym i powyżej 75. rokużycia, które przekażą pisemne pełnomocnictwo dlaswojego pełnomocnika wójtowi, burmistrzowi lub pre-zydentowi miasta;
å odbywają się w głosowaniu tajnym — stwarzane sąwarunki do zapewnienia tajności oddanego głosu (np.kabiny do głosowania);
b) kadencja — okres pełnienia funkcji; w przypadku władzsamorządowych trwa 4 lata;
c) zasady przeprowadzania wyborów samorządowych:å zarządza je premier,å obszar działania gminy dzielony jest na okręgi wybor-
cze, w których zgłaszani są kandydaci na radnych,å w każdym okręgu jest komisja wyborcza złożona z miesz-
kańców gminy czuwająca nad prawidłowym przebiegiemwyborów,
å kandydaci walczą o głosy podczas kampanii wybor-czej;
50
Samorząd lokalny.
d) podczas kampanii wyborczej kandydaci (niezależni lubzwiązani z partiami; startujący z list komitetów wybor-czych) walczą o zdobycie mandatu; kampanią każdegoz nich kieruje sztab wyborczy, a pieniądze na kampaniępochodzą np. ze składek członków partii lub z darowizn(od osób fizycznych maksymalnie w wysokości 15-krotnościminimalnego wynagrodzenia za pracę).
4. Gmina.a) gmina — podstawowa, najmniejsza jednostka samorządu
terytorialnego;b) organy stanowiące i wykonawcze, czyli władza w gminie:
ORGANSTANOWIĄCY
rada gminy
WŁADZA W GMINIE
ORGAN WYKONAWCZY
wójt burmistrzprezydent
miasta
gmina
wiejska
siedziba władz
w mieście
+ mniej
niż 100.000
mieszkańców
gmina
miejska
powyżej
100.000
mieszkańców
c) organ stanowiący — rada gminy; do jej kompetencji na-leży:å tworzenie lokalnego prawa,å uchwalanie budżetu gminy (rocznego planu dochodów
i wydatków),å podejmowanie decyzji w sprawie lokalnych opłat (w tym
lokalnych podatków),å decydowanie o wykorzystaniu ziemi należącej do gminy,å podejmuje decyzji w ważnych sprawach finansowych (np.
decyzji o zaciągnięciu pożyczki przez gminę);d) radny gminy — członek rady gminy; rada gminy nie mo-
że składać się z więcej niż 45 radnych,
51
Samorząd lokalny.
å radny podlega specjalnej ochronie prawnej (posiada im-munitet), aby móc wykonywać swoje obowiązki bezobawy konsekwencji, np. nie można radnego zwolnićz pracy, jeśli podstawą tego byłby sposób głosowaniaradnego;
e) przewodniczący rady — osoba prowadząca obrady, odpo-wiedzialna za zwoływanie sesji; decyduje o wyniku głoso-wania, w którym liczba głosów „za” i „przeciw” jest rów-na; wybierany jest spośród radnych na pierwszej sesji powyborach samorządowych;
f) sesja — posiedzenie rady gminy;g) uchwała — akt prawny zawierający podjętą przez radę
gminy decyzję;h) komisja — organ rady gminy zajmujący się określonym
zagadnieniem i je opiniujący w celu ułatwienia podjęciadecyzji radzie gminy i sprawienia, by decyzja była lepsza,np. komisja oświaty, komisja ochrony zdrowia;
i) kompetencje organu wykonawczego w gminie:å realizuje uchwały podjęte przez radę gminy,å administruje majątkiem gminy (majątkiem komu-
nalnym);j) sołectwo — pomocnicza jednostka terytorialna, najczęściej
obejmująca jedną wieś (na czele sołectwa stoi sołtys);k) w urzędzie gminy można:
å zmienić adres zameldowania, czyli stałego pobytu,å w urzędzie stanu cywilnego można zawrzeć małżeństwo,
wydawane są akty urodzenia i zgonu,å złożyć prośbę o przyznanie mieszkania komunalnego dla
rodzin w trudnej sytuacji materialnej,å zarejestrować działalność gospodarczą (jednoosobową
firmę),å wnosić opłatę targową za możliwość handlowania na ba-
zarze,å płacić lokalne podatki,å zgłaszać wnioski w sprawie czystości, porządku itp.
52
Samorząd lokalny.
l) budżet:DOCHODY GMINY WYDATKI GMINY
å podatki:– rolny (od ziemi rolnej)– od nieruchomości– od środków transportowych i inne
(np. od posiadania psa)– część podatku dochodowego od
osób fizycznych (PIT) i osób praw-nych (CIT)
– samoopodatkowanie mieszkańcówå czynsze za wynajem lokali i opłaty za
dzierżawione grunty komunalneå pieniądze ze sprzedaży mienia komu-
nalnegoå opłaty targowe (za wynajem miejsca na
targowisku)å dotacje i subwencje z budżetu państwa:
– na zadania zlecone gminie– na zadania własne gminy, np. utrzy-
manie szkół, pomoc socjalnąå pieniądze ze środków Unii Europejskiej
przeznaczane na inwestycje – pieniądzez funduszy strukturalnych: np. Fun-dusz Spójności (Kohezji), EuropejskiFundusz Społeczny (EFS), EuropejskiFundusz Rozwoju Regionalnego
å dotacja dlaprzedsiębiorstwsamorządowych
å utrzymanie żłob-ków, przedszkolii szkół
å utrzymanie pla-cówek kultural-nych
å pomoc socjalna:finansowa (za-siłki) i rzeczowa(np. ubrania)dla osób w trud-nej sytuacjimaterialnej
å utrzymanieobiektów sporto-wych
å utrzymanie urzę-du gminy
å inwestycje (np.budowa dróggminnych,mieszkań, szkół)
m) dotacje i subwencje, czyli zasada pomocniczości w prakty-ce:
SUBWENCJA OGÓLNADOTACJACELOWA
dofinansowanie budżetugminy, powiatu, wojewódz-twa ze środków budżetupaństwa, aby samorządmógł realizować swoje za-dania
dofinansowaniekonkretnego za-dania własnegolub realizacji za-dania zleconego
Sposoby dofinansowania budżetów samorządów przez państwo
53
Samorząd lokalny.
n) rezerwa budżetowa — pieniądze przeznaczone na niezapla-nowane wydatki;
o) jak powstaje budżet gminy?rada gminy uchwala wskazówki do projektu budżetu
do 15 listopada wójt/burmistrz/prezydentprzygotowuje projekt budżetu
komisje rady gminy przedstawia-ją uwagi do projektu budżetu
komisja budżetowa zbiera uwagikomisji i przedstawia je radzie gminy
rada gminy uchwalaBUDŻET,
czyli roczny plan dochodów i wydatków
BUDŻET ZRÓW-NOWAŻONY
kwota wydatków=
kwota dochodów
każdy organ dąży dotakiego budżetu
NADWYŻKABUDŻETOWA
kwota wydatkówjest mniejsza odkwoty dochodów
najczęściej wolnakwota przeznaczanajest na dodatkowewydatki lub spłatęzadłużenia
DEFICYTBUDŻETOWY
kwota wydatkówjest większa od
kwoty dochodów
różnica (deficyt)jest pokrywanaz pożyczki
5. Powiat.a) powiat — jednostka terytorialna obejmująca kilka gmin;
jego celem jest realizacja zadań niemogących być wykona-nych ze względu na ich zakres przez gminę;
b) organ stanowiący — rada powiatu pochodząca z wy-borów samorządowych; do jej kompetencji należy:å uchwalanie budżet powiatu,å ustalanie wysokości opłat za usługi publiczne,å udzielanie absolutorium zarządowi (przyjmowanie spra-
54
Samorząd lokalny.
wozdania z jego rocznej pracy);c) organ wykonawczy — zarząd powiatu i starosta
(przewodniczący zarządu) wybierani są spośród członkówrady; do ich kompetencji należy:å administrowanie bieżącymi sprawami,å realizowanie budżetu powiatu;
d) starostwo — „urząd powiatowy” (np. Starostwo Płockie);e) zadania wykonywane przez samorząd powiatowy:
å zadania własne samorządu powiatowego to zadania prze-kraczające granice (i możliwości) gmin, np.: prowadze-nie szkół średnich (gmina odpowiada za szkoły podsta-wowe i gimnazja), zarządzanie szpitalami (gmina odpo-wiada za przychodnie), organizowanie transportu pu-blicznego między różnymi gminami, odpowiada za standróg powiatowych;
å zadania zlecone samorządu powiatowego to np.: pomocuchodźcom, czyli osobom zmuszonym do opuszczeniaswojego kraju, w odnalezieniu się w Polsce, wydawanieprawa jazdy i prowadzenie rejestracji pojazdów.
6. Województwo.a) województwo — jednostka podziału terytorialnego wyż-
szego stopnia obejmująca od kilkunastu (województwo opol-skie) do kilkudziesięciu (województwo mazowieckie) po-wiatów:å w ramach reformy administracyjnej (01.01.1999r.) zli-
kwidowano 49 województw i wprowadzono 16 nowych;b) na poziomie województwa spotykają się dwie struktury
państwa:å rządowa, której przedstawicielem jest wojewoda, po-
woływany przez premiera,å samorządowa, której organami są sejmik wojewódzki
(organ stanowiący pochodzący z wyborów samorządo-wych) i zarząd z marszałkiem województwa (organwykonawczy, zarówno zarząd jak i marszałka wybierasejmik spośród swoich członków);
55
Samorząd lokalny.
c) podział zadań między samorząd wojewódzki i wojewodę:samorząd wojewódzki administracja rządowa
zespolona — wojewodaokreślenie strategii rozwojuwojewództwaprowadzenie polityki rozwojuregionu polegającej m.in. na:å podnoszeniu wykształce-
nia obywateli,å stymulowaniu rozwoju go-
spodarczego,å wspieraniu nauki,å rozwijaniu infrastruktury
drogowej, społecznej (do-my opieki, szpitale itp.),
å wspieraniu rozwoju i do-stępu do kultury
uzgadnianie zadań pomiędzy samorządem a rządemnadzorowanie legalności dzia-łań prowadzonych przez sa-morządy terytorialneodpowiada za działalność ad-ministracji zespolonej, czy-li np. straży pożarnej, po-licji, inspekcji farmaceutycz-nej, inspekcji ochrony środo-wiska itp. – są to instytu-cje strzegące bezpieczeństwaoraz czuwające nad prze-strzeganiem prawa
d) urząd wojewódzki — jednostka organizacyjna, przy po-mocy której wojewoda wykonuje swoje obowiązki;
e) urząd marszałkowski — jednostka organizacyjna, przypomocy której marszałek oraz zarząd województwawykonują swoje obowiązki.
7. Podział administracyjny Polski.a) podział administracyjny Polski na województwa (zazna-
56
Samorząd lokalny.
czone miasta to siedziby władz samorządów woje-wódzkich):
å siedziba wojewody kujawsko-pomorskiego znajduje sięw Bydgoszczy,
å siedziba wojewody lubuskiego znajduje się w Gorzo-wie Wielkopolskim.
b) Status administracyjny Warszawy określa tzw. „ustawawarszawska” z 2002 roku, wedle której Warszawa jest gmi-ną na prawach powiatu. Organ stanowiący (Rada mia-sta stołecznego Warszawy) oraz wykonawczy (Prezydentm.st. Warszawy) wybierane są w wyborach samorządo-wych. Miasto składa się z 18 dzielnic, które posiadają wła-sną władzę — radę dzielnicy (organ stanowiący wybiera-ny w wyborach przez mieszkańców) oraz zarząd z burmi-strzem na czele (wybieranym przez radę dzielnicy spośródjej grona). Władze dzielnicy posiadają szerokie uprawnie-nia: np. mają prawo do rejestrowania pojazdów.
57
Samorząd lokalny.
8. Jak samorząd może walczyć z bezrobociem?a) bezrobocie — zjawisko społeczne polegające na braku
pracy dla osób do niej zdolnych i chętnych;b) bezrobotny to osoba:
å niezatrudniona i nieprowadząca działalności gospodar-czej (własnej firmy),
å zdolna i gotowa do pracy,å nieucząca się w szkole dziennej,å zarejestrowana w urzędzie pracy,å mająca więcej niż 18 lat,å mająca mniej niż:
– 60 lat (kobiety) — wiek emerytalny kobiet w Polsce,– 65 lat (mężczyźni) — wiek emerytalny mężczyzn w Pol-
sce,å bez prawa do emerytury lub renty,å niepobierająca zasiłków ani świadczeń innych niż zasi-
łek dla bezrobotnych,å nieposiadająca nieruchomości rolnej powyżej 2 hekta-
rów przeliczeniowych;c) zasiłki dla bezrobotnych to pomoc doraźna, najczęściej
nie przynosząca pożądanego efektu;d) aktywne formy zwalczania bezrobocia:
å organizowanie kursów umożliwiających zdobycie nowychkwalifikacji,
å organizowanie prac interwencyjnych — czyli tworze-nie przez przedsiębiorców miejsc pracy dla osób w szcze-gólnie ciężkiej sytuacji na podstawie umowy między ni-mi (pracodawcami) a starostą,
å organizowanie robót publicznych finansowanych przezurzędy pracy (np. sprzątanie miasta),
å udzielanie korzystnych pożyczek bezrobotnym chcącymprowadzić działalność gospodarczą (samozatrudnienie),
å udzielanie niskooprocentowanych kredytów lub udzie-lanie gwarancji finansowych firmom na stworzenienowych miejsc pracy; ulgi inwestycyjne;
58
Samorząd lokalny.
e) walką z bezrobociem zajmuje się powiatowy urząd pracy.9. Mniejszości w Polsce.
a) mniejszość — grupa ludzi żyjących na terenie państwa,w którym większość obywateli jest innej narodowości, wy-znania itp.;
b) mniejszość narodowa i etniczna:MNIEJSZOŚĆ NARODO-WA — grupa obywateli pol-skich, która:
MNIEJSZOŚĆ ETNICZ-NA — grupa obywatelipolskich, która:
jest mniej liczebna od pozostałej części ludności
w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli kultu-rą, językiem lub tradycją
dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji
jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Polski od conajmniej 100 lat
ma świadomość własnej histo-rycznej wspólnoty narodoweji jest ukierunkowana na jejwyrażanie i ochronę
ma świadomość własnej hi-storycznej wspólnoty etniczneji jest ukierunkowana na jej wy-rażanie i ochronę
utożsamia się z narodem zor-ganizowanym we własnym pań-stwie
nie utożsamia się z narodemzorganizowanym we własnympaństwie (gdyż państwa nie po-siada)
mniejszości narodowe w Polsceto (malejąco według liczebno-ści):1) Niemcy,2) Białorusini,3) Ukraińcy,4) Litwini,5) Rosjanie,6) Słowacy,7) Żydzi (czujący związekz Izraelem),8) Czesi,9) Ormianie (czujący związekz Armenią)
mniejszości etniczne w Polsceto (malejąco według liczebno-ści):1) Romowie,2) Łemkowie,3) Tatarzy,4) Karaimi
c) mniejszości mają prawo posługiwać się własnym językiem,zakładać własne instytucje i stowarzyszenia, nauczać w szko-
59
Samorząd lokalny.
łach swojego języka, historii i kultury;d) separatyzm — ruch społeczny dążący do wyodrębnienia
zamieszkiwanego przez mniejszość regionu lub uzyskaniadla niego autonomii; często w swoich działach posuwa siędo terroryzmu (np. ETA w Hiszpanii, IRA w Wielkiej Bry-tanii);
e) dialekt — odmiana języka mówionego, używana na ogra-niczonym terytorium przez określoną grupę społeczną, od-różniająca się od innych odmian języka pewnymi cechamifonetycznymi, gramatycznymi i słownikowymi; np. dialektkaszubski;
f) stereotyp — uproszczony i nieprawdziwy pogląd na danąspołeczność lub sytuację, oparty na uprzedzeniach i nie-pełnej lub fałszywej wiedzy.
10. Mała ojczyzna. Regiony, regionalizacja i euroregiony.a) mała ojczyzna — najbliższe otoczenie, z którym jednost-
ka czuje się szczególnie związana, np. miejsce zamieszka-nia;
b) region — obszar odróżniający się od terenów przyległychcechami naturalnymi lub nabytymi na przestrzeni dzie-jów; często charakterystycznym elementem jest świado-mość wspólnoty regionalnej, odmienność tradycji, kultury,obyczajowość;
c) regionalizacja — proces podziału struktury administra-cyjnej państwa na regiony (zdolne do samodzielnego funk-cjonowania), posiadające swoje władze, budżet oraz pod-miotowość prawną;
d) regionalizm — proces tworzenia się świadomości regio-nalnej oraz działania w celu zapewnienia swojemu regio-nowi pewnej suwerenności;
e) euroregion — obszar obejmujący przygraniczne częściminimum dwóch państw europejskich, które chcą ze sobąwspółpracować i koordynować działania społeczności lo-kalnych w różnych dziedzinach; euroregiony w Polsce (stanna rok 2009, mapa na podstawie GUS):
60
Samorząd lokalny.
11. O tym, że nie można mieć wszystkiego, czyli walkao budżet gminy.a) ekonomia:
å inaczej gospodarka,å nauka o prawach rządzących produkcją, wymianą i roz-
działem dóbr — nauka o racjonalnym gospodarowaniu;b) gospodarka — dziedzina życia zbiorowego, w której na-
stępuje produkcja oraz wytwarzanie dóbr i usług, ich po-dział oraz wykorzystanie;
c) piramida potrzeb wg Maslowa obrazuje, jakie potrzebymusimy zaspokoić — jednak sposób, w jaki to zrobimymusimy znaleźć samodzielnie, często podejmując decyzjeekonomiczne (np. by zaspokoić potrzebę bezpieczeństwaw domu, kupujemy drzwi antywłamaniowe):
61
Samorząd lokalny.
wiedzy
samorealizacji
szacunku i uznania
przynależności i miłości
bezpieczeństwa
fizjologiczne
d) decyzje ekonomiczne — wszelkie decyzje wiążące sięz gospodarowaniem: kupowaniem, sprzedawaniem, wytwa-rzaniem, pożyczaniem, zarabianiem, wydawaniem, pracą,często także nauką oraz planowaniem dochodów i wydat-ków (planowaniem budżetu);
e) życie ekonomiczne — termin wskazujący na ekonomicz-ny aspekt naszego życia: żyjąc, ciągle podejmujemy decy-zje ekonomiczne — uchwalanie budżetu jest przykłademdziałania związanego z życiem ekonomicznym;
f) rzadkość dóbr — zjawisko polegające na tym, że potrze-by ludzkie są nieograniczone, a możliwości ich zaspokoje-nia są ograniczone — stwarza to konieczność takiego go-spodarowania, by z posiadanych zasobów wytworzyć jaknajwięcej jak najpotrzebniejszych rzeczy, czyli np. z jaknajbardziej ograniczonych wpływów z podatków zbudowaćjak najwięcej dróg, zasadzić jak najwięcej drzew, wyre-montować jak najwięcej szkół;
g) koszt alternatywny (inaczej: koszt straconych szans)— wartość najlepszej spośród odrzuconych możliwych de-cyzji (odrzuconych w wyniku dokonania wyborów ekono-micznych); np: kosztem alternatywnym wyjazdu do Hisz-panii w kwietniu jest to, czego moglibyście się w tym czasienauczyć w szkole, kosztem alternatywnym budowy nowe-go basenu przez gminę jest hala sportowa, która mogłabypowstać na jego miejscu.
62
Samorząd lokalny.
12. Wybrane zadania rodzajów samorządu terytorialnegow Polsce.
GMINA (2478 gmin) POWIAT (314 powiatów ziem-skich i 65 grodzkich)
edu-kacja
· przedszkola· szkoły podstawowe· gimnazja
· szkoły ponadgimnazjalne· szkoły sportowe, artystyczne· poradnie psychologiczno-pedago-giczne· schroniska młodzieżowe
kul-tura
· biblioteki, muzea, domy kul-tury i inne gminne instytucjeupowszechniania kultury· ochrona zabytków
· biblioteki, muzea, domy kultu-ry, kina, galerie i inne instytucje(tworzone jako uzupełnienie do tychprowadzonych przez gminy)
zdro-wie
· przychodnie i poradnie· opieka położnicza i ginekolo-giczna· podstawowa opieka stomato-logiczna
· szpitale rejonowe· specjalistyczna opieka zdrow.· ustalanie planu pracy aptek· prowadzenie inspekcji sanitarno-epidemiologicznej
pomocspo-łeczna
· profilaktyka i zwalczanie pro-blemów alkoholowych· ośrodki pomocy społecznej· jadłodajnie· schroniska dla bezdomnych
· profilaktyka i zwalczanie proble-mów alkoholowych· ośrodki pomocy społecznej· domy dziecka, organizowanie opie-ki w rodzinach zastępczych
bezro-bocie
· roboty publiczne itp. · Powiatowy Urząd Pracy
ochr.kons.
7 · powiatowy (miejski) rzecznik kon-sumentów
drogi · drogi lokalne · drogi powiatowe
trans-port
· transport lokalny · koordynowanie transportu na ob-szarze powiatu i kilu powiatów
usługikomu-nalne
· wodociągi, kanalizacja, gaz,prąd, ogrzewanie, wysypiskaśmieci
· usuwanie odpadów niebezpiecz-nych
nieru-cho-mości
· budownictwo komunalne· plan zagospodarowania prze-strzennego
· geodezja, kartografia· administracja architektoniczno–budowlana
bezpie-czeń-stwo
· straże gminne/miejskie · ochrona przeciwpożarowa (powia-towe komendy PSP)· ochrona przeciwpowodziowa
inne · promocja gminy· tereny zielone, parki· utrzymywanie targowisk· utrzymywanie cmentarzy ko-munalnych
· promocja powiatu· sprawy z zakresu rolnictwa, leśnic-twa i rybactwa śródlądowego· rejestracja pojazdów, wydawanieprawa jazdy (zad. zlecone)
63
Samorząd lokalny.
WOJEWÓDZTWO (16 województw)
SAMORZĄD WOJE-WÓDZKI
WOJEWODA (admini-stracja rządowa zespolona)
edu-kacja
· placówki doskonalenia nauczy-cieli· wszelkie szkoły o znaczeniu re-gionalnym· wyższe szkoły zawodowe
· nadzór nad oświatą przezkuratoria oświaty· konkursy, turnieje, olimpia-dy przedmiotowe
kul-tura
· muzea, galerie, opery, filharmo-nie, teatry i inne instytucje o zna-czeniu regionalnym· ochrona zabytków
· Wojewódzkie UrzędyOchrony Zabytków
zdro-wie
· promocja ochrony zdrowia· szpitale specjalistyczne· medycyna pracy
7
pomocspo-łeczna
· ośrodki pomocy społecznej· profilaktyka i rozwiązywanie pro-blemów alkoholowych· koordynowanie programów po-mocy społecznej
7
bezro-bocie
· Wojewódzki Urząd Pracy 7
ochr.kons.
7 · Inspekcja Handlowa
drogi · drogi wojewódzkie 7
trans-port
· koordynowanie transportu w ob-rębie województwa i sąsiednichwojewództw· transport kolejowy
· Inspekcja Transportu Dro-gowego
usługikomu-nalne
7 · usuwanie odpadów szcze-gólnie niebezpiecznych
nieru-cho-mości
· regionalny plan zagospodarowa-nia przestrzennego
· Wojewódzka InspekcjaNadzoru Budowlanego
bezpie-czeń-stwo
· ochrona przeciwpowodziowa · policja· straż pożarna· inspekcje
inne · promocja regionu· strategia rozwoju regionu· modernizacja terenów wiejskich· rozdzielanie pomocy finansowejUnii Europejskiej w ramach re-alizacji Regionalnych ProgramówOperacyjnych
· nadzór nad przestrzega-niem prawa przez władze sa-morządowe
64
Samorząd lokalny.
Sprawdzian.
1. Uzupełnij poniższy schemat.ADMINISTRACJA PUBLICZNA
rządowa
rząd
i urzędy
centralne
w woje-wództwie
podległa m.in
ministrom
podległa
wojewodzie
2. Korzystając z podanych poniżej nazw organów, przyporząd-kuj każdemu z rodzajów samorządu terytorialnego w Polsceodpowiadający mu organ wykonawczy. Następnie odpowiedzna pytania.
SAMORZĄDGMINNY
SAMORZĄDPOWIATOWY
SAMORZĄDWOJEWÓDZKI
Marszałek Sejmu, zarząd województwa na czele z marszał-kiem, wójt, wojewoda, sołtys, przewodniczący rady gminy, Mar-szałek Senatu, prezydent miasta, zarząd powiatu na czele zestarostą, rada gminy, sejmik wojewódzki, burmistrz, premier,rada powiatua) Które organy wykonawcze samorządu terytorialnego w Pol-
sce wybierane są w wyborach bezpośrednich?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Kiedy (dzień, miesiąc, rok) weszła w życie reforma admi-
65
Samorząd lokalny.
nistracyjna, na podstawie której w Polsce wprowadzonoobecnie funkcjonujący trójstopniowy samorząd terytorial-ny?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Napisz, czy podane zadanie jest zadaniem własnym czy zle-conym gminie.a) sporządzanie i aktualizacja spisu osób uprawnionych do
głosowania w wyborach powszechnych (. . . . . . . . . . . . . . . . . )b) prowadzenie bibliotek na terenie gminy, ochrona zabytków
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )c) zapewnienie zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania
i oczyszczania ścieków (.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)d) nadzór i wydawanie pozwoleń na uprawę maku i konopii
włóknistych na obszarze gminy (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )4. Podaj różnicę między państwem scentralizowanym a zdecen-
tralizowanym.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Nazwij zdefiniowane pojęcia.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — okres pełnienia funkcjib) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — posiedzenie rady gminyc) . . . . . . . . . . . . . . — zasada, zgodnie z którą obywatele sami
wykonują część zadań, których wykonanie na szczeblu np.państwa jest tak samo lub mniej efektywne
6. Podaj cztery przykłady sposobów wpływania na decyzje rad-nego. Wyjaśnij, na czym polega każdy z nich.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polega na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polega na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polega na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polega na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
66
Samorząd lokalny.
7. Przeczytaj poniższy tekst, a następnie odpowiedz na pytaniai wykonaj dodatkowe polecenia.Kredyt pokryje deficyt budżetowy gminyZwiększenie tegorocznych wydatków gminy spowodowało niemal5 mln deficyt w jej budżecie. Aby zrównoważyć budżet, gminapodjęła decyzję o zaciągnięciu 4,3 mln kredytu. Brakującą sumępokryje nadwyżka przychodów z ostatnich lat.Uchwałę w sprawie zaciągnięcia kredytu radni podjęli na dzisiej-szej sesji (6 lutego). Zakłada ona, że spłata kredytu następowaćbędzie według umowy zawartej z bankiem, a ostateczny terminupływa wraz z końcem 2013 roku. Spłata kredytu dokonywanabędzie z dochodów własnych gminy.Przypomnijmy, że wydatki budżetu gminy Lubin, przyjętego napoczątku stycznia tego roku, początkowo zaplanowano na 44 mlnzł, jednak podczas sesji budżetowej, radni zwiększyli zakres pla-nowanych inwestycji, przez co konieczne okazało się zaciągnięciekredytu dla zbilansowania budżetu. Nowy budżet zakłada też re-alizację wielu innych inwestycji, sprzyjających rozwojowi gminy,a zarazem służących jej mieszkańcom.„Najistotniejsza w nowo przyjętym budżecie jest infrastrukturadrogowa. Nadal jesteśmy gminą, którą interesują się inwestorzy,nieustannie przybywa nam mieszkańców, dlatego musimy na bie-żąco realizować te inwestycje. w tym roku zleciliśmy już projektdotyczący remontu i budowy dróg, mamy 120 odcinków dróg,wiec jest to ogromna ilość, dlatego planujemy kontynuację tegoprzedsięwzięcia także na najbliższe lata” zapewnia Irena Rogow-ska, wójt Gminy Wiejskiej Lubin.
źródło: Portal miasta Lubina
a) Kto podejmuje uchwałę o zaciągnięciu kredytu przez gmi-nę?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) W jakiej sytuacji mówi się o nadwyżce budżetowej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Na czym polega równoważenie budżetu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Dlaczego radni Lubina podjęli decyzję o zwiększeniu wy-datków?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Dlaczego wójt gminy wiejskiej Lubin uważa infrastrukturędrogową za najważniejszy element budżetu?
67
Samorząd lokalny.
å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
f) Uzupełnij poniższy schemat wpisując przykłady źródeł do-chodów gminy.
DOCHODYGMINY
g) Do poniższej tabeli wpisz po dwa przykłady faktów i opiniiz tekstu.
Fakty Opinie
8. Podaj sześć cech charakteryzujących osobę bezrobotną.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
68
Samorząd lokalny.
9. Wymień dwa aktywne sposoby zwalczania bezrobocia. Wy-bierz jeden z nich (zaznacz który) i określ jego dwie zaletyi dwie wady.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zalety Wady
10. Przyporządkuj pojęciom ich znaczenia. Uwaga: definicji jestwięcej niż pojęć!a) regionalizacja (. . .)b) regionalizm (. . .)c) euroregion (. . .)d) separatyzm (. . .)e) stereotyp (. . .)f) mała ojczyzna (. . .)å 1. proces tworzenia się świadomości regionalnej oraz dzia-
łania w celu zapewnienia swojemu regionowi pewnej suwe-renności
å 2. ruch społeczny dążący do wyodrębnienia zamieszkiwa-nego przez mniejszość regionu lub uzyskania dla niego au-tonomii
å 3. zakłamany i uproszczony obraz pewnej sytuacji lub spo-łeczności, oparty na uprzedzeniach lub fałszywej wiedzy
å 4. obszar przygraniczny obejmujący regiony kilku państweuropejskich, które wyrażają wolę współpracy
å 5. grupa ludzi żyjących na terenie państwa, w którym więk-szość obywateli jest innej narodowości, wyznania itp.
å 6. najbliższe otoczenie, z którym jednostkę łączy szczegól-na więź emocjonalna, np. miejsce zamieszkania
å 7. odmiana języka mówionego, używana na ograniczonym
69
Samorząd lokalny.
terytorium przez określoną grupę społecznąå 8. podział struktury administracyjnej państwa na regiony,
które są zdolne do samodzielnego funkcjonowania (gwa-rantuje to m.in. odrębna regionalna władza)
å 9. obszar odróżniający się od terenów przyległych cechaminaturalnymi lub nabytymi na przestrzeni dziejów; częstocharakterystycznym elementem jest świadomość wspólno-ty regionalnej, odmienność tradycji, kultury, obyczajowo-ści
11. Uzupełnij tabelkę przedstawiającą zadania wykonywane przezwładze samorządowe w Polsce. Wpisz „tak” w odpowiedniejrubryce, wskazując zadanie dla właściwego samorządu.
gmina powiat wojew.prowadzenie szkół średnichrejestracja pojazdówwydawanie dowodówprowadzenie szpitali specjalistycz-nychprzygotowanie planu rozwoju regio-nalnegousuwanie odpadów niebezpiecznych
12. Zapoznaj się z danymi przedstawionymi w tabeli, a następniewykonaj polecenia.
Stopa bezrobocia w % (na podstawie danych GUS)Województwo III 2008 XI 2008 III 2009POLSKA 10,9 8,9 11,2dolnośląskie 11,2 9,3 12,3kujawsko-pomorskie 14,7 12,3 15,2lubelskie 12,8 10,5 12,8lubuskie 13,4 11,4 15,0łódzkie 11,0 8,9 10,9małopolskie 8,4 7,0 9,1mazowieckie 8,7 7,2 8,3opolskie 11,2 8,9 11,9podkarpackie 14,0 12,3 14,7podlaskie 10,3 8,8 11,4pomorskie 10,2 8,0 10,5śląskie 8,6 6,7 8,5świętokrzyskie 14,5 13,2 15,0warmińsko-mazurskie 18,2 15,4 19,1wielkopolskie 7,4 5,8 8,1zachodniopomorskie 15,8 12,3 15,5
70
Samorząd lokalny.
a) Kiedy stopa bezrobocia w Polsce była najwyższa? Podajmiesiąc i rok.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) W którym województwie stopa bezrobocia w marcu 2009roku było najmniejsza? Zaznacz to województwo na mapiecyfrą „1” i wpisz jego nazwę.
c) Czy istnieje województwo, w którym stopa bezrobocia utrzy-mywała się w okresie III 2008–III 2009 powyżej 15%? Jeślitakie istnieje, zaznacz je na mapie cyfrą „2” i wpisz jegonazwę.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Czy istnieje województwo, w którym stopa bezrobocia w okre-sie III 2008–III 2009 stale malała? Jeśli tak, zaznacz je namapie cyfrą „3” i wpisz jego nazwę.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Zaznacz na mapie cyfrą „4” i podpisz województwo, w któ-rym stopa bezrobocia w marcu 2008 roku wynosiła 11,2%,a w marcu 2009 11,9%.
f) W ilu województwach stopa bezrobocia nie przekraczaław okresie III 2008–III 2009 poziomu 10%? . . . . . . . . . . . . . .
71
Instytucje państwa demokratycznego.
1. Demokracja.a) cechy demokracji:
Demokracjato ustrój
w którym. . .
. . .władze
powoływane
są na
określony czas
. . .władze
poddane
są kontroli
społeczeństwa
. . .decyzje
zapadają
w głosowaniu
większością głosów
. . .podstawowymi
zasadami są
wolność osobista
i równość polityczna
. . .(prawie) wszy-
scy obywatele
wybierają władzę
(suwerenność ludu)
. . .istnieje pluralizm
(wielość) poglądów
i wzajemny szacunek
wśród obywateli
b) suwerenność ludu (inaczej: suwerenność narodu) —koncepcja, zgodnie z którą źródłem władzy są obywatele(w związku z tym jest ona podstawą demokracji);
c) tyrania większości:å każda władza niegwarantująca praw mniejszościom mo-
że przemienić się we władzę tyrańską, tzn. nierespektu-jącą podstawowych praw części obywateli (mniejszości)— każda, zatem również władza wybrana w głosowaniuprzez większość obywateli,
å aby temu zapobiec, w demokracji liberalnej prawa wszyst-kich obywateli (a więc również należących do nierządzą-cej mniejszości) są zagwarantowane przez prawo (np.zapisane w konstytucji);
73
Instytucje państwa demokratycznego.
d) demokracja formą dyktatury, czyli demokracja demokracjinierówna. . .
DEMOKRACJA
BEZPOŚREDNIA(ateńska)
PRZEDSTAWICIELSKA(POŚREDNIA)
czyli taka, w której obywatelewybierają swoich przedsta-wicieli, którzy w imieniu
wszystskich sprawują władzę(reprezentują cały Naród)
· opierała się narówności obywateli· wszyscyzgromadzeni naagorze obywatelepodejmowalidecyzje· nie chroniła prawmniejszości(obywatele skazaliSokratesa naśmierć)· powstaław Atenach w VIwieku p.n.e. —stąd nazwademokracjaateńska
WYBORCZA(ELEKTORALNA)
LIBERALNA(KONSTYTUCYJNA)
władza większości
jest niczym nie-
ograniczona (co
może prowadzić do
tyranii większości)
wola większości
prawa mniejszości
=
+
2. Sposoby zapobiegania tyranii, czyli trójpodział wła-dzy i zasada państwa prawnego.a) zasada państwa prawnego (inaczej: państwo prawne,
państwo prawa, zasada praworządności) — mówi, że insty-tucje państwa muszą działać na podstawie i w granicachprawa, tzn.:å na podstawie prawa — prawo do wydania decyzji mu-
si być potwierdzone w już obowiązującym prawie (np.urzędnik wydaje decyzję o zatwierdzeniu projektu bu-dowlanego na podstawie ustawy „Prawo budowlane” —gdyby takiego upoważnienia ustawowego nie miał, niemógłby wydać decyzji)
å w granicach prawa — treść wydawanej decyzji musi sięmieścić w granicach upoważnień prawnych (np. urzęd-
74
Instytucje państwa demokratycznego.
nik wydając decyzję o zatwierdzeniu planu budowlane-go określa czas jej ważności na 3 miesiące — urzędnikma prawo wyznaczenia okresu ważności decyzji na niedłuższy niż 1 rok)
b) naruszenie zasady państwa prawnego przez np. urzędni-ka jest przykładem władzy nieuprawnionej (tzn. takiejdziałalności instytucji państwowej, która nie była opartana podstawie prawa lub zawarta w jego granicach) — jejprzeciwieństwem jest władza uprawniona;
c) trójpodział władzy:å postulat wysunięty przez Monteskiusza,å polega na wzajemnej kontroli, uzupełnianiu się i roz-
dzielności władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądow-niczej, np.:
SĄDYI TRYBUNAŁY
SEJMI SENAT
PREZYDENTI RZĄD
Sejm
iSe
nat
stan
owią
praw
o,na
pod
staw
iekt
óreg
oor
zeka
jąsą
dyT
rybu
nał
Kon
styt
ucyj
ny
moż
euc
hylić
usta
wy
Trybunał
Stanum
ożezło-
żyćP
rezydentaz
urzędu
Prezydent
powołuje
sędziów
Sejm może
udzielić rządowi
wotum nieufności
Prezydent ma prawo weta
3. Dlaczego konstytucja chroni przed tyranią?a) konstytucja — dokument określający podstawy ustroju
państwa;b) rola konstytucji:
å określenie ustroju państwa,å określenie najważniejszych praw obowiązujących w pań-
75
Instytucje państwa demokratycznego.
stwie (w tym katalogu praw i obowiązków obywateli),å określenie kompetencji najwyższych organów państwa,å potwierdzenie prawa władz do rządzenia (w granicach
nadanych im kompetencji, czyli jako władza uprawnio-na),
å integrowanie obywateli wokół wspólnego symbolu (waż-ny czynnik powstawania narodu politycznego);
c) co jest gwarancją nadrzędności Konstytucji w stosunku doinnych aktów prawnych?å istnienie Trybunału Konstytucyjnego, który m.in.
orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowychz Konstytucją,
å jej trwałość, która jest wymuszona przez szczególnytryb uchwalania Konstytucji — w Polsce, aby zmienić(bądź uchwalić) konstytucję należy: (patrz schemat nanastępnej stronie)– referendum:
– ustosunkowanie się społeczeństwa do kontrower-syjnej lub bardzo ważnej kwestii w drodze głoso-wania bezpośredniego (np. referendum o wejściuPolski do Unii Europejskiej),
– referendum jest ważne, gdy frekwencja przekro-czy 50%,
– element demokracji bezpośredniej,– może je zarządzić:
– Sejm bezwzględną większością głosów,– Prezydent za zgodą Senatu wyrażoną w uchwa-
le bezwzględną większością głosów,– o jego ważności stwierdza Sąd Najwyższy,
– wyjątek od powyższej reguły: jeśli zmiana Kon-stytucji dotyczy rozdziałów I, II lub XII z wnio-skiem o referendum konstytucyjne może wystąpić15 posłów, Senat lub Prezydent RP — na ich żąda-nie Marszałek Sejmu musi zarządzić referendum;
76
Instytucje państwa demokratycznego.
Projekt ustawy o zmianie Konstytucji
15 ustawowej liczby posłów (92 posłów)
Senatw uchwale
Prezydent RP
minimum 30 dni do rozpoczęcia prac
lub minimum 60 dni, gdy zmiana
dotyczy I, II lub XII rozdziału
Sejm przyjmuje ustawę o zmianie Konstytucji więk-szością kwalifikowaną 23 głosów (gdy za jest ponad23 głosujących) w obecności co najmniej połowy usta-wowej liczby posłów (czyli, gdy na sali jest quorum)
uchwaloną przez Sejm ustawę przyjmuje w identycz-nym brzmieniu Senat (w ciągu maksymalnie 60 dni)bezwzględną wiekszością głosów (za jest więcej
senatorów niż przeciw i wstrzymuję się) w obecności conajmniej połowy ustawowej liczby senatorów (quorum)
Prezydent RP, Senat lub 15 posłówmoże zażądać od Marszałka Sejmu
w ciągu 45 dni od dnia uchwalenia przezSenat przeprowadzenia referendum
referendum konstytucyjnezmiana Konstytucji jest przyjęta, jeśli zaopowiedziała się większość głosujących
(bez względu na frekwencję, czylistosunek procentowy liczby głosującychdo liczby uprawnionych do głosowania)
Prezydent RP podpisujeKonstytucję w ciągu 21 dni
i zarządza jej ogłoszeniew Dzienniku Ustaw
max
60d
ni
d) konstytucjonalizm:å zasada, zgodnie z którą zadaniem konstytucji jest takie
77
Instytucje państwa demokratycznego.
ograniczenie kompetencji organów i instytucji państwa,by było zagwarantowane przestrzeganie praw i wolnościobywateli,
å przykłady zapisów w Konstytucji RP zgodnych z kon-stytucjonalizmem:– wprowadzenie trójpodziału władzy,– zagwarantowanie nadrzędności Konstytucji RP w pol-
skim porządku prawnym,– zagwarantowanie istnienia systemu demokratyczne-
go,– zapisanie w Konstytucji RP katalogu najważniejszych
praw i wolności obywatelskich.4. Władza ustawodawcza w Polsce: Sejm i Senat.
Sejm (izba niższa parlamen-tu:)
Senat (izba wyższa par-lamentu:)
å liczba posłów: 460; å liczba senatorów:100;
å kadencja Sejmu: 4 lata,– kadencja — długość trwa-
nia mandatu (uprawnień)do sprawowania funkcji;
å kadencja Senatu: 4lata;
å wybory 5P — pięcioprzy-miotnikowe:– powszechne,– równe,– bezpośrednie,– w głosowaniu tajnym,– proporcjonalne;
å wybory:– powszechne,– bezpośrednie,– w głosowaniu taj-
nym,– ordynacja więk-
szościowa;
å prawa wyborcze:– czynne: od 18 lat (do wy-
bierania)– bierne: od 21 lat (do bycia
wybranym)
å prawa wyborcze:– czynne: od 18 lat– bierne: od 30 lat
78
Instytucje państwa demokratycznego.
organy Sejmu: organy Senatu:å Marszałek Sejmu:
– zwołuje posiedzenia Sej-mu (kilkudniowe okresypracy posłów, w trakciektórych odbywają się m.in.głosowania)
– przewodniczy obradom Sej-mu (posiedzeniom ple-narnym),
– reprezentuje izbę na ze-wnątrz,
– zarządza wybory prezy-denckie,
– obecnie funkcję sprawuje?
