UNIVERSITETI I GJAKOVËS “ FEHMI AGANI”

FAKULTETI I EDUKIMIT

Dega: Program Fillor

PUNIM DIPLOME

Tema:

“Menaxhimi i klasës me nxënës hiperaktiv (ADHD)”

Udhëheqësi shkencor: Kandidatja:

Prof.Ass.Dr.Behxhet Gaxhiqi Arbnesha Hulaj

Gjakovë, 2019

2

Ky punim diplome u mbrojt me: ____ /____/_________ para komisionit vlerësues në

përbërje.

1.________________________ Udhëheqësi shkencor

2.________________________ Kryetar

3.________________________ Anëtar

Nënshkrimet e anëtarëve të Komisionit Vlerësues:

1._______________

2._______________

3._______________

Komisioni vlerësues e vlerësoi punimin me notën: _________ (____)

3

Punimi është lekturuar nga:

Venis Gecaj!

MIRËNJOHJE

Kam kënaqësinë të shpreh mirënjohjen dhe falënderimin për të gjithë pedagogët e Universitetit

“Fehmi Agani ” ku angazhimi i tyre për të na dhënë njohuritë e tyre nuk na mungoi asnjëherë!

Një falënderim tepër i veçantë shkon për udhëheqësin tim shkencor, i cili ka qenë profesor i imi

për vite me radhë. Këshillat, kujdesi, mbështetja dhe respekti i të cilit nuk mungoi asnjëherë për

asnjë student, ku ndihma e tij nuk mungoi as gjatë hartimit dhe finalizimin të kësaj teme.

Faleminderit shumë, profesor Prof.Ass.Dr. Behxhet Gaxhiqi!

Asnjëherë nuk do të arrij te shpreh falënderimin tim ashtu siç e ndiej ndaj familjes sime, për

durimin, mirëkuptimin dhe përkrahjen përgjatë këtyre viteve të studimeve. Ky udhëtim nuk do të

kishte qenë i mundur pa inkurajimin dhe mbështetjen tuaj , falë teje unë kam ardhur këtu!

Faleminderit përzemërsisht!

4

ABSTRAKT

Një mësues që quhet i suksshëm nuk mjafton për të qenë shkencëtar, por duhet të jetë gjithashtu

një artist dhe një menaxhues i aftë për të bërë atë që duhet të bëjë. Një orë në rastin e

hiperaktivitetit, fëmijët paraqesin një sfidë të madhe për mësuesin. Një faktor kyç për arsimin

cilësor me ta është menaxhimi efektiv i klasës. Kjo përfshin të gjitha veprimet mësimore që

krijojnë dhe sigurojnë organizimin dhe strukturimin e komunikimit, si dhe mundësinë e

pjesëmarrjes aktive të nxënësve. Menaxhimi në klasë është i lidhur me të gjitha veprimet e

mësuesve, qëllimi është krijimi i një mjedisi mësimor. ADHD nuk ka të bëjë me mungesën e

inteligjencës dhe talentit. Këta fëmijë mund të kenë dhunti intelektuale dhe artistike. Për këtë

arsye, mësuesi nuk duhet t’i ndajë këta nxënës me të tjerët, por duhet t’u sigurojë atyre

bashkëpunime me nxënësit e tjerë dhe të punojë me ta në zhvillimin e talenteve të tyre. Ky

studim teorik në këtë material përfshin kriteret më themelore që lidhen me menaxhimin e klasës

me nxënësit hiperaktivë. Qëllimi është të sigurojë informacion në lidhje me menaxhimin e klasës

me nxënësin në qendër, hiperaktivitetin e fëmijës, simptomat dhe shkaqet, dhe si veprojnë

prindërit dhe mësuesit me fëmijët hiperaktivë.

Fjalë kyçe: nxënësi, mësimdhënësi, menaxhimi i klasës, ADHD, sjellja etj.

