Edmund Małachowicz

Późnogotyckie hełmy wieżwrocławskich i problem odbudowyhełmów wież katedryOchrona Zabytków 27/4 (107), 268-284

1974

ŁIJM U N D M AŁACHOW ICZ

PÓŹNOGOTYCKIE HEŁMY WIEŻ WROCŁAWSKICH I PROBLEM ODBUDOWY HEŁMÓW WIEŻ KATEDRY

Sylw eta zespołu starom iejskiego Wrocławia, na k tó rą składało się m.in. dziewiętnaście hełm ów wież x, uległa ogrom nem u zniszczeniu w czasie działań w o jennych w 1945 r. Ocalały jedyn ie cztery hełm y, należące jednakże do na jcen n ie j­szych dzieł tego rodzaju, a wśród nich tylko jeden średniow ieczny hełm wieży — kolegiaty Sw. K rzyża na O strow iu Tumskim. Większość ze w spom nianych dziew iętnastu wież — to b u ­dowle w praw dzie średniowieczne, lecz tylko nieliczne z n ich zachowały do 1945 r. he łm y z tego okresu. Oprócz bowiem kolegiaty Św. Krzyża część hełm ów średniow iecznych zacho­wana była na wieżach kościołów Św. Wojcie­cha i Św. Macieja oraz w całości dw a m niejsze m u ro w an e hełm y na wieżach kościołów Św. J a ­kuba i Św. B ernardyna . Pozostałe — ren esan ­sowe i barokow e — pochodziły z czasów póź­niejszych, a pseudogotyckie hełm y k a ted ry na­w et z początku X X w.Konieczność odbudow y sy lw ety Starego Miasta n ie budziła na ogół wątpliwości, jednakże re ­k o ns trukc ja hełm ów wież, nie najp iln ie jsza w kolejności potrzeb, realizowana była w bardzo pow olnym tempie. Dotychczas, oprócz dwóch hełm ów barokow ych na kościele Św. M auryce­go i Św. Krzysztofa oraz prostego daszku na wieży kościoła N PM arii ,,na P ia sk u ” , z rekon­struow ano dw a m urow ane hełm y gotyckie w kościołach Św. Jak u b a i Św. B ernardyna . O pra­cowane p ro jek ty rekonstrukc ji renesansow ych hełm ów wież kościoła Św. M agdaleny i go tyc­kiego he łm u kościoła Św. Wojciecha oczekują dopiero na realizację.Jed n y m z najw ażniejszych problem ów jest jednakże odbudowa hełm ów wież k a ted ry w ro ­cławskiej. P race konserw atorsk ie przy jej ele­wacji zm ierzają ku końcowi, co narzuca ko­nieczność zajęcia się wieżami. Od czasu znisz­

czenia w 1759 r. hełm ów renesansowych w zn ie ­sionych na m iejscu gotyckich, p roblem ten nie doczekał się ostatecznego rozwiązania i jes t jednym z n a j trudn ie jszych w tej dziedzinie we Wrocławiu. S kąpy m ater ia ł ikonograficzny nie pozwalał dotychczas na opracowanie zadow ala­jącej w ersji p ro jek tu rekonstrukcji p ie rw o tne­go hełm u gotyckiego, a późniejsza, renesanso­wa forma nie była nigdy przedm iotem rozw a­żań.Jed y n y i najw ażniejszy przekaz ikonograficzny przedstaw iający gotycki hełm północnej wieży k a ted ry zna jdu je się w panoram ie Wrocławia z kroniki H a r tm an n a Schedla z 1493 r.2 P rz e ­kaz ten jednakże bezpośrednio nie nadaje się do w ykorzystania; prawidłow e jego odczytanie w ym aga wnikliwej analizy i studiów, obe jm u­jących całą g rupę średniow iecznych hełm ów wież wrocławskich, rep rezen ta tyw nych dla ów­czesnej a rch i tek tu ry na Śląsku.Rysunek Schedla p rzedstaw ia hełm y w sposób um owny, ale konsekw entny i system atyczny, pow tarzany także w licznych innych w idokach m iasta tego samego autora. Znaczna liczba po­kazanych przez niego hełm ów zachowała się lub jest znana z innych przekazów. Z estaw ie­nie i analiza tych danych pozwala na zastąpie­nie um ow nych schematów obrazem bardziej rea lis tycznym i nada jącym się do w ykorzys ta ­nia w prak tyce konserwatorskiej- P róba takiego sposobu in terp re tac j i w idoku Schedla była już przeprowadzona przez Ewalda von Rechenberga w początkach XX w.3 z do­b ry m stosunkowo wynikiem . Dla uzyskania jednak możliwie kom pletnych danych koniecz­ne jest rozszerzenie tych studiów. Efektow ne konstrukcje hełm ów średniowiecznych wież były — obok konstrukcji dachowych —

1 Po dw ie w ieże katedry i kościoła Św. M agdaleny,jedna kolegiaty Św. Krzyża, kościołów NPM arii, Św. Jakuba, Św . Klary, Św. Macieja, im. Jezus, Św. E lżbie­ty, uniw ersytetu , Ratusza, kościołów Św. W ojciecha, Św. Katarzyny, Św. Bernardyna, Św. K rzysztofa, Św.M aurycego, Św. Trójcy.

1 Drzeworyt z K ron ik i Św ia ta Hartmanna Schedla Opus de historiis a e ta tum т и п d i ... z 1493 r.3 Próbę takiej interpretacji widoku Schedla przepro­w adził von Rechenberg przy opracowywaniu w 1907 r. projektu hełm ów w ież katedry w rocławskiej. Projekt nie został zrealizowany, nie zachowała się też żadna dokum entacja z przeprowadzonych studiów.

268

1. H e łm y w ie ż w rocłatesk ich w e d łu g r y s u n k u z końca X I X w.; górny rząd — kościoły Sw . Maurycego, Sw. Klary, Sw . E lżb ie ty , D om Pracy, R a tu sz oraz kościo ły Sw . Macieja i im . Jezus , dolny rząd — kościoły: Sw . K r z y ­szto fa , Sw . M agdaleny , Sw . Wojciecha, S u \ K rzyża , Sw . Tró jcy1. Spires of W ro c ła w tow ers a f te r the draw ing com ing fro m the end of the 19th cen tu ry ; the upper row — St. Maurice, St. Clara, St. E lizabeth , House o f W ork , City Hall, St. M a t thew , N am e of J e s u s ; th e lower roic — St. C hris topher, St. Magdalene, St. A lber t , Holy Cross, T r in i ty C hurch

przedm iotem b a d a ń 4 oraz dyser tac j i d o k to r ­skich 5. P orusza ły one jed n ak przede w szyst­k im zagadnienia konstrukcy jne . Zarys a rch i­t e k tu ry późnogotyckich hełm ów wież w roc ław ­skich om ówiony w n in ie jszym a r ty k u le opra­cow any został na podstaw ie ikonografii i wielu danych źródłowych, dotyczących wysokości, fo rm y i de ta lu oraz badań prow adzonych na ich pozostałościach. S tw ierdzone analogie, szczegóły ko n s tru k c ji i zależności p roporcji pozwoliły na teore tyczne odtw orzenie sy lw ety wież p rzedstaw ionych w p anoram ie Schedla. Na tej podstaw ie można było także zrekon­struow ać na jbardz ie j p raw dopodobną formę i p roporc je h e łm u północnej wieży katedralnej. F o rm a ostrosłupa jest powszechnie znana i sto­sow ana dla hełm ów wież w średniowiecznej a rch i tek tu rze europejskiej. Wysokie, kam ienne

ażurow e hełm y zachodnioeuropejskich katedr, kościołów i ra tu szy rozpowszechniły się w d rew n ian e j w ersji k o n s tru k cy jn e j w różnej skali i rep rezen tow ane są szczególnie licznie na te ren ie Europy środkowej i północnej. Św iadczą o ty m zarówno w idoki wspom nianej k ron ik i Schedla, jak i w praw dzie nieliczne, ale zachow ane do dziś przykłady.Na Ś ląsku hełm y tego typu is tn ie ją na wieżach kościołów d rew nianych w okolicach Pszczyny i Bielska, np. w kościele w Międzyrzeczu (1522 r.), ale najw iększym ich skupisk iem był n iew ą tp l iw ie Wrocław. Wśród kolekcji gotyc­k ich hełm ów wrocław skich znajdow ały się p ra ­wie w szystk ie odm iany form ostrosłupowych, u sy tu o w an e w ch a rak te ry s ty czn y sposób na ta ra sach wież, otoczonych k am ienną b a lu s t ra ­dą.