å Marszałek Senatu:– zwołuje posiedzenia
Senatu,– przewodniczy obra-
dom Senatu,– reprezentuje izbę na
zewnątrz,– obecnie funkcję spra-
wuje?
å wicemarszałkowie:– w zastępstwie Marszałka
przewodniczą obradom Sej-mu,
– obecnie funkcje sprawują?
å wicemarszałkowie (max4):– w zastępstwie Mar-
szałka przewodnicząobradom Senatu,
– obecnie funkcje spra-wują?
å Konwent Seniorów:– tworzą go Marszałek Sejmu,
wicemarszałkowie i prze-wodniczący klubów posel-skich (i klubów parlamen-tarnych, jeśli zrzeszają min.15 posłów),
– zajmuje się m.in. konsulto-waniem planu pracy Sejmu(w tym projektami porząd-ku dziennego obrad izby);
å Konwent Seniorów:– tworzą go Marsza-
łek Senatu, wicemar-szałkowie i przewod-niczący klubów se-nackich (i klubówparl., jeśli zrzeszająmin. 7 senatorów),
– zajmuje się m.in.konsultowaniemplanu pracy Senatu,terminów posiedzeń;
79
Instytucje państwa demokratycznego.
å Prezydium Sejmu:– tworzą je Marszałek Sejmu
i wicemarszałkowie,– zajmuje się m.in. ustalaniem
planu pracy Sejmu, koordy-nacją podziału spraw mię-dzy komisje;
å Prezydium Senatu:– tworzą je Marszałek
Senatu i wicemar-szałkowie,
– zajmuje się m.in.przydzielaniemspraw do rozpatrze-nia poszczególnymkomisjom;
å komisje sejmowe:– składają się z posłów
wszystkich klubów, kółposelskich czy też posłówniezrzeszonych — tak, byich skład procentowy byłpodobny do składu Sejmu,
– specjalizują się w określo-nej dziedzinie, np. komisjefinansów publicznych, zdro-wia, służb specjalnych itp.,
– zajmują się opiniowaniemprojektów ustaw oraz kon-trolowaniem pracy odpo-wiednich ministrów i insty-tucji publicznych,
– oprócz tego, istnieją komi-sje nadzwyczajne (w tymkomisje śledcze) powoła-ne do zajęcia się określo-ną sprawą, np. komisja nad-zwyczajna „Przyjazne pań-stwo” ds. ograniczenia biu-rokracji, komisja śledcza ds.afery Rywina;
å komisje senackie:– każdy senator musi
zgłosić swoją kandy-daturę do min. 1 ko-misji stałej (jedno-cześnie, nie może byćczłonkiem więcej niż2 komisji stałych),
– zajmują się opi-niowaniem ustawuchwalonych przezSejm,
– komisje senackienie zajmują siękontrolą władzywykonawczej: niemogą powoływaćkomisji śledczych,nie jest ich zadaniemopiniowanie pracrządu;
80
Instytucje państwa demokratycznego.
å posłowie mogą zrzeszać sięw kluby i koła poselskie (przyczym można należeć tylko dojednego klubu lub koła):– klub poselski — minimal-
na liczba posłów: 15,– koło poselskie — minimal-
na liczba posłów: 3;
å senatorowie mogą sięzrzeszać w kluby i ko-ła senackie (przy czymmożna należeć tylko dojednego klubu lub koła):– klub senacki — mi-
nimalna liczba sena-torów: 7,
– koło senackie —minimalna liczba po-słów: 3;
å funkcje Sejmu:– nadanie ustroju państwu,– stanowienie nowych praw;
jest to potrzebne, ponieważ:– wciąż pojawiają się no-
we, nieuregulowane za-gadnienia,
– cześć uchwalonych ustawokazywała się zła, ma wa-dy lub jest przestarzała,
– partie polityczne realizu-ją swój program wybor-czy,
– decydowanie o finansachpaństwa,
– powoływanie i odwoływanierządu oraz innych osób naważne stanowiska,
– kontrola działań rządu;
å funkcje Senatu:– nadanie ustroju pań-
stwu,– stanowienie nowych
praw,– powoływanie osób na
niektóre ważne sta-nowiska państwowe,
– decydowanie o finan-sach państwa;
a) skrócenie kadencji Sejmu (które jest równoznaczne zeskróceniem kadencji Senatu) następuje w drodze uchwałyPrezydenta RP, gdy:
81
Instytucje państwa demokratycznego.
å Sejm sam skróci swoją kadencję uchwałą podjętą więk-szością 2
3 ustawowej liczby posłów (tj. 307 głosami),å Sejm nie uchwali wotum zaufania dla rządu w tzw. III
kroku konstytucyjnym,å Marszałek Sejmu nie przedstawi Prezydentowi do pod-
pisu ustawy budżetowej w terminie 4 miesięcy od dniazgłoszenia jej projektu pod obrady Sejmu (w tym wy-padku Prezydent nie musi skracać kadencji Sejmu);
b) rodzaje ordynacji wyborczej:ORDYNACJA WYBORCZA
ustawa określająca sposób przeprowadzenia wyborów
WIĘKSZOŚCIOWA PROPORCJONALNAå wygrywa ten kandydat,
który uzyskał najwięcejgłosów w danym okręguwyborczym
å często: jednomandatoweokręgi wyborcze
å procentowy podział mandatówzgodnie z poparciem wyborcówuzyskanym w skali kraju
å w wyborach do Sejmu: 5%próg wyborczy (8% dlakoalicji)
c) Zgromadzenie Narodowe — wspólne posiedzenie po-słów i senatorów,å kompetencje:
– wysłuchanie orędzia Prezydenta RP,– postawienie Prezydenta RP w stan oskarżenia przed
Trybunałem Stanu (większością 23 ustawowej licz-
by członków Zgromadzenia, czyli 374 głosów za, nawniosek co najmniej 140 jego członków, czyli 1
4 ogó-łu) — z dniem podjęcia takiej uchwały sprawowanieurzędu przez Prezydenta zostaje zawieszone, a jegoobowiązki przejmuje Marszałek Sejmu lub, gdy tennie może, Marszałek Senatu,
– uznanie trwałej niezdolności Prezydenta RP do spra-wowania urzędu ze względu na stan zdrowia (więk-szością 2
3 ustawowej liczby członków Zgromadzenia),å posiedzeniom Zgromadzenia Narodowego przewodniczy
Marszałek Sejmu lub, w jego zastępstwie, MarszałekSenatu,
82
Instytucje państwa demokratycznego.
å Zgromadzenie Narodowe nie jest organem władzy usta-wodawczej w Polsce;
d) parlament — ogólna nazwa organów władzy ustawodaw-czej;
e) jaka większość głosów jest wymagana przy różnych głoso-waniach w Sejmie? — przykłady:
większośćzwykła(względ-na)
większość bezwględna większośćkwalifi-kowana3/5
większośćkwalifi-kowana2/3
więcej gło-sów za niżprzeciw
głosów za więcej niż prze-ciw i wstrzymuję się (ina-czej: więcej niż 50% głosówza)
więcej niż35 głosówza
więcej niż23 głosówza
· uchwalenieustawy· przyjęcieuchwały· wybranieRady Mini-strów w IIIkroku· uchwaleniewotum za-ufania dlarządu· przyjęcieabsolutoriumz wykonaniabudżetu
· odrzucenie poprawki Senatu doustawy· odrzucenie weta Senatu do usta-wy· uchwalenie przeprowadzenia re-ferendum· wybranie Rady Ministróww I i II kroku· utajnienie obrad Sejmu· uchylenie rozporządzenia Pre-zydenta RP o wprowadzeniu sta-nu wojennego lub wyjątkowego· wybranie:– Marszałka Sejmu– członków Trybunału Stanu (TS)– sędziów Trybunału Konstytucyj-nego (TK)
– członków Rady Polityki Pienięż-nej (RPP)
– prezesa Narodowego Banku Pol-skiego (NBP)
– Rzecznika Praw Obywatelskich(RPO)
– Rzecznika Praw Dziecka (RPD)– członków Krajowej Rady Radio-fonii i Telewizji (KRRiT)
– posłów-członków Krajowej RadySądownictwa
– Generalnego Inspektora OchronyDanych Osobowych (GIODO)
– członków kolegium Instytutu Pa-mięci Narodowej (IPN)
· uchwalenie wotum nieufnościnastępuje większością ustawowejliczby posłów (231 za)
· odrzucenieweta Pre-zydentaRP· wybranieprezesaInstytutuPamięciNarodowej(IPN)· postawienieministraprzed Try-bunał Stanuwiększością35 ustawowejliczby posłów(277 za)
· przyjęcieustawyo zmianieKonstytucji· przyjęcieustawyo ratyfikacjiumowymiędzy-narodowejprzekazującejorganizacjimiędzy-narodowejkompetencjeorganówpaństwaw niektórychsprawach
83
Instytucje państwa demokratycznego.
f) quorum (kworum) — liczba osób biorących udział w gło-sowaniu wymagana do tego, by uznać je za ważne (najczę-ściej quorum wynosi połowę osób uprawnionych do głoso-wania)
g) vacatio legis — okres od dnia ogłoszenia aktu normatyw-nego do dnia jego wejścia w życie;
h) Monitor Polski — dziennik urzędowy RP, są w nim ogła-szane np. uchwały Sejmu;
i) Dziennik Ustaw — dziennik urzędowy RP, ogłaszane: aktypowszechnie obowiązującego prawa;
j) Biuletyn Informacji Publicznej (BIP) — system stron in-ternetowych służący powszechnemu i bezpłatnemu dostę-powi do informacji publicznej; do publikowania informa-cji w BIP zobowiązane są m.in. organy władzy publicz-nej, przedsiębiorstwa państwowe i komunalne, szkoły, par-tie polityczne, samorządy gospodarcze i zawodowe;
k) absolutorium — akt uchwalany przez Sejm, stwierdzają-cy zgodność działań rządu w danym roku z ustawą budże-tową i planami finansowymi; przed uchwaleniem absoluto-rium raport przedstawia Najwyższa Izba Kontroli (NIK);
84
Instytucje państwa demokratycznego.
l) proces legislacyjny:
INICJATYWA USTAWODAWCZAprawo do zgłoszenia projektu ustawy
PrezydentSenatgrupa 15 posłów,komisja sejmowa
RadaMinistrów
grupa 100.000obywateli
Marszałek Sejmu
1. czytanie na plenum Sejmu:· uzasadnienie projektu przez
wnioskodawcę,· dyskusja ogólna,· pytania posłów.
1. czytanie w komisji sejmowej(treść 1. czytania jak na plenum)Rozpatrzenie projektu przez komi-sję i przygotowanie sprawozdania.
odrzucenieprojektu w 1.
czytaniu
Rozpatrzenie projektuprzez komisję i przygoto-wanie sprawozdania.
2. czytanie (zawsze na plenum Sejmu):· sprawozdanie komisji,· dyskusja szczegółowa,· zgłaszanie poprawek na plenum.
Komisja opiniuje zgłoszone poprawki.
3. czytanie (zawsze na plenum Sejmu):· ew. dodatkowe sprawozdanie komisji,· głosowanie poprawek,· głosowanie nad całym projektem ustawy.
odrzucenie projektuustawy w 3. czytaniu Senat
Sejmnieodrzucenie weta
Senatu (koniec)
Prezydent
Sejmnieprzełamanie wetaPrezydenta (koniec)
PrezydentTrybunał
Konstytucyjny
uznanie ustawy za niezgodnąz Konstytucją (koniec)
publikacja ustawyw Dzienniku Ustaw
niezgłoszenie poprawek
uchwalenie ustawy
przyjęcie poprawek lub odrzucenie ustawy (30 dni)przyjęcie
bezpoprawek
MarszałekSejmu
odrzucenie poprawek lub ich przyjęcie
wetomoże skierować do TK
pod
pisan
ie(w
ciągu21
dni)
przełamanie weta ( 35 głosów)
ustawa zgodnaz Konstytucją
podpisanie
85
Instytucje państwa demokratycznego.
5. Władza wykonawcza w Polsce: Prezydent i rząd.
Prezydent RP — najwyższyprzedstawiciel RP i gwarant cią-głości władzy państwowej:
Rada Ministrów (rząd)i Prezes Rady Ministrów(premier):
· wybór: w drodze wyborów bez-pośrednich;
· wybór: powołanie przez Pre-zydenta i uzyskanie wotumzaufania od Sejmu;
· długość kadencji: 5 lat i możli-wość sprawowania maksymalnie 2kadencji,
– czynne prawo wyborcze: od 18lat,
– bierne prawo wyborcze: od 35lat;
· długość kadencji: nieozna-czona, maksymalnie tyle cza-su, ile wynosi kadencja Sejmu(premier składa dymisję rzą-du na pierwszym posiedzeniunowowybranego Sejmu);
· konstytucyjne zadania:– czuwanie nad przestrzeganiem
Konstytucji,– stanie na straży suwerenności
państwa,– stanie na straży bezpieczeństwa
państwa oraz nienaruszalnościi niepodzielności jego teryto-rium;
· konstytucyjne zadania:– wszelkie zadania niezastrze-
żone dla innych organówpaństwa (domniemanie kom-petencji),
– prowadzenie polityki we-wnętrznej i zagranicznej,
– ochrona interesów Skarbupaństwa,
– kierowanie administracjąrządową;
· przypadki wcześniejszego za-kończenia kadencji:
– złożenie Prezydenta z urzęduorzeczeniem Trybunału Stanu,
– śmierć Prezydenta,– zrzeczenie się urzędu przez Pre-
zydenta,– stwierdzenie nieważności wyboru
Prezydenta (przez Sąd Najwyż-szy),
– uznanie trwałej niezdolności Pre-zydenta do sprawowania urzęduprzez Zgromadzenie Narodowe;
· przypadki wcześniejszegozakończenia kadencji:
– uchwalenie przez Sejm (kon-struktywnego) wotum nieuf-ności,
– nieudzielanie przez Sejm wo-tum zaufania,
– rezygnacja Prezesa RadyMinistrów (której przyjęciaPrezydent może odmówić);
86
Instytucje państwa demokratycznego.
· kompetencje pozwalające narealizację zadań:
– ratyfikowanie i wypowiadanieumów międzynarodowych,
– mianowanie polskich ambasado-rów i przyjmowanie ambasado-rów innych państw,
– sprawowanie zwierzchnictwa nadSiłami Zbrojnymi (w czasie po-koju za pośrednictwem MinistraObrony Narodowej),
– mianowanie na najwyższe urzę-dy wojskowe i nadawanie naj-wyższych stopni oficerskich,
– zarządzanie mobilizacji SiłZbrojnych w przypadku ze-wnętrznego zagrożenia państwa,
– nadawanie obywatelstwa polskie-go i wyrażanie zgody na jegozrzeczenie się,
– nadawanie orderów i odznaczeń,– stosowanie prawa łaski,– zarządzanie wyborów do Sejmu
i Senatu oraz zwoływanie ichpierwszego posiedzenia,
– zwracanie się z orędziem do Sej-mu, Senatu i ZN,
– zwoływanie rady gabinetowej(posiedzenia rządu pod przewod-nictwem Prezydenta),
– podpisywanie lub odmawianiepodpisania ustaw, kierowanie ichdo Trybunału Konstytucyjnego,
– powoływanie sędziów,– powoływanie i odwoływanie rzą-
du,– powoływanie niektórych najwyż-
szych urzędników państwowych(m.in. prezesa NBP, członkówRPP, prezesa TK);
· kompetencje pozwalającena realizację zadań:
– zawieranie umów międzyna-rodowych wymagających ra-tyfikacji oraz zatwierdzaniei wypowiadanie innych,
– sprawowanie ogólnego kie-rownictwa nad relacjami z in-nymi państwami,
– sprawowanie ogólnego kie-rownictwa nad obronnościąkraju,
– wydawanie przepisów wyko-nawczych do ustaw (rozpo-rządzeń),
– wyłączne prawo do przedsta-wienia projektu ustawy bu-dżetowej i jej realizacja,
– koordynowanie i kontrolowa-nie prac organów administra-cji rządowej,
– zarządzanie wyborów samo-rządowych (przez premiera),
– co do zasady: decyzje Pre-zydenta RP wymagają dlaswojej ważności podpisu pre-miera (tzn. kontrasygna-ty), którego może on od-mówić, a podpisując decy-zję Prezydenta bierze na sie-bie odpowiedzialność za niąprzed Sejmem; istnieją rów-nież wyłączne uprawnieniaPrezydenta (tzn. preroga-tywy) określone w Konsty-tucji (wszystkie kompetencjewymienione po lewej stroniesą prerogatywami);
87
Instytucje państwa demokratycznego.
a) powoływanie i odwoływanie rządu — kolejne kroki:
Prezydent desygnuje premiera,który proponuje skład rządu. Pre-zydent powołuje rząd i odbieraprzysięgę od jego członków. Pre-mier w ciągu 14 dni od powoła-nia przedstawia Sejmowi exposez wnioskiem o udzielenie jego rzą-dowi wotum zaufania.
I
Posłowie wybierają premiera, któ-rego kandydatura zawarta jest wewniosku, jaki składają posłowie.
II
Prezydent znów powołuje premie-ra i ministrów, odbiera od nichprzysięgę. Premier w ciągu 14 dniprzedstawia expose z wnioskiemo udzielenie wotum zaufania.
III
Wyboryparlamentarne
Podanie się premiera dodymisji i zaakceptowanie
jej przez Prezydenta** — gdy premier poda się do dy-
misji ze względów np. prywatnych
(tj. w innym przypadku niż opisane
na schemacie), Prezydent nie musi
przyjąć jego dymisji
Wniosek premiera o udzieleniewotum zaufania Radzie Ministrów
brak wotum zaufania
brak wotum zaufania
brak wotum zaufania
brak wotum zaufania
Konstruktywne wotum nieufności: w jednym wniosku posłowiewnoszą o wyrażenie wotum nieufności dotychczasowemu rządo-wi oraz proponują nowego premiera, któremu wyrażają wotumzaufania większością ustawowej liczby posłów (co najmniej231 za — niezależnie od ilości głosujących)
MA
MY
UST
AB
ILIZ
OW
AN
YR
ZĄ
D!
udzielenie wotum zaufania zwykłą większością głosów
Sejm udziela wo-tum zaufania bez-względną większo-ścią głosów w obec-ności co najmniejpołowy ustawowejliczby posłów
Sejm udziela wotumzaufania zwykłąwiększością głosóww obecności co naj-mniej połowy usta-wowej liczby posłów
6. Władza sądownicza w Polsce: sądy i trybunały.a) osoba prawna — instytucja mająca osobowość prawną;b) osoba fizyczna — człowiek;
å małoletni — osoba poniżej 18 roku życia, niekarana; jejopiekunami są rodzice bądź opiekunowie prawni — są
88
Instytucje państwa demokratycznego.
oni przedstawicielami ustawowymi dziecka, w związkuz czym:– ponoszą odpowiedzialność za jego czyny,– sprawują władzę rodzicielską, która powinna być wy-
konywana w interesie dziecka (w innym przypadkusąd może postanowić o jej ograniczeniu lub pozba-wieniu);
å nieletni — osoba, która nie ukończyła 18 roku życia,i popełniła przestępstwo lub wykroczenie,– jeśli nieletni ukończył 17 lat odpowiada za swój czyn
na identycznych zasadach jak osoba dorosła,– jeśli nieletni ukończył 15 lat (i nie ukończył 17 roku
życia) i czyn, o który jest oskarżany, dotyczy zabój-stwa, umyślnego spowodowania ciężkiego uszczerbkuna zdrowiu, gwałtu, spowodowania zdarzenia zagra-żającego zdrowiu lub życiu wielu ludzi (np. lawiny),kradzieży z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia,brania zakładnika lub kilku innych najpoważniej-szych przestępstw popełnianych umyślnie oraz sądpostanowi, że osoba ta jest wystarczająco dojrzałaby mieć pełną świadomość tego, co zrobiła, odpowia-da ona przed sądem karnym; kara, jaka zostanie jejwymierzona, nie może przekroczyć 2
3 maksymalnejkary przewidzianej za dane przestępstwo dla doro-słego,
– w innym przypadku nieletni odpowiada za swój czynprzed sądem rodzinnym;
å pełnoletni — osoba, która ukończyła 18 lat lub zawar-ła małżeństwo (poza osobami które ukończyły 18 lat,małżeństwo może zawrzeć za zgodą sądu opiekuńczegokobieta powyżej 16 roku życia);
c) zdolność prawna — możliwość bycia podmiotem ustaleńprawnych (np. posiadania mieszkania, bycia udziałowcem)— ma ją każda osoba fizyczna (każdy człowiek bez względuna wiek);
89
Instytucje państwa demokratycznego.
d) zdolność do czynności prawnych — możliwość naby-wania i zrzekania się rzeczy lub praw (zdolność do kształ-towania swojej sytuacji prawnej, np. prawo do kupieniamieszkania, prawo do założenia firmy, prawo wejścia w zwią-zek małżeński),å pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby peł-
noletnie,å ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają oso-
by niepełnoletnie powyżej 13 roku życia i osoby ubez-własnowolnione częściowo — aby umowa zawarta przeztaką osobę była ważna, wymagana jest zgoda jej przed-stawiciela ustawowego (np. rodzica); nie dotyczy to co-dziennych sytuacji, np. kupowania pieczywa,
å osoby poniżej 13 roku życia oraz osoby ubezwłasnowol-nione całkowicie nie posiadają zdolności do czynnościprawnych,
å czynność dokonana przez osobę bez zdolności do czyn-ności prawnych jest nieważna;
e) sędziowie są:å niezawiśli (podczas orzekania sędziowie podlegają tyl-
ko ustawom — nikt nie może wpływać na ich decyzje),å apolityczni (nie mogą należeć do partii, związku za-
wodowego, być parlamentarzystami),å nieusuwalni (są powoływani na okres dożywotni —
nie mogą być zwolnieni ani zawieszeni, chyba że zostanąskazani prawomocnym wyrokiem sądu);
f) postępowanie sądowe w Polsce jest co najmniej dwuin-stancyjne, tzn. od jakiejkolwiek decyzji (jeśli była onawydana po raz pierwszy) można się odwołać co najmniejraz do instytucji wyższej rangą;
g) apelacja to odwołanie od wyroku sądu niższej instancji;h) kasacja to odwołanie do Sądu Najwyższego (lub Naczelne-
go Sądu Administracyjnego) od prawomocnego wyroku są-du II instancji (a więc wyroku kończącego postępowanie);kasacja może dotyczyć wyłącznie kwestii proceduralnych,
90
Instytucje państwa demokratycznego.
tzn. ewentualnego naruszenia prawa przy rozpatrywaniusprawy przez sąd;
i) gałęzie prawa:å prawo karne — jego celem jest ochrona interesów pań-
stwa i obywateli; określa rodzaje przestępstw, zasadyprocedury sądowej, wysokość i zasady wykonania kar;
å prawo cywilne — reguluje stosunki między równo-prawnymi stronami oraz swobodę zawierania umów; abymóc zawrzeć poważną umowę należy mieć pełną zdol-ność prawną, czyli prawnie potwierdzoną zdolność doprzyjmowania na siebie różnych zobowiązań; przykła-dy:– prawo handlowe– prawo pracy– prawo rodzinne
å prawo administracyjne — reguluje stosunki międzyobywatelami a władzą; określa strukturę organów admi-nistracji, ich kompetencje, nakłada obowiązki na oby-wateli (np. uzyskiwania pozwolenia na budowę); decyzjepodejmowane są przez organy administracji publicznej,przysługuje od nich odwołanie (patrz: schemat); przy-kłady:– prawo celne– prawo budowlane– prawo podatkowe
j) kodeksy — zbiory norm prawnych:å kodeks karny, kodeks cywilny, kodeks admini-
stracyjny to przykłady aktów prawnych, w którychzawarte są zbiory norm dotyczące odpowiednich gałęziprawa;
å kodeks postępowania karnego, kodeks postępo-wania cywilnego, kodeks postępowania admini-stracyjnego to przykłady aktów prawnych, w którychzawarte są prawa proceduralne (tzn. dotyczące warun-ków dochodzenia swoich praw, np. kodeks postępowania
91
Instytucje państwa demokratycznego.
karnego reguluje, w jakim składzie sąd będzie rozpatry-wał daną sprawę);
k) sądy powszechne, wojskowe, administracyjne i Sąd Naj-wyższy:
NACZELNYSĄD ADMINI-STRACYJNY
SĄDNAJWYŻSZY
Wojewódzki Sąd
Administracyjny
decyzja ad-
ministracyjna
Sądy
Wojskowe
Sąd Apelacyjny
sąd II instancji
dla zbrodni
i niektórych
występków
Sąd Okręgowy
sąd I instancji
dla zbrodni
i niektórych
występków
Sąd Okręgowy
sąd II instancji
dla występków
Sąd Rejonowy
sąd I instancji
dla występków
wniosek
o kasację
wniosek
o kasację
wniosek
o kasację
apelacja
apelacja
odwołanie
wniosek
o kasację
sąd
yp
owsz
ech
ne
l) w każdym sądzie powszechnym są wydziały (np. cywilny,karny, ksiąg wieczystych, gospodarczy);
m) przestępstwo — bezprawny i społecznie szkodliwy czyn,zakazany pod groźbą kary przez obowiązujące przepisy;przestępstwa dzielą się na:å występki (zagrożone karą pozbawienia wolności od 1
miesiąca do 3 lat),å zbrodnie (zagrożone karą pozbawienia wolności od 3
do 15 lat, karą 25 lat więzienia oraz dożywotnim pozba-wieniem wolności; popełnione wyłącznie z winy umyśl-nej);
92
Instytucje państwa demokratycznego.
n) wykroczenia (zagrożone karą od 1 tygodnia do 3 miesięcyaresztu) — czyny bezprawne dotyczące spraw mniej waż-nych, są rozpatrywane przez wydziały grodzkie sądówrejonowych;
o) wina umyślna — występuje, gdy byliśmy świadomi tego,że nasze działanie łamie prawo (np. postrzelenie kasjerkipodczas obrabowywania banku);
p) wina nieumyślna — działanie łamiące prawo, ale niewy-konane w celu jego złamania (np. przypadkowe postrzele-nie kolegi podczas polowania na dzika);
q) domniemanie niewinności — naczelna zasada systemusprawiedliwości, zgodnie z którą każdego uznaje się zaniewinnego, dopóki jego wina nie zostanie mu udo-wodniona;
r) obrona konieczna — działania zmierzające do odparciabezpośredniego i bezprawnego zamachu na nas lub na innąosobę, którą chcemy obronić;
s) rodzaje orzekanych kar:å kara grzywny — nakaz zapłacenia danej kwoty,å kara ograniczenia wolności — skazany nie może bez
zgody sądu zmieniać miejsca zamieszkania, musi pra-cować tam, gdzie nakaże mu sąd, od 1 miesiąca do 12miesięcy,
å kara pozbawienia wolności — umieszczenie skaza-nego w więzieniu, od 3 miesięcy do 25 lat i dożywocia;
t) zasada jednolitości sądów — sposób organizacji sądow-nictwa w Polsce polegający m.in. na tym, że:å wszystkie wyroki są wydawane w imieniu Rzeczypospo-
litej Polskiej,å wszystkie sądy wydają wyroki na podstawie tego same-
go prawa (m.in. Konstytucji, ustaw);u) postępowanie karne — ciąg czynności związanych z wy-
kryciem przestępstwa, procesem, aż do ukarania/uniewin-nienia; dzieli się na 3 etapy:
93
Instytucje państwa demokratycznego.
sytuacja nosząca zna-miona przestępstwa
Kuba przyszedł dodomu posiniaczony
zgłoszenie sprawy na policję lubdo prokuratury lub podjęcie przez
te organy śledztwa z urzędu
rodzice Kubyzgłaszają na po-licję pobicie syna
policja pod nadzorem prokura-tora prowadzi śledztwo, czy-li ciąg czynności zmierzają-cych do wyjaśnienia sprawy
policja zabezpieczyłataśmy ze szkolnegomonitoringu i prze-słuchała świadków
skierowaniedo sądu aktuoskarżenia,postawieniezarzutów
prokuratoroskarża Maćkao pobicie Kuby,zagrożone karą3 lat więzienia
umorzeniesprawy
przezprokuraturę
policjanie
znalazłasprawców
PROCES: sprawę rozpatruje właściwy dla danychzarzutów sąd w składzie sędziowskim:· 1-osobowym (1 sędzia zawodowy) lub· 3-osobowym (1 sędzia zawodowy i 2 ławników) lub· 5-osobowym (2 sędziów zawodowych i 3 ławników)w zależności od stopnia jej skomplikowania; sąd mo-że stosować areszt tymczasowy wobec oskarżonego;oskarżony może bronić się sam lub z pomocą obroń-cy (jeśli jest niesłyszący, niemy lub niewidomy musimieć obrońcę), jeśli nie stać go na adwokata możemu zostać przydzielony obrońca z urzędu; zostająprzesłuchani świadkowie i biegli; na koniec pro-kurator wygłasza mowę oskarżycielską, a obrońcaprosi o uniewinnienie bądź łagodny wymiar ka-ry
sąd re-jonowy
rozpatrujesprawę
o pobicieKubyprzez
Maćka,prokurator
przed-stawia
dowodyw postaci
nagrańi zeznań
sędzia ogłasza wyrok w imieniu Rze-czypospolitej Polskiej, w którym orzeka
o winie lub jej braku i wyznacza karę
doprowadzenieskazanego do
zakładu karnego
Maciekidzie do
więzienia
ewentualnewyjście na
wolność z aresztu
wykrycie sprawców
skazanie uniewinnienie
etap
sąd
owy
etap
wyko
naw
czy
etap
prz
ygo
tow
awcz
y
94
Instytucje państwa demokratycznego.
v) sala sądowa w procesie karnym (pamiętaj, że skład sę-dziowski zmienia się w zależności od charakteru sprawyi rodzaju sądu):
STÓŁ SĘDZIOWSKI
PUBLICZNOŚĆ
ŁAWAPROKU-RATORA
ŁAWAOSKAR-ŻONYCH
ŁAWAOBROŃ-
CY
tzw. barierki —
miejsce, zza które-
go, składają zezna-
nia świadkowie
SĘDZIA
PROWADZĄCYŁAWNIK ŁAWNIK
PROTO-
KOLANT
w) od czego zależy wielkość składu sędziowskiego?å w sądach rejonowych wszystkie sprawy są rozpatrywane
przez skład sędziowski 1-osobowy (złożony tylko z sę-dziego zawodowego),
å jeżeli sąd okręgowy jest sądem II instancji, rozpatrujesprawę w składzie sędziowskim 1-osobowym (złożonytylko z sędziego zawodowego — ławnicy mogą orzekaćwyłącznie w sądach I instancji),– ławnik — osoba wybrana przez radę gminy do orze-
kania o winie lub niewinności oskarżonych,å jeżeli sąd okręgowy orzeka w sprawie dotyczącej zbrod-
ni, skład sędziowski jest 3-osobowy (1 sędzia zawodowyi 2 ławników) lub 5-osobowy (2 sędziów zawodowych i 3ławników) — ten ostatni skład orzeka tylko w przypad-ku zbrodni zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia
95
Instytucje państwa demokratycznego.
wolności,å sąd apelacyjny orzeka w składzie 3-osobowym złożo-
nym z 3 sędziów zawodowych (ławnicy nie mogą orze-kać w sądzie II instancji);
x) postępowanie cywilne — rodzaj postępowania sądowe-go mający zastosowanie w sprawach z zakresu prawa cy-wilnego (np. prawa pracy, prawa rodzinnego); przebieg po-stępowania cywilnego:å powód (osoba wysuwająca roszczenia) pisze do sądu
pozew, w którym opisuje konfliktową sytuację,å powód i pozwany mogą zawrzeć ugodę, w przeciwnym
razie sąd wydaje orzeczenie),å jeśli pozwany nie zastosuje się do orzeczenia urucha-
miane jest postępowanie egzekucyjne);y) alimenty — kwota obowiązkowo płacona na dziecko przez
rodzica, który nie sprawuje nad nim bezpośredniej opieki;zasądzane przez sąd.
7. Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.a) Trybunał Konstytucyjny:
å skład:– 15 sędziów powoływanych przez Sejm na 9-letnią
kadencję bez możliwości ponownego wybrania, w tym– Prezes wybierany przez Prezydenta RP spo-
śród kandydatów-sędziów TK zaproponowanych przezzgromadzenie ogólne sędziów TK,– obecny Prezes: Bohdan Zdziennicki (jego kaden-
cja upłynie 01.12.2010r.),å kompetencje:
– orzekanie o zgodności umów międzynarodowych z Kon-stytucją,
– orzekanie o zgodności aktów prawnych z Konstytucjąi ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,
– orzekanie o zgodności z Konstytucją celów i działal-ności partii politycznych,
– rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między na-
96
Instytucje państwa demokratycznego.
czelnymi organami państwa,– rozpatrywanie skarg konstytucyjnych (czyli wnio-
sków składanych przez obywatela do TK w sprawiesprawdzenia czy przepis, na podstawie którego zo-stał on prawomocnie skazany jest zgodny z Konsty-tucją);
b) Trybunał Stanu:å skład:
– przewodniczącym jest Pierwszy Prezes Sądu Naj-wyższego (UWAGA: w Sądzie Najwyższym nie mawiceprezesów, tylko „zwykli” prezesi którzy wspo-magają Pierwszego Prezesa),
– 2 zastępców przewodniczącego oraz 16 członków wy-biera Sejm spoza grona posłów i senatorów na czastrwania swojej kadencji,
å przed Trybunałem Stanu ponoszą odpowiedzialność zanaruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmo-wanym stanowiskiem:– Prezydent RP (dla którego TS jest jedynym możli-
wym sądem),– premier i ministrowie,– posłowie,– senatorowie– prezes Narodowego Banku Polskiego (NBP),– prezes Najwyższej Izby kontroli (NIK),– członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji
(KRRiT),– naczelny Dowódca Sił Zbrojnych (powoływany tylko
na czas wojny).8. Czy tylko sądy stoją na straży prawa?
a) prokuratura — instytucja powołana w celu strzeżeniapraworządności (przestrzegania prawa) oraz czuwania nadściganiem przestępstw;
b) Rzecznik Praw Obywatelskich (szw. Ombudsman):å powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 5 lat,
97
Instytucje państwa demokratycznego.
å jego zadaniem jest strzeżenie praw obywatelskich przednaruszeniem przez wadliwe prawo,
å można się do niego zwrócić, gdy organy państwa na-ruszą prawa i wolności zagwarantowane obywatelowiw Konstytucji,
å nie może samodzielnie zmieniać prawa, ale może:– występować z wnioskiem do Trybunału Konstytucyj-
nego w sprawie zbadania zgodności aktu prawnegoz Konstytucją lub umowami międzynarodowymi,
– kierować sprawy do sądów, w tym do Sądu Najwyż-szego,
å monitoruje stan przestrzegania praw człowieka w Pol-sce;
c) Rzecznik Praw Dziecka zajmuje się ochroną praw dzieci;d) Najwyższa Izba Kontroli:
å naczelny organ kontroli państwowej,å prezes NIK jest wybierany przez Sejm za zgodą Senatu
na 6 lat,å zadania:
– badanie działalności gospodarczej wszystkich pod-miotów wykorzystujących środki publiczne, a więcorganów rządowych, samorządowych, również pry-watnych przedsiębiorstw w zakresie, w jakim wyko-rzystują majątek państwowy i realizują zobowiąza-nia wobec państwa,
– przedkładanie Sejmowi raportu w sprawie wykona-nia budżetu państwa, będącego podstawą do udzie-lenia absolutorium;
e) policja — umundurowana i uzbrojona formacja powołanado zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa i stojąca nastraży przestrzegania prawa; składa się z wielu sekcji (np.ruchu drogowego, kryminalnej), na jej czele stoi Komen-dant Główny Policji (Komenda Główna Policji — KGP),powoływany przez premiera;å zadania policji:
98
Instytucje państwa demokratycznego.
– ochrona życia, zdrowia, mienia,– ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego,– wykrywanie przestępstw i wykroczeń,– przeciwdziałanie przestępczości,
å środki przymusu stosowane przez policję:– legitymowanie,– zatrzymanie (max na 48 godzin),– przeszukanie, rewizja (wyłącznie za zgodą prokura-
tury lub sądu),– środki przymusu bezpośredniego: użycie pałki, gazu,
broni palnej.9. Prawo.
a) hierarchia aktów prawnych w Polsce:KONSTYTUCJA RP
RATYFIKOWANE UMOWYMIĘDZYNARODOWE
USTAWY
ROZPORZĄDZENIAprzepisy wykonawcze — wydawane na podstawie upoważnieniazawartego w ustawie w celu jej wykonania, np. rozporządzenieMinistra Edukacji Narodowej ws. wynagradzania nauczycieli
AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO(na obszarze działania organów, które je ustanowiły)
b) ratyfikacja — zatwierdzenie podpisanej umowy między-narodowej przez upoważniony do tego organ państwowy(np. Sejm wyraził zgodę na ratyfikację traktatu akcesyj-nego Polski do Unii Europejskiej, a Prezydent ją ratyfiko-wał — bez jego podpisu umowa ta nie weszłaby w życie;w przypadku umów mniejszej wagi Sejm nie musi wyra-żać zgody na ich ratyfikowania — czyni to Prezydent nawniosek rządu);
c) funkcje prawa:
99
Instytucje państwa demokratycznego.
å ustala relacje między obywatelami,å ustala relacje między obywatelami a instytucjami,å ogranicza wolność ludzi (tak, by zachowana była wol-
ność innych),å wyznacza granice działań instytucji,å porządkuje,å oddziałuje na życie społeczne (np. żeby zmniejszyć pro-
blem alkoholizmu);d) cechy dobrego prawa:
å spójność (brak sprzeczności),å stabilność (zbyt częste zmienianie prawa powoduje utra-
tę do niego szacunku),å możliwość jego spełnienia (przepisy nie mogą żądać wy-
konania rzeczy niemożliwych),å przejrzystość (prawo musi być zrozumiałe dla tych, któ-
rzy mają je wykonywać);e) systemy prawne:
å system prawa stanowionego — prawo jest uchwalaneprzez parlament w formie pisanej (prawo pisane),
å system prawa zwyczajowego (precedensowego) — pra-wa tworzone są nie tylko przez parlament, ale równieżprzez sędziów i urzędników, którzy rozpatrując danąsprawę rozstrzygali ją na podstawie obowiązujących zwy-czajów (praw niepisanych); istnieje w krajach anglosa-skich (np. USA, Wielka Brytania),
å szariat (szarijat) — system prawa oparty na zapisachKoranu, świętej księgi Islamu,
å systemy prawne dalekowschodnie — zwracają większąuwagę na obowiązki obywateli, co wypływa z filozofiidalekowschodniej: buddyzmu, hinduizmu, konfucjani-zmu, szintoizmu;
f) wybrane konstytucje z historii Polski:å Konstytucja 3 Maja (1791r.),å Mała Konstytucja (1919r.),
– mała konstytucja — ustawa regulująca podstawy ustro-
100
Instytucje państwa demokratycznego.
jowe państwa i określająca zasady przygotowania peł-nej ustawy zasadniczej,
å Konstytucja Marcowa (1921r.),å Konstytucja Kwietniowa (1935r.),å Mała Konstytucja (1947r.),å Konstytucja PRL (1952r.),å Mała Konstytucja (1992r.),å obowiązująca Konstytucja RP (2 kwietnia 1997r.).
10. Kto tu rządzi, czyli systemy rządów.a) system rządów — układ relacji między naczelnymi orga-
nami państwa;b) system parlamentarny (np. w Czechach):
å parlament ma zasadnicze znaczenie, gdyż oprócz funkcjiprawodawczych powołuje i odwołuje rząd — ma szerokiwpływ na władzę wykonawczą,
å prezydent jest najczęściej powoływany przez parlamenti ma symboliczne znaczenie;
c) system prezydencki (np. w Stanach Zjednoczonych):å prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych,å prezydent jest jednocześnie szefem rządu,å parlament ma silne uprawnienia kontrolne (szczególnie
finansowe) i ustawodawcze, ale nie ma żadnego wpływuna politykę rządu — nie może go odwołać;
d) systemy mieszane:å półprezydencki — polega na przyznaniu prezydento-
wi dodatkowych (w porównaniu z systemem parlamen-tarnym) uprawnień zmuszających parlament do ścisłejwspółpracy z szefem państwa — wiąże się to z bezpo-średnimi wyborami głowy państwa (np. we Francji),
å kanclerski — polega na przyznaniu szefowi rządu (tu:kanclerzowi) dodatkowych uprawnień sprowadzającychsię do tego, że ministrowie nie są odpowiedzialni przedparlamentem (gdyż ten nie może ich odwołać) tylkoprzed kanclerzem, pozycja prezydenta zaś jest symbo-liczna (np. w Niemczech),
101
Instytucje państwa demokratycznego.
å parlamentarno-gabinetowy — polega na zachowaniu cen-tralnej pozycji parlamentu (jak w systemie parlamen-tarnym) przy jednoczesnym umocnieniu pozycji rządu(co przejawia się np. w tym, że nie tak łatwo jest rządodwołać — trzeba przedstawić kandydata na nowegopremiera i przekonać większość uprawnionych do gło-sowania do odwołania rządu i poparcia kandydata nanowego premiera; np. w Polsce).