5

TABELA E PËRMBAJTJES

MIRËNJOHJE............................................................................................................................III

ABSTRAKT.................................................................................................................................IV

HYRJE........................................................................................................................................VII

Kapitulli I

1.Mësiumdhënia dhe mësimdhënia................................................................................................9

1.1. Faktorët mësimorë..................................................................................................................11

1.2.Faktorët subjektiv....................................................................................................................11

1.2.1. Nxënësi .............................................................................................................................11

1.2.2. Mësimdhënësi....................................................................................................................12

1.2.3. Prindërit e nxënësve dhe familja.......................................................................................14

1.3.Faktorët objektiv......................................................................................................................15

Kapitulli II

2. Menaxhimi i klasës me nxënësit në qendër............................................................................15

2.1.Ekologjia e klasës....................................................................................................................16

2.2.Karakteristikat e klasës............................................................................................................17

2.3.Përdorimi i metodave të suksesshme në klasë.........................................................................18

Kapitulli III

3. Deficit i kujdesit çrregullim i vëmendjes.................................................................................19

3.1.Çka është hiperaktiviteti (ADHD)?.........................................................................................19

3.2.Cilat janë shkaqet e hiperaktivitetit?........................................................................................21

3.3.Simptomat e fëmijëve hiperaktiv?...........................................................................................21

Kapitulli IV

4. Menaxhim i klasës me nxënës hiperaktiv................................................................................23

4.1.Këshilla për prindërit e fëmijëve me ADHD...........................................................................26

6

4.2.Këshilla për mësuesit se si të veprojnë me nxënësit hiperaktiv...............................................28

4.3.Efektet pozitive të ADHD tek fëmijët.....................................................................................29

REZYME......................................................................................................................................32

LITERATURA.............................................................................................................................33

7

HYRJE

Menaxhimi i klasës është një mënyrë se si organizohet klasa dhe si ndikon në të gjithë klimën e

klasës dhe sjelljen e nxënësve. Fjala menaxhim do të thotë udhëheqje, drejtim, organizim, në

këtë kontekst, në kuadër të procesit mësimor.

Të menaxhosh mësimin do të thotë të nxisësh përfshirjen dhe bashkëpunimin e nxënësve në të

gjitha aktivitetet e klasës si dhe të krijojë një mjedis punë produktive.

Menaxhimi i klasës nuk është vetëm krijimi i një klase të rregullt, reduktimi i gabimeve, por

menaxhimi i klasës përfshin çdo gjë që bën mësuesi për të organizuar nxënësit, kohën, materialet

në mënyrë që nxënësit të nxënë.

E dimë se fёmijёt ndryshojnё prej njёri -tjetrit nga kapacitetet, aftёsitё, stilet e tё nxёnit, dëshirat,

nga zhvillimi intelektual, emocional dhe ai fizik. Nё mjedisin shkollor fёmijёt edukohen dhe

arsimohen nё fusha tё ndryshme dhe gjatë kësaj kohe çdo herë na bie të kemi në klasë ndonjë

nxënës që është më i padëgjushëm dhe gjithmonë më aktiv se të tjerët. Veprimi me këta nxënës

duhet të jetë më i kujdesshëm e jo me veprime agresive ndaj tyre sepse kjo i nxit edhe me shumë

ata. Fëmijë me aktivitet më të shtuar se fëmijët e tjerë njihen si fëmijë me hiperaktivitet.

Sot,hiperaktiviteti është bërë një term shumë i zakonshëm. Kjo veçanërisht kur flitet për sjelljen

e fëmijëve, si nga prindërit ashtu edhe nga edukatorët dhe mësuesit. Ky term përdoret për të

shpjeguar sjelljet e papëlqyeshme të fëmijëve.

Çrregullimi i mungesës së vëmendjes së hiperaktivitetit (ADHD), konsiderohet të jetë një nga

sindromat më të përsëritura në mes të fëmijëve. Kjo do të thotë të kesh nxënës ADHD në klasë

është një fenomen i zakonshëm që kërkon vëmendje të veçantë.

Pavarësisht kësaj, ka akoma disa mësues që nuk janë të njohur me këtë çrregullim, për më tepër,

disa njerëz thjesht etiketojnë me emra të ndryshëm ata fëmijë dhe injorojnë aspektet

neurobiologjike të çrregullimit.