4 F. O s t e n d o r f, G eschichte des D achwerk , Leipzig 1908.5 J. R e i s h e, Die m itte la l te r l iche T u rm h e lm e , W ro ­c ław 1942, m aszynop is w B iblio tece Po li techn ik i W ro ­

c ław skie j , sygn. 61 kl. 7351; II. W а с h h a u s e n, Die M itte la l ter l iche K ich end ach tü rm en , W rocław 1941, m a ­szynopis, jw., sygn. el. kl. 4462.

2 269

W połowie X IV w. wznoszenie większych b u ­dowli sak ra ln y ch w e W rocławiu zostało ukoń­czone tylko w sw ym zasadniczym zrębie, zło­żonym z p rezb ite r ium i korpusu nawowego. Dotyczyło to przede w szystk im katedry , kole­g ia ty Św. K rzyża, kościołów paraf ia lnych Sw. M agdaleny oraz Św. Elżbiety i k lasztornych Św. Macieja, Św. Jak u b a i innych. Jed y n ie w ie­że kościoła Św. Wojciecha i Ratusza, ukończone w początkach drugiej połowy XIV w., jako p ierw sze w mieście o trzym ały zwieńczenia w form ie ostrosłupów, wznoszących się na oto­czonych b a lu s trad am i tarasach. H ełm y te były później pow tarzane w różnej skali w większości kościołów w rocławskich. Budowa pozostałych wież t rw a ła przez cały XIV w., aż do lat osiem­dziesią tych XV w., a w w y p ad k u k a ted ry za­kończona została ostatecznie dopiero w drugiej połowie XVI w. już w renesansow ej formie. Zespół tych wież i hełm ów tw orzących sylw etę m ias ta składał się z omówionych poniżej obiek­tów.

P ie rw szy gotycki hełm wieży w e W rocławiu pow sta ł p raw dopodobnie przy dom inikańskim k o ś c i e l e Ś w . W o j c i e c h a . O hełm ie ty m zachow ały się stosunkowo liczne przekazy; oprócz w idoku Schedla z 1493 r. i dokum en tu z 1582 r. jes teśm y także w posiadaniu pom iaru inw en ta ryzacy jnego dolnej, gotyckiej par ti i heł­mu. Z ty ch danych w ynika, że ponad otoczo­n y m b a lu s trad ą ta ra sem wieży wznosił się w y ­soki ośmioboczny ostrosłup zwieńczony ozdob­n y m krzyżem . Na ta ras ie znajdow ało się wąskie obejście dookoła hełm u, chronione wspom nianą b a lus tradą . Z do k u m en tu znalezionego w 1916 r. w gałce pod k rzyżem wieńczącym hełm wieży wynika, że wysokość hełm u od podstaw y aż do końca krzyża w ynosiła 27 m (do podstaw y krzyża ok. 25 m) °. W zm iankow ane w nim ja ­kieś części ołowiane w skazu ją na p ierw otne pokryc ie ołowiem, zmienione później na blachę m iedzianą. H ełm ten uległ w 1581 r. p rze łam a­niu w dolnej par ti i na sku tek zużycia m ater ia łu oraz roz luźnien iu połączeń ciesielskich i runął, a w sp o m n ian y dokum en t głosi, że istniał 222 lata. S tąd w y n ik a da ta wzniesienia wieży i he ł­mu, p rzy p ad a jąca na 1359 r.7 D atę tę po tw ier­dza także fak t is tnienia w 1711 r. rozbitego s ta ­rego dzw onu z napisem m ów iącym o opacie P aw le Burgesiusie, działa jącym w tym czasie 8.

6 R ękopis Adam a Lohna, pochodzący z 1582 r., znale­ziony został w gałce w ieży kościoła Św. W ojciechaw toku prac restauratorskich w 1916 r.; odpis znajduje się w A rchiw um A rchidiecezjalnym . Publikacja Schles.Gesch. B lätter , Breslau 1918, s. 11 i następ., zawiera m. in. opis: „... D ye aide torm sp itze zu St. A lb rech t ist m i f f s bley gerissen w y e er zu fe r is t ges tanden und ist die g an tze höhe von kranze an bis oben ans ende des „ kreu z” es g ew esen 47 ein ein v ier te l , und 1 zoll... 6 eilen u n d e r d e m anlofft . . .” Łokieć w rocław ski (B res­lauer Elle) = 0,57 m.

Z łam any he łm odrestaurow ał w 1582 r. na zlecenie k lasztoru mistrz Lorenz w zam ian za m iedź ze zniszczonych partii . W p rzebudow ie zachował on dolną część he łm u gotyckiego i zwieńczył go renesansow ą kopu łą na m ie j ­scu p ierw otnej, górnej części ostrosłupa. W tej postaci hełm prze trw a ł aż do 1945 r. Fakt, że za miedź z górnej par ti i w ykona ł on całą p r a ­cę, świadczy o wysokości p ierw otnego he łm u i ilości miedzi, jak również może potw ierdzać sk ro m n y zakres dokonanych przezeń robót r e ­nowacyjnych. Z nany z pom iarów k ą t n ach y le ­nia dolnej par ti i hełm u potw ierdza w spom nia­n ą wysokość 27 m i nie pozostawia wątpliwości co do fo rm y całości hełmu.

P raw ie współcześnie, w początkach d rugie j po ­łowy XIV w. t rw a ły rów nież p race p rzy h e ł ­mie wieży R a t u s z a . S tara, k w ad ra to w a w ie ­ża z XIII w. została podwyższona p raw dopodob­nie w 1354 r., sięgając do podstaw y późniejsze­go oktogonu. T aras na szczycie wieży był oto­czony k am ienną balustradą , osłan ia jącą o b e j ­ście wokół wysokiego ostrosłupowego hełm u dwukondygnacjow ego z p ię trem -ga le ry jką , u ­mieszczoną m niej więcej w połow ie wysokości. Zakończenie tych prac nastąpiło n a jp ra w d o ­podobniej w 1368 r. i wiąże się zapew ne ze w zm ianką o zawieszeniu dzwonu n a wieży r a ­tuszowej 9. Takiego w yglądu w ieży można się domyślać z in terp re tac ji widoku, zna jdu jącego się w kronice Schedla z 1493 r.Jakko lw iek b rak jest danych o wysokości he ł­mu, to z w ym iarów wnętrza w ieży w jej ów ­czesnej koronie oraz ką ta nachy len ia innych podobnych hełm ów w ynika, że mogła ona się­gać do ok. 28 m od poziomu ta ra su do podsta­w y zwieńczenia. Tę znaczną, jak na rozm iary wieży, wysokość potwierdzać może fak t is tn ie­nia dw u kondygnacji z p ię trem -galerią , sto­sow anym ty lko p rzy większych he łm ach oraz w ysoka ranga wieży ra tuszowej. H ełm ten był z pewnością wyższy niż n iewiele ty lko wcześ­niejszy, omówiony już, hełm na wieży kościoła dom inikanów, jednak łączna wysokość wieży dominikańskiej była większa. Nie znane są dal­sze losy tego hełmu. Nie ma w y raźn y ch w zm ia­nek o jak im kolw iek zniszczeniu czy pożarze. Uległ on rozbiórce dopiero w w y n ik u podwyż­szenia wieży (nadbudowa oktogonu) i budowy nowego renesansowego hełmu, ukończonego w 1559 r . lw

7 H. L u t s c h , Der T u rm der St. A d a lb e r tk ir ch e im Breslau und andere T urm fragen . „Die D enkm alpflege”, I Jahrgang, nr 11, Berlin 1899, s. 85.8 C. В 1 a s e 1, Geschichte von K irche u n d K loster St. A d a lber t zu Breslau, Breslau 1912, s. 11.9 N. P о 1, Jahrbücher der S tad t Breslau, Breslau 1813— 1824.19 Arch itec tura W ratis laviensis von S. B. Klose, wyd. K. Bimler, „Quellen zur Schles. K unstgeschichte”, Heft 1, Breslau 1936 — pod datą 1559: N eu e spitze a u f d em R a tha us th urm .