11. Stany nadzwyczajne.STANY NADZWYCZAJNE — przewidziane w Kon-stytucji RP możliwości zmiany niektórych elementów ustrojupaństwa w przypadku wystąpienia szczególnych zagrożeń:
nazwa STANWOJENNY
STANWYJĄTKOWY
STAN KLĘ-SKI ŻYWIO-ŁOWEJ
sytuacjapozwa-lającanawpro-wadze-nie
· zewnętrzne zagro-żenie państwa· zbrojna napaść naterytorium Polski· realizacja zobo-wiązania sojuszni-czego do wspólnejobrony
· zagrożenie konsty-tucyjnego ustrojupaństwa· zagrożenie bezpie-czeństwa obywateli· zagrożenie po-rządku publicznego
· katastrofa natu-ralna· poważna awariatechniczna
podmiotdecy-dującyo wpro-wadze-niu
· wprowadza Prezy-dent RP na wniosekrządu· decyzja Prezyden-ta podlega zatwier-dzeniu przez Sejmw ciągu 48h
· wprowadza Prezy-dent RP na wniosekrządu· decyzja Prezyden-ta podlega zatwier-dzeniu przez Sejmw ciągu 48h
· wprowadza rządwydając rozporzą-dzenie· Sejm musi zaak-ceptować jedynieprzedłużenie stanuklęski żywiołowej
maksy-malnyczasobo-wiązy-wania
· maksymalnie90 dni (+60 dnijednorazowegoprzedłużenia)
· 30 dni, po tymokresie Sejm mo-że przedłużyć obo-wiązywanie
102
Instytucje państwa demokratycznego.
Sprawdzian 1.
Sprawdzian zawiera treści dotyczące demokracji (ogólnie), trójpo-działu władzy i władzy ustawodawczej.
1. Przeczytaj tekst i na jego podstawie (oraz wiedzy własnej)odpowiedz własnymi słowami na pytania:a) Czym według prof. Kołakowskiego jest demokracja?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Co według prof. Kołakowskiego jest przeciwieństwem de-
mokracji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Nazwij trzy wymienione w tekście składniki demokracji(tzn. napisz używając maksymalnie trzech słów na każdy).å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Czy ustrój posiadający tylko jeden lub dwa z wymienio-nych przez prof. Kołakowskiego składników byłby demo-kracją?å TAKå NIE
e) Czy państwo, w którym istnieje cenzura prewencyjna, moż-na uznać za demokratyczne? Krótko uzasadnij swoje sta-nowisko.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
103
Instytucje państwa demokratycznego.
Demokracja jest przeciwna naturze
(. . .) Demokracja jest narzędziem, które kanalizuje konflikty międzyludz-kie i umożliwia ich rozwiązywanie — czasem nawet usuwanie, czasemosłabianie — bez użycia przemocy. Stosowanie tego narzędzia zakładaprawdzie implicite*, że jest ono pożyteczne i że rezygnacja z niego, czylityrania, przynosi o wiele więcej nieszczęść i cierpień, poza tym jednakżadnej doktryny czy ideologii nie wymaga, by działać.
Pewnie można osiągnąć zgodę co do tego, że są trzy składniki demokra-cji.
Po pierwsze — mechanizmy, dzięki którym znaczenie i wpływ elit poli-tycznych na życie zbiorowe jest z grubsza proporcjonalny do poparcia,jakim się one cieszą wśród ludności.
Po wtóre, prawodawstwo, które realnie funkcjonuje, czyli praworządność,czyli takie mechanizmy, dzięki którym ludzie znają ważne reguły, jakimmają się podporządkować, wiedzą, co jest albo nie jest dozwolone i na-kazane, dzięki którym więc te reguły działają w sposób przewidywalny,a prawo jest niezależne od władzy wykonawczej. Praworządność nie jestwprawdzie logicznie założona w pierwszym warunku, ale empirycznie jestz nim najoczywiściej powiązana. Jeśli porządek prawny jest chaotyczny,jeśli prawo nie działa, jeśli obywatel nie wie, czego ma się spodziewaćpo działaniach elit, sam system powoływania tych elit rychło musi sięzałamać. Sama np. instytucja wyborów runie albo będzie tylko własnąparodią tam, gdzie prawo nie rządzi, gdzie więc rządzący nie muszą pra-wa słuchać. Są na to liczne przykłady.
Po trzecie, pewne podstawowe prawa obywatelskie, w szczególności pra-wo do publicznego wypowiadania własnych opinii, prawo do poruszaniasię po kraju, prawo do nabywania własności i ochrona przed arbitralnąkonfiskatą, prawo do ochrony przed dowolnym aresztowaniem i torturami,prawo do wyznawania jakiejkolwiek religii lub żadnej, prawo do prywat-ności, a więc między innymi prawo do dowolnych zachowań seksualnych,jeśli nie ma w nich przemocy wykorzystywania dzieci i kazirodztwa. Listatych praw jest nieuchronnie sprawą sporną, trzeba tylko zauważyć, że ła-two sobie wyobrazić (albo pokazać) ustrój praworządny, gdzie prawo jestprzewidywalne i egzekwowane, ale ludzie są na mocy ustawy np. uśmier-cani za cudzołóstwo lub za porzucenie panującej religii, jak w niektórychkrajach islamu, albo zmuszani do ustawowego przestrzegania segregacjirasowej. Wolność słowa jest najoczywiściej warunkiem funkcjonowaniamechanizmów demokracji politycznej. (. . .)źródło: Leszek Kołakowski „Mini wykłady o maxi sprawach”, wyd. Znak Kraków2006, str. 290-292.
implicite — założenie, które nie jest wyraźnie sformułowane; w domyśle
2. Na czym polega zasada państwa prawnego? Czy Polska jestprzykładem państwa prawnego (odpowiedź uzasadnij podającm.in. nazwę dokumentu, który reguluję tę kwestię)?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
104
Instytucje państwa demokratycznego.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3. Zapoznaj się z tekstem, a następnie odpowiedz na pytania.
1. „Moim ideałem politycznym jest demokracja. Chciałbym, żebykażdy człowiek był szanowany jako jednostka i żeby nikogo niewynoszono na piedestał.” A. Einstein
2. „Demokracja to ustrój, w którym możesz mówić to, co myślisz,nawet wtedy, kiedy nie myślisz.” E. Rutheford
3. „Demokracja zastępuje mianowanie zepsutej mniejszości wybo-rem dokonanym przez niekompetentną większość.” G. B. Shaw
4. „Demokracja to rządy brutali, temperowane przez dziennikarzy.”R. W. Emerson
źródło: logocentrum.pl
a) Jakie cechy ustroju demokratycznego ujawniają się w po-wyższych cytatach? Wypisz po jednym przykładzie z każ-dej wypowiedzi (przykłady nie mogą się powtarzać).å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Jak nazywa się najczęściej występujący rodzaj demokracjina świecie? Podaj jego główną cechę.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Jak nazywa się rodzaj demokracji, który występował w Ate-nach i polegał na zbieraniu się dorosłych mężczyzn na ago-rze w celu podjęcia decyzji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Jaki rodzaj demokracji opisuje zdanie „obywatele, którzystanowią mniejszość społeczeństwa, nie są chronieni przeddecyzjami władzy wybranej przez większość”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Przeczytaj poniższy tekst, a następnie odpowiedz na pytania.
105
Instytucje państwa demokratycznego.
Szmajdziński: Zmiana konstytucji drastycznie pogorszy sy-tuację kobiet 2007-03-19Jerzy Szmajdziński z SLD obawia się, że zmiana artykułu trzydzie-stego konstytucji spowoduje drastyczne pogorszenie sytuacji kobiet.Chodzi o rozszerzenie artykułu o ochronie godności człowieka o sło-wa „od momentu poczęcia do naturalnej śmierci”.Gość „Sygnałów Dnia” w Programie Pierwszym Polskiego Radiajest zdania, że efektem przyjęcia tej zmiany będzie wprowadzeniew życie całkowitego zakazu aborcji. Sądzi, że zabronione będą tak-że badania prenatalne, przeprowadzanie zapłodnienia metodą invitro oraz prowadzenie edukacji seksualnej w szkołach. Wyjaśnił,że wszystkie te kwestie mogą zostać uznane za naruszające szerokopojętą godność człowieka.Jerzy Szmajdziński powiedział, że tocząca się obecnie dyskusjao ochronie życia może być przerwana przez jednoznaczną deklaracjęPlatformy Obywatelskiej, że zagłosuje przeciwko zmianom w kon-stytucji.Szef klubu parlamentarnego SLD dodał jednak, że jeśli dojdzie dozmiany ustawy zasadniczej, jego partia zrobi wszystko, by zostałoprzeprowadzone w tej sprawie referendum. Gość „Sygnałów Dnia”wyraził nadzieję, że uda się znaleźć kilkudziesięciu posłów w POi PSL, którzy poprą wniosek o referendum. Do zorganizowania re-ferendum w sprawie zmiany konstytucji niezbędny jest bowiemwniosek co najmniej 90 posłów. Jerzy Szmajdziński dodał, że manadzieję, iż referendum w ogóle nie będzie konieczne, bo nie doj-dzie do zmiany ustawy zasadniczej.
źródło: gazeta.pl
a) Dlaczego, zdaniem Jerzego Szmajdzińskiego, sytuacja ko-biet pogorszy się po wprowadzeniu poprawki do konstytu-cji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Podjęcie jakiego działania przez SLD zapowiedział posełSzmajdziński w przypadku zmiany ustawy zasadniczej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Jaką większością głosów projekt ustawy o zmianie Konsty-
106
Instytucje państwa demokratycznego.
tucji przyjmuje Sejm, a jaką Senat?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Dlaczego błędną informacją jest, że „do zorganizowaniareferendum w sprawie zmiany konstytucji niezbędny jestbowiem wniosek co najmniej 90 posłów”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Komu oprócz grupie posłów przysługuje prawo do zgłosze-nia projektu ustawy o zmianie Konstytucji?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
f) Wskaż zdania prawdziwe stawiając obok nich literę P orazfałszywe stawiając literę F.å fReferendum jest ustosunkowaniem się społeczeństwa
do kwestii o niezwykle dużej wadze dla państwa. Jestelementem demokracji bezpośredniej.
å fFrekwencja podczas referendum konstytucyjnego, po-dobnie jak podczas zwykłego, nie ma wpływu na waż-ność wyników.
å fPo przyjęciu ustawy o zmianie Konstytucji przez par-lament Prezydent może ją podpisać, zawetować lub skie-rować do Trybunału Konstytucyjnego.
å fO ważności referendum ogólnokrajowego decyduje SądNajwyższy.
5. Kto, oprócz Prezydenta, Senatu i posłów, posiada inicjatywęustawodawczą?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Przyporządkuj pojęciom ich znaczenia.a) Marszałek Sejmu (. . .)b) klub poselski (. . .)c) koło poselskie (. . .)d) komisja sejmowa (. . .)e) Konwent Seniorów (. . .)
107
Instytucje państwa demokratycznego.
f) parlament (. . .)g) Prezydium Sejmu (. . .)h) wicemarszałek Sejmu (. . .)i) Zgromadzenie Narodowe (. . .)j) Prezydent RP (. . .)å 1. organ Sejmu; jego zadaniem jest zastępowanie Marszał-
ka Sejmu podczas jego nieobecności;å 2. organ Sejmu składający się (głównie) z przedstawicieli
każdego z klubów poselskich; specjalizuje się w określonejdziedzinie np. finansach, sprawach zagranicznych, eduka-cji;
å 3. organ Sejmu; w jego skład wchodzą Marszałek Sejmui wicemarszałkowie; jego zadaniem jest ustalanie m.in. pla-nu pracy Sejmu;
å 4. organ Sejmu; w jego skład wchodzą Marszałek Sejmu,wicemarszałkowie i przewodniczący klubów sejmowych (lubparlamentarnych, gdy zrzeszają nie mniej niż 15 posłów);
å 5. organ Sejmu; w jego skład wchodzi Prezydium Sejmui Senatu, a także przewodniczący klubów parlamentarnych(gdy zrzeszają nie mniej niż 15 członków);
å 6. ogólna nazwa organu władzy ustawodawczej; w Polsceskłada się z dwóch izb: Sejmu i Senatu;
å 7. organ Sejmu zarządzający wybory prezydenckie, zwołu-jący posiedzenia Sejmu;
å 8. organ władzy wykonawczej; w jego kompetencjach leżym.in. rozwiązanie Sejmu w przypadku nieudzielenia wotumzaufania dla rządu w tzw. III kroku konstytucyjnym lubnieuchwalenia budżetu państwa w odpowiednim terminie;
å 9. wspólne posiedzenie posłów i senatorów; nie jest orga-nem władzy ustawodawczej;
å 10. zrzeszenie posłów o liczbie członków nie mniejszej niż3;
å 11. zrzeszenie posłów o liczbie członków nie mniejszej niż7;
å 12. zrzeszenie posłów o liczbie członków nie mniejszej niż
108
Instytucje państwa demokratycznego.
15;7. Uzupełnij tabelkę wpisując informacje na temat cech izb pol-
skiego parlamentu.SEJM — izba. . . . . . parlamentu
SENAT — izba. . . . . . parlamentu
liczba posłów /senatorówwszystkie ce-chy wyborówdo izbywiek, od któ-rego posiadasię prawa wy-borcze (czynnei bierne)2 przykładyfunkcji
8. Uzupełnij schemat o definicję ordynacji wyborczej, nazwy jejrodzajów i ich definicje.
ORDYNACJA WYBORCZA,czyli. . .
9. Uporządkuj chronologicznie kolejne kroki powstawania usta-wy (przedstawiony schemat jest przykładem uproszczonymi nieoddającym w pełni procesu powstawania ustawy).
109
Instytucje państwa demokratycznego.
L.p. Opis etapów procesu legislacyjnego1. Stworzenie projektu ustawy i zgłoszenie go Marszałkowi
SejmuUzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, odpowiedźna pytania posłów, ogólna dyskusja (na plenum Sejmu),a następnie rozpatrzenie projektu przez komisję sejmowąi przygotowanie sprawozdania
9. Ewentualne skierowanie ustawy do Trybunału Konstytu-cyjnego przez Prezydenta RPRozpatrywanie ustawy przez komisję senacką, która ma14 dni na przygotowanie sprawozdania i przedstawieniego na plenum SenatuPublikacja ustawy w Dzienniku UstawPrzyjęcie przez Senat ustawy bez wprowadzenia popra-wekPrzyjęcie przez Sejm ustawy i skierowanie jej do SenatuPrzekazanie ustawy Prezydentowi, który ma 21 dni naustosunkowanie się do niejPrezentacja sprawozdania komisji (zawierającego po-prawki) na plenum Sejmu, dyskusja szczegółowa, ewen-tualne zgłaszanie poprawek (wówczas projekt wraca dokomisji, która zajmuje stanowisko wobec nich)Prezentacja ewentualnego sprawozdania komisji, głoso-wanie nad poprawkami, a następnie nad całością projek-tu ustawyOrzeczenie przez Trybunał Konstytucyjny zgodnościustawy z KonstytucjąKonieczność podpisania ustawy przez Prezydenta
10. Uzupełnij schemat trójpodziału władzy.
TRÓJPODZIAŁ WŁADZY został zaproponowany pierwszyraz przez:
Polega na:
władza:władza: władza:
110
Instytucje państwa demokratycznego.
Sprawdzian 2.
Sprawdzian zawiera treści dotyczące trójpodziału władzy, władzywykonawczej, władzy sądowniczej, prawa i systemów rządów.
1. Przyjrzyj się schematowi, a następnie wykonaj polecenia.SĄDY
I TRYBUNAŁY
SEJMI SENAT
PREZYDENTI RZĄD
a) Jak nazywany jest taki podział władzy państwowej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Kto jest autorem koncepcji tego podziału?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Podaj dwie cechy charakteryzujące ten podział władzy:å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Uzupełnij schemat, wpisując po jednym przykładzie za-leżności między wszystkimi organami władzy państwowejw Polsce. Pamiętaj o uwzględnieniu kierunku podawanejzależności!
2. Dziś w Sejmie odbędzie się pięć głosowań. Napisz, jakiej więk-szości potrzebują posłowie, aby:
111
Instytucje państwa demokratycznego.
a) odrzucić poprawkę Senatu do ustawy o zmianie przepisówustawy o systemie oświaty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) udzielić wotum zaufania rządowi w tzw. trzecim kroku kon-stytucyjnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) odrzucić prezydenckie weto ustawy o paszach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) powołać sędziego Trybunału Konstytucyjnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) przyjąć ustawę wprowadzającą zmianę 38. artykułu Kon-stytucji RP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Opisz procedurę konstruktywnego wotum nieufności dla rzą-du. Uwzględnij niezbędne cechy wniosku, rodzaj większościgłosów potrzebnej do jego przyjęcia, rezultat ewentualnegoodrzucenia wniosku, rezultat ewentualnego przyjęcia wnio-sku.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Przyporządkuj każdemu rodzajowi spraw sąd/trybunał wła-ściwy do ich rozpatrzenia.a) Rozpatrywanie wniosków o kasacje od wyroków sądów po-
wszechnych i wojskowych. (. . . . . . . . . . . .)b) Rozpatrywanie występków w II instancji. (. . . . . . . . . . . .)c) Rozpatrywanie spraw dotyczących decyzji administracyj-
nych. Jego wyroki są ostateczne. (. . . . . . . . . . . .)d) Orzekanie o zgodności aktów prawnych z Konstytucją RP
i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. (. . . . . . . . .)e) Rozpatrywanie spraw dotyczących wykroczeń. (. . . . . . . . .)f) Rozpatrywanie, czy najważniejsze osoby w państwie nie
112
Instytucje państwa demokratycznego.
złamały Konstytucji i ustaw w toku pełnienia swoich obo-wiązków. Może ich za to pozbawić pełnionych funkcji.(. . . . . . . . . . . .)
5. Przeczytaj poniższy tekst, a następnie odpowiedz na pytania.Sondaż: 90 proc. Polaków negatywnie o relacjach prezydent— rząd, 2009-02-03Relacje między prezydentem Lechem Kaczyńskim a rządem Do-nalda Tuska układają się źle — uważa 90 proc. badanych przezCBOS. Zaledwie 6 proc. ankietowanych oceniło pozytywnie współ-pracę prezydenta z rządem.Polacy o współpracy prezydenta i rządu55% badanych ocenia relacje prezydenta i rządu „zdecydowanieźle”, a 35% „raczej źle”. Natomiast wśród 6% respondentów po-zytywnie oceniających współpracę między prezydentem Kaczyń-skim a Radą Ministrów, 1% ocenia ją „zdecydowanie dobrze”, a 5%„raczej dobrze”. (. . .) - o złej współpracy między rządem a prezy-dentem przekonani są nie tylko sympatycy wszystkich liczących sięugrupowań politycznych, ale także osoby niezdecydowane, którąpartię poprzeć, oraz nieinteresujące się polityką i nie biorące udzia-łu w wyborach — podkreślił w badaniu CBOS. (. . .)Prezydent zbyt często wetujeW ocenie 60% badanych prezydent zbyt często korzysta z prawaweta, natomiast 25% ankietowanych jest przeciwnego zdania. Jedy-nie sympatycy PiS w zdecydowanej większości (68%) uważają, żeprezydent korzysta z tego prawa w sposób wyważony i odpowiedni.22% elektoratu PiS ma w tej sprawie przeciwne zdanie. 88%. zwo-lenników PO, 73% wyborców SLD i 68% sympatyków PSL krytycz-nie ocenia częstotliwość stosowania weta przez prezydenta. Opinię,że prezydent korzysta z prawa weta w odpowiedni sposób wyraziło10% zwolenników PO, 19% SLD, 11% PSL. 57 proc. ankietowa-nych jest zdania, że prezydent, nie akceptując uchwalanych ustaw,w większym stopniu kieruje się strategią polityczną swojego obozupolitycznego i chce uniemożliwić koalicji PO-PSL sprawne rządzeniei przeprowadzenie reform. Uważa tak: 87% zwolenników PO, 76%SLD, 61% PSL, 18% PiS. (. . .)CBOS przeprowadził sondaż w dniach 9-15 stycznia 2009 r. naliczącej 1089 osób reprezentatywnej grupie dorosłych mieszkańcówPolski.
źródło: gazeta.pl
a) Jak większość Polaków ocenia relację między Prezydentema rządem?
113
Instytucje państwa demokratycznego.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Ile procent respondentów ocenia tę współpracę pozytyw-
nie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Ile lat trwa kadencja Prezydenta RP?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Ile, co najmniej, lat musi mieć kandydat na Prezydenta?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Podaj pięć przykładów kompetencji Prezydenta:å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
f) Podaj pięć przykładów kompetencji Rady Ministrów:å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
g) Wskaż zdania prawdziwe, stawiając obok nich literę P, orazfałszywe, stawiając literę F.å fw pierwszych dwóch krokach konstytucyjnych Sejm
udziela wotum zaufania bezwzględną większością gło-sów, natomiast w trzecim kwalifikowaną większością 2/3głosów.
å fw drugim kroku konstytucyjnym Sejm wskazuje kan-dydata na premiera i głosuje wniosek nad udzieleniemmu wotum zaufania.
å fPremier ma 21 dni na przedstawienie expose, któremusi zawierać wniosek o udzielenie rządowi wotum za-ufania.
å fw przypadku niewybrania rządu w trzecim kroku kon-stytucyjnym, Prezydent ma prawo, lecz nie obowiązek,rozpisać nowe wybory parlamentarne.
114
Instytucje państwa demokratycznego.
6. Zdefiniuj podane pojęcia.a) kontrasygnata — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) kasacja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) apelacja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7. Podaj nazwę organu, który zarządza wybory:
a) samorządowe — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) prezydenckie — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) parlamentarne — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Nazwij niżej wyjaśnione cechy sędziego/sędziny.a) sędzia/sędzina jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , tzn.
nie może należeć do żadnej partii politycznej ani brać udzia-łu w sprawowaniu władzy wykonawczej lub ustawodawczej
b) sędzia/sędzina jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , tzn.nie może zostać zwolniony, zdegradowany lub przeniesionybez swojej zgody do innego sądu — nigdy nie przestaniebyć sędzią, zaś po osiągnięciu wieku emerytalnego przej-dzie w stan spoczynku
c) sędzia/sędzina jest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , tzn.w wydawaniu wyroków jest związany wyłącznie obowiązu-jącymi normami prawnymi
9. Uzupełnij schemat ilustrujący hierarchię ważności aktów praw-nych w Polsce (u góry schematu znajduje się akt najważniej-szy).
akty prawa miejscowego
115
Instytucje państwa demokratycznego.
10. Napisz, czy podane sytuacje są zgodne z prawem. Każdą od-powiedź uzasadnij.
OPIS ZGODNA/NIEZGODNAZ PRAWEM; UZASAD-NIENIE
a) 14-letnia Kasia zabiła z preme-dytacją swojego młodszego brata,gdyż zabrał jej ulubioną zabawkęi nie chciał jej oddać. Obecnie są-dzona jest przed sądem karnym.
b) 37-letni Marcin K. jadąc samo-chodem potrącił idącą chodni-kiem matkę z dzieckiem. Kobie-ta zmarła na miejscu, dzieckow szpitalu. Sąd odmówił mu przy-dzielenia adwokata z urzędu, bio-rąc pod uwagę fakt, że Mar-cin podczas prowadzenia pojaz-du miał 3,7 promila alkoholu wekrwi.
c) Wojciech Z., sprawujący prawnąopiekę nad swoim jedynym dziec-kiem, nie płaci alimentów Barba-rze W., matce jego dziecka.
d) Policjant zatrzymał Daniela na72 godziny za posiadanie narko-tyków. Dopiero po tym okresiedo sądu wpłynął wniosek o dal-sze przedłużenie aresztu.
e) Maciek ściągał na egzaminie gim-nazjalnym od Izy. Egzaminato-rzy niczego nie zauważyli, nikt niemiał o to do niego ani do niej pre-tensji. Gdy rodzice zapytali Izę,czy wolno ściągać lub dawać ścią-gać, odpowiedziała „Tak. Prze-cież jest to norma obyczajowa.”
11. Do podanych opisów dopasuj odpowiedni system rządów spo-śród wskazanych poniżej.parlamentarny, parlamentarno-gabinetowy, prezydencki, pół-prezydencki, kanclerski
116
Instytucje państwa demokratycznego.
NAZWASYSTEMU
OPIS
a) Rola prezydenta ograniczona jest do funkcji reprezen-tacyjnych, zazwyczaj jest on powoływany przez parla-ment. Rząd jest powoływany przez parlament. Mini-strowie są odpowiedzialni wyłącznie przed szefem rzą-du — parlament nie może udzielić im wotum nieufno-ści indywidualnie, musiałby odwołać cały rząd.
b) Pochodzący z bezpośrednich wyborów prezydentjest najważniejszym ośrodkiem władzy wykonawczej.Oprócz niego, władzę tę sprawuje również rząd (z pre-mierem) powoływany przez prezydenta, lecz politycz-nie odpowiedzialny przed parlamentem — posłowiemogą rząd odwołać.
c) Rząd potrzebuje poparcia większości parlamentarnej,gdyż w innym wypadku zostanie przez nią odwoła-ny. Parlament może również odwoływać indywidualnieposzczególnych ministrów — są więc oni odpowiedzial-ni i przed parlamentem i przed premierem, który takżemoże ich odwołać. Rola prezydenta lub monarchy jestograniczona do funkcji reprezentacyjnych, zazwyczajjest on wybierany przez parlament.
d) Aby sytuacja polityczna kraju była stabilna, ośrodkiwładzy wykonawczej i ustawodawczej muszą ze sobąściśle współpracować. Prezydent, zazwyczaj (lecz nie-koniecznie) wybierany przez parlament posiada nie tyl-ko funkcje reprezentacyjne, ale również np. prawo wetaustawodawczego lub rozwiązania parlamentu. Powołu-je on również rząd, który jednak jest politycznie od-powiedzialny wyłącznie przed parlamentem (posłowiemuszą rządowi wyrazić wotum zaufania, by mógł sta-bilnie funkcjonować i mogą rząd zmienić). Również po-szczególni ministrowie mogą być przez parlament od-woływani.
e) Prezydent pochodzi z bezpośrednich wyborów, jestjednocześnie szefem rządu. Innym jego zadaniem jestpowołanie rządu, do którego nie jest potrzebne wotumzaufania ze strony posłów. Parlament ma silne upraw-nienia kontrolne, jednak nie może odwołać rządu —ministrowie odpowiadają tylko przed władzą sądowni-czą i prezydentem.
117
Aktywność obywatelska.
1. Społeczeństwo obywatelskie.a) instytucje społeczeństwa obywatelskiego:
SPOŁECZEŃSTWOOBYWATELSKIE
sfera samoorganizacji społecz-
nej obywateli, dokonywana
niezależnie od państwa — ta-
kie społeczeństwo, w którym
jednostki nie oglądają się na
państwo i same podejmują
się realizacji swoich celów
dziennikarstwo
obywatelskie
prywatne
przedsiębiorstwa
Kościoły
fundacje
stowarzyszenia
związki
wyznaniowe
pisanie blogów
grupy
dyskusyjne,
wolne media
związki
zawodowe
partie
polityczne
b) trzy przykazania dobrego obywatela, czyli WUC:å WIEDZIEĆ (mieć wiedzę obywatelską, np. znać kom-
petencje rodzajów samorządu terytorialnego),å UMIEĆ (posiadać umiejętności obywatelskie, np. po-
trafić napisać wniosek o dofinansowanie projektu),å CHCIEĆ (reprezentować postawę obywatelską, np. chcieć
zrealizować zbiórkę żywności przed świętami);c) cnoty obywatelskie — rodzaj niepisanej normy społecz-
nej, obyczaju; wskazówki dobrego postępowania, np. uczci-wość, prawdomówność, gotowość do poświęceń;
d) nieposłuszeństwo obywatelskie — celowe, publiczne,demonstracyjne działanie polegające na łamaniu konkret-
119
Aktywność obywatelska.
nych przepisów prawa;å cechy:
– przekonanie o niesłuszności i niesprawiedliwości tychprzepisów,
– zgoda na poniesienie kary za świadome łamanie pra-wa,
– nieużywanie przemocy pod żadnym pozorem,å przykłady:
– strajk, okupacja, protest, manifestacja, blokady itp.,– ukrywanie obywateli (np. podczas wojny),– sabotaż — polega na celowym wykonywaniu swojej
pracy źle (np. na niedokładnym skręcaniu urządzeń,tak, by nie były zdatne do użytku),
– włoski strajk — polega na wykonywaniu przez pra-cowników swojej pracy „nazbyt” skrupulatnie (np.na oglądaniu towaru przez kasjerkę ze wszystkichstron wiele razy, by „sprawdzić czy nie jest uszko-dzony”).
2. Skąd znamy stanowisko opinii publicznej?a) opinia publiczna — wyrażane publicznie poglądy oby-
wateli na ważne problemy społeczne i polityczne;å gdy żaden pogląd nie zdobywa wyraźnej większości zwo-
lenników wśród społeczeństwa mówimy, że opinia pu-bliczna jest podzielona — w innym wypadku mówimy,że opinia publiczna jest zgodna w danej kwestii;
b) skąd wiedzieć, jakie jest stanowisko opinii publicznej w da-nej sprawie?å z opinii wypowiadanych w mediach — nie jest to jednak
wiarygodne źródło wiedzy,å z sondaży — badań opinii publicznej przeprowadzanych
przez wyspecjalizowane firmy z zachowaniem określo-nych zasad mających maksymalizować ich wiarygod-ność,
å z sond i ankiet ulicznych, telefonicznych, SMS-owychlub internetowych — pomiarów przeprowadzanych w spo-
120
Aktywność obywatelska.
sób nieusystematyzowany,å dwa ostatnie rodzaje badań przeprowadzają ankiete-
rzy, a osoby biorące w nich udział to respondenci (lubankietowani);
c) sondaż sondażowi nierówny, czyli co wpływa na wiarygod-ność badania (większość z tych informacji powinna byćzawarta przy wynikach badania):å sposób doboru próby badania (czyli grupy badanych
respondentów):– celowy — polega na subiektywnym, „ręcznym” wy-
braniu grupy respondentów (np. ekspertów); repre-zentatywność takiej próby jest zazwyczaj mniejszaniż reprezentatywność próby losowej,
– losowy (np. w trakcie sondy internetowej, ale teżw trakcie profesjonalnego badania opartego na da-nych statystycznych pochodzących np. ze spisu po-wszechnego);
å charakter próby:– reprezentatywny — próba dobrana w taki sposób,
aby zminimalizować wielkość błędu statystycznego(np. uwzględniając różnice w położeniu społecznymludności, czyli strukturę społeczną),
– niereprezentatywny;å wielkość próby — ilość respondentów biorących udział
w badaniu (co do zasady: im większa jest próba bada-nia, tym jest ono bardziej reprezentatywne);
å błąd pomiaru — prognozowana maksymalna różni-ca między wynikiem badania a rzeczywistym stanowi-skiem opinii publicznej;
å sposób formułowania pytań — należy bardzo do-kładnie przeanalizować, o co respondenci byli pytanii jaki rodzaj pytań został zastosowany (np. pozornie ta-kie same pytania „Program której partii jest Panu/Paninajbliższy?” i „Na którą partię odda Pan/Pani głosw nadchodzących wyborach?” zadane tej samej osobie
121
Aktywność obywatelska.
mogą paść zupełnie inne odpowiedzi),– pytanie tendencyjne — pytanie sugerujące odpo-
wiedź, np. ankieter zadaje pytanie „Którego z poli-tyków Pan/Pani lubi, polityka X czy Y?”, podczasgdy respondent może nie lubić żadnego z nich, alejeśli nie jest asertywny, to nie powie tego, gdyż niema możliwości wybrania innej odpowiedzi;
d) metody prezentowania wyników sondaży, czyli różne ro-dzaje wykresów (wszystkie wykresy opracowano na pod-stawie Komunikatu z badań Opinie o związkach zawodo-wych i dialogu społecznym, CBOS Warszawa 2009):å kołowy:
Jak Pan(i) ocenia funkcjonowanie Komisji Trójstronnej?Bardzo
dobrze: 0%
Raczej
dobrze: 21%
Raczej
źle: 23%
Bardzo
źle: 3%
Trudno
powiedzieć:
53%
å słupkowy:Czy orientuje się Pan(i) w pracach Komisji Trójstronnej?
0% 10%20%30%40%50%60%
Dobrze się orientuję
w jej pracach
Orientuję się, ale
niezbyt dobrze
Słyszałe(a)m o Komisji Trójstron-
nej, ale niewiele wiem o jej pracach
Nie słyszałe(a)m wcześniej
o Komisji Trójstronnej
Trudno powiedzieć
wskazania ogółu badanych
wskazania członków związków zawodowych
122
Aktywność obywatelska.
å liniowy:Czy, ogólnie rzecz biorąc, obecna działalność związków
zawodowych jest dla kraju korzystna czy też niekorzystna?
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
paź ’94 paź ’96 paź ’98 paź ’00 paź ’02 paź ’04 paź ’06 paź ’08
korzystna
niekorzystna
3. Środki masowego przekazu — czwarta władza?a) pluralizm — różnorodność;b) cenzura — kontrola (zwykle państwowa) publikacji, wido-
wisk teatralnych, audycji, programów itp.:å cenzura prewencyjna — kontrola i ingerencja w tre-
ści przed ukazaniem się publikacji (również możliwy jestzakaz wydania);
å cenzura represyjna — kontrola treści po wydaniutekstu, mogąca również oznaczać zakaz jego rozpowszech-niania, z powodu łamania przezeń norm prawnych (w wy-jątkowych przypadkach również religijnych i obyczajo-wych);
c) środki masowego przekazu (mass media, media masowe):å funkcje:
– informacyjna (np. programy informacyjne),– opiniotwórcza (np. komentarze w gazecie),– kontrolna (np. śledztwa dziennikarskie),– społeczna (np. reportaże),– kulturowa (np. teatr telewizji),– edukacyjna (np. filmy przyrodnicze),– rozrywkowa (np. reality show);
å przykłady:– radio,– prasa,– telewizja,
123
Aktywność obywatelska.
– internet.4. Marsz na wybory!
a) Obywatele powinni uczestniczyć w wyborach, gdyż ma-ją wtedy wpływ na władzę. Głos obywatela jest najważ-niejszym elementem demokracji. To nieprawda, że jedengłos się nie liczy — liczy się głos każdego obywate-la. To nieprawda, że się nie głosuje: nie idąc na wy-bory głosuje się na swoich przeciwników. Władzanie musi liczyć się z niegłosującymi, gdyż nie stanowią onirealnej siły politycznej. Nie idąc na wybory, nie ma się pra-wa narzekać na złe rządy. Los państwa ustala się przyurnie wyborczej!
b) prawa wyborcze:
PRAWA WYBORCZE
CZYNNEprawo do wybierania swoich przedsta-wicieli do poszczególnych instytucji;przysługuje od ukończenia 18 lat
BIERNEprawo do kandydowania w wyborach i bycia
wybranym; przysługuje od ukończenia:
25 lat
wybory na
wójtów,
burmistrzów
i prezydentów
miast
21 lat
wybory
do Sejmu
i Parlamentu
Europejskiego
18 lat
wybory do
rad gmin,
powiatów
i sejmików
województw
30 lat
wybory
do
Senatu
35 lat
wybory
na Pre-
zydenta
RP
c) ordynacja wyborcza — ustawa określająca sposób prze-prowadzania wyborów;
d) za przeprowadzenie wyborów odpowiedzialna jest PKW(Państwowa Komisja Wyborcza).
124
Aktywność obywatelska.
5. Stowarzyszenie, czyli duży może więcej.a) organizacja pozarządowa (non-governmental organiza-
tion — NGO, organizacja non-profit) — organizacja po-wołana przez obywateli (lub przedsiębiorstwa) nie w celuosiągnięcia zysku (w celu niezarobkowym);
b) stowarzyszenie:STOWARZYSZENIE
dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie (czyli grupa
posiadająca członków) o celach niezarobkowych (non-profit);
stowarzyszenia umożliwiają jednostce realny wpływ na władzę
ZWYKŁEå zakładają
je min. 3osoby
å nie posiadaosobowościprawnej
å posiadaregulamin
å o ich zało-żeniu należypisemnie po-informowaćstarostę (poczym należyodczekać 30dni — potym czasiestowarzysze-nie oficjalniemoże zacząćdziałać)
REJESTROWANEå zakłada je min. 15 osóbå posiada statut określający:
– nazwę stowarzyszenia– teren działania– cele i sposoby ich realizacji– sposób nabywania i utraty członkostwa– prawa i obowiązki członków– zasady finansowania– zasady wyboru i kompetencje władz
å najwyższym organem jest walne zgroma-dzenie członków, które wybiera władzestowarzyszenia
å członkowie stowarzyszenia:– pełnoletni– 16–18lat (mają bierne i czynne prawa
wyborcze do organów stowarzyszenia, alewiększość w zarządzie muszą stanowićpełnoletni)
– poniżej 16 lat za zgodą rodziców (bezpraw wyborczych)
å rejestracji dokonuje sąd rejonowy (ma na to3 miesiące)
c) fundacja — organizacja społeczna powołana w celu re-alizacji zadań społecznie użytecznych (np. pomocy komuś,ochrony środowiska); w odróżnieniu od stowarzyszeń fun-dacja nie posiada członków — zakłada ją fundator, któ-ry jest jej najwyższym organem (on również nadaje statutfundacji, określa cele jej działania i źródła finansowania);
125
Aktywność obywatelska.
d) organizacja pożytku publicznego (OPP) — organi-zacja pozarządowa działająca tylko i wyłącznie na rzeczokreślonej społeczności, służąca dobru publicznemu,å musi posiadać niezależny organ kontrolujący działal-
ność,å można przekazywać na jej konto 1% kwoty podatku do-
chodowego od osób fizycznych (PIT);e) wolontariat — bezpłatne, świadome, dobrowolne działa-
nie na rzecz osób spoza kręgu rodziny i znajomych;f) lobbing — zdobywanie poparcia osób posiadających wła-
dzę lub wpływanie na decyzje władz przez grupy interesówpoprzez działania nieformalne, np. wysyłanie ekspertyz,spotykanie się i dyskutowanie o danej kwestii.
6. Dialog społeczny.a) związek zawodowy — organizacja pracowników repre-
zentująca ich w konflikcie z pracodawcą, broniąca ich inte-resów (związek zawodowy broni interesów wszystkich pra-cowników, również tych, którzy nie są jego członkami), ne-gocjująca w sprawach wysokości płac i warunków pracy;
b) organizacja pracodawców — niezależne stowarzysze-nie pracodawców reprezentujące wyłącznie interesy swo-ich członków (przedsiębiorstw) w konfliktach z centralamizwiązków zawodowych;
c) droga rozwiązania konfliktu między pracodawcą a pracow-nikami (związkami zawodowymi):å spór zbiorowy — oficjalny konflikt między pracodawcą
a pracownikami, reprezentowanymi przez związki zawo-dowe,– może dotyczyć np. wysokości wynagrodzeń za pracę,
warunków pracy, czasu pracy;å negocjacje — proces rozwiązywania konfliktu (sporu)
na drodze wzajemnych ustępstw z udziałem wyłączniepozostających w konflikcie stron;
å mediacje — proces rozwiązywania konfliktu prowadzo-ny przez niezależnego, pochodzącego z zewnątrz media-
126
Aktywność obywatelska.
tora,å arbitraż — proces rozwiązywania konfliktu polegający
na wydaniu wiążącej dla stron decyzji przez niezależne-go arbitra (strony muszą wyrazić zgodę na rozstrzyga-nie przez niego sprawy),
wejście
w spór
zbiorowy
dwustronne
negocjacjemediacje
w kolegium
arbitrażu
społecznego przy
sądzie okręgowym
(wymagana
zgoda obu stron)
STRAJK
rozwiązanie
sporu
rozwiązanie
sporu
jednorazowy
max 2-godzin-
ny strajk
ostrzegawczy
protokół
rozbież-
ności
protokółrozbież-ności
d) największe ogólnokrajowe struktury związkowe:å NSZZ „Solidarność” — Niezależny Samorządny Zwią-
zek Zawodowy „Solidarność”:– sympatyzuje z partiami prawicowymi (kiedyś z AWS
— Akcją Wyborczą Solidarność),– logo:
å OPZZ — Ogólnopolskie Porozumienie Związków Za-wodowych:– sympatyzuje z SLD,– logo:
127
Aktywność obywatelska.
e) Komisja Trójstronna:å złożona z przedstawicieli:
– związków zawodowych,– organizacji pracodawców (np. Business Center Club,
Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Le-wiatan),
– rządu (np. Ministerstwo Gospodarki),å zadania: opiniuje projekty ustaw gospodarczych, socjal-
nych itp.7. Na politycznej scenie.
a) partia polityczna — organizacja zrzeszająca obywatelina zasadach dobrowolności i równości, dążąca metodamidemokratycznymi do przejęcia władzy w państwie w celurealizacji swojego programu; finansowana jawnie;
b) w Polsce partie polityczne rejestrowane są przez Sąd Okrę-gowy w Warszawie, jeśli:å partia przedstawi nazwę, jej skrót,å adres siedziby partii,å nazwiska i adresy osób uprawnionych do reprezentowa-
nia partii,å statut (zgodny z prawem),å listę podpisów poparcia co najmniej 1000 pełnoletnich
obywateli polskich;c) przy określaniu doktryny realizowanej przez partię poli-
tyczną (i zawartej w jej programie) często posługujemysię określeniami prawica i lewica; aby móc określić jakiewartości i postulaty kryją się za tymi pojęciami, należykażdorazowo określić punkt odniesienia (najczęściej jest totaki stan, który większość uznaje za normalny, za taki któ-ry istnieje od dawna lub istniał przez długi czas) — gdyokreślimy punkt odniesienia (czyli początek układu współ-rzędnych), te partie. . .å które opowiadają się za jego utrzymaniem (lub za taką
zmianą, która ma zmienić ten stan na poprzedni — zazmianą wstecz) nazywamy prawicowymi,
128
Aktywność obywatelska.