Në të kundërt, ka edhe tendenca për t'i trajtuar ato fëmijë ndryshe dhe për të toleruar ato sjellje

më shumë se nxënësit e tjerë.

Fëmijët që janë të prekur nga hiperaktiviteti nuk mund t’i ndalosh gjatë aktivitetit të tyre të

rrëmbyer, ata e kanë të pamundur të presin dhe bëjnë të pamundurën për të arritur qëllimin e

tyre.

Shpesh fëmijët hiperaktivë janë të prirë për të braktisur shkollën krahasuar me nxënësit e tjerë,

pasi ata kanë arritje jo të mira në shkollë. Vështirësia në përqendrim dhe lëvizshmëria e shtuar, i

pengon ata të lexojnë apo të dëgjojnë, dhe të japin rezultatin e duhur, edhe pse kanë nivel

8

mesatar ose më të lartë inteligjence. ADHD është më e zakonshme te djemtë sesa te vajzat.

Zakonisht zbulohet gjatë viteve të hershme të shkollës, kur një fëmijë fillon të ketë probleme

duke i kushtuar vëmendje.

9

Kapitulli I

1. Mësimi dhe mësimdhënia

Puna mësimore, si sistem i veprimeve të përbashkëta të arsimtarit dhe të nxënësve, përfshin një

varg mundësish të modaliteteve të ndryshme didaktike të organizimit për realizimin sa më të

mirë të punës së suksesshme, në përvetësimin e diturive, shkathtësive dhe të shprehive për

zhvillimin harmonik dhe të përgjithshëm të tyre.

Mësimi është proces i organizuar, i planifikuar më qëllim që të realizohet përvetësimi i diturive

në fusha të caktuara. Është proces që mundëson krijimin dhe përsosjen e shkathtësive dhe

shprehive të një individi.

Në psikologjinë shkencore termi i mësimit ka një kuptim më të gjerë sesa ai për të cilin mund të

përdoret në jetën e përditshme. Procesi i të mësuarit përmbledh të gjitha modifikimet relativisht

të qëndrueshme të sjelljeve dhe aktiviteteve psikologjike të cilat vijnë si rezultat i përvojës.

Sikurse tërë veprimtaria edukative dhe arsimore po ashtu mësimi si kategori didaktike është i

kushtëzuar nga faktorët historike dhe shoqërorë. Të gjitha ndryshimet dhe zhvillimet shoqërore

pasqyrohen në karakterin e tërsishëm të punës mësimore. Mësimi paraqet veprimtari komplekse

e me karakter multidimensional, zhvillimi i kësaj veprimtarie nënkupton formën më të lartë të

organizimit dhe të planifikimit të drejtë dhe të shumanshëm, në mënyrë të zhvillimit sistematik të

punës edukative dhe arsimore. Mësimi është proces unik i personalizimit dhe i socializimit.

Në zhvillimin historik të mësimit meritë të posaçme i takon J.A.Komenskit, i cili me kontributin

e tij teorik dhe praktik, shtroi çështjet më të rëndësishme nga sfera e organizimit të mësimit, duke

e mbështetur atë në ligje dhe ligjshmëritë e zhvillimit të personalitetit të nxënësit dhe të ecurisë

së punës në këtë sferë të veprimtarisë.

Mësimi si veprimtari edukative-arsimore, e organizuar dhe institucionalisht e realizuar, në të

cilën marrin pjesë aktive arsimtari dhe nxënësit, ka karakter të mbështetjes në realizimin e

kërkesave shoqërore dhe të ecurisë zhvillimore didaktike.

Nocionin mësim në literaturë didaktike dhe në praktikën pedagogjike e gjejmë në forma të

ndryshmë organizimi. Elementet determinante të mësimit bashkëkohor i përbëjnë:1

- Karakteri institucional i organinimit të kësaj veprimtarie.

1 Nijazi Zylfiu, Didaktika, Prishtinë, 1997, f. 21.

10

- Karakteri unik i realizimit të përmbajtjeve edukative dhe arsimore, të mbështetura në

strukturën e planit dhe të programit të aprovuar nga distancat më të larta dhe më

kompetente të vendit.