270

2. Wrocław, w ido k m iasta z k ron ik i H a r tm a nn a Schedla z 1493 r. (fot. A. H awałej)2. W rocław — a panoram ie v ie w of the to w n a fter i l lus tra t ion in the “C hronicle” b y H a r tm a n n Schedel , pr in ted m 1493

Murowany, ośmioboczny ostrosłup hełm u w ie­ży franciszkańskiego k o ś c i o ł a Ś w. J a k u ­b a (obecnie Św. Wincentego) wzniesiony zo­stał w 1441 r., po pożarze pierw otnego, d re w ­nianego he łm u 11. Nic o wyglądzie he łm u d re w ­nianego nie wiadomo. N ajpraw dopodobniej powstał on nie później niż ok. 1400 r. razem z naw am i kościoła, a być może jeszcze w d ru ­giej połowie X IV w., po ukończeniu nowego prezbiterium . M urow any hełm był n iew ątp liw ie niższy niż drew niany , jednakże pow tórzył za­pew ne p ierw o tny kształt, bez w iększych zmian. Ze względu na niewielkie w y m ia ry wieży nie mogło być na niej b a lu s trad y ani obejścia do­okoła drew nianego hełmu. Po zniszczeniu w 1945 r. odbudow any został w la tach 1962— 1964 w edług p ro jek tu St. W ojdona na podstaw ie s tud ium oraz p ro jek tu he łm u drewnianego, opracow anych w latach 1954— 1955 przez au to ­ra a r tyku łu .

Dopiero po budow ie wież kościelnych obu za­konów żebrzących i wieży R atusza powstał w 1416 r. w ielki he łm na północnej wieży k a t e -

d r y. Poza widokiem Schedla n iew iele bezpo­średnich przekazów dotyczy tego he łm u 12. B u ­dowa zachodnich wież k a ted ry t rw a ła długo. C ztery dolne kondygnacje obu wież w raz z ele­w acją powstały przed 1382 r. Wieża północna z hełm em ukończona została 20.X .1416 r., jak głosił napis na p ły tce ołowianej znaleziony w gałce późniejszego hełm u renesansow ego 13.Ze w spom nianej już analizy ry s u n k u Schedla, a przede w szystk im z porów nania z zachow a­nym i hełm am i kościoła Św. K rzyża oraz koś­cioła Św. Elżbiety w ynika, że był to wysoki ostrosłup o form ach podobnych w zasadzie do ówczesnego hełm u ratuszowego. D w u k o n d y g n a - cjowy, przedzielony p ię trem -galer ią przechodził z podstaw y na planie k w a d ra tu w ośmiobok zwieńczony gałką i ozdobnym krzyżem . P ros te geom etryczne fo rm y ozdobione b y ły jedyn ie p iętrem -galerią , zaw ierającą bogaty de ta l a rch i­tek toniczny z ośmioma złoconymi ga łkam i nad szczycikami a r k a d e k 14. Hełm p o k ry ty został początkowo blachą ołowianą, jednakże B artło ­miej S tenus pisał o n im w 1512 r. ... cu lm en habente cupreis laminis fastig iatum ...15, z czego

11 A rch itec tu re ..., o.e. — pod da tą 1441: ist der hölzerneT h u r m (-heim ) z u S. Jacob v o m W e t te r angezündet , au fgeba u t u n d hernach a u tg em a u re t un d g ew ölb tworden.yî J. J u n g n i t z , Die Breslauer D o m tü rm e , [w:] Z e i t ­schr if t fü r G esch ich te Schlesiens, X X X V I, s. 63.1:1 J. J u n g n i t z, Eine U rku nd e aus d e m K n o p fe des nördlichen D om tü rm es , [w:] Z e i t sc h r i f t fü r Geschichte Schles iens, X X X IV , s. 401.

11 Ib idem , s. 401 — „...Turris ista e o ru n d e m praesid iis et expensis lapid ibus sculptis decorata et n o d o ru m cleuratorum superius et in fra c ir cu m feren t ia l i te r posi- to ru m erectione ex t i t i t consum nata .. .”15 Descriptio to t ius Silesiae et c iv ita tis regie V ra tis la - v iensis per B a r th o lo m eu m S te n u m . Wyd. H. M ark g ra f , Scrip tores R e ru m S ilesiacarum, t. XVII , B re s lau 1902, s. 55.

271

3. S tu d iu m rekonstrukcji, s y lw e ty h e łm ó w w ież w roc ław sk ich w zes taw ien iu z wieżą kościoła Mariackiego w K r a ­kow ie; A — kościół S w . M agdaleny, В — kościół Sw. E lżbie ty , С — Ratusz , D — kościół Sw . B ernardyna (m urow any), E — kościół Sw. Wojciecha, F — kościół Sw . Jakuba (in. W incentego) (m urow any), G — kościół Sw. Macieja, H — kolegiata Sw . K rzyża , J — ka tedra Sw. Jana. Linią grubą oznaczono h e łm y średniowieczne, c ienką — renesansowe. U dołu zn a jd u je się data budo w y , okres is tnienia i data zniszczenia he łm u (oprać, autor)3. A s tu d y oj s i lhouettes oj W roc ław tow er spires con fron ted w i th the tow er of the V irgin M ary Church, Cracow : A — St. Magdalene, В — St. Elizabeth, С — City Hall, D — St. Bernardine (brick-built) , E — St. Albert , F — St. Jam es, or V incen t ( b r ic k -b u i l t \ G — St. M a t thew , H — Holy Cross Collegiate, J — St. J o h n ’s Cathedral. W ith a th ick line are m a rked the m ed ieva l spires, w i th th a t thin — the Renaissance spires. A t the bottom are g iven the dates of erection, dura tion period and the date of destruction

w ynika, że pokrycie wym ieniono później na blachę miedzianą.Nie zachowała się n ies te ty żadna w zm ianka o wysokości tego hełmu, poza ogólnikowym stw ierdzeniem tegoż Batłom ieja Stenusa, że wieża ka ted ry wysokością ustępowała w ieży kościoła Sw. E lżb ie ty (z ówczesnym gotyckim hełmem), a bogactwem fo rm przodowała na ca­ł y m Śląsku . Z nana jest wysokość gotyckiego hełm u wieży kościoła Sw. Elżbiety i wiadomo

272

także z ry su n k u Schedla, że hełm wieży ka te­d ry był wyższy od hełm u kościoła Sw. Krzyża. Wysokość ta musiała się więc mieścić między 26 a 59,28 m (od poziomu obejścia do gałki pod krzyżem). Z analizy ką ta nachylen ia ścian heł­m u w stosunku do w ym iarów podstaw y i z po­równania z innym i om aw ianym i hełm am i moż­na wywnioskować, że wysokość hełm u sięgała najpraw dopodobniej do 40 m.