å zaś te, które chcą ten stan zmienić na nowy, ich zdaniemlepszy, nazywamy lewicowymi
SOCJALIŚCI
(SOCJALDEMOKRACI)LIBERAŁOWIE
KONSERWATYŚCICHADECY (CHRZEŚCI-
JAŃSCY DEMOKRACI)
· najważniejsze wartości: równość,sprawiedliwość, różnorodność· G: państwo opiekuńcze· G: szeroka redystrybucja dochodu
narodowego (wysokie podatkii zasiłki)· Ś: brak dyskryminacji mniejszości:
seksualnych, etnicznych,wyznaniowych· Ś: bezwględny rozdział państwa
i Kościoła
· najważniejsze wartości: wolność,indywidualizm· G: jak najmniej interwencji państwa
w gospodarkę (niskie podatki)· G: silne państwo, którego rola jest
ograniczona do zagwarantowaniaprzestrzegania praw obywateli(państwo – nocny stróż)· Ś: każdy może być kim chce, robić
co zechce (póki nie narusza towolności innych)
· najważniejsze wartości: tradycja,wolność gospodarcza, porządek,bezpieczeństwo, religia· G: państwo pozostawiające jak
najwięcej swobody obywatelomw kwestiach ekonomicznych· G: niskie podatki, brak ingerencji
w działania przedsiębiorstw· Ś: postulowanie czynnego udziału
Kościoła w życiu społecznym· Ś: prawo powinno być oparte na
tradycji i religii
· najważniejsze wartości: godność,odpowiedzialność· G: społeczna gospodarka rynkowa
(wolny rynek + redystrybucjadochodu)· G: państwo działa zgodnie z zasadą
pomocniczości· Ś: sprzeciw wobec ruchów
zaburzających porządek, niszczącychspokój· Ś: oparcie prawa na wartościach
chrześcijańskichświatopogląd:prawica
światopogląd:lewica
gospodarka: lewica gospodarka: prawicaCENTRUM
WYJAŚNIENIE: Ś – kwestie światopoglądowe, G – kwestie gospodarcze
d) w określaniu czy dana partia jest prawicowa, czy lewicowa(co, jak wynika z powyższego schematu, często nie jest jed-noznaczne) często czynnikiem bardziej branym pod uwagęjest program w kwestiach światopoglądowych, etycznych— za partie prawicowe zazwyczaj uznaje się chadekówi konserwatystów (rzadko liberałów);
e) system partyjny — układ partii politycznych (np. ist-nieją dwie duże partie, istnieje jedna duża partia i wiele
129
Aktywność obywatelska.
małych) i istniejących między nimi relacji (np. współpracamiędzy partiami, rywalizacja partii); podstawowe systemypartyjne:å jednopartyjny:
– istnienie innych partii niż rządząca jest zakazane,– taki system wskazuje na niedemokratyczny ustrój
polityczny,– np. na Kubie;
å dwupartyjny:– prawo wyborcze jest tak skonstruowane, że promuje
dwie partie, dominujące na scenie politycznej,– istnienie innych partii jest dozwolone,– np. w Stanach Zjednoczonych;
å wielopartyjny:– istnieje kilka partii na tyle silnych, że są reprezento-
wane w parlamencie,– po wyborach często jest konieczność tworzenia koali-
cji, gdyż żadna partia nie uzyskała większości miejscw parlamencie,
– np. w Polsce;f) zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organi-
zacji:å odwołujących się w swoich programach do totalitarnych
metod i praktyk działania:– nazizmu,– faszyzmu,– komunizmu,
å dopuszczających:– nienawiść rasową,– nienawiść narodowościową,– stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub
wpływu na politykę państwa,– przewidujących utajnienie struktur lub członkostwa;
g) nazizm (narodowy socjalizm) — oficjalna doktryna Naro-dowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP)
130
Aktywność obywatelska.
sformułowana przez Adolfa Hitlera; główne założenianazizmu:å na czele społeczeństwa stoi wódz (kult jednostki),å rasa germańska wyprzedza inne pod wszelkimi wzglę-
dami,å jednostki słabsze (np. osoby starsze, niepełnosprawne,
z „gorszej rasy”) muszą ustąpić miejsca lepszym (darwi-nizm społeczny),
å antysemityzm (wrogość wobec osób pochodzenia ży-dowskiego),
å konieczność ekspansji;h) faszyzm — doktryna społeczna sformułowana przez Be-
nito Mussoliniego i realizowana przez niego we Wło-szech; główne założenia faszyzmu:å człowiek może istnieć tylko dzięki państwu, w państwie
i dla państwa — poza państwem nie ma niczego,å kult wodza — charyzmatycznej jednostki,å zadaniem narodu jest zrealizowanie powierzonego mu
zadania, czyli zniszczenie liberalizmu;i) komunizm — ustrój społeczny oraz opisująca go ideolo-
gia, której podstawy sformułowali Fryderyk Engels, Ka-rol Marks (którzy napisali „Manifest komunistyczny”)i Włodzimierz Lenin, zaś ten ostatni próbował wcielićzałożenia ideologii w życie poprzez stworzenie ZwiązkuSowieckiego; główne założenia komunizmu:å społeczeństwo w ustroju kapitalistycznym dzieli się na
dwie przeciwstawne, wrogie sobie grupy: burżuazję (ka-pitalistów) i proletariat (robotników),
å czynnikiem, który różnicuje te dwie grupy jest stosu-nek do środków produkcji (kapitaliści posiadają ma-jątek, fabryki, kapitał i z nich czerpią zyski nic nie ro-biąc, zaś proletariusze posiadają jedynie swoją pracęi sprzedają ją kapitalistom),
å ponieważ kapitaliści muszą grupować robotników w fa-brykach, miastach, blokach, ci z biegiem czasu wykształ-
131
Aktywność obywatelska.
cą świadomość klasową i drogą rewolucji pozbawiąkapitalistów własności i zmienią na zawsze ustrój spo-łeczny, polityczny, ekonomiczny,
å okres przejściowy, między systemem kapitalistycznyma ukształtowaniem systemu komunistycznego to dyk-tatura proletariatu (i właśnie o tym ustroju mówimy,że panował w ZSRR i innych krajach komunistycznych— nie panował w nich właściwy komunizm, którego opisznajduje się poniżej),
å po okresie dyktatury proletariatu nastąpi powstanie spo-łeczeństwa bezklasowego, w którym każdy będzie mógłrobić to, na co ma ochotę: nikt nie będzie musiał sprze-dawać swojej pracy nikomu, nowa organizacja społe-czeństwa będzie zapewniała wszystkim wszystko, co bę-dzie im potrzebne do życia (wszelkie towary) — takmiała wyglądać utopia komunistyczna,– utopia — system idealny, lecz niemożliwy do zreali-
zowania.
132
Aktywność obywatelska.
Sprawdzian.
1. Podaj cztery przykłady instytucji społeczeństwa obywatel-skiego.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Uzupełnij schemat, a następnie odpowiedz na pytania.
FUNKCJEMASS
MEDIÓW
a) Podaj cztery przykłady mediów masowych.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Dlaczego media nazywane są czwartą władzą?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Odpowiedz na pytania i wykonaj polecenia związane z par-tiami politycznymi.a) Podaj definicję partii politycznej.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
133
Aktywność obywatelska.
b) Dokończ zdanie.W Polsce zakazane jest istnienie partii i innych organizacjiodwołujących się w swoich programach do totalitarnychmetod i praktyk działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,a także dopuszczających . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . oraz przewidującychutajnienie struktur lub członkostwa.
c) Dopasuj podane postulaty do programów opartych na wy-mienionych ideologiach.å 1. równowaga między wolnością a porządkiemå 2. równość ludzi wartością najważniejszą (równość nie
tylko wobec prawa, ale również ekonomicznie)å 3. państwo działające zgodnie z zasadą subsydiarnościå 4. wolność jednostki sprawą najważniejsząå 5. szczególnie silny nacisk na godność człowiekaå 6. reformy przeprowadzane powoli i ostrożnieå 7. silne państwo, którego funkcja sprowadza się do za-
pewnienia bezpieczeństwa obywatelom („państwo — noc-ny stróż”)
å 8. każdy ma prawo być kimkolwiek chce — reszta musiuszanować jego decyzję oraz wspomóc go w jego dzia-łaniach (również finansowo)
SOCJALDE-MOKRACJA
CHADECJA KONSERWATYZM LIBERALIZM
4. Podaj trzy argumenty, jakich można by użyć, aby przekonaćkogoś do wzięcia udziału w wyborach.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
134
Aktywność obywatelska.
5. Wskaż zdania prawdziwe stawiając obok nich literę P orazfałszywe stawiając literę F.a) fStowarzyszenia to dobrowolne, samorządne, trwałe zrze-
szenia o celach zarobkowych. Umożliwiają jednostce realnywpływ na władze.
b) fOrganizacja pożytku publicznego to szczególny rodzajstowarzyszenia, na które przekazać można 1% podatku do-chodowego od osób fizycznych (PIT).
c) fStowarzyszenie rejestrowane zakłada minimum 15 osób.d) fWolontariat to bezpłatne, świadome, dobrowolne dzia-
łanie na rzecz osób spoza kręgu rodziny i znajomych.6. Uzupełnij, wpisując w odpowiednie pola deficje lub minimal-
ny wiek.a) czynne prawo wyborcze — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przysługuje od . . . lat.b) bierne prawo wyborcze — .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przysługuje od:å . . . lat w wyborach do rad gmin, powiatów i sejmików
województwå . . . lat w wyborach na wójtów, burmistrzów i prezyden-
tów miastå . . . lat w wyborach do Sejmu i PEå . . . lat w wyborach do Senatuå . . . lat w wyborach na Prezydenta RP
7. Zdefiniuj podane poniżej pojęcia.a) ordynacja wyborcza — .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) społeczeństwo obywatelskie — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) opinia publiczna — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8. Zapoznaj się z tekstem, a następnie wykonaj do niego pole-
135
Aktywność obywatelska.
cenia.Pieniądze albo strajk, 9 stycznia 2008Polskę zalewa fala żądań płacowych. Po lekarzach i pielęgniarkach dokieszeni pracodawców zaglądają też nauczyciele, górnicy oraz kolejarze.Do protestów dołączyli nawet sędziowie. Oni także twierdzą, że zarabia-ją za mało — pisze DZIENNIKNa styczeń wielką akcję protestacyjną zapowiada całe środowisko me-dyczne. Możliwe odejście pielęgniarek od łóżek pacjentów (planowanena 21 stycznia) wyprzedzą o kilka dni pracownicy pogotowia. 11 stycz-nia w Piotrkowie Trybunalskim odbędzie się zjazd Krajowego ZwiązkuRatowników Medycznych. Robert Szulc, przewodniczący związku, mówikrótko: — Chcemy zarabiać 3 tys. netto, dostać obowiązkowe ubezpie-czenia od odpowiedzialności cywilnej i przechodzić na emerytury po15–20 latach pracy.A jeśli nie dostaniecie? — pytamy. „Możemy narozrabiać! Zrzesza-my ratowników, kierowców, pielęgniarki, dyspozytorki. . .” — wyliczaSzulc i dodaje, że forma protestu nie jest jeszcze uzgodniona. „Myśli-my o wstrzymaniu transportów. Nie będziemy przywozić ani odwozićpacjentów”.Zaraz po ratownikach, 14 stycznia, do boju o pieniądze mogą ruszyćtechnicy medyczni zatrudnieni w szpitalach. Radiolodzy, radioterapeuci,analitycy i fizjoterapeuci domagają się podwyżek do poziomu od 2,7 do5,5 tys. zł (dziś ich średnia płaca to 1,5 tys. zł — przyp. red.). Jeśli niedostaną pieniędzy, drastycznie ograniczą liczbę wykonywanych badań.— Będziemy pracować jak w trybie ostrodyżurowym. Na lekarzy spad-nie więc odpowiedzialność, czy pacjent załapie się na badanie — mówiCezary Staroń, przewodniczący Ogólnopolskiego Związku TechnikówMedycznych.14 stycznia gorąco może zrobić się też na kolei. Tego dnia zbiera siękolejarska „Solidarność”. Pracownicy PKP domagają się od władz spół-ki wzrostu płac do kwoty co najmniej 2,8 tys. zł (teraz średnia płacawynosi 2,3 tys. — przyp. red). „Nie chcemy doprowadzić firmy do ban-kructwa. Nie bierzemy tych podwyżek z sufitu. Wyliczyliśmy je w opar-ciu o rachunek ekonomiczny spółki” — tłumaczy Andrzej Niezgoda,przewodniczący sekcji zawodowych PKP Energetyka.Co będzie, jeśli nie dogadają się z władzami spółki? „Wejdziemy w spórzbiorowy i rozpoczniemy strajk generalny” — nie wyklucza Niezgoda.Następni po kolejarzach w kolejce po podwyżki ustawili się nauczyciele.Związek Nauczycielstwa Polskiego, który zrzesza ponad połowę polskichpedagogów, domaga się wzrostu pensji o połowę w ciągu dwóch naj-bliższych lat (czyli kwoty rzędu 500–600 zł — przyp. red.). Wedługprzewodniczącego ZNP Sławomira Broniarza, to absolutne minimum.Swoją akcję nauczyciele zaczną 18 stycznia. Na początek ograniczą siędo kilkutysięcznej manifestacji w Warszawie. Później zaczną prawdziwąwojnę: „To nie będzie strajk dwugodzinny czy nawet jednodniowy. Tobędzie wielodniowa walka” — zdradza Broniarz. Nie wyklucza, że związ-kowcy z ZNP będą protestować nawet w czasie majowych matur. Zatakim rozwiązaniem opowiada się aż 70 proc. z nich.
źródło: DZIENNIK.pl
136
Aktywność obywatelska.
a) Wymień grupy zawodowe, które żądały w styczniu 2008roku podwyżek od skarbu państwa?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Ile wynosiła średnia płaca pracownika PKP w styczniu2008 roku według autora artykułu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Jakie żądania postawił przewodniczący Krajowego Związ-ku Ratowników Medycznych?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Rozwiń skróty, które pojawiły się w tekście:å ZNP — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å PKP — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Czym jest związek zawodowy? Podaj przykład związkuzawodowego, który został wymieniony w tekście.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
f) Czym jest spór zbiorowy pracy?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
g) Strajk jest przykładem nieposłuszeństwa obywatelskiego.Wyjaśnij, czym jest nieposłuszeństwo obywatelskie i podajdwa inne jego przykłady.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
h) Przewodniczący sekcji zawodowych PKP Energetyka po-wiedział „wejdziemy w spór zbiorowy i rozpoczniemy strajkgeneralny”. Jednak strajk generalny poprzedzić muszą in-ne działania mające na celu złagodzenie i rozwiązanie spo-ru. Napisz, jakie są to działania, uzupełniając poniższyschemat.
137
Aktywność obywatelska.
wejście
w spór
zbiorowy
STRAJK
rozwiązanie
sporu
rozwiązanie
sporu
strajk
ostrzegawczy
protokół
rozbież-
ności
protokółrozbież-ności
i) Wypisz po dwa przykłady opinii i faktów z tekstu.FAKTY OPINIE
9. Przyjrzyj się poniższym danym statystycznym, a następniena ich podstawie odpowiedz na pytania.Czy zgadza się Pan(i) z premierem, że protest pielę-gniarek to:
Badanie w technice CATI zrealizowała agencja badawcza PBS DGA 26.06.2007
na zlecenie „Gazety Wyborczej”. Próba 500-osobowa reprezentatywna dla do-
rosłej ludności Polski. źródło: www.pbsdga.pl
138
Aktywność obywatelska.
a) Zaprezentuj opinię premiera na temat protestu pielęgnia-rek.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) Ile procent respondentów uważa, że protest pielęgniarekjest zdecydowanie niedopuszczalnym łamaniem prawa?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Ile procent respondentów raczej nie zgadza się z tym, żeprotest pielęgniarek jest prowokacją polityczną przeciwkorządowi?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Ile razy więcej odpowiedzi „raczej nie” niż „raczej tak”padło na pytanie o „zgodę z premierem, że protest pielę-gniarek to obrona interesów III RP”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
e) Na czym polega reprezentatywny charakter próby?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
f) Ile wynosi wielkość próby tego badania?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. Rozwiń poniższe skróty.a) PKW — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) NSZZ — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) OPZZ — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Uzupełnij poniższy schemat o strony obrad Komisji Trój-stronnej. Do każdej strony dopisz przykład instytucji/organizacji,która rzeczywiście w obradach uczestniczy.
KOMISJATRÓJSTRONNA
139
Integracja europejska.
1. Zimna wojna.
strefa zachodnia blok wschodni
1939
–194
5
· Układ Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939r. i atakNiemiec na Polskę — początek II wojny światowej; · Kon-ferencja w Teheranie (28 XI–01 XII 1943r.) — przy-miarka Wielkiej Trójki (USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR)do dokonania podziału w Europie po zakończeniu wojny;·Konferencja w Jałcie (04–11 II 1945r.) — Wielka Trój-ka omówiła przyszły podział III Rzeszy, podział EuropyWschodniej oraz kształt przyszłej ONZ;· koniec II wojny światowej w Europie (9 V 1945r.) — ko-niec walk między aliantami a hitlerowcami;· Konferencja w Poczdamie (17 VII–02 VIII 1945r.) —Wielka Trójka uzgodniła podział Niemiec na cztery strefyokupacyjne oraz zmianę granic Polski; przyjęto, że wyłącz-ną odpowiedzialność za II wojnę światową ponoszą Niemcy.Potwornych rozmiarów tragedia szykuje się poza żelaznąkurtyną, która w tej chwili dzieli Europę na dwie części.Winston Churchill, 15 VIII 1945r.
141
Integracja europejska.
strefa zachodnia blok wschodni19
45–1
991
zimna wojna — okres napięć między Stanami Zjedno-czonymi/NATO a Związkiem Radzieckim/Układem War-szawskim przejawiających się w:· wyścigu zbrojeń,· napięciach politycznych i militarnych (np. kryzys kubań-ski w 1961r.),· walce o wpływy na terytoriach peryferyjnych (Afryka,Azja, Ameryka Południowa).
1949
Z czterech stref okupacyjnych na terenie Niemiec utworzo-ne zostają dwa państwa:· RFN (Republika Federalna Niemiec) — ze stref amery-kańskiej, brytyjskiej, francuskiej; stolica w Bonn; RFN jestpaństwem demokratycznym, „należącym” do Zachodu;· NRD (Niemiecka Republika Demokratyczna) — ze strefysowieckiej; stolica w Berlinie Wschodnim; wbrew nazwie,państwo to swoimi działaniami udowodniło, że nie jest de-mokratyczne.
1948
–195
2
Plan Marshalla: StanyZjednoczone przekazu-ją pomoc finansową dlaEuropy: korzystają z niejzachodnie demokracjeoraz Jugosławia; powo-łana zostaje OrganizacjaEuropejskiej Współpra-cy Gospodarczej w celudokonania podziałupieniędzy.
ZSRR, a pod jego naporem pań-stwa satelickie i Finlandia, niekorzystają z pomocy w ramachplanu Marshalla.
soju
sze
woj
skow
e W 1949r. powstajeNATO (Pakt Pół-nocnoatlantycki),utworzony na podstawieTraktatu Północno-atlantyckiego zawartegow Waszyngtonie (siedzi-ba w Brukseli).
W odpowiedzi na powstanie NA-TO utworzony zostaje w 1955r.Układ Warszawski, któregoczłonkami są ZSRR, Polska,NRD, Czechosłowacja, Węgry,Rumunia, Bułgaria oraz Alba-nia (do 1968r.). Rozwiązanyw 1991r.
142
Integracja europejska.
strefa zachodnia blok wschodnip
oroz
umie
nia
pol
ityc
zne
W 1949r. powołana zo-staje Rada Europy,która została utworzo-na w celu obrony prawczłowieka i demokracjiparlamentarnej oraz jestforum dyskusji międzypaństwami europejskimi.
W demoludach (krajach„demokracji” ludowej) niepowstaje żadna organizacjawspółpracy politycznej. Każdez państw ma indywidualneukłady z ZSRR. w ten sposób sąone kontrolowane.
por
ozum
ieni
ago
spod
arcz
e Na mocy traktatuparyskiego (z 1951r.)utworzona zostajew 1952r. EWWiS(Europejska Wspól-nota Węgla i Stali).Jej założycielami sąFrancja, Włochy, RFN,Holandia, Belgia i Luk-semburg. Jej celem jestregulacja rynku węglai stali. Na mocy trakta-tów rzymskich z 1957r.powstają w 1958r.EWG (EuropejskaWspólnota Gospo-darcza) i EURATOM(Europejska Wspól-nota Energii Atomo-wej). Tworzą je te samepaństwa, co EWWiS.
W 1949r. powstaje RWPG(Rada Wzajemnej PomocyGospodarczej). Założyły jąBułgaria, Czechosłowacja, Pol-ska, Rumunia, Węgry i ZSRR,następnie dołączyły: Albania(1949, przestała uczestniczyćw pracach Rady 1961), NRD(1950), Mongolia (1962), Kuba(1972) i Wietnam (1978). Wystę-pował w niej podział produkcji(część państw produkowała danyprodukt dla wszystkich innych).Współpraca gospodarcza opie-rała się głównie na dwustronnejwymianie handlowej z ZSRR.Występował rubel transferowy(fikcyjny pieniądz). Jej specyfikaizolowała kraje członkowskiew handlu międzynarodowym.Rozwiązana w 1991r.
Współpraca gospodarczai polityczna jest zacie-śniania, następuje jej in-tensywny rozwój.
W 1961r. władze NRD budu-ją mur berliński. Był to beto-nowy mur oddzielający BerlinWschodni od Zachodniego (bę-dącego częścią RFN). Zbudowa-no go by zapobiec ucieczce oby-wateli NRD do RFN. Stał sięsymbolem powojennego podziałuEuropy. Zburzony 9/10 XI 1989r.
143
Integracja europejska.
strefa zachodnia blok wschodniK
BW
E
KBWE (Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracyw Europie) jest pierwszą w historii konferencją wszyst-kich państw europejskich (prócz Albanii). Była forumdialogu dwóch wrogich obozów. Zakończyła się w 1975r.w Helsinkach podpisaniem Aktu końcowego. Później spo-tkania odbywały się systematycznie. W 1994r. KBWEzmieniła nazwę na OBWE (Organizacja Bezpieczeń-stwa i Współpracy w Europie).
Jesi
eńN
arod
ów19
89–1
991
Jesień Narodów (JesieńLudów) — proces upadkówsystemów komunistycznychw państwach Europy Środkowo-Wschodniej (VI–XII 1989r.,czyli jesień 1989r.) zakończonyupadkiem Związku Radzieckiegow 1991r. Pierwszym państwem,które stopniowo zaczęło dokony-wać transformacji ustrojowejbyła Polska (6 II–5 IV 1989r.trwają rozmowy OkrągłegoStołu, 4 VI 1989r. odbywająsię częściowo wolne wyborydo Sejmu i wolne wybory doSenatu, 24 VIII 1989r. powo-łany zostaje rząd TadeuszaMazowieckiego — pierwszyniekomunistyczny rząd w Eu-ropie Wschodniej). Główneprzyczyny:· działania opozycji demokra-tycznej w demoludach,· pierestrojka — reformy po-lityczne i gospodarcze w ZSRRspowodowane złą sytuacja go-spodarczą prowadzone głównieprzez Michaiła Gorbaczowa.
144
Integracja europejska.
strefa zachodnia blok wschodniW
NP
Państwa od 1991r. niepodległe,ale wcześniej wchodzące w składZSRR, tworzą Wspólnotę Nie-podległych Państw (WNP).Część z nich, np. Litwa, Łotwa,Estonia nigdy nie wstąpiły do tejorganizacji.
2. Geneza i przebieg integracji.a) integracja — proces scalania się, jednoczenia się;b) geneza integracji europejskiej po II wojnie światowej:
å kryzys gospodarczy i zniszczenia powojenne:– Europa została najbardziej zniszczona podczas II
wojny światowej, gdyż to na jej terenie toczyła sięwiększość działań wojennych; zniszczone gospodarkipotrzebowały wsparcia, aby wyjść z kryzysu i zapeł-nić rynki potrzebnymi towarami,
– aby skutecznie wykorzystać pomoc amerykańską, przy-znaną w ramach planu Marshalla, została powo-łana Organizacja Europejskiej Współpracy Gospo-darczej (OEEC),
å zagrożenie sowieckie:– w państwach o zniszczonej gospodarce, gdzie ludzie
cierpieli z głodu, istniało zagrożenie dojścia do wła-dzy ugrupowań komunistycznych,
– ponieważ państwa nie byłyby w stanie oprzeć sięatakowi ze strony kogokolwiek, istniało zagrożenieinwazji ZSRR (Związku Socjalistycznych RepublikRadzieckich), który nie przeprowadził po zakończe-niu wojny demobilizacji żołnierzy — był gotowydo walki w imię ekspansywnej ideologii, którą gło-siły jego władze,
å problem Niemiec:– po II wojnie światowej Niemcy (i Austria) zosta-
ły tymczasowo podzielone na 4 strefy okupacyj-
145
Integracja europejska.
ne (amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką)— Wielka Trójka (USA, Wielka Brytania, ZSRR)i Francja nie mogły dojść do porozumienia w spra-wie ich przyszłości: chciano zapobiec możliwości od-rodzenia się ekspansywnych Niemiec,
å dążenie do pokoju:– w powojennej Europie istniało zapotrzebowanie lud-
ności na pokój — po 6 latach wojny chciano wreszciezacząć normalne życie;
c) odpowiedzią na powyższe problemy było:å przyznanie przez USA pomocy gospodarczej w ramach
realizacji planu Marshalla,å utworzenie NATO jako systemu gwarantującego bez-
pieczeństwo Europie Zachodniej,å rozpoczęcie procesu integracji gospodarczej (a w przy-
szłości również politycznej) państw zachodnioeuropej-skich: utworzenie EWWiS, EWG i EURATOM-u;
d) plan Schumana:å plan poddania całości produkcji węgla i stali (surowców
będących podstawą przemysłu zbrojeniowego) Francjii Niemiec pod kontrolę wspólnej Wysokiej Władzy,która byłaby organem niezależnym w swoich decyzjachod żadnego z państw,
å ogłosił go Robert Schuman, francuski minister sprawzagranicznych, 9 maja 1950r. (dzień ten świętujemyjako Dzień Europy),
å plan był współtworzony przez Jeana Monneta, póź-niejszego szefa Wysokiej Władzy,
å jego efektem było podpisanie traktatu paryskiegopowołującego Europejską Wspólnotę Węgla i Stalina 50 lat (działała w latach 1952–2002);
146
Integracja europejska.
e) ewolucja celów integracji europejskiej z biegiem czasu:1951 1957 1992 2007traktatparyski
traktatyrzym-skie
traktatz Ma-astricht
traktatlizboń-ski
EWWiS EWG,EURA-TOM
UEi Wspól-notaEuro-pejska(następ-czyniEWG)
tylkoUE(likwi-dacjaWspól-noty,EURA-TOMzostaje)
zrównoważony wzrost go-spodarczy, zrównoważonyrozwój, trwały rozwój,stabilność ekonomiczna,większe zatrudnienie itp.
3 3 3 3
wyższa stopa życiowa, do-brobyt, podwyższanie po-ziomu życia itp.
3 3 3 3
ściślejsze związki międzykrajami, solidarność mię-dzy państwami członkow-skimi
3 3 3
ochrona interesów i prawobywateli Unii, działaniezgodne z zasadą pomocni-czości
3 3
zapewnienie obywatelomUnii przestrzeni wolności,bezpieczeństwa i sprawie-dliwości
3 3
wspólne reprezentowanieeuropejskich wartości naarenie międzynarodowej
3 3
wspieranie zachowaniaróżnorodności kulturowej
3
147
Integracja europejska.
f) przebieg integracji i procesu budowania bezpieczeństwa:
w Europie Zachodniejw blokuwschodnim
OBWE,1994
1994
KBWE,1975
konfe-rencjaw Hel-sinkach
1975
EWWiS,traktatparyski
1951
1952
2002
planSchu-mana
1950
EWGi EU-RA-
TOM;trak-taty
rzym-skie1957
1958
UE —Unia Eu-ropejska,traktatz Ma-
astricht1992,
zmienionytrak-tatemlizboń-skim2007
1993
RadaEuropy,05.05.1949;
powo-łanieEuro-pej-
skiegoTrybu-nałuPrawCzło-wieka
w 1950;
przyję-cie
Euro-pejskiejKarty
So-cjalnejw 1961
1949
NATO,podpi-sanietrak-tatuwa-
szyng-toń-
skiego04.04.1949
OECD—
Orga-nizacjaWspół-pracy
Gospo-darczeji Roz-woju,1961;skupiarozwi-niętei de-
mokra-tycznepań-stwa
świata,w tymPolskę
1961
Organi-zacjaEuro-
pejskiejWspół-pracy
Gospo-darczej,
1948
1948
planMar-shalla
WNP—
Wspól-notaNie-
podle-głych
Państw1991
1991
UkładWar-szaw-ski,1955
1955
RWPG—
RadaWza-
jemnejPo-
mocyGo-spo-dar-czej,1949
148
Integracja europejska.
3. Czym jest Unia Europejska?
a) podstawa prawna funkcjonowania Unii Europejskiejpocząwszy od 1 grudnia 2009r. (tj. wejścia w życie traktatulizbońskiego):å Traktat o Unii Europejskiej podpisany w Maastricht
w 1992r., wersja zmieniona traktatem lizbońskim z 2007r.,å Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (pod-
pisany w 1992r. w Maastricht jako Traktat ustanawia-jący Wspólnotę Europejską — traktat lizboński zmieniłjego treść i nazwę, w tym zlikwidował Wspólnotę);
b) Unia Europejska to. . .å według Traktatu o Unii Europejskiej, „WYSOKIE UMA-
WIAJĄCE SIĘ STRONY ustanawiają między sobą UNIĘEUROPEJSKĄ, zwaną dalej «Unią», której PaństwaCzłonkowskie przyznają kompetencje do osiągnięcia ichwspólnych celów” (fragment art. 1. ToUE),
å zaklasyfikowanie Unii według „definicji” podanej w Trak-tacie jest niezwykle trudne — nie jest podane, czy Uniajest organizacją międzynarodową czy quasi -państwemczy innym podmiotem,
å według Autorów tej publikacji Unia jest związkiempaństw, mającym realizować ustalone przez jej człon-ków zadania, wykorzystując do tego kompetencje uzy-skane w wyniku zrzeczenia się przez jej państwa człon-kowskie części ich suwerenności,
å UWAGA! znana przed reformą traktatem lizbońskimstruktura Unii oparta na trzech filarach obecnie nie ist-nieje — Unia jest obecnie wspólnotą jednolitą;
c) źródła kłopotów ze sklasyfikowaniem UE — Unia Euro-pejska: więcej niż organizacja, mniej niż państwo:
149
Integracja europejska.
å organy Unii Europejskiej mogą w pewnych dziedzinach(np. sprawy związane z euro, kwestie importu i eksportudo i z Unii) wydawać wiążące dla państw członkowskichakty prawne (państwa nie muszą ich popierać, ale ichwykonanie przez wszystkie państwa członkowskie jestegzekwowane przez wspólny sąd, tj. Trybunał Sprawie-dliwości Unii Europejskiej) — posiadanie władzy jestcechą państwa,
å Unia nie posiada możliwości stosowania przymusu wo-bec obywateli — to sądy państw członkowskich egze-kwują stanowione przez instytucje Unii prawo dotyczą-ce obywateli (np. przestrzeganie oddawania do specjal-nych składowisk zużytego sprzętu elektronicznego),
å źródłem kompetencji Unii jest dobrowolne zrzeczeniesię przez państwa członkowskie części ich kompetencji(ograniczenie suwerenności);
d) 4 podstawowe wolności zapewnione w UE:å wolny przepływ towarów (np. produkowane we Francji
zabawki są eksportowane do Węgier bez ceł, kontyngen-tów ani innych ograniczeń),
å wolny przepływ usług (np. szwedzka firma może korzy-stać z usług bankowych realizowanych w Niemczech),
å wolny przepływ kapitału (np. Bułgarka może zainwe-stować w akcje Orlenu na giełdzie w Warszawie),
å wolny przepływ osób (np. Polacy mogą pracować na te-renie wszystkich państw członkowskich Unii poza Au-strią i Niemcami, które muszą znieść ograniczenie dokońca 2011r.);
e) dziedziny kompetencji Unii Europejskiej (dziedziny,w których władzę posiada Unia Europejska, ponieważ pań-stwa członkowskie jej tę władzę przekazały):å podstawowe zasady działania:
– zasada przyznania — Unia działa wyłącznie w gra-nicach kompetencji przyznanych jej przez państwaczłonkowskie w Traktatach (kompetencje nieprzy-
150
Integracja europejska.
znane Unii należą do państw członkowskich),– zasada pomocniczości (subsydiarności) — w dziedzi-
nach, w których kompetencje posiada zarówno Uniajak i państwa członkowskie, Unia podejmuje działa-nia wyłącznie w takim zakresie, w jakim cele zamie-rzonego działania nie mogą zostać osiągnięte przezpaństwa członkowskie lub samorządy (Unia działatylko wtedy, gdy może lepiej zrealizować dane dzia-łanie niż państwa),
– zasada proporcjonalności — żadne działanie Unii niemoże wykroczyć ponad to, co jest niezbędne do osią-gnięcia traktatowych celów jej istnienia,– parlamenty krajowe kontrolują, czy działania Unii
nie wykraczają poza zasadę pomocniczości i pro-porcjonalności;
å dziedziny kompetencji wyłącznych UE:– unia celna,– ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funk-
cjonowania rynku wewnętrznego,– polityka pieniężna w odniesieniu do państw człon-
kowskich, których walutą jest euro,– zachowanie morskich zasobów biologicznych w ra-
mach wspólnej polityki rybołówstwa,– wspólna polityka handlowa,– zawieranie umów międzynardowych, jeżeli jest to nie-
zbędne do realizacji zadań UE;å wybrane dziedziny kompetencji UE dzielonych z pań-
stwami członkowskimi:– rynek wewnętrzny,– ochrona środowiska,– ochrona konsumentów,– przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwo-
ści,– energia,– transeuropejskie sieci drogowe, kolejowe itp.;
151
Integracja europejska.
f) prawo w Unii Europejskiej:prawo w UE
pierwotnedokumenty przyjmowa-ne jednogłośnie przez
wszystkie państwaczłonkowskie na konfe-rencji międzyrządowej
traktaty
charakter międzynarodowy
wtórneakty prawne wydawaneprzez organy Unii na
podstawie uprawnieniazawartego w traktacie
np. dyrektywy,rozporządzenia
charakter ponadnarodowy
g) traktat lizboński — reforma struktury i instytucji UniiEuropejskiej:å podpisany 13 grudnia 2007r.,å wszedł w życie 1 grudnia 2009r., po ratyfikowaniu przez
wszystkie państwa członkowskie,å zmiana struktury Unii traktatem z Lizbony:
– likwidacja struktury UE opartej na trzech filarach,– likwidacja Wspólnoty Europejskiej jako organizacji,– wprowadzenie struktury opartej na jednolitości Unii,– przyznanie Unii osobowości prawnej (wcześniej je-
dynie Wspólnota Europejska miała osobowość praw-ną),
å traktat z Lizbony zmienia kompetencje instytucji UniiEuropejskiej w kierunku większej demokratyczności (przy-znania większej ilości uprawnień Parlamentowi Euro-pejskiemu i obywatelom) i skuteczności,– traktat nie rozszerza w sposób istotny celów Unii
(patrz punkt 2. tego rozdziału), ale stwarza lepszemożliwości instytucjonalne do realizowania wcześniejpostawionych celów,
– do najważnieszych nowych instytucji należy zaliczyćWysokiego Przedstawiciela ds. Zagranicznych i Poli-tyki Bezpieczeństwa wspomaganego przez Europej-ską Służbę Działań Zewnętrznych oraz stałego prze-
152
Integracja europejska.
wodniczącego Rady Europejskiej, tzw. prezydentaUnii,
å każde państwo Unii może z niej wystąpić:– po podpisaniu umowy na którą muszą się zgodzić
Parlament Europejski i Rada lub– w 2 lata po oficjalnym zgłoszeniu chęci wystąpienia.
4. Instytucje Unii Europejskiej.
siedziba kompetencje skład i funkcjonowanieKomisja Europejska
Bruksela · główny organ wykonaw-czy i administracyjnyUnii Europejskiej;· jedyna instytucja UE
posiadająca prawo ini-cjatywy prawodawczej;· przedstawianie projektu
budżetu UE;· zarządzanie funduszami
europejskimi;· negocjowanie umów mię-
dzynarodowych;· reprezentowanie UE na
zewnątrz (wysoki przed-stawiciel ds. polityki za-granicznej jest jej wi-ceprzewodniczącym, jed-nak działa on na podsta-wie wytycznych Rady);· stanie na straży prawa
(w tym traktatów) —kierowanie wniosków owszczęcie postępowaniaprzed Trybunałem Spra-wiedliwości UE;· negocjowanie zasad
przystąpienia (akcesji)nowych państw do UE;
· skład: 27 komisarzy, pojednym z każdego kraju UE(w tym przewodniczący);· kadencja: max 5 lat;· komisarze dbają o inte-
resy całej Unii, nie repre-zentują swoich państw —są urzędnikami ponadnaro-dowymi, europejskimi;· organ niezależny od
państw członkowskich,odpowiada za swojądziałalność przed PE;· każdy komisarz odpowiada
za odrębną dziedziną zain-teresowań Komisji, jednakefekty jego działań musząbyć potwierdzone przez ca-łą Komisję;· jednym z wiceprzewodni-
czących jest wysoki przed-stawiciel ds. zagranicznychi polityki bezpieczeństwa,powoływany przez RadęEuropejską;
153
Integracja europejska.
siedziba kompetencje skład i funkcjonowanieParlament Europejski
Bruksela(obradykomisjii dodat-koweposiedze-nia),Stras-burg(12 po-siedzeńplenar-nych),Luksem-burg(sekre-tariat,biura)
· kontrolowanie działalno-ści Komisji Europejskiej(funkcja kontrolna; Ko-misja musi zostać za-akceptowana przez PE),w tym prawo do jej od-wołania;· kontrolowanie innych in-
stytucji unijnych;· stanowienia prawa: po-
dejmowanie decyzji wrazz Radą;· przyjmowanie budżetu
UE;· uchwalanie absolu-
torium dla Komisjiz wykonania budżetu;· zatwierdzanie wniosków
o przystąpienie do UE;
· 754 posłów (w tym 51z Polski) wybieranychw wyborach bezpośrednichwe wszystkich państwachczłonkowskich na 5-letniąkadencję (UWAGA! spójrzna wyjaśnienie pod tabelą);· posłowie tworzą frakcje
(grupy polityczne);· najliczniejsze frakcje (ra-
zem mające większośćw PE) to Grupa Euro-pejskiej Partii Ludowej(EPP, z Polski posłowiePO i PSL) i Grupa postę-powego sojuszu socjalistówi demokratów (S&D,z Polski posłowie SLD);· reprezentują interes ca-
łej Unii, a nie interes na-rodowy;· podejmują decyzję więk-
szością głosów;
Trybunał Sprawiedliwości Unii EuropejskiejLuksem-burg
· rozstrzyganie sporówmiędzy państwami Unii;· orzekanie o zgodności
aktów prawnych wyda-wanych przez organy UEz traktatami;· orzekanie o zgodności
aktów prawnych wyda-wanych przez państwaczłonkowskie z prawemUE;
· składa się z TrybunałuSprawiedliwości, Sądu i są-dów wyspecjalizowanych;· skład Trybunału: 27 sę-
dziów, po jednym z każdegopaństwa członkowskiego;· kadencja: 6 lat;
154
Integracja europejska.
siedziba kompetencje skład i funkcjonowanieRada Europejska
brakstałejsiedziby
· najwyższa instytucja po-lityczna UE;· wytyczanie ogólnych kie-
runków rozwoju UE;· podejmowanie naj-
ważniejszych decyzjipolitycznych;· brak kompetencji prawo-
dawczych;
· skład: szefowie państw lubrządów, przewodniczącyKomisji Europejskiej,przewodniczący RadyEuropejskiej;· w jej pracach uczestniczy
przedstawiciel Unii ds. za-granicznych i polityki bez-pieczeństwa;· planowo spotyka się 4 razy
w roku;· metoda podejmowania de-
cyzji: konsensus;· kadencja przewodniczącego
Rady Europejskiej trwa 2,5roku i może on być po-nownie wybrany tylko raz(przez Radę Europejską);
Rada (dawniej: Rada Unii Europejskiej)Bruksela · organ decyzyjny i pra-
wodawczy Unii Europej-skiej — odpowiada zastanowienie prawa;· koordynowanie polityk
gospodarczych państwczłonkowskich;· zawieranie umów mię-
dzynarodowych międzyUnią a państwami trze-cimi;· przyjmowanie budżetu
UE;
· skład: ministrowie sprawzagranicznych lub inni,w zależności od tematuobrad;· metoda podejmowania de-
cyzji: głosowanie (skompli-kowaną) większością kwa-lifikowaną (w większościprzypadków);· przewodniczy jej przedsta-
wiciel kraju prezydencji(rotacyjnie, co pół rokuzmienia się państwo spra-wujące prezydencję);
UWAGA! Ilość posłów do Parlamentu Europejskiego zmienia-ła się bardzo często (nawet w trakcie trwania jego kadencji!).
155
Integracja europejska.
W traktacie z Lizbony określono limit europosłów na 750 + prze-wodniczący, czyli łącznie 751. Ponieważ wybory do PE kadencji2009–2014 odbyły się jeszcze według zasad określonych w trak-tacie z Nicei, Europejczycy wybrali tylko 736 posłów. Po wejściuw życie traktatu lizbońskiego pół roku później (1 grudnia 2009r.),liczba ta zwiększy się do 754 — tylu europosłów będzie zasiadałow PE do końca kadencji 2009–2014 (jest napisane, że „liczba tazwiększy się”, gdyż stanie się to dopiero po ratyfikowaniu specjal-nego protokołu). Dopiero Parlament kadencji 2014–2019 będziesię składał ze zgodnej z traktatem z Lizbony liczby 751 posłów.
5. euro — pieniądz zjednoczonej Europy.a) co to jest to euro?
