.

PRANONSELIMKURTI

2

PLANETI TOKETokasht planeti i treti isistemit ton diellor Toka sht rreth 4.57 miliard vjet e vjetr, dhe i vetmi planet n sistemin ton diellor ku sht zhvilluar jeta. Toka ka vetm nj satelit natyror:Hnn. Toka peshon 6.000 miliard ton dhe sht afr 40.000km rreth ekuatorit. Supozohet q, krijimi i Toks erdhi si rezultat i ngjarjeve q pasuanBig Bang-un (Shprthimin e Madh). Sipas ksaj hipoteze, nj yll strmadh, shprtheu dhe u nda n nj pafundsi copash t cilat m pas krijuan galaktikat, dhe sistemet diellore. N kt form u krijua dhe sistemi yn diellor, nga nj grumbullim pluhuri e copash, t cilat duke u sjell rrotull vets krijuanDiellindhe planett e sistemit t tij. do vit toka goditet nga mijra meteor me madhsi relativisht t vogl te cilt duke kaluar npr atmosfer digjen. Edhe mosha e toks sht prcaktuar nga matja e moshs s njeriut prej ktyre meteorve, t cilt sipas supozimit jan pjes e sistemit diellor dhe kan t njjtn mosh me tokn.

BIODIVERSITETIBIODIVERSITETI

NJERIU DHE NATYRAAjri, toka, ujrat e lumenjve, liqeneve, deteve e oqeaneve, ujrat nentokesore dhe gjithcka ku jeton dhe ndikon tek njeriu perbejne mjedisin rrethues.Sot zhvillimi i vrullshem ekonomik i botes e civilizimi i saj, krahas progresit te madhe qe kane sjelle, kane nderhyre edhe ne demtimin ,ku me shume e ku me pak, te mjedisit tone rrethues.Sot, mjedisi ku zhvillohet aktiviteti i botes se gjalle, eshte shume i ndotur me produkte e mbeturina te shumellojshme,nder to vendin kryesore e zene mbetjete kimike apo sic i njohim ndryshe,kimikatet dhe mbetjet radjoaktive. Njerezit duhen te ndergjegjesohen, duhet te apelojne per te mbajtur paster ambjentin e tyre. Detyra paresore e tij eshte menjanimi i ndotjeve. Kujdesja ndaj mjedisit eshte obligim njerezor per te evituar katastrofat ekologjike.Njeriu duhet te jetoje ne harmoni me natyren, duhet te kujdeset per ate, dhe te zhfrytezoje me efikasitet te mirat e saj, perndryshe natyra e ndeshkon ate dhe brezat qe do te vijne.

Krijimi i planetve

1.Pak aste pas Big Bengut kozmosi kalon prmes nj "inflacioni"(bymimi) tepr t shpejt.Ai zgjerohet nga dika q sht pak m e vogl se nj atom,n masn e nj qitroje brenda fragmentit t nj sekonde.(Koha:10-43 sekonda)2.Pasinflacioni,Universi sht dika n bujisje (zierje) e sipr,nj sup e nxeht elektronesh,kuarkesh dhe thrmijash t tjera.(Koha:10-32 sekonda.Temperatura:10-27 grad celcius)3.Nj kozmos ftohet nxithmi,bn t mundur q kuarket t shndrrohen n protone dhe neutrone.(Koha:10-6 sekonda.Temperatura:10-13 grad celcius)4.Duke qen ende nxeht pr t'u trajtsuar n atome,elektronet dhe protonet e ngarkuara shprndajn drit:Universi sht nj mjegullanj tejet e nxeht.(Koha:3 minuta.Temperatura:10-8 grad celcius)5.Elektronet kombinohen me protonet dhe neutronet pr t formuar atomet,kryesisht hidrogjen dhe helium.M n fund drita mund t udhtoje dhe t prshkoje distanca t gjata mesprmes Universit.(Koha:300.000 vjet.Temperatura:10.000 grad celcius)6.Nga rndesa gazet e hidrogjenit dhe heliumit bashkohen pr t formuar ret,ku lindin yjet e para.Re gjigante dhe grupe yjesh t reja formojn galaktikat e para.(Koha:1 miliard vjet.Temperatura:-200 grad celcius)7.Teksa galaktikat tufzohen nn peshn e rndess ,yjet e para vdesin dhe lirojn elemente t rnda n hapsire.Kjo gj shpie n n formimin e yjeve dhe planeteve te rinj.Planetet e vogla te ngurta:Merkuri,venera,toka dhe marsiPlanetet e medha gazore:Jupiteri, saturni ,urani dhe Neptuni