4. Wrocław, he łm w ie ży kolegiaty Sw. Kr zy ża (fot. A Hawałcj )4. Wrocław, ihc spire o?i the Holy Cross Collegiate Church

5. Wrocław, kościół Sto. Magda leny zc ś r edniow iecz ­n y m he ł m em w ie ż y według planu w idokowego Б. Wegnera z 1562 r.5. Wrocław, St. Magdalene Church w i th the medi eva l spire on its t ower ; af ter the plan of Б. Weyner , 1562

Była to więc k o n s tru k c ja im ponująca, lecz dość ryzykow na; w 100 lat od zakończenia jej budo­wy, pomimo w y m ian y pokrycia na lżejsze — miedziane, a zapew ne i n ap raw y konstrukcji , groziła już zawaleniem. W notatce z d o k u m en ­tów kap itu ły z dn ia 4 czerwca 1535 r. je s t mo­wa o potrzebie (częściowej?) rozbiórki i rem o n ­cie hełm u ,(i. Rozbiórka ta nie doszła jednak do skutku . Niebawem, w 1540 r. pożar zniszczył cały hełm i jedyn ie ocalałą p ły tkę ołowianą 7 napisem umieszczono w gałce nowego re n e ­sansowego hełm u ukończonego 9 czerwca 1556 r.Drugi identyczny hełm renesansow y w ykonano 29 lipca 1580 r. na wieży południowej, a po zniszczeniu go w czasie pożaru w 1633 r. został odbudow any w 1668 r. w p ierw otnej postaci. Oba hełm y p rze trw a ły do 10 lipca 1759 r., k ie­dy to zostały zniszczone w w ielkim pożarze katedry .

W la tach osiemdziesiątych XV w. pow stają n a ­stępne wielkie hełm y na wieżach kolegiaty na O strow iu oraz na obu kościołach parafialnych: Sw. M agdaleny i Św. Elżbiety.

Wieża południowa к o 1 e g i a t y Ś w. К r z y ż a została zwieńczona ,,ty p o w y m ” jednokondyg- nac jow ym ostrosłupow ym hełm em dopiero w 1484 r. Niższy od katedra lnego nie ty lko z po­wodu m niejszych w ym iarów wieży, a le i za­pew ne ze względu na h ierarch ię św iątyni, za­chował się do dziś w p ierw otnej formie, w y ­mieniono jednak m ater ia ł k o ns trukcy jny . Hełm o wysokości 26 m, mierzonej od poziomu ta ra ­su otoczonego kam ienną ba lus tradą do gałki zwieńczenia, założony jest na planie kw adra tu , przechodzącego wyżej w ośmiobok, i zwieńczo­ny ozdobnym krzyżem z kogutkiem. W edług pergam inow ego dokum en tu z 1809 r. znalezio­nego w gałce zwieńczenia 17 gotycki he łm został zbudow any w okresie od lutego do m aja 1484 r. przez cieślę S tefana z Miśni. Całość hełm u po­k ry ta była blachą o łowianą 1S, k tó rą zerw ano

,я „... cuius opera demol ia tur et reparetur f as t ig ium turris S. Johannis m inans ruinam. ,2’ — n o ta tk a z dn. 4 czerw ca 1535 r. w A ktach K ap itu ły W rocław skie j w A rch iw u m Diecezjalnym, Sygn, I II b. 2.17 L. B u r g e m e i s t e r , Die K u n s td e n k m ä le r der S ta d t Breslau, t. I, B reslau 1930, ss. 180, 187.18 Architectura... , o.e. — pod d a tą 1484: is t das b leyerne Dach a u f des H. K reuzes K irc h tu rm gem a ch t worden.

* .»*, '?ь — qgJl

.ÉŸS '' ' ; • "..wr- w.-№'*1, V •

273

A П

6 . l l e l m y w ie ż kościo łów drew nianych; Л — w Kom orowicach , В — w M iędzyrzeczu , pow. B ie lsko-B ia ła6. Sp ires on tow ers of t im b er -co n s tru c te d churches: Л — K omorowice , В — M iędzyrzecz, B ie lsko-B ia ła d is tric t

dopiero w czasie rem ontu w 1672 r. Wymienio­no w te d y większość (?) nadw ątlone j już kon­s t ru k c j i i pokry to na nowo blachą miedzianą oraz pozłocono gałkę z krzyżem. Pom im o tak znacznego zakresu robót t ru d n o przypuszczać o ew entua lne j zm ianie fo rm y hełm u. N iew ąt­pliw ie poza zwieńczeniem pozostała ona bez zmian. N iewielkie prace rem ontow e w la tach 1723, 1809 i 1843 dotyczyły zwieńczenia oraz n a p ra w y pokrycia i nie w płynęły na zm ianę w y g ląd u hełmu.

Na obu wieżach parafialnego k o ś c i o ł a S w. M a g d a l e n y pow stały w 1481 r.19 dwa iden­tyczne he łm y ostrosłupowe o n iewielkiej sto­

19 Ibidem — pod datą 1481: sind die K n ö p fe au fS. M aria M agdalena T h u r m gese tz t w orden . (Dane w g

sunkowo wysokości, lecz urozmaiconej i bogatej sylwetce. Były to ośmioboczne ostrosłupy z cz terem a wieżyczkami w narożach z m n ie jszy­mi, również ostrosłupowymi, hełmami. Całość pokryw ała blacha ołowiana. W praw dzie na ry ­sunku Schedla widoczne są k ró tk ie kalenice na obu hełmach, jednakże na ry su n k u W eynera z 1562 r. przedstaw iony jest w y raźn y ostrosłup. Ta w ers ja w yda je się bardziej prawdopodobna. B rak danych o wysokości tych hełm ów pozw a­la jedynie na pośrednie p ró b y jej odtworzenia. U zyskana w ten sposób wysokość ok. 26 m przy dużych w ym iarach wież (odpowiadających k a ­tedra lnym ) nie jest im ponująca, lecz w raz z ca­łością wieżyczek narożnych tworzyła m onu-

dokum entu znalezionego w 1564 r. w gałce szczytowej gotyckiego hełm u północnej w ieży).

274

m en ta ln ą całość, p rzypom ina jącą odległą an a ­logię k rak o w sk ą lub p ra sk ą -°.O b jaw y n iedosta tecznej w ytrzym ałości n iek tó ­ry ch hełm ów ostrosłupowych, sku tk i w ichur z 1515 r. i 1522 r., podczas k tó rych zerw ane zo­s ta ły p ła ty pokryc ia i nastąpiło zawalenie się he łm u na w ieży kościoła Św. Elżbiety, skłoniły do rozbiórki obu om ów ionych hełm ów w 1533 r. i w zniesienia renesansow ych, ukończonych w 1565 r.

K o ś c i ó ł Ś w . E l ż b i e t y o trzym ał na swej jedyne j wieży hełm o wysokości p rzew yższa­jącej wszystkie podobne fo rm y na Śląsku. Z b u ­dow any z o s ta ł21 w la tach 1482— 1486 w postaci wysokiego na podstaw ie ośmiobocznej os tro ­słupa, dw ukondygnacjowego, z p ię t rem -g a le r ią w górnej części. Liczył 59,28 m bez k rzyża (do podstaw y gałki) i 67,93 m do w ierzcho łka k rz y ­ża, mierząc od poziomu ta ra su wieży otoczone-

20 H ełm y tego typu w ystępow ały dość licznie na Ś lą ­sku, np. w zachow anym kościele w Kom orowicaeh, pow. B ielsko-B iała , praw dopodobnie z X V w. Istnieją też w zm ianki np. o piętnastow iecznym kościele w Studzionce ( nie zachow anym ), w którym : C am panile l igneum , iu n c tu m ecclesiae, per m o d u m turris erectum

c u m 4 turriculis parvis in cornibus et c u m qu in ta turricu la in m ed io oraz podobne w zm ianki o innych kościołach w pobliżu Pszczyny. J. J u n g n i t z, V is i ta ­tionsberichte der Diocese Breslau, II, B reslau 1902, ss. 426, 430, 432.21 L. B u r g e m e i s t e r , o.e., t. II, ss. 75— 78.