- Karakteri i zhvillimit të raporteve të drejta interaksionale të të gjitha subjekteve në mësim

dhe në mësimdhënie.

Mësimdhënia ëshëtë proces i orientuar, ka lidhje të ngushtë me përmbajtjen, është e orientuar

drejt një grupi të veçantë njerëzish, është proces i planifikuar i cili shfrytëzon disa strategji,

shfrytëzon disa mjete, karakterizohet nga funksioni i vazhdueshëm i procesit të vlerësimit, është

kompleks marrëdhëniesh, dhëniesh ose përcjellje e njohurive, organizim i veprimtarisë së

nxënësve, dhe mundësi realizimi të procesit të të nxënit.

Mësimdhënia është një veprimtari ndërpersonale, është akt i të dhënit mësim i drejtuar nga

mësuesi, i cili planifikon dhe organizon zhvillimin e procesit mësimor dhe të të nxënit, që

zhvillohet në proceset e: paraveprimit, bashkëveprimit me nxënës dhe bashkëpunëtorë të tjerë në

mësim dhe pasveprimit që ka për qëllim analizën dhe vlerësimin e punës mësimore të zhvilluar.

Mësimdhënia është ajo që lehtëson procesin e të nxënit të nxënësve përmes realizimit të

strategjive të llojllojshme e të përshtatshme mësimore me forma, metoda, të cilat bëjnë që të

ndërrohet roli i nxënësit dhe i mësimdhënësit, ku nxënësi bëhet aktor kryesor (subjekt aktiv) e jo

spektator i thjeshtë. Realizimi i strategjive efikase (formave, metodave, teknikave) mundëson

alternativa të shumta në procesin e të nxënit dhe kjo bën që të nxënësit të zhvillojë aftësitë

organizative e menaxhuese, aftësi komunikative, nxit diversitetin në të nxënit e nxënësve dhe

kreativitetin e tyre.

Veprimtaria kryesore e çdo mësimdhënësi është organizimimi i punës mësimore, për zhvillimin e

suksesshëm të mësimdhënies. Kurse çdo mësimdhënie ka këto veçori: 2

1. Mësimdhënia është proces i orientuar drejt qëllimit.

2. Ajo ka lidhje të ngushtë me përmbajtjen.

3. Mësimdhënia është e orientuar drejt një grupi të veçantë njerëzish.

4. Mësimdhënia është proces i planifikuar.

5. Mësimdhënia shfrytëzon disa strategji.

6. Mësimdhënia shfrytëzon disa mjete.

7. Mësimdhënia karakterizohet nga funksioni i vazhdueshëm i procesit të vlerësimit.

8. Mësimdhënia është kompleks marrëdhëniesh.

Nga kjo që u tha përfundojmë se mësimdhënia është:

1. Dhënie ose përcjellje e njohurive.

2. Organizim i veprimtarisë së nxënësve.

3. Mundësi realizimi të procesit të të nxënit

2Bardhyl Musai, Mjeshtëritë themelore të mësimdhënies, Tiranë, 1996, f.14-15.

11

1.1. Faktorët mësimorë

Faktorët mësimorë, shikuar nga aspekti i strukturës dhe i mënyrës së ndikimit të tyre, paraqesin

një sistemtë gjerë e që, nisur nga ky fakt, mund të përfundojmë për ekzistimin e një numri të

madh faktorësh. Kështu, themi se ata gjatë punës mësimore ndikojnë në forma të ndryshme të

organizimit të mësimit.

Përfshirja e tërsishme e faktorëve në të ashtëquajturën trekëndëshi didaktik, që përfshin tri

elemente kryesore: nxënsin, lëndën dhe arsimtarin, paraqet pasqyrën e gjendjes së teorisë dhe

praktikës mësimore.

Nisur nga faktet shkencore pedagogjike, si dhe shoqërore ekonomike, flasim për një sistem

multifaktoral, i cili përbëhet prej faktorëve:

a) Subjektiv dhe

b) Objektiv.