Dielli.MrkuriAfrditaTokaMarsiJupiteriSaturniUraniNeptuni

Planett e sistemit diellor

.AtmosferaGazrat e atmosfers e prhapin dritn diellore duke i dhn toks nj brerore t kaltrt kur shikohet nga hapsira.Prbrja vertikale e atmosfersKy material karakterizohet nga nj nivel i lart prkthimi. Ju lutem bashkngjitur vendosni edhe nj fjalor shqip (wikipedia) - shqip.Atmosfera(ngaqreq., atms - "avull" dhe, sfera - "lmsh") sht nj shtres gazesh q mbulon nj trupqiellor Ajo prbhet shpesh nga nj przierje gazrash t ndryshm, dhe mbahet e mbrthyer nga fuqia erndessn trupat qiellor. Atmosfera sht n siprfaqe m e dendur dhe me rritjen e lartsis shkon duke u rralluar.Disaplanetprbhen kryesisht prej gazesh t ndryshm, dhe kshtu ata kan atmosfera shum t thella, si p.sh.Jupiteri,Saturni,UranidheNeptuni.Toka,Afrdita,MarsidhePlutonikan atmosfer q mbeshtjell siprfaqet e tyre, si e kan edhe tresatelitte planeteve t jashtm:Titani,Enkeladusi(hna eSaturnit), dheTritoni(hn eNeptunit).

NGROHJA GLOBALE

NDRYSHIMET KLIMATERIKENdryshimi i klimsLuhatjet egazit karbonik, temperaturs dhe pluhurit gjat 400.000 vjetve t fundit n tok.Faktort ndikues n ndryshimin e klims.Ndryshimi i klimssht nj term i prdorur nklimatologjipr t treguar ndyshimet e psuara tklimsntokn shkallbotroregjat hapsirave t ndryshme kohore, q nga krijimi i toks e gjer tani. Ndryshimi i klims mund t shkaktohet nga proceset e brendshme toksore, prej faktorve t jashtm (p.sh. ndryshimet n rritjen e rrezatimitdiellor) ose, n koht e fundit nga veprimtarianjerzore.Sot termi "ndryshimi i klims" npolitikn mjedisore shpesh lidhet me ndryshimet e tanishme klimatike, duke prfshir ngritjen etemperaturs mesatare t siprfaqs s toks e njohur sinxehja globale.

BUJQESIA DHE USHQIMI

Ekosistemi sht bashksi aktive e biosfers, q prbehet nga organizmat e gjalla, vendosur n nj hapsire te prcaktuar mire. N kt hapsire organizmat e gjalla jan te lidhura ngushte midis tyre dhe me mjedisin fizik, n bashkveprim te shumllojshm pr shkmbimin e energjis e te lendes.N prbrjen e ekosistemit gjallesat si bashksi quhen biocenoze, ndrsa lnda organike quhet biotop. Midis dy ekosistemeve shtrihet nj zone e cila karakterizohet nga tipare te prbashkta te te dy ekosistemeve.Biosfera prbehet nga miliona ekosisteme, prej te cilve formohen rajone te ndryshme te gjeografis se gjallesave (biogjeografi). Rajoni me vete prben at e quhe biome n ekologji dhe zone gjeografike n gjeografi.Gjallesat n nj Ekosistem jan disa llojesh. Secili lloj prben nj grup me vete, i cili ka edhe hapsirn e tij te jets. Ndodh shpesh q hapsirat e jets se grupeve e te llojeve, jan te ndrthurura me njra-tjetrn.