7. W roclaw , kościół S w . E lżb ie ty ; A — średn iow ieczny h e łm w ie ży w edług sz tychu z X V I I I w., opracowanego na podstaw ie s tarszych p rzekazów , В — ko n s tru kc ja h e łm u renesansowego7. W rocław , St. Elizabeth C hurch ; A — m ed ieva l spire, a f te r the e ig h te en th -cen tu ry e tching based on older il lustrations, В — construction of the R ena is ­sance spire

275

8. W roc law , kościół Sw . Macieja z h e łm e m w ieży; stan przed zn iszczen iem w 1945 r.8. W roc ław , St. M a t th ew Church w ith its to w er covered w i th a spire in sta te prior to des truc tion in 1945

go k am ien n ą ba lus tradą " . P o k ry ty blachą oło­w ianą ozdobiony był w spom nianym już pię- t rem -g a le r ią o bogatym deta lu oraz widocznymi w ąsk im i żebram i w narożach ośmioboku i zło­conym zwieńczeniem. Tak przedstaw iają n ie ­liczne przekazy ikonograficzne tę najw yższą budow lę w mieście, liczącą pierw otn ie 130,48 m w ysokości od poziomu te ren u do wierzchołka krzyża. W toku któregoś z częstych rem ontów, b lachę ołowianą zastąpiono miedzianą, podob­nie jak na innych hełmach.Ta im ponu jąca wysokością konstrukc ja również nie by ła zbyt trw ała . Ju ż po kilkudziesięciu la tach is tnienia znajdow ała się w tak złym s ta ­nie, że przeznaczono 300 florenów na jej roz­

biórkę. Jednakże w ichura szalejąca wieczorem24 lutego 1529 r. zwaliła hełm, przełam ując go poniżej połowy wysokości.N ow y hełm — renesansow y wzniesiono w la ­tach 1534— 1535 jako jeden z pierw szych we Wrocławiu, lecz był on już znacznie niższy. Z achow any do dziś m ierzy od poziomu te ren u do w ierzchołka krzyża 86,40 m.W spom niane przekazy ikonograficzne, w zm ian­ki i dokładne dane o wysokości pozw alają na s tud ia lne odtworzenie sy lw ety hełm u gotyckie­go, n iezbędne do porów nań z pozostałym i heł­m am i wież w mieście.

O sta tn i z hełm ów wieżowych, hełm p rzy к o- ś c i e l e Ś w. M a c i e j a wzniesiony został najpraw dopodobniej również w końcu XV w., być może w 1487 r., na co może w skazyw ać data ukończenia budow y wieży, umieszczona na zw orniku w sklepieniu 23.Był to hełm ostrosłupowy, założony na ośmio- bocznym tarasie wieży otoczonym balustradą , po k ry ty prawdopodobnie łupkiem. Z rozm iarów w ieży w ynika, że nie mógł on być wysoki, a z zachowanych zdjęć fotograficznych i po­m iarów dolnej gotyckiej części oraz ką ta n a ­chylenia ścian można określić wysokość na25 m. Podobnie jak inne, praw dopodobnie i on u legł przełam aniu w górnej połowie w ysoko­ści. W czasie odbudowy (podobnie jak w ko­ściele Św. Wojciecha) pozostawiono ocalałą gotycką część, a szczyt zastąpiono w 1662 r. p a rą barokow ych kopułek. W tej formie, p o k ry ­ty blachą miedzianą p rze trw ał do 1945 r.

W k o ś c i e l e S w. B e r n a r d y n a wieża wzniesiona ok. 1466 r. zwieńczona była n iew y­sokim (7,5 m), m urow anym hełm em ostrosłu­powym. Form a tego hełmu, z krenelażem za­miast balustrady , naw iązuje do znajdującej się w bezpośrednim sąsiedztwie a rch i tek tu ry obronnej. Hełm ten, re s tau ro w an y w XVII w., został uzupełniony i odres taurow any w 1963 r. pod k ierunk iem au to ra a r tyku łu .

H ełm y wież k o ś c i o ł a N P M a r i i ,,na P ia ­sk u ” i k o ś c i o ł a Ś w. B a r b a r y rep re ­zen tu ją inne formy, n ieisto tne dla niniejszych rozważań.

W tym kró tk im przeglądzie a rch i tek tu ry gotyc­kich hełm ów wież wrocławskich uwidacznia się typowość stosowanych form ośmiobocznego ostrosłupa. Zależnie od p lanu wieży mógł on mieć podstaw ę kw adra tow ą przechodzącą w ośmiobok lub ośmioboczną oraz jedną lub dwie

22 Architectura .. . o.e., — pod datą 1529: den 24 Febr. zu N a c h t is t der T h u r m bey S. E lizabeth K irche e in ­gefa llen , nachdem er 47 Jahre gestanden; seine Hohe ist gew e sendas G e m ä u e r 108 Ellendie S p i t z e so von H olz 104 Ellendie Sp i l le 11 E llen

das Grenze 4 Ellenth u t 227 Ellen

402 Centner 79 Centner

481 CentnerŁokieć w rocław ski (Breslauer Elle) = 0,57 m 23 L. B u r g e m e i s t e r , o.e.. t. III. s. 44.

Das K u p fe r hat gewogen das B ley

276

kondygnacje , w zależności od wysokości kon­s trukcji, przedzielone p ię trem -galerią . K ą t n a ­chylenia ścian hełm ów w ahał się od 82 do 86°, a d rew niana k o ns trukc ja sięgała na 1— 2 kon­dygnacje poniżej gzym su wieży i często po­w iązana była z konstrukc ją zawieszenia dzwo­nów. Duża s trom izna ścian hełm ów oraz za­gęszczenie konstrukcji ich więźby doprow adza­ły do całkowitego p raw ie w ypełn ien ia p rzek ro ­ju w szczytowych par tiach więźby. Te efek­tow ne hełm y o ogrom nej s tosunkowo wysokości (25— 60 m) są końcow ym etapem a rch i te k tu ry późnogotyckiej i w ykazu ją przerost fo rm y nad ówczesnymi możliwościami k o n s tru k cy jn y m i i m ateria łow ym i.

Zestaw ienie przekazów i rekonstrukc ja sy lw ety wież wrocławskich w ykazały ich im ponującą wysokość i śmiałość a rch itek tu ry , nie docenia­ną na ogół w dotychczasowej li te ra tu rze . L. B urgem eiste r przypuszczał, że wysokość heł­m u wieży kościoła Sw. Wojciecha określona przez Adama Lohna na 47 i Vł łokcia i 1 cal, odpowiadająca 27 m, jest niemożliwa i chyba dotyczy „stóp”, a nie „łokci” , co wynosiłoby ty l ­ko 14,5 m 24. N ikt również nie przeanalizow ał i nie docenił wysokości hełm u wieży kościoła Sw. Elżbiety. Dane wysokościowe zaw arte we

2J Ibidem, t. II, s. 217.