1.2. Faktorët subjektiv

Faktorët subjektiv janë struktura sociale të cilat shkaktojnë ndryshimet dinamike dhe me

funksionalitetin e tyre kreativ bëjnë që puna mësimore të zhvillohet sipas mënyrës së paraparë.

Ekzistenca e një numri të madh të faktorëve subjektiv mundëson zgjedhjen dhe aplikimin e tyre

më të mirë e më të sukseshëm në punën mësimore.

1.2.1. Nxënësi

Nxënësi si faktor subjektiv në punën mësimore paraqet strukturën më të rëndësishme sociale të

sistemit multifaktoral, për të cilën edhe organizohet e tërë puna mësimore. Prandaj, “Nxënësi si

individ me strukturën e vet individuale dhe nxënësit si kolektiv me strukturën e tyre sociale

përbëjnë unitetin kompleks të faktorit mësimor të cilët për herë dhe në mënyrë direkte ndikojnë

në procesin mësimorë” .3

Nxënësi me rolin dhe pozitën e tij në mësim ndodhet në marrëdhënie reciproke me të gjithë

faktorët e sistemit multifaktoral, gjë që këto raporte të nxënësit ndaj faktorëve të tjerë mësimorë,

dhe anasjelltas, kanë qenë gjithnjë dhe janë të kushtëzuara nga rrethanat e ndryshme historiko-

shoqërore.

Nxënësi është pjesëmarrës në aktivitete krijuese në proceset didaktiko–metodike,që

synojnë arsimimin, edukimin dhe integrimin në komunitet si dhe në formimin e një personaliteti

të pavarur, të lirë dhe kritik. Një nxënës është një vijues i rregullt ose i jashtëzakonshëm i një

3 Tihomir Prodanović, Osnovi didaktike, Beograd, 1966, f. 41

12

forme të caktuar të arsimimit në një institucion arsimor. Në didaktikën bashkëkohore, ai bëhet

subjekt i procesit të mësimdhënies në të gjitha fazat e tij (që nga planifikimi, përmes realizimit e

deri te vlerësimi).

Pozita e nxënësit në kushtet e tashme punës mësimore duhet ndryshuar edhe më tej drejt

demokratizimit të marrdhënieve, në punën mësimore, me qëllim të formimit të personalitetit me

vetëdije sa më të lartë në mësim, i cili me aftësitë e veta dhe angazhimet e vetëdijshme do të jetë

faktor i rëndësishëm edhe në organizimin dhe realizimin e plotë të tërë punës mësimore, duke i

përpunuar informatat e fituara ai zhvillon aftësitë intelekutuale. Kur flasim për nxënësin si

subjekt në mësim, zakonisht mendohet për nxënësin si pjesë përbërëse të kolektivit të shkollës së

caktuar, në procesin e veprimtarisë edukative – arsimore, domethënë shkollore, ku si individ në

mënyrë më adekuate shfaq individualitetin e tij. 4

Nxënësi si subjekt në mësim është pjesëmarrës aktiv i të projektuarit dhe të përgatiturit e punës,

bartës kryesor i realizimit të procesit edukativo – arsimor dhe vlerësues objektiv i rezultateve të

cilat në mënyrë direkte i shfrytëzojnë.

1.2.2. Mësimdhënësi

Mësimdhënësi është faktor subjektiv me rëndësi në punën mësimore, i cili me aftësinë e tij

profesionale dhe përgatitjen didaktiko – mësimore planifikon, organizon dhe realizon tërë punën

mësimore me nxënës, si dhe mundëson krijimin e kushteve elementare për kryerjen e

suksesshme të punës mësimore.5

A.Xhersajl flet për këto cilësi të arsimtarit:

1. Cilësitë njerëzore.

2. Cilësitë që kanë të bëjnë me qëndrimet korrekte dhe disiplinë punues.

3. Cilësitë fizike.

4. Cilësitë që kanë të bëjnë me profesionin e arsimtarit.

Mësuesit marrin mjaft vendime që ndikojnë në jetën e nxënësit. Këto vendime fillojnë që nga

mënyra se si i vendosin bankat në klasë, deri tek kohëzgjatja e veprimtarive në klasë. Madje,

edhe kur nxënësit janë duke punuar në mënyrë të pavarur, individualisht apo në grupe të tilla, si

materialet, ndarjet në grupe apo llogaritjen e kohës për veprimtari të ndryshme.