å euro to wspólna europejska waluta,å data wprowadzenia do obiegu gotówkowego: 1.1.2002r.,å nominały monet i banknotów:
– monety: 1, 2, 5, 10, 20, 50 centów oraz 1 i 2 euro,– banknoty: 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500 euro,
å wszystkie banknoty euro są identyczne we wszystkichpaństwach, natomiast rewersy monet (te strony mo-net, na których nie ma nominału) są różne w różnychpaństwach;– awers — ta strona monety, na której znajduje się
jej nominał (awersy monet euro we wszystkich pań-stwach są identyczne);
b) Europejski Bank Centralny — organ emitujący euro;c) euroland = strefa euro = Unia Gospodarcza i Walu-
towa, czyli państwa, które przyjęły euro:å 12 z 15 państw, które były członkami UE przed 1.5.2004r.
(Wielka Brytania, Dania i Szwecja nie przyjęły euro),å Słowenia (od 2007r.),å Cypr (od 2008r.),å Malta (od 2008r.),å Słowacja (od 2009r.);
d) warunki, jakie państwo musi spełnić, by przystąpić do stre-fy euro, czyli ustalone w Maastricht kryteria konwer-
156
Integracja europejska.
gencji (kryteria z Maastricht, kryteria zbieżności):å stabilność cen: stopa inflacji nie może przekroczyć
o więcej niż 1,5 punktu procentowego średniej stopyinflacji trzech państw Unii z najniższą inflacją,
å wysokość stóp procentowych nie może być wyższao więcej niż 2 punkty procentowe od średniej wysoko-ści stóp procentowych trzech państw, w których są onenajniższe,
å stabilna sytuacja finansów publicznych: deficytbudżetowy poniżej 3% PKB (produktu krajo-wego brutto) oraz dług publiczny poniżej 60%PKB,– produkt krajowy brutto to wartość wszystkich ta-
kich towarów i usług wytworzonych w państwie w cią-gu np. roku, które nie posłużyły do wytworzenia cze-gokolwiek innego (inaczej: PKB to wartość wszyst-kich towarów i usług wytworzonych w państwie w jed-nostce czasu pomniejszona o wartość tych towarówi usług, które posłużyły do ich wytworzenia),
å stabilność kursu waluty: przez 2 lata przed przyję-ciem euro kurs waluty kraju musi się mieścić w ustalo-nym przedziale wahań.
6. Obywatel i Unia, czyli wykorzystaj szansę!a) obywatelstwo Unii Europejskiej — obywatelem Unii
Europejskiej jest każdy, kto posiada obywatelstwo jednegoz państw członkowskich UE (tzn., że obywatelstwo UE niezastępuje obywatelstwa danego kraju, ale je uzupełnia);
b) prawa obywatela Unii:å prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywa-
nia na terytorium wszystkich państw Unii,å bierne i czynne prawa wyborcze w wyborach do Par-
lamentu Europejskiego oraz w wyborach lokal-nych w państwie członkowskim Unii, na terenie któ-rego mieszka (np. Grek mieszkający w Portugalii możegłosować w wyborach lokalnych w Barcelonie na kan-
157
Integracja europejska.
dydatkę z obywatelstwem fińskim),å prawo do kierowania petycji do Parlamentu Europej-
skiego w sprawach objętych zakresem działalności Unii,å prawo do kierowania skarg dotyczących niewłaściwego
działania instytucji i organów UE do EuropejskiegoRzecznika Praw Obywatelskich (Obmbudsman —szw. rzecznik) powoływanego przez Parlament Europej-ski na 5 lat,
å prawo do korzystania z ochrony konsularnej i dyploma-tycznej zapewnianej przez ambasadę i konsulat dowol-nego państwa członkowskiego UE, jeśli państwo pocho-dzenia danego obywatela nie ma w danym kraju przed-stawicielstwa (np. Polka potrzebująca pomocy w Gam-bii może ją uzyskać w przedstawicielstwie Wielkiej Bry-tanii),
å co najmniej 1 milion obywateli Unii pochodzących zeznacznej ilości państw członkowskich ma prawo zwró-cić się z europejską inicjatywą obywatelską (tzn.obywatelskim projektem aktu prawnego) do KomisjiEuropejskiej (szczegóły proceduralne zostaną określo-ne w rozporządzeniu na początku 2010r.);
c) Karta Praw Podstawowych — dokument grupującynajważniejsze prawa człowieka przysługujące obywatelomUnii Europejskiej, włączony do europejskiego porządkuprawnego poprzez traktat z Lizbony (natomiast niebędącyjego częścią),å Karta jest obowiązującym na terenie Unii prawem —
wyjątek od tej reguły stanowią Polska i Wielka Bryta-nia, które podpisały traktat lizboński wraz z protoko-łem brytyjskim w którym nie zgodziły się na stoso-wanie przepisów Karty (tzn. prawa zapisane w Karcienie mogą zwiększać żądań obywateli wobec władz Pol-ski i Wielkiej Brytanii);
d) układ z Schengen — porozumienie między rządami, dzię-ki któremu każdy przebywający na terenie obszaru z Schen-
158
Integracja europejska.
gen może przemieszczać się między państwami go tworzą-cymi bez kontroli granicznej,å Polska należy do układu z Schengen od grudnia 2007r.;
e) dotacje z funduszy europejskich 2007–2013, czyli szan-sa na drugą Irlandię:å projekty działań spełniających cele wyznaczone przez
Unię Europejską mogą starać się o dofinansowanie z fun-duszy europejskich — wnioski o dofinansowanie możezłożyć organ samorządu, przedsiębiorstwo, stowarzysze-nie, osoba fizyczna (również małoletnia!), słowem:każdy, kto chce i potrafi coś zrobić,
å kwota dotacji ze środków wspólnotowych może wynieśćmaksymalnie 85% wartości projektu!
7. Rozszerzenia terytorialne Wspólnot Europejskich.
1952/1958 1973 1981 1986 1993 1995 01.05.2004 2007
BelgiaFrancja
HolandiaLuksem-
burgRFN
Włochy
DaniaIrlandiaWielkaBry-tania Grecja
HiszpaniaPortugalia
AustriaFinlandiaSzwecja
CzechyCypr
EstoniaLitwaŁotwaMalta
SłowacjaSłoweniaPolskaWęgry
BułgariaRumunia
EWWiS, EWG, EURATOM UNIA EUROPEJSKA
państwa kandydujące do Unii Europejskiej:å Chorwacja,å Islandia (od 2009r.),å Macedonia,å Turcja.
8. NATO, czyli współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa.
a) NATO (Organizacja Traktatu Północnoatlantyckie-
159
Integracja europejska.
go, Pakt Północnoatlantycki) — organizacja między-narodowa, której celem jest ochrona pokoju i bezpieczeń-stwa jej członków;
b) traktat waszyngtoński (traktat północnoatlantycki) — do-kument międzynarodowy powołujący NATO, podpisanyw Waszyngtonie 04.04.1949r.;å zgodnie z artykułem V traktatu waszyngtońskiego,
atak na terytorium któregokolwiek z członków Sojuszjest atakiem na cały Sojusz — zatem, w ramach wspól-nej obrony, cały Pakt dokonuje kontrataku (pierwszyraz na artykuł ten powołały się Stany Zjednoczone poatakach z 11 września 2001r.);
c) siedzibą NATO jest Bruksela;d) zasada cywilnej kontroli nad armią — zasada, zgodnie
z którą najwyższym zwierzchnikiem armii jest cywil (a niewojskowy, np. generał):å w Polsce zwierzchnikiem Sił Zbrojnych jest Prezydent
RP,å w NATO decyzje o użyciu wojsk są podejmowane w dro-
dze konsensusu przez Radę Północnoatlantycką zło-żoną z szefów państw lub rządów członków Sojuszu;
e) członkowie NATO:
1949 1952 1955 1982 1999 2004 2009
BelgiaDania
FrancjaHolandiaIslandiaKanada
LuksemburgNorwegiaPortugalia
USAWielka
BrytaniaWłochy
GrecjaTurcja
Niemcy(RFN) Hiszpania
CzechyPolskaWęgry
BułgariaEstoniaLitwaŁotwa
RumuniaSłowacjaSłowenia
AlbaniaChorwacja
å w 1955r. do NATO przystąpiło państwo zachodnionie-mieckie (RFN) — terytorium byłej Niemieckiej Repu-
160
Integracja europejska.
bliki Demokratycznej (NRD) zostało włączone do NA-TO w momencie zjednoczenia Niemiec, czyli w 1990r;
å Polska ratyfikowała (zatwierdziła) traktat waszyng-toński w 1999r., dzięki czemu w tym samym rokustała się pierwszym członkiem NATO z byłego blokuwschodniego (razem z Czechami i Węgrami).
9. Rada Europy, czyli współpraca na polu kultury, ochro-ny praw człowieka i umacniania demokracji.a) Rada Europy — organizacja międzynarodowa powołana
05.05.1949r. traktatem londyńskim, która realizuje zada-nia związane głównie ze współpracą kulturalną, ochronąpraw człowieka i umacnianiem demokracji;
b) siedzibą Rady Europy jest Strasburg;c) Radę Europy tworzą wszystkie państwa europejskie z wy-
jątkiem Białorusi;d) Polska wstąpiła do Rady Europy 1991r.;e) Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności:å jej celem jest zagwarantowanie podstawowych praw i wol-
ności wszystkim Europejczykom,å jako konwencja jest dokumentem, którego ratyfikowa-
nie zobowiązuje państwa do stosowania się do jego zapi-sów i umożliwia egzekwowanie tego przez obywateli po-przez konieczność poddania się państwa orzecznictwuEuropejskiego Trybunału Praw Człowieka z sie-dzibą w Strasburgu,– konwencja — dokument międzynarodowy, którego
podpisanie jest równoznaczne z włączeniem go dokrajowego porządku prawnego,
å przyjęta w 1950r. przez państwa członkowskie RadyEuropy,
f) Rada Europy jest często mylona z organami Unii Euro-pejskiej: Radą i Radą Europejską — pamiętaj, że RadaEuropy jest odrębną od Unii organizacją międzynarodo-wą!
161
Integracja europejska.
Sprawdzian.
1. Wyjaśnij, na czym polegała zimna wojna. Wypisz strony kon-fliktu.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Napisz krótko, czego dotyczył tzw. plan Marshalla.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Które wydarzenie miało miejsce w Polsce 5 kwietnia 1989r.?a) odbyły się pierwsze częściowo demokratyczne (częściowo
wolne) wybory do Sejmu i wolne wybory do Senatub) Rada Państwa wprowadziła stan wojennyc) przedstawiciele władzy komunistycznej podpisali z przed-
stawicielami opozycji demokratycznej porozumienia Okrą-głego Stołu
d) Tadeusz Mazowiecki uzyskał od Sejmu kontraktowego wo-tum zaufania, stając się pierwszym niekomunistycznympremierem
4. Rozwiń poniższe skróty.a) EWWiS — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) EWG — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) ZSRR — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) KBWE — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) RWPG — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .f) WNP — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .g) OECD — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .h) NATO — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Uporządkuj chronologicznie wpisując w odpowiednie miejscacyfry 1–9 (zaczynając od najdawniejszych wydarzeń).
162
Integracja europejska.
L.P. WYDARZENIEpowstanie Unii Europejskiejwstąpienie Polski do NATOpowstanie Rady Europywstąpienie Rumunii do Unii Europejskiejpodpisanie traktatu z Lizbonypodpisanie traktatu paryskiegopowołanie do życia KBWEpowstanie EWGprzystąpienie Grecji do Wspólnot Europejskich
6. Zaznacz na mapie w różny sposób państwa, które przystąpiłydo Unii Europejskiej w 2004 roku i w 2007r. Wykonaj legendę.
7. Wymień państwa, które obecnie kandydują do Unii Europej-skiej.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
163
Integracja europejska.
8. Wymień 4 podstawowe wolności zapewnione na rynku we-wnętrznym Unii Europejskiejå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Połącz postacie z ich wybranymi dokonaniami wpisując w na-wias obok nazwiska odpowiednią cyfrę. Uwaga! Nie wszystkieopisy trzeba wykorzystać. Do jednej z osób nie pasuje żadenopis.a) Jose Manuel Barroso (. . .)b) Catherine Ashton (. . .)c) Jerzy Buzek (. . .)d) Paweł Samecki (. . .)e) Herman Van Rompuy (. . .)f) Danuta Hubner (. . .)g) Robert Schuman (. . .)h) Konrad Adenauer (. . .)å 1. były kanclerz RFN, nawiązał stosunki polityczne z sąsia-
dami po II wojnie światowej; jeden z założycieli pierwszychWspólnot Europejskich (EWWiS, EWG)
å 2. polityk laburzystów, wiceprzewodnicząca Komisji Euro-pejskiej kadencji 2009–2014 wybrana przez Radę Europej-ską — wysoki przedstawiciel Unii ds. zagranicznych i po-lityki bezpieczeństwa
å 3. były minister spraw zagranicznych Francji; 9 maja 1950roku ogłosił swój plan, którego realizacja doprowadziła dopowstania EWWiS
å 4. wysoki polityk francuski po II wojnie światowej, byłyszef Wysokiej Władzy EWWiS; w uznaniu za jego zasługiprzyznano mu tytuł Obywatela Europy
å 5. polski polityk, były premier za rządów AWS; przewod-niczący Parlamentu Europejskiego kadencji 2009–2014
å 6. drugi w historii polski członek Komisji Europejskiej,odpowiedzialny za politykę regionalną na terenie Unii Eu-
164
Integracja europejska.
ropejskiejå 7. były chadecki premier Belgii, obecny przewodniczący
Rady Europejskiejå 8. były lewicowy włoski premier, były przewodniczący Ko-
misji Europejskiejå 9. polska posłanka do Parlamentu Europejskiego, była wi-
ceprzewodnicząca Komisji Europejskiejå 10. były chadecki premier Portugalii, obecny przewodni-
czący Komisji Europejskiej10. Przyporządkuj każdemu z organów Unii Europejskiej jego
kompetencje, skład lub sposób funkcjonowania.KOMISJA EU-ROPEJSKA
PARLAMENTEUROPEJSKI
RADA EU-ROPEJSKA
RADA
a) składa się z 736 posłów wybieranych w wyborach bezpo-średnich
b) główny organ decyzyjny i prawodawczy w UEc) składa się z odpowiednich ministrów z każdego kraju (za-
leżnie od omawianej kwestii)d) składa się z szefów państw lub rządów i przewodniczącego
KEe) kontroluje działalność KE, posiada prawo do jej odwołaniaf) najwyższa instytucja polityczna UEg) składa się z 27 komisarzy, po jednym z każdego kraju
członkowskiegoh) główny organ wykonawczy i administracyjny UE
11. Każdej instytucji przyporządkuj miasto (lub miasta), w któ-rym znajduje się jej siedziba.a) Rada — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Parlament Europejski — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) Komisja Europejska — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) Trybunał Sprawiedliwości UE — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. Zapoznaj się z poniższym tekstem, a następnie odpowiedz napytania.
165
Integracja europejska.
Rzońca: bez specjalnych zmian euro w Polsce od 1 stycznia2012, 2008-09-11- Bez zmian w procedurach przystępowania do strefy euro, Polska bę-dzie mogła wprowadzić wspólną walutę najszybciej 1 stycznia 2012 roku— uważa wiceprezes Fundacji FOR dr Andrzej Rzońca.Według niego stan finansów publicznych „jest przyzwoity, ale tylko dla-tego, że mamy wciąż jeszcze dobrą koniunkturę”. Jego zdaniem w ostat-nich latach nie wprowadzono reform, które na stałe poprawiałyby sytu-ację budżetu.„Jeżeli dojdzie do spowolnienia wzrostu gospodarczego, to będziemymieć powtórkę z 2001 r. Wtedy też wydawało się, że mamy doskonałąsytuację, deficyt sektora finansów publicznych wynosił ok. 2 proc. PKB.W kolejnym roku deficyt eksplodował” — przypomniał Rzońca. Dodał,że było to spowodowane z jednej strony spowolnieniem wzrostu gospo-darczego, a z drugiej — rozdawnictwem polityków w roku wyborczym.(. . .) Według niego, moglibyśmy wejść do strefy euro od 1 stycznia 2012roku.„Z technicznego punktu widzenia byłaby to data najbliższa możliwa,bez zmian w dotychczasowych procedurach” — uważa Rzońca. Jegozdaniem nie ma przeszkód, by od stycznia 2009 r. przystąpić do syste-mu do ERM2, w którym pozostawalibyśmy przez dwa lata. W połowie2011 r. Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny oceniliby naile spełniliśmy kryteria przystąpienia do euro. Jeżeli ta ocena byłabypozytywna, to moglibyśmy wprowadzić wspólną walutę.(. . .)Przed zmianą lokalnej waluty na euro każdy kraj musi spełnić tzw.kryteria z Maastricht. Moment wejścia do strefy euro poprzedza uczest-nictwo w mechanizmie ERM2, gdy przez dwa lata dana waluta jest jużzwiązana z euro, a jej kurs może się wahać w stosunku do euro tylkoo plus/minus 15proc.
źródło: Gazeta.pl
a) Ile lat trwa uczestnictwo w mechanizmie ERM2?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b) w którym roku deficyt polskiego sektora finansów publicz-nych wynosił około 2% PKB?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) Co p. Rzońca chciał przekazać mówiąc o „rozdawnictwiepolityków w roku wyborczym”?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) Podaj cztery kryteria z Maastricht.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
166
Integracja europejska.
å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) Czy Europejski Bank Centralny jest odpowiedzialny za
emisję euro?å TAKå NIE
f) Co nazywamy wzrostem gospodarczym?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
g) z poniżej wymienionych państw podkreśl te, które nie znaj-dują się w strefie euro.Hiszpania, Niemcy, Dania, Francja, Bułgaria, Malta, Sło-wacja, Cypr, Irlandia, Szwecja, Czechy, Finlandia, Wło-chy, Węgry, Austria, Słowenia, Grecja, Portugalia, WielkaBrytania
h) Od którego roku euro znajduje się w obiegu gotówkowym(od kiedy można płacić za zakupy na targowisku w euro)?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13. Podaj dwa przykłady uprawnień wynikających z posiadaniaobywatelstwa Unii Europejskiej.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14. Czego dotyczy układ z Schengen? Czy Polska jest jego człon-kiem? Jeśli tak, to od którego roku?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
167
Gospodarka wolnorynkowa.
1. Dlaczego nie można mieć wszystkiego?a) ekonomia:
å inaczej gospodarka lubå nauka o racjonalnym gospodarowaniu, o prawach rzą-
dzących gospodarką;b) gospodarka — dziedzina życia zbiorowego, w której na-
stępuje produkcja dóbr i usług, ich podział oraz wyko-rzystanie;
c) piramida potrzeb wg Abrahama Maslowa:
wiedzy
samorealizacji
szacunku i uznania
przynależności i miłości
bezpieczeństwa
fizjologiczne
d) rzadkość dóbr — zjawisko polegające na tym, że po-trzeby ludzkie są nieograniczone, a możliwości ich zaspo-kojenia są ograniczone — stwarza to konieczność takiegogospodarowania, by z posiadanych zasobów wytworzyć jaknajwięcej jak najpotrzebniejszych rzeczy;
e) koszt alternatywny (koszt straconych szans) — war-tość najlepszej spośród odrzuconych możliwości, np. kosz-tem alternatywnym startowania w Konkursie Wiedzy Oby-watelskiej i Ekonomicznej może być utrata szansy na wy-graną w Wojewódzkim Konkursie Matematycznym;
169
Gospodarka wolnorynkowa.
f) czynniki wytwórcze:
CZYNNIKI WYTWÓRCZEto, co jest potrzebne do
wytworzenia dóbr i usług
ZASOBY NA-TURALNE
wszystko, co jest na-turalnym składnikiemterenów branych poduwagę w inwestycji
ziemia (tereny inwe-stycyjne, uprawy) i jejstan, bogactwa mi-neralne, lasy, wody,warunki klimatyczne
ZASOBYLUDZKIE
wszystko, comoże zaofero-wać potencjalnypracownikpraca, wy-kształceniepracowników,stan zdrowia,motywacja itp.
ZASOBY KAPI-TAŁOWE (kapitał)
wszystko, co zostało jużwybudowane, stworzonelub środki potrzebne nainwestycje
zasoby pieniężne, budynki,maszyny, porty, drogi i ichstan
mówi się równieżo technologii, in-formacji, przed-siębiorczości
2. Różne rodzaje własności i różne systemy gospodar-cze.
WŁASNOŚĆ
PUBLICZNA
PAŃSTWOWA KOMUNALNA
SPÓŁDZIELCZAczłonkowie spółdziel-ni nie mogą swo-bodnie przekazywaćswoich udziałów, ichwpływ na decyzjenie jest uzależnionyod wysokości wkładu
PRYWATNA
jednoosobowaspółki
a) właściciel może dysponować własnością:å sprzedać ją lub podarować (darowizna),å czerpać zyski z jej posiadania (wynająć ją, wydzierża-
wić, produkować coś przy jej pomocy);b) pozbawienie prawa własności (wywłaszczenie) w Pol-
sce jest dopuszczalne tylko w przypadku ważnego interesuzbiorowego i za odpowiednim odszkodowaniem;
c) prywatyzacja — przekazanie majątku państwowego wła-ścicielom prywatnym poprzez:
170
Gospodarka wolnorynkowa.
å sprzedaż przedsiębiorstwa nowemu właścicielowi (inwe-storowi),
å sprzedaż akcji pracownikom i zarządowi,å powszechne świadectwa (kupony) udziałowe — prze-
kazanie niewielkich części własności całemu społeczeń-stwu,
å reprywatyzację, czyli zwrot dawnym właścicielom;d) własność znacjonalizowana — będąca w posiadaniu pań-
stwa;e) różne rodzaje systemów gospodarczych:
SYSTEM GOSPODARCZYzasady uczestnictwa w gospodarce
gospodarkatradycyjna
· prymitywna tech-nologia, przeka-zywana w drodzetradycji i obyczaju· podział dóbr zewzględu na miejscew sztywnej struktu-rze społecznej
gospodarka centralnie sterowana(nakazowa, centralnie planowana)
· zasoby naturalne i kapitałowe są własnościąpaństwa· władza centralna podejmuje wszystkie (rów-nież szczegółowe) decyzje ekonomiczne (np.ustala ceny)· jakość wyrobów często jest niska, bo wytwór-cy nie muszą się starać o rynek zbytu· często występuje reglamentacja towarów(ograniczanie dostępu do nich)· częste niedobory towarów powodują, że lu-dzie stosują korupcję w celu ich nabycia
GOSPODARKA RYNKOWA
WŁASNOŚĆPRYWATNAwłaścicielamiwiększości środ-ków produkcji sąosoby prywatnei ich organizacje(np. spółki)
WOLNA KON-KURENCJA
decyzje dotycząceprodukcji, kupna,sprzedaży podejmująsami zainteresowani(istnieje swobodazawierania umów)
DĄŻENIEDO ZYSKU
właściciele przedsiębiorstwdążą do osiągnięcia jaknajwiększego zysku (zyskosiągany jest przez zwięk-szenie obrotów i marży zy-sku, czyli różnicy pomiędzykosztami produkcji a przy-chodami przedsiębiorstwa)
171
Gospodarka wolnorynkowa.
3. Niewidzialna ręka rynku, czyli co steruje rynkiem.RYNEK
wszystkie transakcje kupna i sprzedaży; jego wielkośćmierzy się wartością sprzedawanych na nim dóbr i usług
RYNEK DÓBR I USŁUGKONSUMPCYJNYCH
RYNEK CZYNNI-KÓW PRODUKCJI
RYNEKPRACY
RYNEK ZIEMII SUROWCÓW
RYNEKKAPITAŁOWY
giełda — centralna in-stytucja rynku kapita-łowego; miejsce dokony-wania transakcji
rynek kapitałowy to taka częśćrynku finansowego na której do-konuje się transakcji służącychzdobyciu kapitału na inwestycje(dotyczy zatem transakcji na np.akcjach, obligacjach); inne częścirynku finansowego to np. rynekwalutowy, rynek pieniężny
a) popyt — ilość dóbr i usług, jaką kupujący jest w stanienabyć (a więc jego wielkość zależy od cen, dochodów ku-pującego, potrzeb kupujących itp.);å krzywa popytu — zalezność między wielkością popy-
tu (wyrażoną w jednostkach ilości, masy, objętości, po-wierzchni itp., np. 10 opakowań batonów, 1kg dżemu, 5lsoku, 10m2 zasłon itp.) a ceną jednej jednostki danegodobra przy innych czynnikach wpływających na popytbez zmian (np. dla danej krzywej popytu dochody ku-pujących nie mogą ulec zmianie — gdyby się tak stało,krzywa popytu przesunęłaby się):
wielkość popytu
cena
172
Gospodarka wolnorynkowa.
b) podaż — ilość dóbr i usług wyprodukowanych i sprzeda-wanych po określonej cenie;å krzywa podaży — zależność między wielkością poda-
ży (wyrażoną w jednostkach ilości, masy, objętości, po-wierzchni itp., np. 10 opakowań batonów, 1kg dżemu,5l soku, 10m2 zasłon itp.) a ceną jednej jednostki dane-go dobra przy innych czynnikach wpływających na po-daż bez zmian (np. dla danej krzywej podaży nie mogązmienić się koszty wytwarzania produktu):
wielkość podaży
cena
c) prawo popytu i podaży = gra rynkowa popytu i po-daży = niewidzialna ręka rynku (opisane przez Ada-ma Smitha) — mechanizm kształtowania cen i określaniailości towaru potrzebnej na rynku (mechanizm regulującygospodarkę rynkową):å jeżeli cena rośnie: podaż rośnie — popyt maleje,å jeżeli cena spada: podaż maleje — popyt rośnie,
niedobór
nadwyżka
wielkość popytu,
wielkość podaży
cena
punkt równowagi rynkowej
ilość równowagi
cena równowagi
173
Gospodarka wolnorynkowa.
å cena równowagi rynkowej — cena, przy której wiel-kość podaży równoważy wielkość popytu, czyli wszyst-kie dobra i usługi znajdują nabywcę oraz dla każdegonabywcy zainteresowanego kupnem po danej cenie to-war jest dostępny,– jeżeli cena spadnie poniżej ceny równowagi rynko-
wej, konsumenci masowo będą kupowali dane dobrodoprowadzając do wzrostu ceny,
– jeżeli cena wzrośnie powyżej ceny równowagi, kon-sumenci nie wykupią wszystkich wyprodukowanychtowarów doprowadzając do obniżenia ich ceny,
– mechanizm ten działa cały czas (producenci „spraw-dzają konsumentów” czy nie są oni w stanie więcejzapłacić) tworząc stan równowagi dynamicznej (nie-wielkie, ale częste wachania wokół ceny równowagi);
å popyt elastyczny występuje wtedy, gdy konsumenciszybko i wyraźnie reagują na zmiany cen;
å popyt faktyczny — rzeczywista ilość produkowanychtowarów po określonej cenie;
å popyt potencjalny — zapotrzebowanie, jakie istniejena dane dobro lub usługę, ale nie może zostać zreali-zowane ze względu na brak dobra lub usługi lub brakpieniędzy na nie;
d) monopol — sytuacja, w której firma jako jedyna produ-kuje jakieś dobro lub usługę (firma, która zmonopolizowałarynek);
e) oligopol — sytuacja, w której na rynku działa jedynie kilkafirm wytwarzających dany towar, konkurujących ze sobąi niedopuszczających do pojawienia się na rynku nowegogracza; np. jeszcze kilka lat temu operatorzy komórkowistanowili w Polsce oligopol;
f) konkurencja monopolistyczna — sytuacja, w której istniejewiele firm produkujących w gruncie rzeczy ten sam towar(np. odtwarzacz mp3), ale firmy te starają się wyodrębnićswój towar na tle innych marek (np. iPod).
174
Gospodarka wolnorynkowa.
4. Pieniądze wymyślili Fenicjanie. . .a) pieniądz — każda rzecz, którą dana społeczność akcep-
tuje jako zapłatę za zakupione dobra lub usługi;å współczesne rodzaje pieniądza:
– pełnowartościowy (kruszcowy),– papierowy (banknoty) i metalowy (monety),– bezgotówkowy (czeki),– „plastikowy”, czyli karty płatnicze (kredytowe i de-
betowe);å funkcje pieniądza:
– wyrażanie wartości dóbr i usług,– służenie jako powszechnie akceptowany środek płat-
niczy,– określanie wielkości płatności odroczonych, które mo-
gą być dokonane w czasie późniejszym (pożyczki,kredyty itp.),
– umożliwia przechowywanie zasobów;b) barter — bezpośrednia wymiana handlowa: towar za to-
war;c) inflacja — spadek wartości pieniądza wynikający ze wzro-
stu cen; uważa się, że niska inflacja (poniżej 2% w skaliroku) jest korzystna dla gospodarki; przyczyny inflacji:å popyt przewyższa podaż (spójrz na wykres prawa po-
pytu i podaży) — mówimy wtedy o inflacji popytowej,å wzrost cen surowców, a w związku z tym wzrost kosztów
wytworzenia danego dobra lub usługi — mówimy wtedyo inflacji kosztowej,
å wzrost płac bez wzrostu wydajności pracy (co jest ro-dzajem wzrostu cen surowców — praca to jeden z czyn-ników wytwórczych, czyli surowców),
å zwiększenie ilości pieniądza na rynku (niskie stopy pro-centowe zachęcają do brania kredytów: konsumenci czę-sto „przejadają” pożyczone pieniądze; lecz firmy majądzięki kredytom środki na inwestycje) — są to przyczy-ny inflacji popytowej;
175
Gospodarka wolnorynkowa.
d) roczna stopa inflacji — procentowy wzrost cen detalicz-nych (czyli tych, po których konsumenci nabywają pro-dukt) podstawowych towarów w ciągu roku;
e) hiperinflacja — wzrost cen powyżej 100% w skali roku,obecna w Polsce na początku lat ’90 XX wieku;
f) deflacja — spadek cen, wynikający najczęściej z nadmier-nej podaży, zwiastuje nadejście recesji, czyli zahamowaniarozwoju i osłabienia gospodarki.
5. Obieg okrężny dóbr i usług w gospodarce.a) podmioty gospodarcze — wszystkie osoby (fizyczne lub
prawne) biorące udział w grze rynkowej; najważniejsze z nichto:å gospodarstwa domowe i zbiorowe (np. domy dziecka,
zakłady opiekuńcze):– zaspokajanie potrzeb członków (konsumpcja pro-
duktów),å przedsiębiorstwa:
– produkcja dóbr i usług,– osiąganie zysku,
å państwo i jego organy:– wytwarzanie dóbr i usług publicznych (takich,
za które odbiorca nie płaci wcale lub pokrywa tylkoczęść kosztów ich wytworzenia, mimo że przyczynia-ją się one do polepszenia jego pozycji),
– regulowanie gospodarki,– redystrybucja dochodu narodowego (powtór-
ne dzielenie środków zebranych z podatków w celuzmniejszenia nierówności społecznych);
b) obieg okrężny dóbr, usług i płatności w gospodarce rynko-wej (schemat przedrukowany z podręcznika pod redakcjąAlicji Pacewicz i Tomasza Merty Kształcenie Obywatelskiew Szkole Samorządowej część II, wyd. Centrum EdukacjiObywatelskiej Warszawa 2008):
176
Gospodarka wolnorynkowa.
PAŃSTWO
GOSPO-
DARSTWA
DOMOWE
PRZEDSIĘ-
BIORSTWA
dostarczadobra
i usługi publiczne
płacąpodatki
płaci za towaryi usługi
dostarczajądóbr i usług
dostarczają
prac
ępłaci
pen
sje,
zasi
łki,
emer
ytur
ypłacą
pod
atki
dostarcza
dobr
ai
usłu
gipu
blic
zne
dostarczają
zasoby i pracę
płacą
wynagrodzenia
płacą
zatow
aryi usłu
gi
dostarczają
towaryi usłu
gi
6. Szczególna rola państwa w gospodarce.a) ingerencja państwa w gospodarkę:
å system prawny określa zasady gospodarowania– państwo chroni własność,– państwo chroni prawa pracowników (np. przepisy BHP),– państwo broni praw konsumentów (np. UOKiK —
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów),– państwo chroni konkurencję i zapobiega powstawa-
niu monopoli,– państwo wprowadza koncesje (specjalne zezwole-
nia na sprzedaż lub produkcję) na niektóre towary(np. alkohol, prowadzenie banków, firm ubezpiecze-niowych),
– państwo wprowadza normy jakościowe towarów i kon-
177
Gospodarka wolnorynkowa.
troluje ich przestrzeganie;å utrzymywanie i prowadzenie instytucji publicznych (są-
dy, policja, wojsko itp.),å dostarczanie dóbr i usług publicznych (np. edukacja),å prowadzenie polityki społecznej (pomoc społeczna),å organizowanie systemu powszechnych, obowiązkowych
ubezpieczeń społecznych (składki płacone przez pra-cownika, z których wypłacane są renty, emerytury itp.)
b) cele polityki gospodarczej:å pełne, produktywne wykorzystanie zasobów (siły robo-
czej, kapitału, ziemi)å stabilny wzrost gospodarczy,å niska inflacja,å sprawiedliwy podział dochodów, zmniejszający nierów-
ności społeczne,å stabilny kurs walutowy;å równowaga w wymianie międzynarodowej (wtedy, gdy
wartość eksportu — towarów wywożonych — jest równawartości importu — towarów przywożonych);
c) podatki — obowiązkowe daniny pieniężne pobierane przezpaństwo w celu umożliwienia jego funkcjonowania; dzieli-my je na:å bezpośrednie:
– PIT (ang. Personal Income Tax ) — podatek docho-dowy od osób fizycznych — podatek płacony przezosoby fizyczne od uzyskanego przez nich dochodu,obecnie w Polsce jest to podatek progresywny,którego progi podatkowe (procentowe wysokościpodatku) wynoszą 18% i 32%;
– CIT (ang. Corporate Income Tax ) — podatek do-chodowy od osób prawnych — podatek płacony przezfirmy od uzyskanego przez nie dochodu, obecnie w Pol-sce jest to podatek liniowy wynoszący 19%;
å pośrednie:– VAT (ang. Value Added Tax ) — podatek od war-
178
Gospodarka wolnorynkowa.
tości dodanej — uwzględniony w cenach towarówi pobierany od podmiotów, które sprzedają dany to-war z zyskiem (podatek jest pobierany tylko od zy-sku między jego aktualną ceną, a ceną jego zakupu— dzięki temu jeden towar jest opodatkowany tylkoraz);
– cło — podatek pobierany od wwożenia na teren kra-ju towarów zza granicy, czyli do importu (i czasamirównież od wywozu towarów za granicę, czyli od eks-portu); w Unii Europejskiej cła są pobierane wedługwspólnej dla całej Unii taryfy celnej i w całości zasi-lają budżet Unii Europejskiej, a nie budżety krajowe;
– akcyza — podatek od dóbr luksusowych (np. akcyzana papierosy, akcyza na alkohol).
7. Konsument rządzi.a) koszyk konsumpcji — zestaw dóbr i usług potrzebnych lub
pożądanych przez człowieka, biorący pod uwagę ceny pro-duktów i dochody;
b) konsument — osoba kupująca jakieś dobro lub usługęw celu zaspokojenia swoich potrzeb;
c) Mówimy o rynku konsumenta, ponieważ to on, a nieproducent, decyduje o tym, co i za ile kupi. To podej-mowane przez niego decyzje decydują o istnieniu jakiejśfabryki. Przykładem rynku producenta były kraje realne-go socjalizmu, w których produkt zawsze znajdował zbyt,bez względu na jakość, cenę i moment pojawienia się. Poprostu niczego innego nie było.
d) kupując nawet najmniejsze dobro zawieramy ze sprzedaw-cą umowę — najczęściej nie ma ona formy pisemnej, niezmienia to jednak faktu, że umowa ta istnieje:å zgodnie z tą umową oferowany towar:
– musi nadawać się do celu, do jakiego zwykle jest uży-wany (np. chleb musi nadawać się do jedzenia),
– może mieć niedoskonałości typowe dla tego rodzajuproduktów (np. skórka bochenka chleba może być
179
Gospodarka wolnorynkowa.
popękana);å jeżeli towar jest niezgodny z umową (np. chleb pokryty
jest pleśnią), nabywca (konsument) ma prawo do re-klamacji, która może wyglądać następująco:– towar jest nieodpłatnie naprawiany,– towar jest wymieniany na nowy,– cena towaru jest obniżana,– gdy wymiana i naprawa są niemożliwe, następuje
zwrot pieniędzy;å za niezgodność towaru z umową sprzedawca odpowiada
w ciągu 2 lat!å inne obowiązki sprzedawcy:
– oprócz ceny jednostkowej powinna być podana cenapełnej jednostki miary (np. puszka soku kosztuje 3zł,a 1l tego samego soku kosztuje 7zł),
– w sklepie powinny być warunki do sprawdzenia ja-kości towaru (np. można sprawdzić czy żarówka niejest spalona),
– wraz z zakupionym towarem sprzedawca musi prze-kazać nabywcy wszystkie elementy wyposażenia i in-strukcję obsługi w języku polskim;
e) gwarancja — dobrowolne oświadczenie gwaranta zobowią-zujące go do bezpłatnych napraw bądź wymiany w ciąguokreślonego okresu, na podstawie którego konsument możedochodzić swoich praw;
f) konsument może zwrócić się o pomoc do pozarządowej Fe-deracji Konsumentów, Urzędu Ochrony Konkurencji i Kon-sumentów (UOKiK) bądź powiatowych rzeczników ochro-ny praw konsumenta.
8. ABC przedsiębiorstwa.a) przedsiębiorstwo — wyodrębniony podmiot powołany w ce-
lu prowadzenia działalności gospodarczej;b) działalność gospodarcza — zarobkowa działalność wytwór-
cza, handlowa, budowlana, usługowa, wydobywcza, wyko-nywana w sposób ciągły i zorganizowany; mogą ją wyko-
180
Gospodarka wolnorynkowa.
nywać:å przedsiębiorstwa,å spółdzielnie (dobrowolne zrzeszenia produkcyjne dzia-
łające w interesie członków),å osoby fizyczne,å stowarzyszenia,å fundacje;
c) rodzaje spółek:
SPÓŁKI
KAPITAŁOWE — wspólnoty kapitału
OSOBOWE — zrzeszenia osób
spółka akcyjnaå kapitał zakładowy
min 100.000złå sporządza statutå rejestrowana
w sądzieå kapitał dzieli się na
anonimowe akcjeo równej wartości
å może wypłacaćdywidendę swoimakcjonariuszom
spółka z ograniczo-ną odpowiedzialnością
å wspólnicy muszą wnieść kapitałzakładowy (min 5.000zł)
å wspólnicy muszą zawrzeć umowęw formie aktu notarialnego
å ma osobowość prawną (możezawierać umowy i przyjmować nasiebie zobowiązania)
å kapitał dzieli się na imienne udziałyå za zobowiązania spółki (długi)
udziałowcy odpowiadają finansowonie więcej niż do wysokościwniesionego przez nich wkładu
spółka komandytowa
co najmniej jeden wspólnik
odpowiada za zobowiązania
spółki całym swoim mająt-
kiem, a odpowiedzialność
co najmniej jednego jest
ograniczonaspółka partnerska
spółka powołana
w celu wykonywa-
nia wolnego zawo-
du, np. adwokata,
księgowego spółkajawna/cywilna
każdy wspólnik
odpowiada za
zobowiązania
spółki całym
swoim mająt-
kiem
muszą być wpisane
do KRS (Krajowego
Rejestru Sądowego)
powoływane w celu
prowadzenia działal-
ności gospodarczej
d) korporacja — gigantyczna spółka akcyjna, której kapitałwart jest zwykle setki milionów euro;
181
Gospodarka wolnorynkowa.
e) koncern — powiązane ze sobą i należące do jednego wła-ściciela odrębne podmioty;
f) holding — grupa firm z jednej branży, należąca do wielkiejspółki akcyjnej lub grupy finansowej;
g) marketing — wszelkie działania podejmowane przez firmęw celu sprzedaży produktu/usługi:å przeprowadzanie badań rynku,å ustalenie ceny,å ustalenie sposobu dystrybucji towaru/usługi,å promocja produktu/usługi:
– reklama,– akcje promocji sprzedaży (np. rozdawanie darmo-
wych próbek produktu),– programy lojalnościowe (np. karty stałego klienta),– sponsoring,– public relations (PR).
h) aktywa i pasywa:
=AKTYWA
PASYWA
BILANS PRZED-
SIĘBIORSTWA
środki, które nie biorą bezpośredniego udziału
w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, ale to z nich
finansowane jest jego działanie (np. kapitał, za
który wybudowano pomieszczenia produkcyjne)
np. maszyny, budynki, środki transportu
składniki majątku, które wy-
korzystywane są przed długi
czas i zużywają się stopniowo
TRWAŁY
np. surowce, materiały
składniki majątku, któ-
re zużywają się szybko
OBROTOWY
MAJĄTEK PRZEDSIĘBIORSTWA
182
Gospodarka wolnorynkowa.
9. Jak zakłada się firmę?Pomysł na działalność, rozpozna-nie rynku, stworzenie biznesplanu
Rejestracja działalności gospo-darczej w urzędzie gminy (pro-cedura „jednego okienka”) —przedsiębiorca składa wszyst-kie dokumenty z danymi poczym urząd gminy wykonujenastępujące czynności:å wpisanie do ewidencji
działalności gospodarczejurzędu gminy
å zgłoszenie działalności dourzędu statystycznego,który przydziela numerREGON
å zgłoszenie do urzęduskarbowego, któryprzydziela NIP
å zgłoszenie działalności dooddziału ZUS
Rejestracja spółki w są-dzie, który dokonuje
wpisu do Krajowego Re-jestru Sądowego (KRS)
Uzyskanie numeru REGONw urzędzie statystycznym
Uzyskanie numeru identy-fikacji podatkowej (NIP)w urzędzie skarbowym
Zgłoszenie działalnoścido Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych (ZUS)
Wyrobienie pieczątki, założenie firmowe-go konta w banku, oznaczenie siedziby
Rozpoczęcie działalności
10. Jak zatrudnia się pracowników?a) akord — system pracy, w którym wynagrodzenie zależy od
faktycznie wykonanej pracy;b) umowa o pracę — daje gwarancję stałego zatrudnienia i za-
pewnia najwięcej uprawnień:å prawo do płatnego urlopu wypoczynkowego,å ubezpieczenia emerytalne, rentowe, zdrowotne,å prawo do zasiłku i urlopu wychowawczego,å prawo do odprawy w przypadku wypowiedzenia umowy
183
Gospodarka wolnorynkowa.
przez pracodawcę;c) umowa zlecenie — zobowiązuje do wykonywania określonej
czynności przez określony czas:å brak gwarancji urlopu i stałego zatrudnienia;
d) umowa o dzieło — umowa na wykonanie pojedynczej rze-czy;
e) prawa pracowników reguluje kodeks pracy.11. Bezrobocie.