\0i —I

9. P rzyk ła d k o n s tru k c j i h e łm u gotyck iego

9. A n exa m p le of G othic spire construction

10. F orm y ostros łupow ych h e łm ó w g o tyck ich (oprać, autor)10. P yram ida l shapes of Gothic spires

211

i

11. S t ï id iu m reko n s tru kc j i zachodnie j eleivacji ka ted ry w rocław sk ie j; stan z ok. po łow y X V w. (oprać, autor)11. A reconstruction s tu d y of the w es te rn façade of W rocław Cathedral in its sta te f ro m m id - f i f t e e n th cen tury

12. S tu d iu m reko n s tru k c j i renesansow ego he łm u w ieży ka te d ry w roc ła w sk ie j (oprać, autor)12. A reconstruction s tu d y of the Renaissance spire covering the tow er of W roc ław Cathedral

30 T

20

0

w zm iankach i opisach źródłow ych uważano z regu ły za przesadzone i na ogół zaniżano je przy rozważaniach i analizie architektonicznej.0 m an k am en tach ko n s tru k c ji tych hełm ów św iadczy fak t praw ie całkowitego zniszczenia na jw spania lszych obiektów w ciągu 47— 124 lat od chwili ich powstania. Należy dodać, że w tym czasie ulegały one licznym rem ontom i w y ­m ianom ołowianych pokryć na lżejsze — m ie­dziane. Te wysokie konstrukcje , narażone na działanie w ia tru i w yn ika jące stąd ugięcia, ulegały zniszczeniu na złączach belek i z łam a­niu ich — niewielkiego w s tosunku do w yso­kości — przekroju . Taki w ypadek miał miejsce w kościele Św. E lżbiety i w kościele Św. W oj­ciecha, a n iew ątp liw ie też w ka ted rze i ko­ściele Sw. Macieja. Inne he łm y zostały rozebra­ne z obaw y przed zaw alen iem lub spłonęły. Jed y n y zachowany he łm na kościele Św. K rzy ­ża p rze trw a ł dzięki w ym ian ie i wzmocnieniu konstrukcji . Doświadczenia z wytrzym ałośc i hełm ów gotyckich uw zględnione zostały w kon­s tru k c ji now ych zwieńczeń renesansowych. P ie rw szy z nich, hełm na wieży kościoła Św. Elżbiety, został znacznie obniżony, zyskał sze­roką, mocną podstawę zwieńczoną lekką kopu­łą oraz la ta rn ią i był już bardziej odporny na p odm uchy w ia tru i złamania. Podobnie było w w ypadku hełm ów wież ka tedry , Ratusza1 innych. Uwidaczniały się w nich nie ty lko nowe fo rm y architektoniczne, lecz i now y etap w rozwoju myśli konstrukcy jne j .

13. E lewacja zachodnia k a ted ry w rocław skie j; s tan przed res tauracją z lat 1373— 187513. T h e w estern façade of W rocław Cathedral in its sta te prior to restoration in 1873 — 1875

Celem niniejszego s tud ium jest próba w y jaśn ie ­nia i w ykonan ia szkicowej choćby rek o n s tru k c j i form arch itek tonicznych hełm u północnej w ieży k a ted ry na tle ówczesnych hełmów wież w ro ­cławskich. Odtw orzony na podstawie omówio­nych m ater ia łów hełm wieży k a ted ry re p rez en ­tu je fo rm y arch itek toniczne na ogół znane i szczególnie rozpowszechnione na Śląsku. W śród średniowiecznych hełmów wież w ro ­cław skich był on n iew ątp liw ie pierw szym pod w zględem wysokości i okazałości po hełm ie k o ­ścioła Sw. Elżbiety. Mimo b rak u dok ładnych d an y c h dotyczących de ta lu galer ii-p ię tra i zw ieńczenia szczytu ukazana forma nie budzi w iększych wątpliwości. W ym iary podstaw y od­pow iada ją rozm iarom w nę trza wieży i tw orzą rz u t kw adra tu . W nim, na półtorej kond y g n a­cji poniżej gzymsu sięgała drew niana k o n s t ru k ­cja, pod trzym ująca właściwą budowlę. W yso­kość hełmu, jak już wspomniano, mieściła się w przedziale od 26 do 59 m od poziomu ta ra su w ieży do gałki zwieńczenia. K ąt nachylen ia

14. K a tedra w rocław ska , pro jek t rekon s tru kc j i h e łm ó w w ież opracow any przez arch i tek ta Ewalda von R e c h e n ­berga w 1907 r.14. W roc ław Cathedral, a design for restoration o f to w e r spires prepared by architect Ewald von R e c h e n ­berg in 1907

279

połaci (82—86°), jaki istniał w innych w ro ­cław skich hełm ach gotyckich zachowanych (ko­ściół Św. Krzyża), znanych z pom iarów (kościół Św. W ojciecha i Św. Macieja) lub w yliczonych z d an y c h arch iw alnych (kościół Św. E lżbiety i Św. Wojciecha), w yznaczył wysokość 39— 40 m.W ątpliwości może jedynie budzić u sy tuow anie ga ler ii-p ię tra (w połowie wysokości, niżej lub wyżej?), a przez to także je j rozmiary. D ru g o ­rzęd n e znaczenie ma tu detal galerii i zw ień ­czenia. Wiadomo bowiem, że galeria ozdobiona była ośmioma złoconymi kulami, a ponad zło­coną gałką zwieńczenia tkw ił ozdobny k u ty krzyż. P rzy k ład podobnej galer i i-p ię tra nie za­

chował się na Śląsku, a zdjęcie fotograficzne podobnego, nie istniejącego już he łm u na wieży Ratusza w Nysie, ukazu je nieco prostsze roz­wiązanie, częściowo ty lko p rzy d a tn e p rzy roz­w ażaniu hełm u ka ted ry wrocławskiej.H ełm wieży ka ted ra lne j uległ zniszczeniu już w 1540 r., jednak przedstaw iona wyżej rekon­s tru k c ja da je obraz dokładniejszy od znanego obrazu hełm ów renesansowych, zniszczonych dopiero w 1759 r. Istnienie wielu sztychów i obrazów, p rzedstaw iających hełm y renesanso ­we, nie u ła tw ia bowiem ustalenia ich wysokości i proporcji. W ynika to m.in. z bogactw a detali: gzymsów, kopułek, przezroczy itp. F ak t ten przesądził o k ie ru n k u studiów i p ro jek tów re ­

js. K atedra wrocławska, h e łm y w ież zrealizowane w latach 1912— 1922 według p ro jek tu arch i tek ta Hugo H artunga15. W rocław Cathedral, the tow er spires erected in 1912 — 1922 a f te r a design by architect H ugo Hartung

280

16. W roclaw , O strów T u m sk i , h e łm y w ież ko leg ia ty Sw. K rzyża i ka tedry; s tan p rzed zn iszczen iem w 1945 r.16. W rocław , O strów T u m s k i (Collegiate Is la n d ) ; spires on tow ers of the Holy Cross Collegiate and Cathedral in the ir s ta te prior to des truc tion in 1945

ko n s tru k c ji hełm ów k a ted ry po zniszczeniu w 1759 г., a przede w szystk im od końca X IX w.23 S tud ia te stały się znów a k tu a ln e po zniszcze­niach w ojennych 1945 r.Proste, czterospadowe, po k ry te b lachą m iedzia­ną dachy wież w zniesione w czasie odbudowy trw a jące j do 1784 r. zachow ały się aż do po­czątków XX w. Carl Liidecke, k ieru jący re s tau ­racją w nę trza i elewacji zachodniej w latach 1873— 1875, nie poruszał jeszcze p roblem u heł­mów. To zagadnienie zostało podjęte dopiero w przygotow aniach do dalszych prac re s tau ra - torskich, rozpoczętych w początkach XX w. pod k ie ru n k iem a rch itek ta k u r i i wrocławskiej, Józefa Ebersa. P rog ram prac re s tau ra to rsk ich s form ułow ał w tedy a rch i tek t Felix H enry. P o ­s tu low ał on m.in. konieczność odbudowy go­tyckiego hełm u wieży północnej, m iał jednak zastrzeżenia co do w iarygodności ry su n k u Schedla. Poza tym sądził, że na wieży południo­wej n ie można umieszczać identycznego hełm u gotyckiego, gdyż byłoby to anachronizm em . W ypow iadał się też za p rzebudow ą i r e s ta u ra ­cją pseudogotyckiego szczytu zachodniego. O pracow any w 1905 r. przez a rch itek ta J. E ber­sa p ro jek t res tau rac ji elew acji zachodniej w raz z wieżam i w duchu nie najlepszego pseudo- g o tyku przekraczał ram y w spom nianego pro­gram u. P rzew idyw ał on uzupe łn ien ie kam ie- n ia rk i wieży północnej i ca łkow ite upodobnie­nie do niej również wieży południowej oraz „ozdobienie” kam ien ia rką e lew acji i szczytu. P a ra iden tycznych hełm ów o wysokości 32,70 m