EKOSISTEMI

DEMAGROFIA

DemografiaSipas t dhnave nkorrikt vitit2006bota ka 6,525,170,264 banor dhe prfshihet nga nj rritje globale prej 1.14% ku shkalla e lindjes sht 20.05 lindje/1,000 banor dhe 8.67 vdekje/1,000 banor. Nga e gjith kjo popullsi raporti sht 1.06 meshkuj/femra.Vdekja e foshnjeve t posa lindura ka nj raport 48.87 vdekje/1,000 lindje t gjalla.Jet gjatsia e njerzve marr n prgjithsi sht rreth 64.77 vite kurse ndar n gjini meshkujt jetojn rreth 63.16 vite kurse femrat 66.47 vite.Shkalla e prgjithshme e pjellshmris sht 2.59 fmij nga 1 grua.Njerzit n bot jan t aft pr shkrim lexim rreth 82% (marr mosha mbi 15 vjeare si element pr kt llogaritje statistikore) nga t cilt 87% meshkuj dhe 77% femra. Rreth 2/3 nga i gjith numri prej 785 milionve analfabet gjenden vetm n 8 vende si:India,Kina,Bangladeshi,Pakistani,Nigeria,Etiopia,IndoneziadheEgjipti. Nga i gjith numri i analfabetve t bots 2/3 jan t gjinis femrore (sipas v.2005).

PYEJET QE PO ZHDUKEN Pyjet q mbulojn nj pjes t mir t globit po zhduken me shpejtsi alarmante. Q nga viti 2000 deri n 2012 jan zhdukur 2.3 milion kilometra katror pyje, nj siprfaqe e barabarta me zhdukjen e 50 fushave t futbollit do minut. Si na njeh edhe materiali n vazhdim, nj paisje e fuqishme kompjuterike ofron informacione t besueshme do minut pr t ndihmuar qeverit dhe ata q merren me konservimin q t rikuperojn humbjet dhe t godasin aktivitetet kriminale.

Zjarri, prerja ilegale e pyjeve, pyllzimet si dhe minierat dhe nxjerrja e nafts jan probleme kronike npyjet tropikalen bot.

N kohn kur zbulohen kto aktivitete, shpesh sht shum von pr t reaguar dhe pr t gjetur se kush jan fajtort.

ENERGJIA BERTHAMORE"... energjia brthamore nuk krijon shi acid, nuk krijon smog, nuk krijon ngrohje globale, ndrsa qymyrguri dhe nafta jan burim i t gjitha ktyre.""do uzin prodhon qindra tonelata mbetje me nivel t lart rrezatimi, t cilat qendrojn pa u dekompozuar n natyr pr qindra e mijra vjet.Sot pr sot ne nuk kemi ndonj zgjidhje pr trajtimin me efektshmri dhe pa probleme t ktyre mijra tonelatave mbetje brthamore."Reaktort q prdoren n Shtetet e Bashkuara dhe n Evropn Perndimore jan shum m t qendrueshm dhe kan nj t kaluar t shklqyer."

"Mendoj se ne duhet ti shikojm uzinat brthamore si arm t shkatrrimit n mas t vendosura n pika t ndryshme strategjike t vendit q ua kemi vn n dispozicion terroristve, t cilt mund ti sulmojn n t ardhmen."