RODZAJE BEZROBOCIA
KONIUNKTU-RALNE
STRUKTU-RALNE
FRYKCYJNE
takie, któregoprzyczyną jestbrak kwalifika-cji pożądanychna rynku pracy
takie, któregoprzyczyną jestzmniejszenie po-daży i popytuna rynku, a więcupadek istnieją-cych na nim firm
bezrobocie frykcyjnedotyczy osób, które sa-me zwalniają się z pra-cy i szukają nowej oraztych, którzy pracująjedynie sezonowo i copewien okres są czaso-wo zatrudniani
12. Instytucje rynku kapitałowego: banki i giełda.a) bank centralny (w Polsce Narodowy Bank Polski, NBP):
å jest bankiem dla innych banków — udziela im kredy-tów,
å ustala wysokość stopy rezerw obowiązkowych bankówdziałających w danym kraju,
å kontroluje ilość pieniądza na rynku,å kontroluje rezerwy monetarne państwa,å emituje pieniądz gotówkowy (banknoty i bilon),å prowadzi operacje finansowe państwa,å stabilizuje rynki finansowe, w tym rynek walutowy,å ustala wysokość stóp procentowych;
b) banki komercyjne:å prowadzą rachunki bankowe klientom,å gromadzą oszczędności klientów,å przechowują wartościowe przedmioty, np. złoto,
184
Gospodarka wolnorynkowa.
å udzielają kredytów:– konsumpcyjnych — bez konkretnego przeznaczenia,
zabezpieczeniem może być np. żyrant (ale nie musibyć zabezpieczenia bezpośredniego, bankowi mogąwystarczyć dochody kredytobiorcy),
– hipotecznych — zazwyczaj na zakup bądź remontnieruchomości, pod zastaw nieruchomości,
– lombardowych — do 1 roku pod zastaw ruchomości(np. złotego zegarka),
– gospodarczych — dla przedsiębiorstw,å organizują obrót bezgotówkowy (np. przelewy, płatno-
ści kartami kredytowymi i debetowymi);c) GPW — Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie:
å hossa — okres wzrostu wartości akcji,å bessa — okres spadku wartości akcji.
13. Kondycja gospodarki i plan Balcerowicza.a) PKB — produkt krajowy brutto:
PKB =
krańcowa wartośćwszystkich dóbri usług wytworzonychw całej gospodarce(wartość globalna)
−
zużycie pośrednie,czyli wartość dóbri usług zużytych dowytworzenia produk-tu końcowego
b) PKB per capita — PKB na jednego mieszkańca;c) wybrane wskaźniki rozwoju gospodarczego:
å wysokość PKB,å wzrost gospodarczy — najczęściej mierzy się go jako
stosunek zmiany wartości PKB w określonym czasie(najczęściej jednego roku) do wartości PKB na począt-ku okresu, dla którego sprawdza się wzrost gospodarczy,
å stopa bezrobocia — stosunek procentowy ilości bezro-botnych do ilości osób zdolnych do pracy,
å HDI (Human Development Index ) opracowany przezONZ miernik poziomu jakości życia: w tym celu łączyze sobą dane o poziomie PKB per capita, średniej dłu-gości życia oraz poziomie wykształcenia/umiejętności
185
Gospodarka wolnorynkowa.
czytania;d) cykliczność koniunktury — cecha gospodarki wolno-
rynkowej polegająca na tym, że po okresach dobrej ko-niunktury (wzrostu gospodarczego) następują okresy re-cesji (spadku wartości dóbr wytwarzanych w gospodarcew stosunku do lat wcześniejszych, tzw. „ujemnego wzro-stu” gospodarczego);
e) plan Balcerowicza — pakiet ustaw gospodarczych przy-gotowany i wprowadzony przez zespół pod kierunkiem Lesz-ka Balcerowicza (wicepremiera i ministra finansów w rzą-dzie Tadeusza Mazowieckiego) w celu transformacji eko-nomicznej Polski po 1989r.;
f) postulaty planu Balcerowicza:å przywrócenie równowagi gospodarki, w tym ogranicze-
nie inflacji,å prywatyzacja,å wprowadzenie mechanizmów rynkowych,å reforma systemu podatkowego,å ustabilizowanie kursu walutowego.
14. Handel międzynarodowy.a) eksport i import, czyli kierunek przepływu towarów:
EKSPORT
IMPORT
b) ograniczenia w handlu międzynarodowym:å cła — opłata pobierana przez państwo od przywozu
i wywozu towarów przez jego granice,å kontyngenty — ograniczenia ilościowe określające mak-
symalną wielkość importuå pozwolenia na import,å subsydia — dofinansowanie do eksportu rodzimych pro-
duktów,å embargo — zakaz wywozu lub przywozu pewnych to-
warów;
186
Gospodarka wolnorynkowa.
c) bilans handlowy = eksport − import.15. Szara strefa i korupcja.
KORUPCJAnadużywanie urzędu publiczne-go lub pozycji zawodowej w celuosiągnięcia prywatnych korzyści
å niesprawny system prawnyå niesprawna administracjaå możliwość szybszego
i tańszego załatwienia sprawyå bieda, niskie zarobki,
bezrobocieå nierówność społecznaå niedostatek dóbr
w społeczeństwieå chęć uniknięcia kary
å precyzyjne określeniekompetencji urzędników
å zaostrzenie kar zaprzestępstwa o charakterzekorupcyjnym
å liczniejsze kontrole oraz innedziałania prowadzące dowykrycia zjawiska
å oświadczenia majątkowe,rejestr korzyści
å nacisk na edukacjęantykorupcyjną (w tymkampanie społeczne)
Transparency International — międzynarodowa organizacja po-dejmująca działania przeciwko zjawisku korupcji i za przejrzystościąw życiu publicznym („koalicja przeciwko korupcji”); słowo transpa-rentność oznacza przejrzystość
å zagrożenie dla rozwojudemokracji
å negatywny wpływ na rozwójgospodarczy
å obniżanie dochodów państwa— szkodliwość dla finansówpublicznych
å nierówna, nieuczciwakonkurencja
å odstraszanie zagranicznychinwestorów
å ograniczenie realizacji celówspołecznych
å ułatwienie funkcjonowaniagrupom przestępczym
å osłabianie zaufania obywatelido instytucji i polityków
å łapówkarstwo — wręczanie,branie lub żądanie korzyścimajątkowej lub osobistej
å nepotyzm — nadużywaniezajmowanego stanowiskapoprzez faworyzowaniekrewnych
å defraudacja —przywłaszczenie czyjejśwłasności, która zostałapowierzona sprawcy naokreślony czas
å płatna protekcja — przyjęciekorzyści materialnej w zamianza pośrednictwo z załatwieniusprawy
prowadzi to do
tak możnajej zapobiec
takie sąjej formy
ma to nastę-pujące skutki
187
Gospodarka wolnorynkowa.
a) szara strefa (drugi obieg) — zjawisko określające pro-wadzenie działalności gospodarczej z pominięciem obowią-zujących przepisów, np. niepłacenie podatków, ubezpie-czeń społecznych, a także tantiem (procenta od kwoty uzy-skanej ze sprzedaży dla twórcy dzieła, np. płyty, książki);
b) rodzaje szarej strefy:å praca bez rejestracji („praca na czarno” bądź praca do-
rywcza),å działania sprzeczne z prawem podejmowane przez legal-
nie funkcjonujące firmy, np. zaniżanie dochodów firmy,fałszowanie dokumentacji,
å nielegalna działalność, np. przemyt;c) przykładem szarej strefy jest kopiowanie oprogramowania
komputerowego, przegrywanie płyt i sprzedaż nieoryginal-nych nośników muzyki — wiąże się to też z naruszeniempraw autorskich, za co przewidziana jest odpowiedzialnośćkarna.
188
Gospodarka wolnorynkowa.
Sprawdzian.
1. Uzupełnij poniższą tabelę.Co to jest? Przykład
zasoby ludzkie
zasoby natu-ralne
zasoby kapita-łowe
2. Na czym polega rzadkość dóbr? Podaj przykład tego zjawiska.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Uzupełnij schemat dotyczący rodzajów własności.WŁASNOŚĆ
KOMUNALNA
jednoosobowa
4. Zdefiniuj podane pojęcia.a) wywłaszczenie — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
189
Gospodarka wolnorynkowa.
b) prywatyzacja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
c) koncesja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
d) płatna protekcja — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Podaj trzy cechy gospodarki rynkowej.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Wyjaśnij pojęcie „niewidzialna ręka rynku”. Kto jest jego au-torem?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Dokończ zdanie: „Jeżeli cena rośnie, to. . .”:a) popyt rośnie, a podaż maleje.b) popyt i podaż rosną.c) popyt i podaż maleją.d) popyt maleje, a podaż rośnie.
8. Podaj cztery przykłady podmiotów gospodarczych.å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .å . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Uzupełnij schemat wpisując słowa „import” oraz „eksport”.
190
Gospodarka wolnorynkowa.
10. Rozwiń skróty:a) UOKiK — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) NBP — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .c) PKB — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .d) GPW — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .e) KRS — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .f) S.C. — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .g) PR — . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Co nazywamy inflacją? Jaka wysokości inflacji uważana jestza korzystną dla gospodarki?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. Podaj trzy rodzaje bezrobocia i podaj przyczynę każdegoz nich.
RODZAJE BEZROBOCIA
13. Wpisz nazwy definiowanych pojęć.a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — opłata pobierana
przez państwo od przywozu i wywozu towarów przez jegogranice;
b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — ograniczeniehandlu poprzez zakaz wywozu lub przywozu pewnych to-warów z lub do danego państwa;
c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — działania prowadzoneprzez firmę w celu sprzedaży produktu i usługi;
191
Gospodarka wolnorynkowa.
d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . — globalna wartośćtowarów wytworzonych w gospodarce państwa (najczęściejw ciągu roku) pomniejszona o zużycie pośrednie.
14. Wpisz, jaki rodzaj umowy został zawarty w poniższej sytuacjimiędzy pracodawcą a pracownikiem.
OPIS SYTUACJI RODZAJUMOWY
A) Matylda chciała pracować w waka-cje. Umówiła się z kierowniczką skle-pu odzieżowego w jednym z centrówhandlowych, że będzie pracowała przezcztery dni w tygodniu po pięć godzindziennie do końca wakacji. Jej zadaniembyła obsługa klienta.
B) Janek, student socjologii, dostał pro-pozycję napisania swojego pierwszegomateriału edukacyjnego dla organizacjipozarządowej, którą oczywiście przyjął.Dzięki temu zarobił pierwsze pieniądzena zapłacenie opłaty eksploatacyjnej zawynajmowane mieszkanie!
C) Weronika pracuje w jednym z najpopu-larniejszych fast-foodów na świecie napełny etat. Ma prawo do urlopu wy-poczynkowego, ale już nie w tym roku,gdyż cały wykorzystała.
15. Uzupełnij tabelę informacjami na temat wybranych podat-ków w Polsce.
podział POŚREDNIErodzajei ich wy-jaśnienie
CIT, czyli poda-tek dochodowyod osób prawnych
wysokośćpodat-ków
0%, 3%, 7%,22%
18% i 32%
192
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polskii świata.
1. Prawa człowieka w ogóle.a) prawa naturalne — prawa posiadane przez człowieka
z samej natury bycia człowiekiem, których żadna władzanie może go pozbawić, jeśli nie chce być uznana za wła-dzę tyrańską (są nienaruszalne), a nawet sam człowiek niemoże się ich zrzec (są niezbywalne); obowiązkiem władzyjest ich ochrona, prawa stanowione musza być im podpo-rządkowane;
b) I generacja praw człowieka (prawa skierowane przeciwpaństwu):å prawa i wolności osobiste,å prawa polityczne zapewniają jednostce wolny udział w ży-
ciu publicznym, w sprawowaniu i kontrolowaniu wła-dzy;
c) II generacja praw człowieka (prawa realizowane po-przez państwo):å prawa socjalne i ekonomiczne:
– określają uprawnienia człowieka jako uczestnika ży-cia gospodarczego, posiadacza własności i pracowni-ka (prawa ekonomiczne),
– zobowiązują państwo do czynienia wysiłków w celuzapewnienia ludziom godnego życia (prawa socjal-ne),
å prawa kulturalne;d) III generacja praw człowieka (prawa kolektywne, soli-
darnościowe), np.:å prawo do rozwoju,å prawo do pokoju,å prawo do czystego środowiska,å prawo do otrzymywania pomocy humanitarnej,
193
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
– są to takie prawa, które ze swojej natury mogą do-tyczyć albo wszystkich, albo nikogo (np. nie możnaprzyznać prawa do życia w czystym środowisku tyl-ko niektórym ludziom, gdyż środowisko jest jednodla wszystkich);
e) IV generacja praw człowieka (obecnie dopiero w trak-cie wyodrębniania, prawa mniejszości), np.:å prawo mniejszości seksualnych do adopcji dzieci,å prawo mniejszości religijnych do swobodnego realizowa-
nia praktyk religijnych;f) generacje praw człowieka w skrócie:
å prawa I generacji ograniczają władzę państwa nad jed-nostką,
å prawa II generacji domagają się aktywnej postawy pań-stwa,
å prawa III generacji zakładają współpracę wszystkichpaństw świata w celu ich wykonania.
2. Pierwsze katalogi praw człowieka w prawie krajowym.Data Dokument1776 Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych1789 Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
3. Prawa człowieka w prawie międzynarodowym.Data Dokument1948 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
(ONZ)1950 Europejska Konwencja o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności (RE —Rada Europy):· skargi rozpatruje Europejski Trybunał PrawCzłowieka w Strasburgu· obowiązuje zasada bezpośredniej stosowalno-ści (normy konwencji obowiązują w państwie-sygnatariuszu — stanowią część jego porządkuprawnego)
1961 Europejska Karta Socjalna (RE)
194
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
Data Dokument
1966Pakty PrawCzłowieka (ONZ)· skargi rozpatrujeKomitet PrawCzłowieka w Genewie
MiędzynarodowyPakt Praw Obywa-telskich i Politycz-nychMiędzynarodowyPakt Praw Ekono-micznych
1989 Konwencja o Prawach Dziecka (ONZ)4. Prawa człowieka bywają łamane. . .
a) prawa proceduralne — mówiące o sposobach obronywłasnych praw;
b) co może zrobić osoba, której prawa zostały złamane?
Co może poszkodowany?(w Polsce)
Trybunał Konstytucyjny (skarga konstytucyjna) — gdy oby-
watel uważa, że wyrok sądu lub decyzja administracyjna narusza
jego konstytucyjne prawa, ponieważ prawo (np. ustawa), na pod-
stawie której został/a wydany/a jest niekonstytucyjne
instytucje międzynarodowe— gdy krajowa droga docho-
dzenia swoich praw zawiedzie
RPO — gdy prawa oby-
watela zostały naruszone
przez organy państwa
sąd I instancji
sąd II instancji
Sąd Najwyższy
c) sprawy z zakresu ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkościi zbrodni wojennych rozpatruje Międzynarodowy Try-bunał Karny z siedzibą w Hadze;
d) spory między państwami rozstrzyga MiędzynarodowyTrybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze, dzia-łający na podstawie Karty Narodów Zjednoczonychz 1945r.;
e) nie tylko państwa bronią praw człowieka — zajmują siętym także sami obywatele i ich organizacje:
195
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
å NGO — non-governmental organizations, organizacjepozarządowe;
å przykłady NGO:– Polska Akcja Humanitarna (PAH) — zajmuje się po-
mocą humanitarną,– Amnesty International — działa na rzecz uwolnienia
więźniów politycznych i więźniów sumienia (osóbwięzionych tylko za swoje poglądy),
– Komitety Helsińskie (w Polsce: Helsińska FundacjaPraw Człowieka) — działają w wielu krajach i zaj-mują się badaniem stanu przestrzegania praw czło-wieka,
– Komitet Ochrony Praw Dziecka;å przykłady IGO (intergovernmental organizations, orga-
nizacje międzyrządowe):– UNICEF (Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz
Dzieci),– UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds.
Oświaty, Nauki i Kultury),– UNHCR (Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych
ds. Uchodźców),– FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wy-
żywienia i Rolnictwa),– ILO (Międzynarodowa Organizacja Pracy),– WHO (Światowa Organizacja Zdrowia),
– podane przykłady to agencje wyspecjalizowaneONZ;
å cele organizacji broniących praw i wolności człowieka:– informowanie opinii publicznej o przypadkach naru-
szania praw człowieka,– bezpośrednia pomoc ofiarom,– wywieranie nacisku na władze;
å metody działania ww. organizacji:– badanie przypadków naruszania praw człowieka,– gromadzenie informacji i tworzenie statystyk, rapor-
196
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
tów, ekspertyz,– udzielanie konsultacji i porad prawnych ofiarom,– przeprowadzanie akcji protestacyjnych,– wysyłanie apeli i listów do władz,– udzielanie bezpośredniej pomocy materialnej, prze-
prowadzanie akcji charytatywnych;å Amnesty International (AI) jako przykład NGO wal-
czącego o przestrzeganie praw człowieka:– walczy o przestrzeganie Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka,– jest organizacją apolityczną, nie zwalcza rządów,– jej główną zasadą jest staranie się o uwolnienie więź-
niów politycznych i więźniów sumienia, bez względuna głoszone przez nich programy, jeżeli nie wzywałyone do użycia przemocy,
– postulaty:– uwolnienie więźniów sumienia (osadzonych ze wzglę-
du na wyznanie, kolor skóry, narodowość itp.),– uwolnienie bezprawnie uwięzionych, przetrzymy-
wanych bez wyroku,– zniesienie kary śmierci,– humanitarne traktowanie więźniów,
– sposób działania: Amnesty International najpierwgromadzi wszystkie dane o więźniu. Potem sprawazostaje przydzielona jednej z grup lokalnych, abyzapewnić całkowitą bezstronność działania. Czasemdo danego kraju kierowani są wysłannicy AI, abyzgromadzić informacje. Grupy lokalne zwracają sięz apelem do władz o natychmiastowe i bezwarunko-we wypuszczenie więźnia. Jeśli nic to nie daje, orga-nizują „pilne akcje” zbierania podpisów pod apelemi wysyłania listów do rządów. Informują też mediao podejmowanych wysiłkach, aby zmobilizować opi-nię publiczną do działania, gdyż dyktatorzy częstouginają się pod jej naporem i naporem reprezentu-
197
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
jących ją władz państw demokratycznych.5. Organizacja Narodów Zjednoczonych.
a) powołana na konferencji w San Francisco w 1945r., gdziepodpisano Kartę Narodów Zjednoczonych — podsta-wę działania ONZ;
b) siedzibą ONZ jest Nowy Jork;c) cele ONZ:
å utrzymywanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeń-stwa,
å rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami opar-tych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i sa-mostanowienia,
å rozwiązywanie problemów na drodze współpracy mię-dzynarodowej o charakterze gospodarczym, społecznym,kulturalnym, humanitarnym,
å harmonizowanie działalności narodów zmierzających doosiągnięcia tych samych celów;
d) najważniejsze organy Organizacji (powołane w Karcie Na-rodów Zjednoczonych):å Zgromadzenie Ogólne:
– tworzą je przedstawiciele wszystkich państw człon-kowskich;
å Rada Bezpieczeństwa:– jest odpowiedzialna za utrzymanie pokoju między-
narodowego,– składa się z 15 członków:
– stali członkowie (mający prawo weta i wchodzącyw skład Rady cały czas):– Rosja,– Stany Zjednoczone,– Chiny,– Francja,
198
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
– Wielka Brytania,– 10 niestałych członków (których kadencja w Ra-
dzie trwa 2 lata);å Rada Gospodarcza i Społeczna, której zadaniem jest
badanie międzynarodowych zjawisk gospodarczych i,szeroko pojętych, społecznych;
å Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, którego za-daniem jest rozstrzyganie sporów między państwami-członkami ONZ;
å Sekretariat:– kieruje bieżącym funkcjonowaniem ONZ,– obecny sekretarz generalny: Ban Ki-moon (z Korei
Południowej, jego kadencja skończy się 31.12.2011r.);å Rada Powiernicza, której zadaniem było kontrolowa-
nie administracji władającej terytorium powierniczym(czyli niesamodzielnym, administrowanym przez innepaństwo, lecz do niego nienależącym), lecz wobec usa-modzielnienia się wszystkich terytoriów powierniczychzawiesiła swoją działalność.
6. Milenijne Cele Rozwoju.W Deklaracji Milenijnej z 2000r., państwa członkowskie ONZzobowiązały się dołożyć wszelkich starań, aby do 2015 roku:å wyeliminować skrajne ubóstwo i głód,å zapewnić powszechne nauczanie na poziomie podstawo-
wym,å promować równość płci i awans społeczny kobiet,å ograniczyć umieralność dzieci,å poprawić opiekę zdrowotną nad matkami,å ograniczyć rozprzestrzenianie się HIV/AIDS, malarii i in-
nych chorób zakaźnych,å zapewnić ochronę środowiska naturalnego,å stworzyć globalne partnerskie porozumienie na rzecz roz-
woju.7. Migracje.
a) migracja — zmiana miejsca zamieszkania na dłuższy okres
199
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
(lub na stałe):
emigracjaimigracja
emigracja imigracja
å emigracja — opuszczenie swojego państwa,å imigracja — przybycie do nowego państwa;
b) emigrant — osoba opuszczająca państwo,c) imigrant — osoba przybywająca do nowego państwa (ta
sama osoba jest i imigrantem i emigrantem, w zależnościod kontekstu w jakim się o niej mówi);
d) uchodźca — osoba zmuszona do emigracji ze swojegopaństwa ze względu na swoje bezpieczeństwo, prześlado-wania, dyskryminację;å państwo, które przyjmuje uchodźcę udziela mu azylu;
e) repatriacja — zjawisko powrotu do kraju ojczystego osób,które znalazły się poza jego granicami z przyczyn od sie-bie niezależnych (np. zmiana granic państwowych, zsyłki,wojny).
8. Co się dzieje na świecie, czyli tematy warte zaintere-sowania.a) słowo-klucz: globalizacja — proces „kurczenia się świata”
polegający na zmniejszaniu się czasu i kosztów potrzeb-nych do zachowania łączności z nawet najbardziej oddalo-nym miejscem oraz wynikające z niego konsekwencje;
b) co się dzieje w sferze ekonomicznej:å nierównomierny poziom bogactwa, czyli bogata pół-
noc i biedne południe,å pułapka zadłużenia, czyli niekończące się długi kra-
jów Trzeciego Świata,å globalizacja gospodarki, czyli proces łączenia się ryn-
ków w jedną całość, co najpełniej widać na rynku kapi-tałowym (z racji możliwości jego całkowitego funkcjo-nowania w przestrzeni wirtualnej) i co dotyka wszyst-
200
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
kie dziedziny gospodarki (czy zastanawiałeś/aś się, ja-ką drogę przebyła bawełna, by stać się koszulką, którąw tej chwili masz na sobie?)– związany z tym jest ruch alterglobalistyczny, któ-
ry domaga się usunięcia nierówności spowodowanychprzez globalizację w obecnym kształcie oraz zmianęsamego kształtu globalizacji tak, by rozwiązywałaona również problemy społeczne,
å globalne spowolnienie gospodarcze (tzw. kryzysgospodarczy) będące następstwem kryzysu finanso-wego w Stanach Zjednoczonych mimo że nie okazałosię aż tak katastrofalne w skutkach, jak przewidywanona początku, wywoła w 2009r. pierwszy od II wojnyświatowej spadek globalnego PKB (recesję) (we-dług prognoz Banku Światowego) — zwraca to uwa-gę nie tylko na oczywiste negatywne konsekwencje za-równo dla krajów rozwijających się jak i rozwiniętych,ale również ujawnia nieadekwatność przyjętych naświecie rozwiązań prawnych i instytucjonalnychw stosunku do współczesnego kształtu gospodarki;
c) co się dzieje w sferze politycznej:å problem państw upadłych, czyli obszarów, na któ-
rych władza państwowa straciła możliwość egzekwowa-nia swoich decyzji,
å ustrój większości państw świata to różne formy auto-rytaryzmu — demokracja wcale nie panuje na świecietak powszechnie jak w Europie,
å niewydolność państwa narodowego, czyli spowo-dowana procesem globalizacji gospodarki utrata możli-wości rzeczywistego wpływania przez państwo na to, cosię dzieje;
d) co się dzieje w sferze społecznej:å dzięki rozwojowi technicznemu miliony ludzi chcą zmie-
nić aktualne miejsce zamieszkania — imigracja do kra-jów wysokouprzemysłowionych (wysokorozwiniętych) mo-
201
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
głaby być ogromna, gdyby te państwa nie wprowadzałyrestrykcyjnej polityki imigracyjnej,
å według raportu ONZ, około miliard ludzi głodowałona Ziemi w 2008r.;
e) co się dzieje w sferze podziałów etnicznych:å w wielu państwach świata powstają ruchy separaty-
styczne, chcące oderwania się i utworzenia własnychpaństw,
å są państwa, w których dochodzi do czystek i konflik-tów etnicznych, najczęściej dlatego, że jeden z za-mieszkujących je narodów chce ograniczyć prawa dru-giego;
f) co się dzieje w sferze bezpieczeństwa:å trwa światowa wojna z terroryzmem ogłoszona przez
USA po atakach z 11 września 2001r.,å rozwija się terroryzm, którego istotą jest działanie
mające spowodować strach i panikę wśród ludności w ce-lu wywarcia wpływu na władze państwowe,
å rozwija się przestępczość zorganizowana, w tym kar-tele narkotykowe, mafie, gangi, yakuza, zajmującesię m.in. przemytem (w tym broni),
å rozszerza się dostęp do różnego rodzaju broni maso-wego rażenia (atomowej, chemicznej, biologicznej),
å rozwija się cyberprzestępczość, czyli przestępczośćdotycząca nowych kanałów komunikacji elektronicznej;
g) co się dzieje ze środowiskiem naturalnym:å następuje ocieplenie klimatu powstałe (jak uważa
część specjalistów) w wyniku emisji zbyt dużej ilościgazów cieplarnianych (szklarniowych), którego zwal-czanie jest jednym z priorytetów państw zachodnichzgodnym z ideą zrównoważonego rozwoju,
å konsekwencją ocieplenia jest topnienie lodowców i zwią-zane z tym podwyższanie się poziomu mórz i oce-anów, co może doprowadzić do zniknięcia niektórychpaństw,
202
Prawa człowieka. Wyzwania dla Polski i świata.
å w związku z działalnością człowieka i jej konsekwencja-mi postępuje wymieranie gatunków roślin i zwie-rząt,
å maleją światowe zasoby wody pitnej, co już dotykaniektóre państwa,
å rośnie problem zagospodarowania śmieci, z których częśćjest toksyczna dla środowiska, część nie rozłoży się w da-jącej się zaplanować przyszłości (szczególnym przypad-kiem tego problemu jest kwestia odpadów radioak-tywnych — skrajnie niebezpiecznych lecz będącychefektem produkcji energii elektrycznej bez emisji CO2
do atmosfery),å zbyt duża emisja do atmosfery szkodliwych gazów (głow-
nie freonów używanych kiedyś w lodówkach) spowodo-wała powstanie dziury ozonowej, która przepuszczazbyt duże ilości promieniowania ultrafioletowego Słoń-ca,
å następuje karczunek lasów tropikalnych, oznaczają-cy wymarcie wielu gatunków zwierząt oraz zmniejsza-jące się możliwości środowiska do radzenia sobie z nad-mierną (tzn. przekraczającą średnie wskazania z nieda-lekiej przeszłości) ilością dwutlenku węgla w atmosfe-rze,
å pustynnienie Ziemi i jałowienie gleby, spowodowa-ne m.in. ociepleniem klimatu, intensywnością rolnictwa,rozwojem terenów zurbanizowanych.
203
Klucze odpowiedzi.
Instrukcja ocenianiaJeżeli w rubryce „punktow.” (oznacza punktowanie) nie ma
komentarza dotyczącego zasad przydzielania punktów, można przy-znać sobie tylko taką liczbę punktów która jest wpisana: np.gdy poprawna odpowiedź to „TAK”, a wpisane jest „0–2” na-leży przyznać 0pkt. za „NIE” i 2pkt. za „TAK”. To samo tyczysię odpowiedzi otwartych: oznaczenie 0–4 oznacza, że odpowiedźmusi być całkowicie poprawna by przyznać za nią jakiekolwiekpunkty — nie można przyznać sobie 1, 2 ani 3 punktów (w takimwypadku nie uznaje się odpowiedzi częściowo poprawnych).
W rubryce „M” jest podana maksymalna ilość punktów dozdobycia za dane zadanie.
Kursywą napisane są uwagi do odpowiedzi. Co do zasady, każ-da odpowiedź, zawierająca tę samą treść co odpowiedź zawartaw kluczu, jest poprawna — jeżeli w jakimś miejscu jest inaczej,jest to napisane.
205
Klucze odpowiedzi.
Podstawoweumiejętnościobywatelskie.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
1.a)
pot
rzeb
ab
ezpi
ecze
ństw
a—
2p
otrz
eba
szac
unku
iuz
nani
a—
4p
otrz
eby
fizjo
logi
czne
—1
pot
rzeb
aw
iedz
y,sa
mor
ealiz
acji
,es
tety
czna
—5
pot
rzeb
apr
zyna
leżn
ości
im
iłoś
ci—
3
0–5
7
b)A
brah
amM
aslo
w0–
22.
c)w
ięzi
społ
eczn
ełą
cząc
eje
jcz
łonk
ów0–
33
3.a)
socj
aliz
acja
—pr
oces
prze
kszt
ałce
nia
czło
wie
kaz
orga
nizm
ubi
olo-
gicz
nego
wis
totę
społ
eczn
ą;w
yróż
nia
się
dwa
etap
y0–
2
10ko
nfl
ikt
ról(
społ
eczn
ych
)—
sytu
acja
,wkt
órej
wys
tępu
jesp
rzec
z-no
śćin
tere
sów
jedn
ostk
izw
iąza
nych
zp
ełni
onym
iprz
ezni
ąfu
nkcj
ami
wsp
ołec
zeńs
twie
0–2
społ
ecze
ńst
wo
—du
żasp
ołec
znoś
ćza
mie
szku
jąca
dany
obsz
ar(n
p.pa
ństw
a)0–
2
społ
eczn
ość
—zb
ioro
woś
ćw
ytw
arza
jąca
cech
yw
spól
noty
,m
ając
aw
spól
nące
chę
0–2
b)...
nauk
iba
dają
cej
społ
ecze
ństw
o/na
uki
osp
ołec
zeńs
twie
0–2
206
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M4.
Róż
nica
mię
dzy
klas
ąa
war
stw
ąsp
ołec
zną
pol
ega
nain
nym
kry
-te
riu
mw
yod
ręb
nia
jący
mje
od
społ
ecze
ńst
wa:
wpr
zypa
dku
wyr
óżni
ania
klas
bier
zesi
ęp
oduw
agę
doch
ody
(ori
enta
cja
pion
owa)
,w
przy
padk
uw
arst
wbi
erze
się
pod
uwag
ęw
ykon
ywan
yza
wód
,pr
e-st
iż(o
rien
tacj
ap
ozio
ma)
.U
wag
a:ka
żda
inna
odpo
wie
dźod
dają
cata
kist
anrz
eczy
jest
praw
idło
-w
a.R
óżni
cam
iędz
yw
arst
wą
akl
asą
mus
iby
ćsf
orm
ułow
ana
bard
zow
yraź
nie,
nie
wys
tarc
zaze
staw
ieni
eob
oksi
ebie
defin
icji
obu
poję
ć.
0–3–
63p
kt.
zap
odan
iety
lko
zest
awie
nia
defi
nic
jiw
arst
wy
ikl
asy,
6pkt
.za
nap
isan
ieró
żnic
y
6
5.kl
asa
wsz
kole
:MA
ŁA
—F
OR
MA
LN
A—
WT
ÓR
NA
—O
TW
AR
TA
naró
d:D
UŻ
A—
NIE
FO
RM
AL
NA
—W
TÓ
RN
A—
OT
WA
RT
Apa
rtia
pol
ityc
zna:
DU
ŻA
—F
OR
MA
LN
A—
WT
ÓR
NA
—O
TW
AR
TA
kast
a:D
UŻ
A—
FO
RM
AL
NA
—W
TÓ
RN
A—
ZA
MK
NIĘ
TA
0–1–
22p
kt.
zaka
żdy
wie
rsz
do-
brz
e,1p
kt.
zatr
zyka
tego
rie
ww
iers
zud
obrz
e
8
6.d)
bog
actw
o,w
ładz
a,pr
esti
ż0–
33
7.O
byw
atel
jest
osob
ą,kt
órą
łącz
yz
pańs
twem
stos
unek
praw
ny:
oby-
wat
elm
usi
wyp
ełn
iać
obow
iązk
iw
obec
pańs
twa
im
oże
korz
y-
stać
zp
raw
zap
ewni
anyc
hm
upr
zez
pańs
two.
0–3
7
Dw
ieza
sady
naby
wan
iaob
ywat
elst
wa
toza
sada
krw
ii
zasa
dazi
emi.
0–2–
48.
Lob
bing
topr
óby
oddz
iały
wan
iegr
upin
tere
suna
decy
zje
wła
dz.
0–2
4
207
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
MW
Pol
sce
jest
lega
lny.
0–2
9.
a)P
0–2
8b)
F—
prze
dsta
wic
iele
sam
orzą
duw
chod
ząw
skła
dra
dysz
koły
0–2
c)P
0–2
d)F
—sa
mor
ząd
moż
ety
lko
opin
iow
ać,
nie
moż
ezm
ieni
ćpr
ogra
mu
wyc
how
awcz
ego
szko
ły0–
2
10.
norm
ym
oral
ne,
np.
praw
dom
ówno
ść,
nies
ieni
ep
omoc
yp
otrz
ebuj
ą-cy
m0–
2
8no
rmy
relig
ijne
,np.
chod
zeni
edo
kośc
ioła
wni
edzi
elę
(chr
ześc
ijan
ie),
mod
litw
a5
razy
dzie
nnie
(muz
ułm
anie
)0–
2
norm
yob
ycza
jow
e,np
.ub
iera
nie
choi
nki
naB
oże
Nar
odze
nie,
prze
-pu
szcz
anie
kobi
etw
drzw
iach
0–2
norm
ypr
awne
,np
.pł
acen
iep
odat
ków
,ni
eprz
echo
dzen
iepr
zez
ulic
ęna
czer
won
ymśw
ietl
e0–
2
11.
a)Z
apre
zent
owan
ene
gocj
acje
sąźl
epr
owad
zone
,p
onie
waż
paty
czak
zpr
awej
stro
nyob
staj
epr
zysw
ojej
prop
ozyc
ji—
nie
szuk
aal
tern
a-ty
wny
chro
zwią
zań.
0–2
6
b)pa
tycz
akle
wy:
styl
mię
kki,
paty
czak
praw
y:st
yltw
ardy
0–2–
412
.a)
Neg
ocja
cje
topr
oces
osią
gani
ap
oroz
umie
nia,
wkt
órym
ucze
stni
czą
tyko
stro
nyko
nflik
tu.
0–2
22
b)M
inis
ters
two
Fin
ansó
w0–
2
208
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mc)
Np.
Min
iste
rstw
otw
ierd
zi,ż
eza
prop
onow
ane
prze
zfir
my
war
unki
fi-na
nsow
edo
tycz
ące
budo
wy
auto
stra
dyA
2ni
eza
bez
piec
zały
inte
resu
publ
iczn
ego.
0–2
d)c)
obaj
0–2
e)N
p.E
ksp
erci
twie
rdzą
,że
czas
naog
łosz
enie
prze
targ
uby
łnie
moż
liwy
dozr
ealiz
owan
ia.
0–2
f)Fak
ty:
MI
zerw
ało
nego
cjac
jeW
styc
zniu
MI
prze
sunę
łoro
zstr
zygn
ięci
epr
zeta
rgu
nako
niec
lute
goA
dria
nFu
rgal
ski
jest
czło
nkie
mZ
esp
ołu
Dor
adcó
wT
OR
Jan
Jaki
elje
stpr
ezes
emSt
owar
zysz
enia
Stoł
eczn
ejK
omun
ikac
jiP
owst
anie
odci
nka
auto
stra
dyA
2m
iędz
yŁ
odzi
ąa
War
szaw
ąby
łopl
anow
ane
naro
k20
12O
pin
ie:
„Nie
ma
szan
sże
byśm
yzd
ążyl
ina
Eur
o”„S
zans
ena
pow
stan
ieA
2m
iędz
yŁ
odzi
ąa
War
szaw
ąna
Eur
o20
12są
prak
tycz
nie
zero
we.
Rea
lny
term
into
2013
”„N
iew
iado
mo
czy
znaj
dąsi
ęfu
ndus
zena
tęin
wes
tycj
ę.B
yćm
oże
zost
aną
prze
nies
ione
ześr
odkó
wpr
zezn
aczo
nych
nabu
dow
ęA
4”„W
moi
mpr
zeko
nani
usz
anse
nazb
udow
anie
auto
stra
dyna
Eur
osą
blis
kie
zeru
”„G
dyby
umow
aby
łap
odpi
sana
wlu
tym
,był
yby
szan
sena
zako
ńcze
-ni
ein
wes
tycj
iw
maj
u20
12”
0–2–
4–6–
8–10
–12 p
o2p
kt.
zaka
żdy
fakt
ika
żdą
opi-
nię
209
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M13
a)8%
0–2
8b)
19%
0–2
c)20
%0–
2d)
40%
0–2
100
210
Klucze odpowiedzi.
Państwo.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M1.
Wła
dza
tozd
olno
śćdo
świa
dom
ego
wp
ływ
ania
naza
chow
anie
in-
nych
.Opi
erać
się
moż
ena
sile
,czy
lim
ożliw
ości
uka
ran
ialu
bau
to-
ryte
cie,
czyl
ip
rest
iżu
(pow
ażan
iu/
resp
ekci
e).
Jedn
ymz
przy
-kł
adów
wła
dzy
jest
wła
dza
pol
itycz
na,
czyl
imoż
liwoś
ćp
odej
mow
a-ni
ade
cyzj
ido
tycz
ącyc
hca
łej
społ
eczn
ości
0–1
zaka
żde
6
2.b)
osia
dłej
ludn
ości
,te
ryto
rium
,su
wer
enne
jw
ładz
y0–
33
3.Su
wer
enno
ścią
nazy
wam
yni
ezal
eżno
śćw
spra
wow
aniu
wła
dzy.
0–2
6Su
wer
enno
śćze
wnę
trzn
ap
oleg
ana
niez
ależ
nośc
iw
ładz
ypa
ństw
owej
odw
ładz
yin
nych
pod
mio
tów
zagr
anic
znyc
h.0–
2
Suw
eren
ność
wew
nętr
zna
pol
ega
naty
m,
żew
ładz
apa
ństw
owa
jest
najw
yższ
ąw
ładz
ąw
dany
mpa
ństw
ie.
0–2
4.D
EM
OK
RA
CJA
:w
szys
cyob
ywat
ele
źród
łem
wła
dzy,
wol
ność
obyw
atel
i,ró
wno
śćob
ywat
eli,
wła
dza
pod
dana
kont
roli,
wła
dze
wyb
iera
nena
okre
ślon
ycz
as
0–1–
2–3
21
211
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
MA
UT
OR
YT
AR
YZ
M:
wła
dza
mni
ejsz
ości
lub
jedn
ostk
i,br
akko
ntro
liw
ładz
yi
zgod
yna
nią
zest
rony
społ
ecze
ństw
a,og
rani
czen
iep
olit
yczn
ych
praw
obyw
atel
i,br
akin
gere
ncji
wła
dzy
wży
cie
pryw
atne
obyw
atel
i,za
zwyc
zaj:
wys
tęp
owan
iep
opar
cie
arm
iidl
aw
ładz
y
0–1–
2–3
TO
TA
LIT
AR
YZ
M:
dykt
atur
aje
dnej
part
ii,ob
owią
zuje
jedn
a,je
dyni
esł
uszn
aid
eolo
gia,
siln
ieog
rani
czon
epr
awa
pol
ityc
zne,
inge
renc
jai
kont
rola
życi
apr
ywat
nego
obyw
atel
ipr
zez
wła
dzę
(na-
rusz
enie
praw
osob
isty
ch),
0–1–
2–3
a)
Wie
lka
Bry
tani
a—
mon
arch
ia0–
1H
iszp
ania
—m
onar
chia
0–1
Fran
cja
—re
publ
ika
0–1
Stan
yZ
jedn
oczo
ne—
repu
blik
a0–
1D
ania
—m
onar
chia
0–1
Lit
wa
—re
publ
ika
0–1
b)N
p.R
óżni
cam
iędz
yfe
dera
cją
ako
nfed
erac
jąp
oleg
ana
ich
bu
dow
ie:
fede
racj
ato
jedn
opa
ństw
o,ko
nfed
erac
jato
zwią
zek
kilk
upa
ństw
.0–
3–6
6pkt
.ty
lko
gdy
różn
ica
jest
naz
wan
a
212
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
5.
a)an
arch
iści
0–2
10b)
dykt
atur
a/
desp
otia
/au
tory
tary
zm/
tyra
nia
0–2
c)pa
ństw
ona
rodo
we
0–2
d)ob
ywat
elst
wo
0–2
e)us
trój
0–2
6.
a)K
onst
ytuc
jaR
P/K
onst
ytuc
jaR
zecz
ypos
pol
itej
Pol
skie
jU
wag
a:od
pow
iedź
„kon
styt
ucja
”je
stni
ewys
tarc
zają
ca.
0–2
29
b)02
.04.