25 W. S c h u l t e, G eschichte des B res lauer D omes und S e in e W iederhers te l lung , B reslau 1907, ss. 43—64.

(do poziomu gałki zwieńczenia) w postaci dw u- kondygnacjow ych ostrosłupów z p ię t re m -g a le ­rią, przeładow ana pseudogotycką dekoracją, nie w ykazyw ała p raw idłow ych proporcji. P ro ­jek t ten nie uzyskał aprobaty , jakko lw iek pew ­ne jego szczegóły (upodobnienie obu wież) zo­s tały później zrealizowane.Znacznie większe walory m iał op racow any w 1907 r. p ro jek t a rch itek ta Ewalda von Rechen-

17. S ch em a t zachodniej elewacji; Л — k a te d r y w r o ­c ław skie j , В — ka ted ry N otre D am e w P a ry żu (oprać, autor)17. The schem atised draw ing of w estern façades : Л — W rocław Cathedral, В — Notre Dame, Paris

281

18. S tu d iu m re k o n s tru k c j i s y lw e ty w ież Ostrowia T u m sk ieg o we 'Wrocławiu (oprać, autor)18. R econstruc tion s tu d y oj s i lhouet tes oj tow ers on O strów T u m s k i (Collegiate Island), W rocław

berga, pozbaw iony jask raw ych cech pseudo- go tyku i n adm ierne j dekoracji. Pozostawiał wieżę połudn iow ą w stanie dotychczasowym i p rzew idyw ał ty lko przebudow ę elewacji za­chodniej. P ro je k t pary identycznych hełmów niewiele odbiegał od obrazu uzyskanego w ni­n ie jszym s tudium . Były to ośmioboczne ostro­s łupy na podstaw ie kw adra tow ej, z galerią-pię- t rem w dolnej połowie wysokości. J ed y n y m b łędem jest zby t mała wysokość hełmów, p ra -

19. W ieże zachodnie ka ted ry w roc ław sk ie j; stan z 1974 r. (jot. Л. H awałej)19. The w estern tow ers oj W rocław Cathedral in their sta te in 1974

wie identyczna z wysokością w propozycji J. Ebersa. Von Rechenberg z in te rp re tow ał r y ­sunek Schedla w sposób bardziej w nik liw y i naukow y, niż to zrobił Ebers. P rzeprow adz ił on porów nanie ry su n k u Schedla z innym i, od­noszącymi się do tych sam ych obiektów, np. z ry sunk iem hełm u kościoła Św. E lżbiety we Wrocławiu, hełm u Ratusza w Nysie, kościoła Św. Krzyża o raz formą hełmów istn ie jących np. w kościele Sw. Sebalda lub Św. W aw rzyńca w N orym berdze. Dało to dobre rezu lta ty i pozwo­liło na uzyskanie dużego stopnia praw dopodo­bieństwa w odczytaniu tego p r z e k a z u 26. P ro ­jek t von R echenberga obejm ował jednak całość a rch i tek tu ry zew nętrznej k a ted ry oraz w pro ­wadzał wiele zbędnych i nie uzasadnionych zmian, k tó re obniżały jego w artość pomimo w spom nianych już walorów rozwiązania elew a­cji zachodniej. Ten p ro jek t również nie uzyskał aprobaty.P race re s tau racy jn e pod k ie runk iem arch itek ta J . Ebersa rozpoczęto p rzy wieżach w 1908 r. od uzupełniania i w y m ian y kam ien iark i wieży północnej, zniszczonej poważnie w 1759 r. W y­konano je dość poprawnie, jak w ykazu je po­rów nanie ze zdjęciem fotograficznym sprzed 1908 r., z w y ją tk iem wielkiego okna i zapro jek­tow anych później rzeźb f igura lnych w niszach przypór oraz rzygulców o fan tastycznych fo r­mach. Podobną kam ien ia rką zam ierzano także pokryć szesnastowieczną, górną część wieży po­łudniowej.K o le jny pro jek t elewacji zachodniej wraz z he ł­m am i wież, opracow any w 1911 r. przez prof. Hugo H artunga, został p rzy ję ty . P rzew idyw ał on res tau rac je i ujednolicenie dekoracji k am ie­niarskiej obu wież oraz przebudow ę elewacji zachodniej z w ielk im oknem, galerią przy szczycie i dość fan tas tyczną a rch i tek tu rą sam e­go szczytu. Podstaw ę pro jek tow ą dwóch iden­tycznych hełm ów wież stanowił widok Schedla

2® Ib idem , ss. 58—62.

282

i zapewne uprzednie opracow anie Ebersa i von Rechenberga. H e łm y te — znacznie obniżone w stosunku do poprzednich — m iały wysokość 20 m i w związku z ty m została zdeform ow ana form a ostrosłupa. Były one również niższe0 6 m od hełm u wieży kościoła Św. Krzyża. Ten n ieudany p ro jek t doczekał się realizacji w w ypadku wieży północnej w la tach 1912— 1914 pod nadzorem ar ty s ty czn y m H artunga . Po p rzerw ie spowodowanej w ojną he łm wieży południowej i kam ien ia rkę ukończono w la tach 1920— 1922 pod k ierunk iem J. Ebersa. W tej drugie j fazie robót dokonano wielu zmian1 uproszczeń w d e ta lu hełm u, ty lko w ogólnej sylwecie podobnego do he łm u wieży północnej. Uproszczono też zapro jek tow aną już dekorację k am ien iarską wieży południowej, rezygnując m.in. z b a lu s trad y i tarasu . Ta różnica fo rm y hełm ów miała zapew ne oznaczać, że he łm w ie­ży południowej nie jest rekonstrukc ją fo rm y pierw otnej, a ty lko nową kompozycją o for­m ach historycznych, zgodnie ze w spom nianym program em a rch itek ta J. H e n ry ’ego. Zaniecha­no też przebudow y elewacji zachodniej. Heł­m y te u legły zniszczeniu w działaniach w o jen ­nych 1945 r.

W obecnym, końcow ym etapie odbudowy k a te ­dry, po konserw acji elewacji, p rzede w szyst­k im zachodniej, p rob lem hełm ów wież s ta je się znów ak tua lny . W spraw ie te j w ypow iadane są różne poglądy i opinie. Oprócz re k o n s tru k ­cji form his torycznych istn ie ją sugestie p rze­w idu jące możliwość zapro jek tow ania form współczesnych, a także pozostawienia wież bez hełmów, zw ieńczonych jedynie ta ra sem z ba­lustradą. Z apro jek tow anie form współczesnych jest p rob lem em niezw ykle t ru d n y m i skom pli­kow anym oraz w ym aga łoby szerszych studiów i odrębnego omówienia, p rzekraczającego ram y niniejszego a r ty k u łu . Źródłem sugestii pozosta­w ienia wież bez hełm ów była analogia ze zna­nych k a ted r francuskich (m.in. Notre D am e w Paryżu) oraz inne bardziej prozaiczne względy. B rak wyobraźni, nieznajomość zagadnienia