MBROJTJA E PLANETITMbrojtja e natyrs dhe e mjedisit konsiderohen si pjesa m e rendesishmee jets n planetin ton.Te gjitha proceset qe ojne n nj sistem ekologjik te suksesshm jan tlidhura me programin pr prcaktimin e strategjise dhe zhvillimin e mtejshm tobjektivave n ruajtjen e natyrs e t mjedisit.Koncepti themelor i ekologjis duhet t njihetfort mir jo vetm nga shkollat e mesme,shkollat e larta, universitetet, organetshtetrore,institutet shkencore por edhe nga Akademia e Shkencave e cila duhet t udhheq nmnyr shkencore zgjidhjen e problemeve n fushen e ruajtjes se natyrs dhe mjedisit sidhe ato t ngrohjes globale . Por po t njiheshin mir t gjitha kto probleme sot nuk do tekishim shqetsimet e ndotjes s ajrit,ujitt toks apo efektet e ngrohjes globale.Ekologjiasht themeli i ruajtjes se natyrs dhe t mjedisit dhe si shkenc e biologjis shfrytzon tdhnat shkencore t kimis, t fiziks t matematiks dhe t shum shkencave tjera. Dy jan drejtimet kryesore : 1. Ruajtja e mjedisit q ka si qellim t kufizoj ndikimin e ndotjevete industris , bujqsis, transportit, ndertimit etjera veprimtari te njeriut. 2. Ruajtja enatyrs q ka si qellim t kufizoj deri ne minimum ndryshimet n natyr (ekosistemet ) si jan efektet e ngrohjes globale,ruajtja e shtress s ozonit, paksimi i emetimit tgazrave,evitimi i shirave acide. Prandej ka rendsi t dihet nj strategji e cila duhet tndiqet pr t evituar nj kriz ekologjike n vendin ton. Por nj gj e till fatkeqsisht nukpasqyrohet n websiten e Ministris Mjedisit bile te dhenat i perkasin vetem viteve 1997-98ne te cilat jo vetm ka gabime por edhe pasaktsira dhe plot teori te pavertetuara. Mendojse prioritetet duhet t jen n problemet m t mdha e m t ngutshme pr tu zbatuar, qet sigurojn nj natyr e mjedis te pastr .

STRATEGJIA PER MBROJTJEN E PLANETITT gjith duan q planeti t mbrohet, t gjith flasin pr kt, madje disa luftojn ashpr pr t, por asnj nuk sht gati t bj at q duhet, pr t mbrojtur vrtet planetin: t kufizoj krkesat e tij pr pasuri dhe pr konsum, pra, t sakrifikoj. N qoft se nuk ndryshojm filozofin e prodhimit dhe prdorimit, n qoft se nuk ulim konsumin e panevojshm, n qoft se konsumojm m shum nga kemi nevoj, n qoft se nuk konsumojm deri n fund ato q kemi, mund t flasim sa t duam pr mbrojtjen e planetit, mund edhe t prleshemi me ata q i akuzojm se nuk po marrin masa pr mbrojtjen e tij, por kemi br fare pak.

ENERGJIA

BURIMET E ENERGJISE

19

MARVESHJE PER SEKTORIN ENERGJETIKMarrveshja e Huas pr financimin e Projektit t Rimkmbjes s Sektorit t Energjis Elektrike midis Republiks s Shqipris dhe Banks Ndrkombtare pr Rindrtim dhe Zhvillim (IBRD) parashikon akordimin e nj huaje n shumn 112,100,000 EUR. (150 milion Dollar)Objektivi kryesor i Projektit sht rritja e siguris s furnizimit t konsumatorit me energji elektrike nprmjet diversifikimit t burimeve t gjeneruara dhe forcimin e integrimit rajonal, prmirsimi me efikasitetit i sistemit t shprndarjes s energjis nprmjet zvoglimit t humbjeve n rrjet dhe prmirsimit t sistemit t mbledhjes s t ardhurave, prmirsimi i tregut t energjis elektrike, si dhe prezantimi i reformave t energjis n sektorin e energjis pr krijimin e nj tregu konkurrues, reforma t cilat do t ndihmojn n thithjen e investimeve private dhe reduktimin e rreziqeve fiskale pr qeverin.Marrveshja sht 4-vjeare, me interes nn 2%.

MARVESHJE NDERKOMBETARE

NE Takimi TE nivelit t lart t KB-s pr Klimn me Sekretarin e Prgjithshm Ban Ki-moon q i bri thirrje vendeve t miratojn nj kurs t ri pr t mbrojtur ambjentin.Z.Ban bri thirrje pr paksimin e lirimit t gazeve q shkaktojne efektin sere duke thn se bota duhet t jet me nivel neutral t karbonit deri n fund t shekullit t 21-t. Udhheqs nga 125 vende jan n takimin nj-ditor ndrsa aktivistt ambjentalist krkojn t shfrytzojn momentin pr t miratuar nj marrveshje globale pr t paksuar emetimin e gazit n konferencn e Parisit n fund t vitit 2015.

FALEMINDERIT

PER VEMENDJEN