1997
r.0–
2c)
Kon
styt
ucja
jest
najw
ażni
ejsz
ymak
tem
praw
nym
wP
olsc
e.U
wag
a:ka
żda
inna
odpo
wie
dźm
ając
apo
twie
rdze
nie
wpo
dany
mfr
ag-
men
cie
Kon
styt
ucji
RP
jest
praw
idło
wa.
0–2
d)us
taw
aza
sadn
icza
0–2
e)tr
ójp
odzi
ałw
ładz
y/za
sada
trój
pod
ział
uw
ładz
y0–
2f)
pańs
two
unit
arne
Uw
aga:
odpo
wie
dź„r
epub
lika”
jest
błęd
na,
gdyż
wsk
azuj
ena
form
ęrz
ądów
,a
nie
form
ępa
ństw
a.O
dpow
iedź
„pań
stw
oje
dnol
ite”
też
jest
niew
ysta
rcza
jąca
,ch
oćop
isow
opo
praw
na,
poni
eważ
nie
jest
okre
śle-
niem
fach
owym
.
0–2
213
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mg)
Np.
okre
ślen
ieus
troj
upa
ństw
a,w
yzna
czen
ieko
mp
eten
cji
najw
yższ
ych
orga
nów
pańs
twa,
pot
wie
rdze
nie
praw
ado
rząd
zeni
a,za
gwar
anto
wan
ieob
ywat
elom
pod
staw
owyc
hpr
aw,n
ap
odst
awie
któ-
rych
stan
owio
neb
ędzi
epr
awo,
okre
ślen
iena
jważ
niej
szyc
hpr
awob
owią
zują
cych
wpa
ństw
ie(w
tym
kata
logu
praw
iob
owią
zków
obyw
atel
i),
inte
grow
anie
obyw
atel
i
0–1–
2–3
h)pr
zest
rzeg
anie
praw
a,w
iern
ość
Rze
czyp
osp
olit
eji
tros
kao
dobr
ow
spól
ne,
obro
naO
jczy
zny,
dbał
ość
ost
anśr
odow
iska
natu
raln
ego,
pon
osze
nie
cięż
arów
świa
dcze
ńpu
blic
znyc
h/pł
acen
iep
odat
ków
0–1–
2–3–
4–5
wol
nośc
ii
praw
apo
lityc
zne:
praw
odo
orga
nizo
wan
iap
okoj
owyc
hzg
rom
adze
ń/de
mon
stra
cji,
praw
odo
ucze
stni
czen
iaw
zgro
mad
zeni
ach/
dem
onst
racj
ach,
wol
ność
zrze
szan
iasi
ę,pr
awo
doró
wne
godo
stęp
udo
służ
bypu
blic
znej
,cz
ynne
praw
ow
ybor
cze,
bier
nepr
awo
wyb
orcz
e,pr
awo
dow
nosz
enia
skar
g,p
etyc
jiit
p.
0–1–
2–3
214
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
i)w
olno
ści
ipr
awa
osob
iste
:w
olno
śćsł
owa,
wol
ność
sum
ieni
ai
wyz
nani
a,ni
etyk
alno
śćos
obis
ta,
wol
ność
osob
ista
,za
kaz
tort
ur,
wol
ność
kom
unik
owan
iasi
ę,ni
enar
usza
lnoś
ćm
iesz
kani
a,w
olno
śćp
orus
zani
asi
ę,w
olno
śćsł
owa
itp.
0–1–
2–3
wol
nośc
ii
praw
aek
onom
iczn
e,so
cjal
nei
kultu
raln
e:pr
awo
dodz
ie-
dzic
zeni
a,w
olno
śćw
ybor
uza
wod
u,pr
awo
dob
ezpi
eczn
ych
war
unkó
wpr
acy,
praw
odo
emer
ytur
y,re
nty,
zasi
łków
itp.
,pr
awo
dooc
hron
yzd
row
ia,
praw
odo
nauk
i,w
olno
śćtw
órcz
ości
arty
styc
znej
,w
olno
śćba
dań
nauk
owyc
h,w
olno
śćna
ucza
nia,
wol
ność
korz
ysta
nia
zdó
brku
ltur
yit
p.
0–1–
2–3
215
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M7.
PR
EZ
YD
EN
T:
a,g
RZ
ĄD
:c,
hP
AR
LA
ME
NT
:d,
eSĄ
DY
:b,
f
0–1–
2–3–
4–5–
6–7–
8
8
8.
a)F
—M
arsz
ałek
Sejm
uza
rząd
zaw
ybor
ypr
ezyd
enck
ie.
0–1
5b)
P0–
1c)
F—
mus
ząup
łyną
ćdo
kład
nie
2ty
godn
ie0–
1d)
P0–
1e)
P0–
1
9.a)
cenz
ura
prew
ency
jna
—ko
ntro
lai
inge
renc
jaw
treś
cipu
blik
acji
/fil
mu
/au
dycj
iit
p.pr
zed
ich
publ
ikac
ją/
emis
ją0–
26
b)ce
nzur
are
pres
yjna
—ko
ntro
latr
eści
po
ich
opub
likow
aniu
(cza
sam
iw
iąże
się
zna
kaze
mw
ycof
ania
publ
ikac
ji,
audy
cji
itp.
)0–
2
c)ka
mpa
nia
wyb
orcz
a—
okre
sp
oprz
edza
jący
wyb
ory,
pod
czas
któr
ego
odby
wa
się
„wal
ka”
kand
ydat
ówo
głos
yw
ybor
ców
0–2
10.
a)pr
zyw
iąza
nie
dotr
adyc
ji—
praw
ica
0–1
6
b)ko
niec
znoś
ćp
ostę
pu—
lew
ica
0–1
c)sc
epty
czno
śćw
obec
zmia
n—
praw
ica
0–1
d)sp
raw
iedl
iwoś
ćsp
ołec
zna
—le
wic
a0–
1e)
kons
erw
atyz
m—
praw
ica
0–1
216
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mf)
głos
zeni
ep
otrz
ebzm
ian
społ
eczn
ych,
ekon
omic
znyc
h,p
olit
yczn
ych
—le
wic
a0–
1
100
217
Klucze odpowiedzi.
Samorządlokalny.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
1.
AD
MIN
IST
RA
CJA
PU
BL
ICZ
NA
rząd
owa
sam
orzą
dow
a
centr
aln
a
rząd
iur
zędy
cent
raln
e
ww
oje-
wód
ztw
ie
nie
zesp
olon
a
pod
legł
am
.in
min
istr
om
zesp
olon
a
pod
legł
a
woj
ewod
zie
0–1
zaka
żdy
pro
stok
ąt
4
2.
SAM
OR
ZĄ
DG
MIN
NY
:w
ójt,
burm
istr
z,pr
ezyd
ent
mia
sta
0–1–
2–3
9SA
MO
RZ
ĄD
PO
WIA
TO
WY
:za
rząd
pow
iatu
nacz
ele
zest
aros
tą0–
1SA
MO
RZ
ĄD
WO
JEW
ÓD
ZK
I:za
rząd
woj
ewód
ztw
ana
czel
ez
mar
-sz
ałki
em0–
1
218
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Ma)
wój
t,bu
rmis
trz,
prez
yden
tm
iast
a0–
1–2–
3b)
01.0
1.19
99r.
0–1
3.
a)sp
orzą
dzan
iei
aktu
aliz
acja
spis
uos
óbup
raw
nion
ych
dogł
osow
ania
ww
ybor
ach
pow
szec
hnyc
h(z
leco
ne)
0–1
4b)
prow
adze
nie
bibl
iote
kna
tere
nie
gmin
y,oc
hron
aza
bytk
ów(w
łasn
e)0–
1c)
zap
ewni
enie
zaop
atrz
enia
ww
odę,
kana
lizac
ji,
usuw
ania
ioc
zysz
cza-
nia
ście
ków
(wła
sne)
0–1
d)na
dzór
iwyd
awan
iep
ozw
oleń
naup
raw
ęm
aku
ikon
opii
włó
knis
tych
naob
szar
zegm
iny
(zle
con
e)0–
1
4.N
p.R
óżni
cam
iędz
ypa
ństw
emsc
entr
aliz
owan
yma
zdec
entr
aliz
owa-
nym
pol
ega
nain
nych
zale
żnoś
ciac
hm
ięd
zyor
gan
ami
wła
-d
zyw
łaśc
iwym
id
lap
oszc
zegó
lnych
szcz
ebli
pod
ział
ute
ry-
tori
aln
ego:
wpa
ństw
iesc
entr
aliz
owan
ymw
szys
tkie
inst
ytuc
jelo
kal-
nesą
pod
por
ząd
kow
ane
cent
raln
ymor
gano
mpa
ństw
a,za
św
pań-
stw
iezd
ecen
tral
izow
anym
nasz
czeb
lulo
kaln
ymis
tnie
jesa
mor
ząd
—st
rukt
ura
niez
ależ
naod
wła
dzy
nacz
elny
chor
ganó
wpa
ństw
a.
0–3–
66p
kt.
tylk
oza
naz
wa-
nie
różn
icy,
3pkt
.za
zest
awie
nei
defi
nic
ji
6
5.a)
kade
ncja
0–1
3b)
sesj
a0–
1c)
zasa
dap
omoc
nicz
ości
/za
sada
subs
ydia
rnoś
ci0–
1
219
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M6.
wie
c—
zgro
mad
zeni
elu
dzi
napl
acu,
dem
onst
racj
a—
prze
mar
szul
icam
i,pi
kiet
a—
zgro
mad
zeni
elu
dzip
rzed
budy
nkie
mod
pow
iedn
ich
wła
dz,
pet
ycja
—lis
tp
opar
typ
odpi
sam
ios
óbza
inte
reso
wan
ych,
list
dora
dneg
o—
pise
mne
zapy
tani
elu
bzw
róce
nie
uwag
ira
dneg
ona
daną
kwes
tię
Uw
aga:
każd
ain
nara
cjon
alni
euz
asad
nion
aod
pow
iedź
jest
popr
awna
.
0–1–
2–3–
4–5–
6–7–
8
8
7.
a)ra
dagm
iny
0–2
24
b)gd
ykw
ota
doch
odów
jest
wyż
sza
odkw
oty
wyd
atkó
w0–
2c)
pol
ega
nazr
ówna
niu
kwot
ydo
chod
ówz
kwot
ąw
ydat
ków
0–2
d)p
onie
waż
chci
eli
zwię
kszy
ćza
kres
inw
esty
cji
0–2
e)p
onie
waż
gmin
aci
eszy
się
stał
ymza
inte
reso
wan
iem
inw
esto
rów
0–1
pon
iew
ażci
ągle
przy
byw
am
iesz
kańc
ów0–
1f)
pod
atek
roln
y(o
dzi
emi
roln
ej);
pod
atek
odni
eruc
hom
ości
;p
oda-
tek
odśr
odkó
wtr
ansp
orto
wyc
hi
inne
(np.
odp
osia
dani
aps
a);
częś
ćp
odat
kudo
chod
oweg
ood
osób
fizyc
znyc
h(P
IT)
ios
óbpr
awny
ch(C
IT);
sam
oop
odat
kow
anie
mie
szka
ńców
;cz
ynsz
eza
wyn
ajem
loka
liko
mun
alny
ch;o
płat
yza
dzie
rżaw
ione
grun
tyko
mun
alne
;pie
niąd
zeze
sprz
edaż
ym
ieni
ako
mun
alne
go;o
płat
yta
rgow
e(z
aw
ynaj
emm
iejs
cana
targ
owis
ku);
dota
cje
isu
bwen
cje
zbu
dżet
upa
ństw
a;pi
enią
dze
ześr
odkó
wU
nii
Eur
opej
skie
j
0–1–
2–3–
4–5–
6
220
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mg)
FAK
TY
:np
.is
tnie
nie
defic
ytu
wbu
dżec
iegm
iny,
pod
jęci
euc
hwał
yo
zaci
ągni
ęciu
kred
ytu,
6lu
tego
odby
łasi
ęse
sja
rady
gmin
y,w
ydat
kiL
ubin
aby
łyp
oczą
tkow
oza
plan
owan
ena
44m
lnzł
;O
PIN
IE:
np.
inw
esty
cje
zapl
anow
ane
wbu
dżec
ieb
ędą
sprz
yjał
yro
z-w
ojow
igm
iny,
inw
esty
cje
zapl
anow
ane
wbu
dżec
ieb
ędą
służ
yły
jej
mie
szka
ńcom
,12
0od
cink
ówdr
ógto
ogro
mna
ilość
,in
fras
truk
tura
drog
owa
jest
naji
stot
niej
sza
wno
wop
rzyj
ętym
budż
e-ci
e
0–1–
2–3–
4–5–
6–7–
8
8.ni
ezat
rudn
iona
ini
epro
wad
ząca
dzia
łaln
ości
gosp
odar
czej
,zd
olna
igo
tow
ado
prac
y,ni
eucz
ąca
się
wsz
kole
dzie
nnej
,za
reje
stro
wan
aw
urzę
dzie
prac
y,m
ając
aw
ięce
jni
ż18
lat,
maj
ąca
mni
ejni
ż60
lat
(kob
iety
)lu
b65
lat
(meż
czyź
ni),
bez
praw
ado
emer
ytur
ylu
bre
nty,
niep
obie
raja
caza
siłk
ówan
iśw
iadc
zeń
inny
chni
żza
siłe
kdl
ab
ezro
-b
otny
ch,
niep
osia
dają
cani
eruc
hom
ości
roln
ejp
owyż
ej2
hekt
arów
prze
licze
nio-
wyc
h
0–1–
2–3–
4–5–
66
221
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
9.N
p.:
orga
nizo
wan
ieku
rsów
umoż
liwia
jący
chzd
obyc
ieno
wyc
hkw
ali-
fikac
ji,
orga
nizo
wan
iepr
acin
terw
ency
jnyc
h,or
gani
zow
anie
rob
ótpu
blic
znyc
h,ud
ziel
anie
korz
ystn
ych
poż
ycze
kna
wła
sną
dzia
łaln
ość
(sam
ozat
rud-
nien
ie),
nisk
oopr
ocen
tow
ane
kred
yty
natw
orze
nie
now
ych
mie
jsc
prac
ydl
afir
mU
wag
a:in
neod
pow
iedz
iró
wni
eżm
ogą
być
praw
idło
we,
jedn
aktr
zeba
spra
wdz
ićje
np.
pod
wzg
lęde
mle
galn
ości
.
0–2–
412
Uw
aga:
argu
men
tym
uszą
bezp
ośre
dnio
odw
oływ
aćsi
ędo
wyb
rane
gopr
zykł
adu
ido
żadn
ego
inne
go.
Oce
naic
hra
cjon
alno
ści
jest
spra
wą
subi
ekty
wną
.
0–2–
4–6–
8
10.
a)re
gion
aliz
acja
(8)
0–1
6
b)re
gion
aliz
m(1
)0–
1c)
euro
regi
on(4
)0–
1d)
sepa
raty
zm(2
)0–
1e)
ster
eoty
p(3
)0–
1f)
mał
aoj
czyz
na(6
)0–
111
.a)
prow
adze
nie
szkó
łśr
edni
ch—
sam
orzą
dp
owia
tow
y0–
16
b)re
jest
racj
ap
ojaz
dów
—sa
mor
ząd
pow
iato
wy
0–1
222
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mc)
wyd
awan
iedo
wod
ów—
sam
orzą
dgm
inny
0–1
d)pr
owad
zeni
esz
pita
lisp
ecja
listy
czny
ch—
sam
orzą
dw
ojew
ódzk
i0–
1e)
przy
goto
wan
iepl
anu
rozw
oju
regi
onal
nego
—sa
mor
ząd
woj
ewód
zki
0–1
f)us
uwan
ieod
padó
wni
ebez
piec
znyc
h—
sam
orzą
dp
owia
tow
y0–
1
12.
a)m
arze
c20
090–
2
12
b)1
—w
ojew
ództ
wo
wie
lkop
olsk
ie0–
2c)
2—
woj
ewód
ztw
ow
arm
ińsk
o-m
azur
skie
0–2
d)T
akie
woj
ewód
ztw
oni
eis
tnia
ło.
0–2
e)4
—w
ojew
ództ
wo
opol
skie
0–2
f)w
czte
rech
chod
zio
woj
ewód
ztw
am
ałop
olsk
ie,m
azow
ieck
ie,ś
ląsk
ie,w
ielk
opol
skie
0–2
100
223
Klucze odpowiedzi.
Instytucjepaństwademokratycznego.Część1.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
1.
a)D
emok
racj
aje
stna
rzęd
ziem
umoż
liwia
jący
mro
zwią
zyw
anie
konfl
ik-
tów
drog
ąp
okoj
ową.
0–2
14b)
Tyr
ania
.0–
2c)
bez
poś
redn
iew
ybor
yw
ładz
,rzą
dypr
awa,
pod
staw
owe
praw
aob
ywa-
tels
kie
0–2–
4–6
d)N
ie0–
2e)
Nie
.Is
totą
dem
okra
cji
jest
kont
rola
wła
dzy
prze
zob
ywat
eli
—ni
em
oże
ona
zach
odzi
ć,gd
yob
ywat
ele
nie
mog
ąsi
ęsw
obod
nie
wyp
o-w
iada
ć(g
dyis
tnie
jece
nzur
apr
ewen
cyjn
a).w
taki
ejsy
tuac
jisk
ładn
iki
dem
okra
cji
nie
były
bydo
stat
eczn
ieza
gwar
anto
wan
e.
0–2
2.Z
asad
apa
ństw
apr
awne
gop
oleg
ana
ogra
nicz
eniu
wła
dzy
inst
ytu-
cji
pańs
twow
ych
wył
ączn
iedo
kwes
tii,
któr
ych
regu
low
anie
zlec
aim
praw
o.
0–2
6
Pol
ska
jest
pańs
twem
praw
nym
.0–
2
224
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
MD
okum
ente
m,k
tóry
okre
śla
Pol
skę
jako
pańs
two
praw
neje
stK
onst
y-tu
cja
RP
.W
odpo
wie
dzi
moż
eby
ćza
war
tedo
datk
owo:
wR
zecz
ypos
pol
itej
Pol
-sk
iej
obyw
atel
ma
praw
odo
odw
ołan
iasi
ęod
decy
zji
adm
inis
trac
yj-
nej,
któr
ąuz
nał
zasp
rzec
zną
zpr
awem
—is
tnie
jądo
tego
celu
prze
-w
idzi
ane
proc
edur
yii
nsty
tucj
e.Sę
dzio
wie
sąni
ezaw
iśli
—p
odle
gają
tylk
opr
awo,
ani
epr
zeło
żony
m.
0–2
3.
a)
rów
ność
0–1
10
wol
ność
/w
olno
śćsł
owa
/w
olno
śćsu
mie
nia
0–1
wła
dza
wię
kszo
ści
/m
echa
nizm
wyb
orów
0–1
„czw
arta
wła
dza”
/ko
ntro
law
ładz
y/
wol
ność
słow
a0–
1
b)
dem
okra
cja
liber
alna
/de
mok
racj
ako
nsty
tucy
jna
0–1
Rzą
dyw
yłon
ione
prze
zw
ięks
zość
obyw
atel
im
uszą
resp
ekto
wać
pra-
wa
tych
obyw
atel
i,kt
órzy
znal
eźli
się
wm
niej
szoś
ci.
0–2
c)de
mok
racj
ab
ezp
ośre
dnia
0–2
d)de
mok
racj
ael
ekto
raln
a/
dem
okra
cja
wyb
orcz
a0–
14.
a)W
edłu
gp
osła
Szm
ajdz
ińsk
iego
sytu
acja
kobi
etp
ogor
szy
się,
gdyż
opi-
sana
zmia
nado
prow
adzi
doca
łkow
iteg
oza
kazu
abor
cji,
aby
ćm
oże
rów
nież
doza
kazu
zabi
egów
invi
tro
iba
dań
pren
atal
nych
.
0–2
14
225
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mb)
Roz
poc
zęci
est
arań
opr
zepr
owad
zeni
ere
fere
ndum
wsp
raw
iezm
iany
Kon
styt
ucji
.0–
2
c)Se
jm:
wię
kszo
ścią
2/3
głos
ów0–
1Se
nat:
bez
wzg
lędn
ąw
ięks
zośc
iągł
osów
0–1
d)W
nios
eko
zorg
aniz
owan
iere
fere
ndum
ws.
zmia
nyK
onst
ytuc
jim
oże
prze
dsta
wić
cona
jmni
ej92
pos
łów
(1/5
usta
wow
ejlic
zby
pos
łów
)0–
2
e)P
rezy
dent
owi
RP
,Se
nato
wi
0–1
f)
P—
Ref
eren
dum
jest
usto
sunk
owan
iem
się
społ
ecze
ństw
ado
kwes
tii
oni
ezw
ykle
duże
jw
adze
dla
pańs
twa.
Jest
elem
ente
mde
mok
racj
ib
ezp
ośre
dnie
j.
0–1
F—
Frek
wen
cja
pod
czas
refe
rend
umko
nsty
tucy
jneg
o,p
odob
nie
jak
pod
czas
zwyk
łego
,ni
em
aw
pływ
una
waż
ność
wyn
ików
.W
yjaś
nien
ie:
frek
wen
cja
ma
wpł
ywna
waż
ność
wyn
ików
„zw
ykłe
go”
refe
rend
um.
0–1
F—
Po
przy
jęci
uus
taw
yo
zmia
nie
Kon
styt
ucji
prze
zpa
rlam
ent
Pre
zyde
ntm
oże
jąp
odpi
sać,
zaw
etow
aćlu
bsk
iero
wać
doT
rybu
nału
Kon
styt
ucyj
nego
.W
yjaś
nien
ie:
Pre
zyde
ntm
usi
podp
isać
przy
jęta
prze
zSe
jmi
Sena
tus
taw
ęo
zmia
nie
Kon
styt
ucji
.
0–1
P—
Ow
ażno
ścir
efer
endu
mog
ólno
kraj
oweg
ode
cydu
jeSą
dN
ajw
yż-
szy.
0–1
226
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M5.
rząd
,gr
upa
100.
000
obyw
atel
i(p
ełno
letn
ich
ini
epoz
baw
iony
chpr
awpu
blic
znyc
h)0–
1–2
2
6.
a)7.
0–1
10
b)12
.0–
1c)
10.
0–1
d)2.
0–1
e)4.
0–1
f)6.
0–1
g)3.
0–1
h)1.
0–1
i)9.
0–1
j)8.
0–1
7.
Sejm
:iz
ba
niż
sza,
Sena
t:iz
ba
wyżs
za0–
1za
obie
naz
wy
nar
az20
Sejm
:46
0p
osłó
w,
Sena
t:10
0se
nato
rów
0–1–
2
wyb
ory
doSe
jmu:
rów
ne,
pow
szec
hne,
bez
poś
redn
ie,
wgł
osow
aniu
tajn
ym,
prop
orcj
onal
ne;
wyb
ory
doSe
jmu:
pow
szec
hne,
bez
poś
redn
ie,
wgł
osow
aniu
tajn
ym,
wię
kszo
ścio
we;
0–1
zaka
żdą
cech
ę,łą
czn
ie9
227
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
MSe
jm:
bier
nepr
aww
ybor
cze
od21
lat,
czyn
neod
18la
t;Se
nat:
bier
nepr
awy
wyb
orcz
eod
30la
t,cz
ynne
od18
lat
0–1
zaka
żdy
wie
k,łą
czn
ie4
Sejm
:st
anow
ieni
epr
awa
(fun
kcja
praw
odaw
cza)
,de
cydo
wan
ieo
ustr
oju
pańs
twa
(fun
kcja
ustr
ojod
awcz
a),
kont
rolo
wan
ierz
ądu
(fun
kcja
kont
roln
a),
pow
oływ
anie
niek
tóry
chw
ażny
chur
zędn
ików
pańs
twow
ych
(fun
kcja
krea
cyjn
a),
decy
dow
anie
ofin
ansa
chpa
ństw
a;Se
nat:
stan
owie
nie
praw
a(f
unkc
japr
awod
awcz
a),
decy
dow
anie
ous
troj
upa
ństw
a(f
unkc
jaus
troj
odaw
cza)
,p
owoł
ywan
ie(n
iekr
óryc
h)w
ażny
chur
zędn
ików
pańs
twow
ych
(fun
k-cj
akr
eacy
jna)
,de
cydo
wan
ieo
finan
sach
pańs
twa
0–1
zaka
żdą
fun
ckję
,łą
czn
ie4
8.O
RD
YN
AC
JAW
YB
OR
CZ
A,
czyl
iu
staw
aok
reśl
ają
casp
osób
prz
epro
wad
zen
iaw
yb
orów
0–2
10w
iększ
ości
owa
(2pk
t.)
—N
acz
ymp
oleg
a?K
and
yd
aci
uzy
sku
jąm
and
atst
artu
jąc
indyw
idual
nie
izd
obyw
ają
cod
pow
ied
nio
du
żąlicz
bę
głos
óww
okrę
guw
yb
orcz
ym
.(2
pkt.
)
0–2–
4
228
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mp
rop
orcj
onal
na
(2pk
t.)
—N
acz
ymp
oleg
a?K
and
yd
aci
star
tu-
jąz
list
wyb
orcz
ych
—w
aru
nkie
mzo
stan
iaw
yb
ranym
jest
prz
ekro
czen
iep
rzez
kom
itet
wyb
orcz
yp
rogu
wyb
orcz
ego
izd
obyci
ew
yso
kie
j,ja
kn
asw
oją
list
ę,licz
by
głos
ów.
(2pk
t.)
0–2–
4
9.
1.S
twor
zen
iep
roje
ktu
ust
awy
izg
łosz
enie
goM
arsz
ałko
wi
Sej
mu
0
10
2.U
zasa
dn
ien
iep
roje
ktu
prz
ezw
nio
skod
awcę
,od
pow
ied
źn
apy
tan
iap
osłó
w,o
góln
ad
ysku
-sj
a(n
ap
lenu
mS
ejm
u),
an
astę
pn
iero
zpat
rzen
iep
roje
ktu
prz
ezko
mis
jęse
jmow
ąi
prz
y-go
tow
anie
spra
woz
dan
ia
0–1
9.E
wen
tual
ne
skie
row
anie
ust
awy
do
Try
bu
nał
uK
onst
ytu
cyjn
ego
prz
ezP
rezy
den
taR
P0
6.R
ozp
atry
wan
ieu
staw
yp
rzez
kom
isję
sen
acką
,kt
óra
ma
14d
ni
na
prz
ygot
owan
iesp
ra-
woz
dan
iai
prz
edst
awie
nie
gon
ap
lenu
mS
enat
u0–
1
12.
Pu
blika
cja
ust
awy
wD
zien
nik
uU
staw
0–1
7.P
rzyj
ęcie
prz
ezS
enat
ust
awy
bez
wp
row
adze
nia
pop
raw
ek0–
15.
Prz
yjęc
iep
rzez
Sej
mu
staw
yi
skie
row
anie
jej
do
Sen
atu
0–1
8.P
rzek
azan
ieu
staw
yP
rezy
den
tow
i,kt
óry
ma
21d
ni
na
ust
osu
nko
wan
iesi
ęd
on
iej
0–1
3.P
reze
ntac
jasp
raw
ozd
ania
kom
isji
(zaw
iera
jące
gop
opra
wki
)n
ap
lenu
mS
ejm
u,
dys
kusj
asz
czeg
ółow
a,ew
entu
aln
ezg
łasz
anie
pop
raw
ek(w
ówcz
asp
roje
ktw
raca
do
kom
isji
,kt
óra
zajm
uje
stan
owis
kow
obec
nic
h)
0–1
4.P
reze
ntac
jaew
entu
aln
ego
spra
woz
dan
iako
mis
ji,g
łoso
wan
ien
adp
opra
wka
mi,
an
astę
pn
ien
adca
łośc
iąp
roje
ktu
ust
awy
0–1
10.
Orz
ecze
nie
prz
ezT
ryb
un
ałK
onst
ytu
cyjn
yzg
odn
ości
ust
awy
zK
onst
ytu
cją
0–1
11.
Kon
iecz
noś
ćp
odp
isan
iau
staw
yp
rzez
Pre
zyd
enta
0–1
229
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
10.
Tró
jpod
ział
wła
dzy
zost
ałza
prop
onow
any
pier
wsz
yra
zpr
zez
Mon
-te
skiu
sza.
Pol
ega
onna
rów
now
adze
ip
od
zial
ew
ład
zy.
0–1
4w
ładz
asą
dow
nic
za0–
1w
ładz
aw
yko
naw
cza
0–1
wła
dza
ust
awod
awcz
a0–
110
0
230
Klucze odpowiedzi.
Instytucjepaństwademokratycznego.Część2.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
1.
a)T
rójp
odzi
ałw
ładz
y.0–
1
12b)
Mon
tesk
iusz
/C
harl
esL
ouis
deM
onte
squi
eu0–
1
c)ro
zdzi
ałw
ładz
/ni
ezal
eżno
śćw
ładz
(ins
tytu
cja
spra
wuj
ąca
jedn
ąw
ładz
ęni
ep
owin
nasp
raw
ować
inne
j)0–
2
wza
jem
nako
ntro
law
ładz
/ró
wno
waż
enie
się
wła
dz(i
nsty
tucj
esp
ra-
wuj
ące
okre
ślon
ąw
ładz
ąm
ają
moż
liwoś
ciko
ntro
low
ania
decy
zji
in-
nych
wła
dzp
odw
zglę
dem
lega
lnoś
ci)
0–2
d)K
ażdy
zgod
nyz
praw
empr
zykł
ad.
0–1–
2–3–
4–5–
6
2.
a)b
ezw
zglę
dna
0–2
10b)
zwyk
ła0–
2c)
kwal
ifiko
wan
a3/
50–
2d)
bez
wgl
ędna
0–2
e)kw
alifi
kow
ana
2/3
0–2
3.ni
ezbę
dne
cech
yw
nios
ku:
Wni
osek
mus
iza
wie
rać
imie
nne
wsk
azan
ieka
ndyd
ata
nano
weg
opr
emie
ra.
0–2
8
231
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mw
ięks
zość
potr
zebn
ado
przy
jęci
aw
nios
ku:
Do
przy
jęci
aw
nios
kuw
y-m
agan
aje
stw
ięks
zość
usta
wow
ejlic
zby
pos
łów
(231
pos
łów
„za”
).0–
2
rezu
ltat
przy
jęci
aw
nios
ku:
Po
udzi
elen
iuw
otum
nieu
fnoś
cido
tych
-cz
asow
emu
rząd
owi
ije
dnoc
ześn
iew
otum
zauf
ania
now
emu,
Pre
zy-
dent
pow
ołuj
eno
weg
opr
emie
rai
zapr
opon
owan
ych
prze
zni
ego
mi-
nist
rów
.
0–2
rezu
ltat
odrz
ucen
iaw
nios
ku:
Dot
ychc
zaso
wy
rząd
nada
lur
zędu
je.
0–2
4.
a)Są
dN
ajw
yższ
y0–
1
6
b)są
dyok
ręgo
we
0–1
c)na
czel
nySą
dA
dmin
istr
acyj
ny0–
1d)
Try
buna
łK
onst
ytuc
yjny
0–1
e)są
dygr
odzk
ie/
wyd
ział
ygr
odzk
iesą
dów
rejo
now
ych
0–1
e)T
rybu
nał
Stan
u0–
1
5.
a)W
ięks
zość
Pol
aków
nega
tyw
nie
ocen
iare
lacj
em
iędz
yP
rezy
dent
ema
rząd
em.
0–2
22
b)6%
bada
nych
ocen
iatę
wsp
ółpr
acę
poz
ytyw
nie.
0–2
c)K
aden
cja
Pre
zyde
nta
RP
trw
a5
lat.
0–2
d)K
andy
dat
naP
rezy
dent
aR
Pm
usi
mie
ćuk
ończ
one
min
imum
35la
t.0–
2e)
wył
ączn
eko
mpe
tenc
jeP
rezy
dent
apo
dane
sąw
arty
kule
144.
ustę
p3.
Kon
styt
ucji
RP
0–1
zaka
żdą,
max
5
232
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mf)
m.in
.:za
wie
rani
eum
ówm
iędz
ynar
odow
ych,
spra
wow
anie
kier
owni
c-tw
ana
dp
olit
yką
zagr
anic
zną,
kier
owan
iesp
raw
ami
obro
nnoś
ci,
wy-
daw
anie
rozp
orzą
dzeń
,pr
zeds
taw
iani
epr
ojek
tubu
dżet
u,re
aliz
owa-
nie
budż
etu,
kont
rolo
wan
iepr
acy
orga
nów
adm
inis
trac
jirz
ądow
ej,
zap
ewni
anie
wyk
onan
iaus
taw
iin
ne
0–1
zaka
żdą,
max
5
g)
F—
Wpi
erw
szyc
hdw
óch
krok
ach
kons
tytu
cyjn
ych
Sejm
udzi
ela
wo-
tum
zauf
ania
bez
wzg
lędn
ąw
ięks
zośc
iągł
osów
,na
tom
iast
wtr
zeci
mkw
alifi
kow
aną
wię
kszo
ścią
2/3
głos
ów.
Wyj
aśni
enie
:w
III
krok
uSe
jmud
ziel
aw
otum
zauf
ania
zwyk
łąw
ięk-
szoś
cią
głos
ów.
0–1
P—
Wdr
ugim
krok
uko
nsty
tucy
jnym
Sejm
wsk
azuj
eka
ndyd
ata
napr
emie
rai
głos
uje
wni
osek
nad
udzi
elen
iem
mu
wot
umza
ufan
ia.
0–1
P—
Pre
mie
rm
a21
dni
napr
zeds
taw
ieni
eex
pos
e,kt
óre
mus
iza
wie
-ra
ćw
nios
eko
udzi
elen
ierz
ądow
iw
otum
zauf
ania
.0–
1
F—
Wpr
zypa
dku
niew
ybra
nia
rząd
uw
trze
cim
krok
uko
nsty
tucy
j-ny
m,P
rezy
dent
ma
praw
o,le
czni
eob
owią
zek,
rozp
isać
now
ew
ybor
ypa
rlam
enta
rne.
Wyj
aśni
enie
:w
taki
ejsy
tuac
jiP
rezy
dent
ma
obow
iąze
kro
zwią
zać
Sejm
iro
zpis
aćpr
zedt
erm
inow
ew
ybor
y.
0–1
233
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
6.a)
kont
rasy
gnat
a—
pod
pis
skła
dany
prze
zpr
emie
rap
odni
ektó
rym
ide
cyzj
ami
Pre
zyde
nta,
bez
któr
ego
sąon
eni
eważ
ne,
akt
óryc
hp
od-
pisa
nie
obci
ąża
prem
iera
odp
owie
dzia
lnoś
cią
pol
ityc
zną
zani
epr
zed
Sejm
em
0–2
6
b)ka
sacj
a—
uchy
leni
eor
zecz
enia
sądu
prze
zSą
dN
ajw
yższ
ylu
bN
a-cz
elny
Sąd
Adm
inis
trac
yjny
0–2
c)ap
elac
ja—
odw
ołan
iesi
ęod
wyr
oku
dosą
duw
yższ
ejin
stan
cji
0–2
7.a)
sam
orzą
dow
e—
prem
ier
0–2
6b)
prez
yden
ckie
—M
arsz
ałek
Sejm
u0–
2c)
parl
amen
tarn
e—
Pre
zyde
nt0–
2
8.a)
apol
ityc
zny/
-a0–
26
b)ni
eusu
wal
ny/-
a0–
2c)
niez
awis
ły/-
a0–
29.
Kon
stytu
cja→
raty
fiko
wan
eu
mow
ym
ięd
zyn
arod
owe→
ust
awy→
rozp
orzą
dze
nia→
akty
praw
am
iejs
cow
ego
0–1–
2–3–
44
10.
a)N
iezg
odne
zpr
awem
.O
dpow
iada
nie
prze
dsą
dem
karn
ympr
zez
nie-
letn
ich,
któr
zyp
opeł
nili
szcz
egól
nie
cięż
kązb
rodn
ię,
jest
moż
liwe,
dopi
ero
gdy
ukoń
czyl
i15
lat.
0–2
10b)
Nie
zgod
nez
praw
em.S
ądni
em
apr
awa
odm
ówić
oska
rżon
emu
obro
ń-cy
.0–
2
234
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mc)
Zgo
dne
zpr
awem
.A
limen
tyot
rzym
uje
ten
opie
kun,
któr
yza
jmuj
esi
ędz
ieck
iem
.0–
2
d)N
iezg
odne
zpr
awem
.P
olic
jam
oże
zatr
zym
aćp
odej
rzan
ego
jedy
nie
na48
h,za
śpr
zedł
użen
ieza
trzy
man
iao
kole
jne
24h
(do
72h)
moż
ena
stąp
ićje
dyni
eza
zgod
ąsą
du.
0–2
e)N
iezg
odne
zpr
awem
.N
aeg
zam
inie
gim
nazj
alny
mob
owią
zuje
okre
-śl
ona
regu
lam
inam
i(n
orm
ami
praw
nym
i)za
sada
sam
odzi
elne
gopi
-sa
nia.
Wpr
zypa
dku
sprz
eczn
ości
norm
praw
nych
iob
ycza
jow
ych,
waż
niej
sze
sąno
rmy
praw
ne.
0–2
11.
a)sy
stem
kanc
lers
ki0–
2
10b)
syst
emp
ółpr
ezyd
enck
i0–
2c)
syst
empa
rlam
enta
rny
0–2
d)sy
stem
parl
amen
tarn
o-ga
bine
tow
y0–
2e)
syst
empr
ezyd
enck
i0–
210
0
235
Klucze odpowiedzi.
Aktywnośćobywatelska.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M1.
np.
zwią
zki
wyz
nani
owe,
Koś
cioł
y,st
owar
zysz
enia
,fu
ndac
je,
part
iep
olit
yczn
e,zw
iązk
iza
wod
owe
itp.
0–1–
2–3–
44
2.Fu
nkcj
em
ass
med
iów
:roz
ryw
kow
aed
ukac
yjna
,sp
ołec
zna,
kult
urow
a,ko
ntro
lna,
opin
iotw
órcz
a,in
form
acyj
na0–
1–2–
3–4
10a)
radi
o,te
lew
izja
,in
tern
et,
pras
a0–
1–2–
3–4
b)N
p.M
edia
mas
owe
sąna
zyw
ane
czw
artą
wła
dzą
zew
zglę
duna
to,
żeko
ntr
olu
jąd
ział
ania
wła
dzy
(fun
kcja
kont
roln
a)iksz
tałt
ują
opin
ięp
ub
licz
ną
(fun
kcje
info
rmac
yjna
,op
inio
twór
cza)
.
0–1–
2
3.
a)O
rgan
izac
ja(1
)zr
zesz
ając
aob
ywat
eli
naza
sada
chdo
brow
olno
ści
(2),
dążą
cam
etod
ami
dem
okra
tycz
nym
ido
prze
jęci
aw
ładz
yw
pań-
stw
ie(3
)w
celu
real
izac
jisw
ojeg
opr
ogra
mu
(4).
Uw
aga:
pom
inię
cie
któr
egok
olw
iek
zw
w.
elem
entó
woz
nacz
aud
ziel
e-ni
ezł
ejod
pow
iedz
i.
0–2
16
236
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mb)
WP
olsc
eza
kaza
neje
stis
tnie
nie
part
iiii
nnyc
hor
gani
zacj
iodw
ołuj
ą-cy
chsi
ęw
swoi
chpr
ogra
mac
hdo
tota
litar
nych
met
odip
rakt
ykdz
ia-
łani
an
aziz
mu
(1),
fasz
yzm
u(2
)ik
omu
niz
mu
(3),
ata
kże
dopu
sz-
czaj
ącyc
hn
ien
awiś
ćra
sow
ą(4
),n
ien
awiś
ćn
arod
owoś
ciow
ą(5
),st
osow
anie
prz
emocy
wce
luzd
obyci
aw
ład
zylu
bw
pły
wu
na
pol
itykę
pań
stw
a(6
)or
azpr
zew
iduj
ącyc
hut
ajni
enie
stru
ktur
lub
czło
nkos
twa.
0–1–
2–3–
4–5–
6
c)
Socj
alde
mok
racj
a:2.
,8.
0–1–
2C
hade
cja:
3.,
5.0–
1–2
Kon
serw
atyz
m:
1.,
6.0–
1–2
Lib
eral
izm
:4.
,7.
0–1–
24.
Np.
:lic
zysi
ęka
żdy
głos
,T
wój
też!
—na
tym
pol
ega
dem
okra
cja;
głos
ując
,dec
yduj
esz
olo
sie
twoj
ego
kraj
u!—
wła
dze
będ
ąre
aliz
ował
yp
olit
ykę
blis
kąto
bie;
wte
nsp
osób
mas
zw
pływ
naw
ładz
ę(s
amją
wyb
iera
sz);
nie
idąc
naw
ybor
yod
daje
szgł
osuj
nasw
ojeg
opr
zeci
wni
ka,p
onie
waż
dzię
kito
bie
toon
dost
anie
proc
ento
wo
wię
cej
głos
ów;
Uw
aga:
każd
ain
nara
cjon
alna
ina
jlepi
ejró
wni
eżkr
eaty
wna
odpo
-w
iedź
jest
popr
awna
.
0–2–
4–6
6
237
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
5.
a)F
—St
owar
zysz
enia
todo
brow
olne
,sa
mor
ządn
e,tr
wał
ezr
zesz
enia
oce
lach
zaro
bkow
ych.
Um
ożliw
iają
jedn
ostc
ere
alny
wpł
ywna
wła
-dz
e.W
yjaś
nien
ie:
cele
stow
arzy
szen
iasą
niez
arob
kow
e.
0–1
4
b)P
—O
rgan
izac
jap
ożyt
kupu
blic
zneg
oto
szcz
egól
nyro
dzaj
stow
a-rz
ysze
nia,
nakt
óre
prze
kaza
ćm
ożna
1%p
odat
kudo
chod
oweg
ood
osób
fizyc
znyc
h(P
IT).
0–1
c)P
—St
owar
zysz
enie
reje
stro
wan
eza
kład
am
inim
um15
osób
.0–
1d)
P—
Wol
onta
riat
tob
ezpł
atne
,św
iado
me,
dobr
owol
nedz
iała
nie
narz
ecz
osób
spoz
akr
ęgu
rodz
iny
izn
ajom
ych.