i m in im um jakiegokolwiek ryzyka p rz y n a j ­niższych kosztach realizacji — również po d y k ­tow ały możliwość takiego rozwiązania. W yjaśnien ia w ym aga wspom niana analogia z k a ted ram i francuskim i. P orów nanie sy lw ety elewacji zachodnich ka tedry w rocław skiej i np. k a ted ry N otre Dame w P aryżu w y k azu je ich całkowicie odm ienną kompozycję a r c h i te k ­toniczną. Późnogotycka sylweta zachodniej elewacji k a ted ry wrocławskiej, z uskok owo wznoszącymi się kondygnacjam i wież, w ym aga zakończenia w postaci hełmu, tak jak to miało miejsce w XV w. W przeciw nym w y p a d k u po­zostanie okaleczona i niekom pletna. E w e n tu a l ­na rekonstrukc ja form historycznych może więc uwzględniać ty lko średniowieczne fo rm y a rch i­tektoniczne. Ten k ie runek d y k tu ją zarów no omówione już możliwości odtw orzenia tych form, jak i zm iany w arch itek tu rze elew acji zaistniałe w X IX i początkach XX w. Pseudogotycka a rch i tek tu ra przedsionka oraz wieży południow ej może być doda tkow ym a rg u m en tem przeciwko ew en tua lnym re n esan ­sow ym zwieńczeniom wież, a p rzem aw iającym za form am i średniowiecznymi. R e k o n s tru k ­cja hełm ów gotyckich również budzi w ą tp l i ­wości, zawiera bowiem wiele n iek o n sek ­w encji nie tylko w zakresie wspom nianego już de ta lu architektonicznego. Gotycki he łm istn ia ł jedynie na wieży północnej, a w obecnym s ta­nie potrzebna jest para hełmów. B udow a he ł­m ów byłaby więc czymś więcej niż re k o n s tru k ­cją, byłaby k o n tynuac ją koncepcji ś red n io ­wiecznej, p rzerw anej na skutek p rzem ian s ty ­lowych; istnienia tej koncepcji (z dużym p ra w ­dopodobieństwem) tv lko się domyślamy, a p rze­m iany stylowe zanikały na skutek ko le jnych w ydarzeń dziejowych. Nie by łaby to, jak w ia ­domo, p ierw sza praca tego rodzaju w Europ ie i wiele omówionych tu względów przem aw ia za jej podjęciem.

dr E d m u n d Małachowicz In s ty tu t H istorii A rch i tek tu ry ,Sztuk i i Techniki Po li techn ika W rocławska

20. W id o k na W ysp ę P iaskową i O strów T u m s k i w e Wrocławiu. W głębi w idoczne są w ieże ka tedry . Stan z 1974 r. (fot. A. H awałej)20. Panoramie v ie w o f W yspa P ia ­sk o w a (Sand Is land) and O strów T u m s k i (Collegiate Is land) in W r o ­cław. In the b ackground vis ible are th e Cathedral tow ers in the ir state in 1974

283

THE LATE-GOTIC SPIRES ON THE TOWERS OF WROCŁAW HISTORIC BUILDINGS AND THE PROBLEM OF THEIR REBUILDING IN THE CATHEDRAL

The skyline of W roclaw ’s historic centre in w hich the tower spires played a dom inating role has su ffer ­ed considerable losses as a result of great battle that w as fougth here in spring of 1945. From among a total of nineteen spires shooting prior to 1945 only three m edieval spires fu lly survived and the tw o others preserved in parts. After the World War II w as preserved only one spire, nam ely that on the tow er of the H oly Cross C ollegiate Church. The restoration of the Old Town panorama although running slow ly is being carried out very carefu lly and system atically . As one of its m ost im portant steps is to be considered the rebuilding of spires crowning the tow ers of the W roclaw Cathedral. Tending to its com pletion the restoration of façades requires that also this arch itec­tural elem ent be solved.The scarcely availab le illustrative m aterials did not until now allow to prepare a satisfactory version of design for reconstruction of its Gothic spire, w hereas that later, i.e. com ing from the R enaissance period, had never been taken into consideration at all. A s the unique and at the sam e tim e m ost im portant illu strative source presenting the spire on the C athedral’s north­ern tow er can be handled the panoram ic v iew of the tow n of W roclaw shown in the „C hronicle” by Hartmann Schedel that was printed in 1493. H ow ever, the right interpretation of the above illustration m ade requirable a series of more com prehensive studies w ith w hich w as covered an entire group of m ed ieval spires of the W roclaw towers. In the m id-fourteen century the erection of the m ost representative b u ild ­ings of that tow n w as nearly com pleted. D uring the early years of that century w ere erected the spired tow ers of Dom inican Church and of City H all. The erection of the rem aining tow ers lasted throughout the entire fourteenth century and in som e instances prolonged up to the eighties of the fifteen th century. In that particular case of Cathedral Church it has finally been com pleted in the second half of the 16th century and in addition already in R enaissance forms.W ithin his present study the author, basing on illu s­trative sources, data coming from w ritten records and from investigations of relics and traces preserved in situ, has reconstructed the silhouettes of the seven late-G othic spires, nam ely those on tow ers of St. A lbert’s, St. M agdalene, St. E lizabeth, St. Jam es’s, St. M atthew ’s, of C ity Hall and of St. John’s Cathedral. This allow ed to consider the drawing by Schedel more realistica lly and to utilize it as a fu lly reliab le historic source.The spires crowning the W roclaw tow ers represented a few kinds of pyram idal shapes characteristically situated on the tow er terrace surrounded by a stone parapet. These structures having enormous heights, in som e instances am ounting to 25 and even to 60 m e ­tres, form ed the final stage of the late Gothic arch i­tectural features clearly pointing to predom inance of

form over the then available constructional and m a­terial possibilities. During their lifetim es, oscillating betw een this of 47 and 124 years all they, except l'or that in Holy Cross Church, suffered destruction as a consequence of loosening of their joints and deterio­ration of material.In light of the present study the reconstructed s il­houette of the Cathedral spire erected in 1416 had the shape of a square-based pyramid rising above the tow er terrace surrounded by a stone parapet. The dim ensions of the spire base corresponded to those of the tow er’s interior. The heights of spires varied w ithin a range from 26 (Holy Cross Church) to 59 m e­tres (St. Elizabeth) counting from the level of terrace up to the sphere supporting the cross.The sloping angle of the spire sides, am ounting to 82—86°, that is usually observed in the other surveyed Gothic spires of the W roclaw tow ers in the case under discussion determ ined the height of 39 to 40 metres. The only doubt m ay arise as to the height at w hich w as situated the upper floor gallery and thus as to the size of the latter. Of secondary im portance seem to be the details of both gallery and crowning as it is w ell known that the gallery was decorated w ith eight gilded balls w hile the top ended w ith a gilded sphere and a cross.The previously planned restoration of the destructed in 1759 spires of W roclaw Cathedral had as its sole objective the rebuilding of Gothic shapes and such plans w ere continued until the end of the nineteenth century. The designs presented by architect J. Ebers, in 1905, and by E. von Rechenberg, in 1907, did not gain an approval and in 1911 that of II. Hartung w as adopted for execution. H ow ever, already in the course of its realization it has been partly altered. A ll the above designs w ere based on illustration in Schedel’s „Chronicle”, but all they interpreted it in different w ays and let be said here — in general, quite u n satis­factorily. At present, in addition to reconstruction of historical forms, it is suggested to shape the spires in modern form s or to leave the tow ers w ithout spires and w ith their crowning form ed of terraces and par­apets only.The reconstruction of the m edieval architectural forms is suggested by both possibilities to recover them and the changes in architecture of neo-G othic façades that have been introduced in the nineteenth and early in the tw entieth century. H ow ever, w ith a Gothic spire w as covered only the northern tow er and at present a pair of spires is required. Thus the building of tw o spires w ould be som ething more than a pure reconstruction. It w ould be som e kind of continuation of m edieval idea w hose realization has been broken by the style changes. It w ould not be the first under­taking of that kind in Europe and it seem s that several v iew s expressed here are speaking in favour of its starting.

284