0–1
6.
Pra
wo
wyb
orcz
ecz
ynne
top
raw
od
ow
yb
iera
nia
swoi
chp
rzed
-st
awic
ieli
do
pos
zcze
góln
ych
inst
ytu
cji.
0–2
10P
raw
ow
ybor
cze
czyn
nepr
zysł
uguj
eod
ukoń
czen
ia18
lat.
0–1
Pra
wo
wyb
orcz
ebi
erne
top
raw
od
oka
nd
yd
owan
iaw
wyb
orac
hi
byci
aw
yb
iera
nym
.0–
2
Pra
wo
wyb
orcz
ebi
erne
przy
sług
uje
oduk
ończ
enia
:18
lat
—w
wyb
orac
hdo
rad
gmin
,pow
iató
wis
ejm
ików
woj
ewód
ztw
25la
t—
ww
ybor
ach
naw
ójtó
w,
burm
istr
zów
,pr
ezyd
entó
wm
iast
21la
t—
ww
ybor
ach
doSe
jmu
iP
E30
lat
—w
wyb
orac
hdo
Sena
tu35
lat
—w
wyb
orac
hna
Pre
zyde
nta
RP
0–1–
2–3–
4–5
238
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
7.a)
0–2
6b)
0–2
c)0–
28.
a)0–
226
b)23
00zł
0–1
c)pł
aca
3000
złne
tto
obow
iązk
owe
ubez
piec
zeni
aod
odp
owie
dzia
lnoś
cicy
wiln
ejm
ożliw
ość
prze
jści
ana
emer
ytur
yp
o15
–20
lata
chpr
acy
0–1–
2–3
d)P
KP
—P
olsk
ieK
olej
eP
ańst
wow
e0–
1Z
NP
—Z
wią
zek
Nau
czyc
iels
twa
Pol
skie
go0–
1
e)Z
wią
zek
zaw
odow
yto
orga
niza
cja
prac
owni
ków
repr
ezen
tują
caic
hw
konfl
ikci
ez
prac
odaw
cą,
bron
iąca
ich
inte
resó
w0–
1
Prz
ykła
dy:
Kra
jow
yZ
wią
zek
Rat
owni
ków
Med
yczn
ych,
Ogó
lnop
olsk
iZ
wią
zek
Tec
hnik
ówM
edyc
znyc
h,N
ieza
leżn
ySa
mor
ządn
yZ
wią
zek
Zaw
odow
y„S
olid
arno
ść”,
Zw
iąze
kN
aucz
ycie
lstw
aP
olsk
iego
0–1
f)Sp
órzb
ioro
wy
prac
yto
oficj
alny
konfl
ikt
mię
dzy
prac
odaw
cąa
pra-
cow
nika
mi.
0–2
239
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
g)N
iep
osłu
szeń
stw
oob
ywat
elsk
ieto
celo
we
/p
ub
licz
ne
/d
emon
-st
racy
jne
dzia
łani
eb
ezu
życi
asi
łyp
oleg
ając
ena
łam
aniu
kon
-kre
tnych
prz
epis
ówp
raw
a.
0–2
Prz
ykła
dy:o
kupa
cja,
prot
est,
man
ifes
tacj
a,bl
okad
y,sa
bot
aż,„
wło
ski
stra
jk”
0–2
h)ko
lejn
ood
lew
ej:d
wu
stro
nn
en
egocj
acje→
med
iacj
e→
arb
itra
żw
kole
giu
mar
bit
rażu
społ
eczn
ego
0–2–
4–6
i)O
pini
e:„P
olsk
ęza
lew
afa
lażą
dań
płac
owyc
h”;
„do
boj
uo
pien
iądz
em
ogą
rusz
yćte
chni
cym
edyc
zni”
;„N
iebi
erze
my
tych
pod
wyż
ekz
sufit
u”;
„To
będ
zie
wie
lodn
iow
aw
alka
”
0–1–
2
Fakt
y:ni
ezad
owol
enie
zesw
oich
pen
sji
piel
ęgni
arek
,le
karz
y,ko
leja
rzy,
na-
uczy
ciel
ior
azsę
dzió
w;
stra
jkpi
elęg
niar
ekpl
anow
any
jest
na21
styc
znia
2008
r.;
Rob
ert
Szul
cje
stpr
zew
odni
cząc
ymK
ZR
M;
śred
nia
płac
apr
acow
nika
kole
iw
ynos
i15
00zł
;C
ezar
ySt
aroń
jest
prze
wod
nicz
ącym
OZ
TM
0–1–
2
240
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
9.
a)W
edłu
gpr
emie
ra,
stra
jkpi
elęg
niar
ekto
:ob
rona
inte
resó
wII
IR
P,
prow
okac
jap
olit
yczn
apr
zeci
wko
rząd
owi,
nied
opus
zcza
lne
łam
anie
praw
a
0–1
6
b)7%
0–1
c)29
%0–
1d)
2ra
zy0–
1e)
Rep
reze
ntat
ywny
char
akte
rpr
óby
pol
ega
naty
m,
żere
spon
denc
izo
-st
ali
dobr
ani
tak,
byic
hsk
ład
odzw
ierc
iedl
ałce
chy
społ
ecze
ństw
a(p
onie
waż
pot
emw
ynik
isą
uogó
lnia
nei
prze
dsta
wia
neja
koop
inia
całe
gosp
ołec
zeńs
twa)
.U
wag
a:ka
żda
inna
odpo
wie
dźza
wie
rają
cais
totę
repr
ezen
taty
wno
ści
(składbadaniaodzwierciedlaskładpopulacji)
jest
popr
awna
.
0–1
f)50
0os
ób0–
1
10.
a)P
KW
—P
ańst
wow
aK
omis
jaW
ybor
cza
0–2
6b)
NSZ
Z—
Nie
zale
żny
Sam
orzą
dny
Zw
iąze
kZ
awod
owy
0–2
c)O
PZ
Z—
Ogó
lnop
olsk
ieP
oroz
umie
nie
Zw
iązk
ówZ
awod
owyc
h0–
211
.·s
tron
arz
ądow
a,np
.M
inis
ters
two
Gos
pod
arki
·zw
iązk
iza
wod
owe,
np.
NSZ
Z„S
”·o
rgan
izac
jepr
acod
awcó
w,
np.
Bus
ines
sC
ente
rC
lub
0–1–
2–3–
4–5–
66 100
241
Klucze odpowiedzi.
Integracjaeuropejska.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
1.Z
imna
woj
nap
oleg
ała
nais
tnie
niu
nap
ięć
pol
ityc
znyc
h/
dypl
oma-
tycz
nych
im
ilita
rnyc
hor
azna
wyśc
igu
zbro
jeń
.0–
23
Nap
ięci
ate
istn
iały
mię
dzy
blok
iem
zach
odni
m(U
SA,
Eur
opa
Za-
chod
nia)
abl
okie
mw
scho
dnim
(ZSR
Ri
jego
pańs
twa
sate
licki
e).
0–1
2.P
lan
Mar
shal
lado
tycz
yłp
omoc
ygo
spod
arcz
ejdl
azn
iszc
zony
chII
woj
nąśw
iato
wą
pańs
tweu
rop
ejsk
ich.
0–2
2
3.c)
prze
dsta
wic
iele
wła
dzy
kom
unis
tycz
nej
pod
pisa
liz
prze
dsta
wic
ie-
lam
iop
ozyc
jide
mok
raty
czne
jp
oroz
umie
nia
Okr
ągłe
goSt
ołu
0–2
2
4.
a)E
WW
iS—
Eur
opej
ska
Wsp
ólno
taW
ęgla
iSt
ali
0–1
8
b)E
WG
—E
urop
ejsk
aW
spól
nota
Gos
pod
arcz
a0–
1c)
ZSR
R—
Zw
iąze
kSo
cjal
isty
czny
chR
epub
likR
adzi
ecki
ch0–
1d)
KB
WE
—K
onfe
renc
jaB
ezpi
ecze
ństw
ai
Wsp
ółpr
acy
wE
urop
ie0–
1e)
RW
PG
—R
ada
Wza
jem
nej
Pom
ocy
Gos
pod
arcz
ej0–
1f)
WN
P—
Wsp
ólno
taN
iep
odle
głyc
hP
ańst
w0–
1g)
OE
CD
—O
rgan
izac
jaW
spół
prac
yG
osp
odar
czej
iR
ozw
oju
0–1
h)N
AT
O—
Org
aniz
acja
Tra
ktat
uP
ółno
cnoa
tlan
tyck
iego
/P
akt
Pół
-no
cnoa
tlan
tyck
i0–
1
242
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M5.
6.p
owst
anie
Uni
iE
urop
ejsk
iej
0–9
97.
wst
ąpie
nie
Pol
ski
doN
AT
O1.
pow
stan
ieR
ady
Eur
opy
8.w
stąp
ieni
eR
umun
iido
Uni
iE
urop
ejsk
iej
9.p
odpi
sani
etr
akta
tuz
Liz
bon
y2.
pod
pisa
nie
trak
tatu
pary
skie
go4.
pow
ołan
iedo
życi
aK
BW
E3.
pow
stan
ieE
WG
5.pr
zyst
ąpie
nie
Gre
cji
doW
spól
not
Eur
opej
skic
h
6.na
leży
zazn
aczy
ć:ro
zsze
rzen
ie20
04r.
:C
ypr,
Cze
chy,
Est
onia
,L
itw
a,Ło
twa,
Mal
ta,
Pol
ska,
Słow
acja
,Sł
owen
ia,
Węg
ry;
rozs
zerz
enie
2007
r.:
Buł
gari
a,R
umun
ia
0–1
zaka
żde
pań
stw
o
18
popr
awne
wyk
onan
iele
gend
y(t
j.za
znac
zeni
ew
różn
ysp
osób
rozs
ze-
zrze
ńw
2004
r.i
2007
r.)
0–6
7.C
horw
acja
,Is
land
ia,
Mac
edon
ia,
Tur
cja
0–1–
2–3–
44
8.w
olny
prze
pływ
osób
wol
nypr
zepł
ywus
ług
wol
nypr
zepł
ywka
pita
łuw
olny
prze
pływ
tow
arów
0–1–
2–3–
44
243
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M9.
a)Jo
seM
anue
lB
arro
so(1
0)0–
17
b)C
athe
rine
Ash
ton
(2)
0–1
c)Je
rzy
Buz
ek(5
)0–
1d)
Paw
ełSa
mec
ki(6
)0–
1e)
Her
man
Van
Rom
puy
(7)
0–1
g)R
ober
tSc
hum
an(3
)0–
1h)
Kon
rad
Ade
naue
r(1
)0–
1
10.
Rad
a:b,
c0–
1–2
8R
ada
Eur
opej
ska:
d,f
0–1–
2P
arla
men
tE
urop
ejsk
i:a,
e0–
1–2
Kom
isja
Eur
opej
ska:
g,h
0–1–
2
11.
Rad
a:B
ruks
ela
0–1
6P
arla
men
tE
urop
ejsk
i:B
ruks
ela,
Stra
sbur
g,L
ukse
mbu
rg0–
1–2–
3K
omis
jaE
urop
ejsk
a:B
ruks
ela
0–1
Try
buna
łSp
raw
iedl
iwoś
ciU
E:
Luk
sem
burg
0–1
12.
a)2
lata
/Co
najm
niej
2la
ta0–
119
b)20
01r.
0–1
c)U
wag
a:od
pow
iedź
mus
ina
wią
zyw
aćdo
zape
wni
ania
pien
iędz
yw
bu-
dżec
iew
ybra
nym
grup
omza
wod
owym
lub
doni
echę
cipr
zepr
owad
zani
atr
udny
chre
form
bezp
ośre
dnio
prze
dw
ybor
ami.
0–1
244
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
d)
rocz
nast
opa
infla
cji
nie
moż
epr
zekr
oczy
ćo
wię
cej
niż
1,5
punk
tupr
ocen
tow
ego
śred
niej
stop
yin
flacj
itr
zech
pańs
twU
nii
zna
jniż
szą
infla
cją
0–1
wys
okoś
ćst
óppr
ocen
tow
ych
nie
moż
eby
ćw
yższ
ao
wię
cej
jak
2pu
nkty
proc
ento
we
odśr
edni
ejw
ysok
ości
stóp
proc
ento
wyc
htr
zech
pańs
tw,
wkt
óryc
hsą
one
najn
iższ
e
0–1
defic
ytbu
dżet
owy
nie
moż
epr
zekr
oczy
ć3%
PK
Bda
nego
pańs
twa
0–1
prze
z2
lata
bez
poś
redn
iopr
zed
przy
jęci
emeu
roku
rsw
alut
ykr
aju
mus
isi
ęm
ieśc
ićw
usta
lony
mpr
zedz
iale
wah
ańm
echa
nizm
ER
M2
0–1
e)T
AK
0–1
f)W
zros
tem
gosp
odar
czym
nazy
wam
yzw
ięks
zeni
esi
ęw
arto
ści
dóbr
wyt
war
zany
chpr
zez
gosp
odar
kę(c
ona
jczę
ście
jm
ierz
ysi
ęw
zros
tem
prod
uktu
kraj
oweg
obr
utto
).
0–2
g)D
ania
,B
ułga
ria,
Szw
ecja
,C
zech
y,W
ęgry
,W
ielk
aB
ryta
nia
0–6
zaw
szys
tkie
tei
żad
ne
inn
ekr
aje
h)20
02r.
0–2
245
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M13
.cz
ynne
praw
ow
ybor
cze
ww
ybor
ach
doP
E/
bier
nepr
awo
wyb
orcz
ew
wyb
orac
hdo
PE
/pr
awo
dozg
łasz
ania
skar
gdo
Om
buds
man
a/pr
awo
dozg
łasz
ania
pet
ycji
doP
E/
czyn
nepr
awo
wyb
orcz
ew
wyb
orac
hlo
kaln
ych
wkr
aju
zam
iesz
kani
a(k
tóry
nale
żydo
UE
)b
ezko
niec
znoś
cip
osia
dani
aob
ywat
elst
wa
tego
kraj
u/bi
erne
praw
ow
ybor
cze
ww
ybor
ach
loka
lnyc
hw
kraj
uza
mie
szka
nia
(któ
ryna
leży
doU
E)
bez
koni
eczn
ości
pos
iada
nia
obyw
atel
stw
ate
gokr
aju/
praw
odo
korz
ysta
nia
zop
ieki
dypl
omat
yczn
eji
kons
ular
nej
zap
ew-
nian
ejpr
zez
służ
bydo
wol
nego
kraj
uU
E,
jeśl
ikr
ajp
ocho
dzen
iani
em
aw
dany
mpa
ństw
iesw
ojej
amba
sady
/ko
nsul
atu
praw
odo
wni
esie
nia
euro
pej
skie
jin
icja
tyw
yob
ywat
elsk
iej
(jak
czło
-ne
kw
ięks
zej
grup
y)
0–2–
44
14.
Ukł
adz
Sche
ngen
doty
czy
moż
liwoś
cipr
zekr
acza
nia
gran
icm
iędz
ysy
gnat
ariu
szam
ipor
ozum
ieni
ab
ezko
niec
znoś
ciod
byci
ako
ntro
ligr
a-ni
czne
j.
0–2
6
Pol
ska
nale
żydo
ukła
duz
Sche
ngen
.0–
1P
olsk
aw
stąp
iła
douk
ładu
zSc
heng
enw
2007
r.0–
110
0
246
Klucze odpowiedzi.
Gospodarkawolnorynkowa.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M
1.za
soby
ludz
kie:
wsz
yst
koto
,co
pra
cow
nik
wyko
rzyst
uje
ww
y-
twar
zan
iup
rod
uktó
wiu
słu
g(ł
ączn
iez
nim
sam
ym
),np
.wy-
ksz
tałc
enie
,p
raca
,st
anzd
row
ia,
um
ieję
tnoś
ciit
p.
0–2–
412
zaso
byna
tura
lne:
tesk
ład
nik
ip
roce
sup
rod
ukc
ji,któ
rew
ytw
o-rz
yła
nat
ura
,np
.te
ren
,la
sy,
rzek
i,kli
mat
,m
iner
ały
itp.
0–2–
4
zaso
byka
pita
łow
e:w
szyst
koto
,co
zost
ało
już
kie
dyś
wyp
ro-
du
kow
ane,
ate
raz
pos
łuży
do
wytw
orze
nia
czeg
ośn
oweg
o,np
.ka
pit
ał,
bu
dyn
ki,
infr
astr
uktu
rate
chn
iczn
ait
p.
0–2–
4
2.R
zadk
ość
dóbr
pol
ega
naty
m,
żeni
eda
się
zasp
okoi
ćw
szys
tkic
hp
otrz
eblu
dzki
ch(k
tóre
sąni
eogr
anic
zone
)p
onie
waż
nie
istn
ieje
wy-
star
czaj
ąco
dużo
zaso
bów
dote
gop
otrz
ebny
ch.
0–2
4
Np.
istn
ieni
egł
odu
naśw
ieci
esp
owod
owan
eni
ewys
tarc
zają
cąilo
ścią
żyw
nośc
i.N
p.ko
niec
znoś
ćdo
kony
wan
iaw
ybor
ówm
iędz
yku
pnem
kom
pute
raa
wyj
azde
mna
wak
acje
.it
p.
0–2
247
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
M3.
wła
snoś
ć→
pry
wat
na
wła
snoś
ć→
pu
blicz
na
pryw
atna→
spół
ki
publ
iczn
a→
pań
stw
owa
0–2–
4–6–
88
4.
a)w
ywła
szcz
enie
—p
ozba
wie
nie
wła
snoś
ci0–
2
8b)
pryw
atyz
acja
—sp
rzed
aż(l
ubpr
zeka
zani
e)w
łasn
ości
nale
żące
jdo
pańs
twa
wła
ścic
ielo
mpr
ywat
nym
0–2
c)ko
nces
ja—
zezw
olen
ieud
ziel
ane
prze
zor
gany
pańs
twa
nasp
rzed
ażlu
bw
ytw
arza
nie
niek
tóry
chto
war
ów0–
2
d)pł
atna
prot
ekcj
a—
poś
redn
icze
nie
wza
łatw
ieni
usp
raw
yw
zam
ian
zauz
yska
nie
korz
yści
osob
iste
j0–
2
5.op
iera
się
naw
łasn
ości
pryw
atne
j0–
26
prze
dsię
bior
cydą
żądo
wyp
raco
wan
iaja
kna
jwyż
szeg
ozy
sku
0–2
ceny
iilo
śćto
war
ówus
tala
się
ww
ynik
udz
iała
nia
wol
nejk
onku
renc
ji0–
2
6.„N
iew
idzi
alna
ręka
rynk
u”je
stm
ech
aniz
mem
regu
lują
cym
dzi
a-ła
nie
gosp
od
arki
ryn
kow
ej(r
ynku
).P
oleg
aon
naty
m,
żeb
ezja
-ki
egok
olw
iek
syst
emu
naka
zów
iza
kazó
w,
prze
dsię
bior
cyw
ytw
arza
jąi
sprz
edaj
ąty
leto
war
ówi
usłu
g,ile
kons
umen
cisą
wst
anie
ich
cąku
pić.
Uw
aga:
rów
nież
wyj
aśni
enie
praw
apo
pytu
ipo
daży
(gry
rynk
owej
po-
pytu
ipo
daży
)je
stw
pełn
ipo
praw
nąod
pow
iedz
ią!
0–4
6
248
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
MA
utor
emp
ojęc
ia„n
iew
idzi
alna
ręka
rynk
u”je
stA
dam
Smit
h.0–
27.
d)Je
żeli
cena
rośn
ie,
top
opyt
mal
eje,
ap
odaż
rośn
ie.
0–3
38.
gosp
odar
stw
odo
mow
e,do
mdz
ieck
a,pr
zeds
zkol
e,pr
zeds
iębi
orst
wo,
skle
p,fa
bryk
a,ur
ząd
gmin
y,ag
encj
arz
ądow
a,pa
ństw
oit
p.
0–1–
2–3–
44
9.st
rzał
kaw
ycho
dząc
az
Pol
ski
(gro
tsk
iero
wan
yw
lew
o):
eksp
ort
strz
ałka
przy
chod
ząca
doP
olsk
i(g
rot
skie
row
any
wpr
awo)
:im
por
t0–
2–4
4
10.
a)U
OK
iK—
Urz
ądO
chro
nyK
onku
renc
jii
Kon
sum
entó
w0–
1
7
b)N
BP
—N
arod
owy
Ban
kP
olsk
i0–
1c)
PK
B—
prod
ukt
kraj
owy
brut
to0–
1d)
GP
W—
Gie
łda
Pap
ieró
wW
arto
ścio
wyc
h0–
1e)
KR
S—
Kra
jow
yR
ejes
trSą
dow
y(z
wró
ćuw
agę,
żeK
RS
toró
wni
eżK
rajo
wa
Rad
aSą
dow
nict
wa)
0–1
f)S.
C.
—sp
ółka
cyw
ilna
0–1
249
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mg)
PR
—pu
blic
rela
tion
s0–
1
11.
Infla
cja
tow
zros
tce
nto
war
ów,a
prze
zto
spad
ekre
alne
jwar
tośc
ipie
-ni
ądza
(pon
iew
ażw
sytu
acji
,gd
yce
nyro
sną,
zaty
lesa
mo
pien
iędz
ym
ożna
kupi
ćm
niej
).
0–2
4
Nie
wie
lka
infla
cja
(rzę
duok
.2%
wsk
ali
roku
)je
stuw
ażan
aza
ko-
rzys
tną
dla
gosp
odar
ki.
0–2
12.
stru
ktu
raln
e—
pow
staj
ena
skut
ekni
edos
toso
wan
iaum
ieję
tnoś
cii
wyk
szta
łcen
ialu
dzi
wda
nym
regi
onie
dop
otrz
ebpr
acod
awcó
w(d
ziej
esi
ęta
knp
.p
oup
adku
duże
go,
spec
jalis
tycz
nego
zakł
adu
pra-
cyw
regi
onie
lub
wpr
zypa
dku
wyb
iera
nia
prze
zno
wyc
hst
uden
tów
taki
chki
erun
ków
stud
iów
,któ
reni
epr
zeka
zują
poż
ądan
ych
prze
zpr
a-co
daw
ców
umie
jętn
ości
).
0–1
zan
azw
ę;0–
3za
wyj
aśn
ien
ie
12
kon
iun
ktu
raln
e—
pow
staj
ena
skut
ekzm
iany
(na
gors
ze)
sytu
acji
gosp
odar
czej
,co
wią
żesi
ęz
upad
kiem
prze
dsię
bior
stw
.0–
1za
naz
wę;
0–3
zaw
yjaś
nie
nie
frykc
yjn
e—
pow
staj
ena
skut
ekzw
alni
ania
się
prac
owni
ków
,kt
ó-rz
ych
cązn
aleź
ćle
pszą
/inn
ąpr
acę
—pr
zez
okre
sp
oszu
kiw
ańcz
ęsto
poz
osta
jąb
ezro
bot
nym
i.In
nąje
gopr
zycz
yną
jest
jedy
nie
sezo
now
eza
pot
rzeb
owan
iena
prac
owni
ków
(np.
przy
zbio
rze
trus
kaw
ek).
0–1
zan
azw
ę;0–
3za
wyj
aśn
ien
ie
13.
a)cł
o0–
28
b)em
barg
o0–
2
250
Klucze odpowiedzi.
Zad
.P
opra
wn
aod
pow
ied
źP
unkto
w.
Mc)
mar
keti
ng0–
2d)
prod
ukt
kraj
owy
brut
to0–
2
14.
a)um
owa
zlec
enie
0–2
6b)
umow
ao
dzie
ło0–
2c)
umow
ao
prac
ę0–
2
15.
pośr
edni
e—
bez
poś
red
nie
0–2
8V
AT
,cz
yli
pod
atek
od
war
tośc
id
od
anej
—C
IT—
PIT
,cz
yli
pod
atek
doch
od
owy
od
osób
fizy
cznych
0–2–
4
0%,
3%,
7%,
22%
—19
%—
18%
i32
%0–
210
0
251
Skorowidz
absolutorium, 84administracja publiczna, 45–46
decyzja, 45–46postanowienie, 45rządowa, 45, 55
centralna, 45niezespolona, 45zespolona, 45
samorządowa, 45, 55akcje, 181akord, 183aktywa, 182alterglobalizm, 201Amnesty International, 196, 197anarchia, 11, 32ankieta, 13, 120ankieter, 121antyobywatel, 12antysemityzm, 131apelacja, 90, 92arbiter, 19arbitraż, 127argument, 22–24autonomia, 33autorytaryzm, 33, 201awers, 156azyl, 200
błąd pomiaru, 13, 121bank centralny, 184banki komercyjne, 184bariery komunikacyjne, 16barter, 175bessa, 185bezrobocie, 58–59, 184
frykcyjne, 184koniunkturalne, 184strukturalne, 184
bezrobotny, 58
bierne prawo wyborcze, 49, 78, 86,124, 157
bilans, 182bilans handlowy, 178, 187Biuletyn Informacji Publicznej, 84biznesplan, 183blok wschodni, 148broń masowego rażenia, 202budżet, 54
budżet zrównoważony, 54deficyt budżetowy, 54nadwyżka budżetowa, 54rezerwa budżetowa, 54
budżet gminy, 53–54burżuazja, 131
cena równowagi rynkowej, 174centrum, 38cenzura prewencyjna, 39, 123cenzura represyjna, 39, 123chadecja, 38, 129cnoty obywatelskie, 12, 119cyberprzestępczość, 202cykliczność koniunktury, 186czynne prawo wyborcze, 49, 78, 86,
124, 157czynnik wytwórcze, 170
darowizna, 170decyzje ekonomiczne, 62deflacja, 176defraudacja, 187demokracja, 33, 73–74
ateńska, 74bezpośrednia, 74, 76elektoralna, 74konstytucyjna, 74liberalna, 74przedstawicielska, 74wyborcza, 74
252
Skorowidz
demokracja ludowa, 143demonstracja, 49dialekt, 60dobro publiczne, 176, 178dotacja, 53drugi obieg, 188dyktatura, 32, 33dyktatura proletariatu, 132działalność gospodarcza, 180Dziennik Ustaw, 84
ekonomia, 61–62, 169–174eksport, 186embargo, 186emigracja, 200emigrant, 200empatia, 15euro, 156–157europejska inicjatywa obywatelska, 158Europejska Konwencja o Ochronie Praw
Człowieka i PodstawowychWolności, 194
Europejska Konwencja o Ochronie PrawCzłowieka i PodstawowychWolności, 161
Europejska Wspólnota Energii Ato-mowej, 143, 148
Europejska Wspólnota Gospodarcza,143, 148
Europejska Wspólnota Węgla i Stali,143, 148
Europejski Trybunał Praw Człowie-ka, 148, 161, 194
euroregion, 60
fakt, 17FAO, 196faszyzm, 33, 130–131federacja, 33forma państwa, 32, 33forma rządów, 32, 34frekwencja, 48, 76fundacja, 125
gang, 202giełda, 172, 185globalizacja, 200gmina, 46, 51–54, 63
burmistrz, 47, 51komisja, 52prezydent miasta, 47, 51rada gminy, 47, 51wójt, 47, 51
gospodarka, 61, 169gospodarka centralnie planowana, 34,
171gospodarka rynkowa, 34, 171gospodarka tradycyjna, 34, 171grupa społeczna, 8–11
duża, 8ekskluzywna, 9formalna, 9inkluzywna, 9mała, 8nieformalna, 9otwarta, 9pierwotna, 9wtórna, 9zadaniowa, 9zamknięta, 9
gwarancja, 180
HDI, 185hiperinflacja, 176holding, 182hossa, 185
ideologia, 33ILO, 196ilość równowagi rynkowej, 173imigracja, 201imigrant, 200import, 186inflacja, 175inicjatywa ustawodawcza, 85integracja, 145integracja europejska, 60, 145, 147–
148
253
Skorowidz
inteligencja, 10internalizacja, 18
jedno okienko, 183Jesień Narodów, 144
kadencja, 50, 78kampania wyborcza, 38, 50kanał informacyjny, 14kara grzywny, 93kara ograniczenia wolności, 93kara pozbawienia wolności, 93Karta Narodów Zjednoczonych, 195,
198Karta Praw Podstawowych, 158kartel narkotykowy, 202kasacja, 90, 92kasta, 11KBWE, 144, 148klasa średnia, 10klasa niższa, 10klasa społeczna, 10klasa wyższa, 10klasyfikacja potrzeb, 7, 61, 169
potrzeby niższe, 7potrzeby wyższe, 7
kodeks, 91kodowanie informacji, 14Komisja Trójstronna, 128Komitet Praw Człowieka, 195komitet wyborczy, 51Komitety Helsińskie, 196kompromis, 18, 19, 38komunikacja interpersonalna, 13–17komunikat, 13
niewerbalny, 13werbalny, 13
komunikat ja, 15komunizm, 33, 130–132koncern, 182konfederacja, 33Konferencja w Jałcie, 141Konferencja w Poczdamie, 141Konferencja w Teheranie, 141
konflikt, 19, 38konflikt ról, 9konkurencja, 34, 171konkurencja monopolistyczna, 174konsensus, 18, 19, 38konserwatyzm, 38, 129konstytucja, 35, 75–78
mała konstytucja, 100obowiązki obywatela RP, 35prawa i wolności, 35
konstytucjonalizm, 77konsument, 179kontrasygnata, 87kontrkultura, 11kontyngenty, 186konwencja, 161Konwencja o Prawach Dziecka, 195korporacja, 181korupcja, 187koszt alternatywny, 62, 169koszt straconych szans, 169koszyk konsumpcji, 179kredyt gospodarczy, 185kredyt hipoteczny, 185kredyt konsumpcyjny, 185kredyt lombardowy, 185kryteria z Maastricht, 157kryzys finansowy, 201kryzys gospodarczy, 201kultura, 11kworum, 84
łapówkarstwo, 187ławnik, 95lewica, 38–39liberalizm, 38, 129lider, 9list ro radnego, 49lobbing, 17, 126
mała ojczyzna, 60małoletni, 88mafia, 202majątek przedsiębiorstwa, 182
254
Skorowidz
obrotowy, 182trwały, 182
manifestacja, 120manipulacja, 17marketing, 182media, 123mediacje, 19, 126–127mediator, 19Międzynarodowy Pakt Praw Ekono-
micznych, 195Międzynarodowy Pakt Praw Obywa-
telskich i Politycznych, 195Międzynarodowy Trybunał Karny, 195Międzynarodowy Trybunał Sprawie-
dliwości, 195migracja, 199Milenijne Cele Rozwoju, 199mniejszość, 59mniejszość etniczna, 59mniejszość narodowa, 39, 59monarchia, 34Monitor Polski, 84monopol, 174mowa ciała, 14mur berliński, 143
nadawca, 14nadwyżka, 173Najwyższa Izba Kontroli, 98naród, 39
etniczny, 39polityczny, 39
narodowość, 39NATO, 142, 148, 159–161nazizm, 33, 130–131negocjacje, 19–24, 126–127negocjator, 19nepotyzm, 187niedobór, 173nieletni, 89nieposłuszeństwo obywatelskie, 119niewidzialna ręka rynku, 173NIP, 183norma, 11, 18
anomia, 18kodeks, 18norma moralna, 18norma obyczajowa, 18norma prawna, 18norma religijna, 18obyczajowa, 39prawna, 39, 91–92, 99–101religijna, 39sankcja, 18
obieg okrężny dóbr, usług i płatności,176
obiektywizm, 17obrona konieczna, 93OBWE, 144, 148obywatel, 11obywatelstwo, 11, 39obywatelstwo Unii Europejskiej, 157ocieplenie klimatu, 202odbiorca, 14OECD, 148OEEC, 145, 148okręgi wyborcze, 50okupacja, 120oligopol, 174Ombudsman, 97opinia, 17opinia publiczna, 13, 120ordynacja wyborcza, 82, 124
proporcjonalna, 82większościowa, 82
Organizacja Narodów Zjednoczonych,198–199
organizacja pożytku publicznego, 126organizacja pozarządowa, NGO, 125organizacja pracodawców, 126, 128organizacje międzyrządowe, IGO, 196organizacje pozarządowe, NGO, 196osoba fizyczna, 51, 88osoba prawna, 88
płatna protekcja, 187państwo, 31, 32
255
Skorowidz
państwo narodowe, 39państwo scentralizowane, 48państwo unitarne, 33państwo upadłe, 201państwo wielonarodowe, 39państwo zdecentralizowane, 47państwo związkowe, 33parafraza, 16parlament, 83
funkcje, 37funkcje Sejmu, 81funkcje Senatu, 81klub poselski, 81klub senacki, 81koło poselskie, 81koło senackie, 81komisja śledcza, 80komisja nadzwyczajna, 80komisja sejmowa, 80komisja senacka, 80Konwent Seniorów, 79Marszałek Sejmu, 37, 79Marszałek Senatu, 79Prezydium Sejmu, 80Prezydium Senatu, 80Sejm, 75, 78–82Senat, 75, 78–82
partia polityczna, 51, 128–130pasywa, 182pełnoletni, 89pełnomocnik wyborczy, 50perswazja, 17petycja, 49pieniądz, 175–176pierestrojka, 144pikieta, 49PKB per capita, 185plan Balcerowicza, 186plan Marshalla, 142, 145plan Schumana, 146pluralizm, 73, 123podaż, 173podatki, 53, 178
akcyza, 179bezpośrednie, 178cło, 179, 186CIT, 53, 178PIT, 53, 178pośrednie, 178podatek liniowy, 178podatek progresywny, 178progi podatkowe, 178rolny, 53VAT, 178
podmioty gospodarcze, 176policja, 64, 98polityka, 38–39popyt, 172popyt elastyczny, 174popyt faktyczny, 174popyt potencjalny, 174postępowanie cywilne, 96postępowanie karne, 93–96postawa obywatelska, 12–13, 119powiat, 46, 54–55, 63
rada powiatu, 47, 54starosta, 47, 55, 58zarząd powiatu, 47, 55
Powszechna Deklaracja Praw Człowie-ka, 194
powszechne świadectwa udziałowe, 171pozycja społeczna, 9–10próba badania, 121
charakter próby, 13, 121dobór celowy, 121dobór losowy, 121reprezentatywna, 121wielkość próby, 13, 121
prace interwencyjne, 58prawa człowieka, 193–198prawa człowieka II generacji, 193prawa człowieka III generacji, 193prawa człowieka IV generacji, 194prawa człowieka I generacji, 193prawa naturalne, 193prawa proceduralne, 195
256
Skorowidz
prawica, 38–39prawo administracyjne, 91prawo cywilne, 91prawo karne, 91prawo popytu i podaży, 173preambuła, 35prerogatywy, 87Prezydent RP, 75, 86–88
kompetencje, 87zadania, 12, 36, 86
produkt krajowy brutto, 157, 185prokuratura, 97proletariat, 131propaganda, 17protest, 120protokół brytyjski, 158protokół rozbieżności, 22prywatyzacja, 170przedsiębiorczość, 170przedsiębiorstwo, 176, 180przemyt, 202przestępczość zorganizowana, 202przestępstwo, 92punkt równowagi rynkowe, 173pytanie otwarte, 16pytanie retoryczne, 16pytanie tendencyjne, 16, 122pytanie zamknięte, 16
Rada Europy, 143, 148, 161rada gabinetowa, 87Rada Wzajemnej Pomocy Gospodar-
czej, 143, 148radny, 50, 51ratyfikacja, 99recesja, 201referendum, 76referendum konstytucyjne, 76referendum lokalne, 49region, 60regionalizacja, 60regionalizm, 60reglamentacja, 34REGON, 183
repatriacja, 200reprywatyzacja, 171republika, 34respondent, 121rewers, 156roboty publiczne, 58, 63rola społeczna, 9rozmowy Okrągłego Stołu, 144rozporządzenie, 36, 99ruchliwość społeczna, 10–11
awans społeczny, 10degradacja społeczna, 10
rynek, 172rząd, Rada Ministrów, 86–88
kompetencje, 87zadania, 36, 50, 86
rzadkość dóbr, 62, 169rzecznik Praw Dziecka, 98Rzecznik Praw Obywatelskich, 97, 195
sądyNaczelny Sąd Administracyjny,
92sąd apelacyjny, 92, 96Sąd Najwyższy, 37, 92, 97sąd okręgowy, 92, 95sąd rejonowy, 92, 95sądy administracyjne, 92sądy powszechne, 92sądy wojskowe, 92zadania, 37
sędzia, 75, 90sabotaż, 120samorząd, 46
terytorialny, 33samorząd akademicki, 47samorząd gospodarczy, 47samorząd nieterytorialny, 47samorząd religijny, 47samorząd terytorialny, 46samorząd uczniowski, 24, 47samorząd wojewódzki, 47, 55–56, 63–
64marszałek województwa, 47, 55
257
Skorowidz
sejmik wojewódzki, 47, 55zarząd województwa, 47, 55
samorząd zawodowy, 47separatyzm, 60, 202sesja, 52skarga konstytucyjna, 97, 195sołectwo, 52socjaldemokracja, 38, 129socjalizacja, 7
socjalizacja pierwotna, 7socjalizacja wtórna, 7
socjolog, 8socjologia, 8sonda, 13, 120sondaż, 13, 120spółdzielnia, 181spółka, 170
akcyjna, 181cywilna, 181jawna, 181kapitałowa, 181komandytowa, 181osobowa, 181partnerska, 181z ograniczoną odpowiedzialnością,
181spór zbiorowy, 126społeczeństwo, 8społeczeństwo bezklasowe, 132społeczeństwo obywatelskie, 119społeczeństwo otwarte, 10społeczeństwo zamknięte, 11społeczność, 8, 12stan klęski żywiołowej, 102stan nadzwyczajny, 102stan wojenny, 102stan wyjątkowy, 102starostwo, 55status społeczny, 9stereotyp, 17, 60stopa bezrobocia, 185stopa inflacji, 176stowarzyszenie, 125
rejestrowane, 125zwykłe, 125
strajk, 120struktura społeczna, 10–11, 34style rozwiązywania konfliktów
negocjacyjny, 20twardy, 20
style rozwiązywanie konfliktów, 20miękki, 20
subiektywizm, 17subkultura, 11subsydia, 186subwencja, 53suwerenność, 32, 60
ludu, 32, 33, 73wewnętrzna, 32zewnętrzna, 32
system dwupartyjny, 130system jednopartyjny, 130system kanclerski, 101system półprezydencki, 101system parlamentarno-gabinetowy, 102system parlamentarny, 101system partyjny, 129system prawa stanowionego, 100system prawa zwyczajowego, 100system prezydencki, 101system rządów, 101system wielopartyjny, 130szara strefa, 188szariat, 100
terroryzm, 202totalitaryzm, 33trójpodział władzy, 36, 75, 78traktat lizboński, 148, 152, 156traktat londyński, 161traktat nicejski, 156traktat o funkcjonowaniu Unii Euro-
pejskiej, 149traktat o Unii Europejskiej, 148, 149traktat paryski, 148traktat waszyngtoński, 148, 160traktaty rzymskie, 148
258
Skorowidz
transformacja ustrojowa, 144Transparency International, 187Trybunał Konstytucyjny, 75, 76, 96–
97Trybunał Stanu, 75, 97tyrania, 32, 73
uchodźca, 200uchwała, 52udziały, 181układ Ribbentrop-Mołotow, 141Układ Warszawski, 142, 148układ z Schengen, 158umowa o dzieło, 184umowa o pracę, 183umowa zlecenie, 184UNESCO, 196UNHCR, 196Unia Europejska, 148–159
definicja, 149Europejski Bank Centralny, 156Europejski Rzecznik Praw Oby-
watelskich, 158frakcja, 154Komisja Europejska, 153kompetencje, 151Parlament Europejski, 154podstawowe wolności, 150Rada, 155Rada Europejska, 155rozszerzenie, 159Trybunał Sprawiedliwości UE, 154zasady działania, 150
UNICEF, 196urząd marszałkowski, 56Urząd Ochrony Konkurencji i Konsu-
mentów, 177urząd wojewódzki, 56ustawa, 85ustawa zasadnicza, 35ustrój ekonomiczny, 32, 34, 171ustrój polityczny, 32, 33, 35utopia, 132
vacatio legis, 84
władza, 31ekonomiczna, 31polityczna, 31, 32rodzicielska, 31, 89
władza polityczna, 38własność komunalna, 52, 170własność państwowa, 170własność publiczna, 170własność spółdzielcza, 170własność znacjonalizowana, 171włoski strajk, 120warstwa społeczna, 10weto, 18, 75WHO, 196większość
bezwględna, 83kwalifikowana 2/3, 83kwalifikowana 3/5, 83zwykła, 83
więzień sumienia, 196wiec, 49Wielka Trójka, 141wina nieumyślna, 93wina umyślna, 93województwo, 55, 56wojewoda, 45, 55–56, 63–64wolontariat, 13, 126wspólnota, 8Wspólnota Niepodległych Państw, 145,
148wybory do Parlamentu Europejskie-
go, 124wybory parlamentarne, 78, 124wybory prezydenckie, 37–38, 124wybory samorządowe, 49–51, 124wykres kołowy, 122wykres liniowy, 123wykres słupkowy, 122wykroczenie, 93występek, 92wywłaszczenie, 170wzrost gospodarczy, 185
259
Skorowidz
yakuza, 202
zadania własne, 48zadania zlecone, 48zasada cywilnej kontroli nad armią,
160zasada domniemania niewinności, 93zasada dwuinstancyjności, 90zasada jednolitości sądów, 93zasada krwi, 11zasada państwa prawnego, 74zasada pomocniczości, 48, 53, 151zasada proporcjonalności, 151zasada przyznania, 150zasada ziemi, 12zasoby kapitałowe, 170zasoby ludzkie, 170zasoby naturalne, 170zbiorowość, 8zbrodnia, 92zdolność do czynności prawnych, 90zdolność prawna, 89żelazna kurtyna, 141Zgromadzenie Narodowe, 82zimna wojna, 142–145zrównoważony rozwój, 202związek zawodowy, 126–128życie ekonomiczne, 62
260