Karakteristikat kryesore të mësuesve të suksesshëm janë: dijet, qartësia dhe ngrohtësia.6

Mësuesit që kanë njohuri më shumë për lëndën e tyre kanë një ndikim të mirë tek nxënësit e tyre.

Marrëdhënia midis dijeve të mësuesit dhe lëndës si dhe të nxënit e nxënësve nuk është e

4 Nijazi Zylfiu, Didaktika, Prishtinë, 1997, f. 124-125

5 Po, aty, f. 125.

6Bardhyl Musai, Psikologji edukimi, Tiranë, 1999, f. 275-277.

13

përcaktuar qartë dhe duket se është jo e saktë. Dija ndoshta është e nevojshme, por jo e

mjaftueshme për mësimdhënie më produktive. Qartësia e mësuesit ndikon në të nxënit e

nxënësve.

Ekzistojnë lidhje të rëndësishme midis qartësisë, njohurisë së lëndës dhe të nxënit e nxënësve.

Disa mësues janë më entuziastë se të tjerët. Përcaktimi i entuziazmit të mësuesve për lëndët e

tyre është arritur nga studime të ndryshme, e lidhur kjo edhe me përfitimin e njohurive të

nxënësve. Ngrohtësia, të qenët miqësor dhe të kuptuarit e mësuesit, janë tipare më të forta të

lidhura me qëndrimet e nxënësve ndaj lëndës. Me fjalë të tjera, mësuesit që janë të ngrohtë dhe

miqësorë, kanë tendencë t’i kenë nxënësit dhe klasën si vetën e tyre.

Nga vetitë më karakteristike të domosdoshme që duhet të disponojë mësimdhënësi po i

veçojmë këto:

1. Orientimi i drejtë dhe i vetëdijshëm, ndaj zgjedhjes së profesionit arsimor, është ndër

vetitë themelore, e cila pasqyrohet në tërë veprimtarinë e mësimdhënësit.

2. Përgatitja adekuate profesionale e mësimdhënësit është e kushtëzuar nga shkolla

përkatëse, shkalla e arsimit dhe informimi permanent i tij në kuptim të ngritjes dhe të

perfeksionimit profesional.

3. Përgatitja pedagogjike – andragogjike, përkatësisht didaktiko – metodike, është integrale

dhe e pandarë e veprimtarisë mësimore.

4. Kultura e përgjithshme është veti e domosdoshme që duhet ta posedojë çdo

mësimdhënës, krahas aftësive dhe përgatitjes profesionale-pedagogjike.

5. Që të mundë të edukojnë gjeneratat e reja në frymën e kërkesave bashkëkohore, puna e

mësimdhënësit duhet të ketë mbështetje shkencore.

6. Vetitë e karakterit personal janë ato veti të cilat pasqyrojnë në tërësi personalitetin e

mësimdhënësit me të gjitha vetitë pozitive që ai duhet t’i ketë si qytetar i ndershëm i

shoqërisë.

7. Qëndrimi i drejtë ndaj profesionit dhe punës janë veti të domosdoshme të çdo njeriu

punues.

8. Aftësia organizative është pjesë përbërse e tërë veprimtarisë praktike mësimore e

mësimdhënësit që është në përgatitje të plotë dhe të gjithanshme të tij për punën

mësimore.

9. Bashkëpunimi me mësimdhënësit e tjerë të degës dhe të profesioneve të tjera.

1.2.3. Prindërit e nxënësve dhe familja

Bashkëpunimi me prindër në forcimin e rolit edukativo-arsimor të shkollës, si dhe në ngritjen e

efikasitetit të plotë të punës mësimore, luan rol me rëndësi në këtë drejtim.

Prinderit janë të obliguar qysh në shkollën e parë, derisa fëmijët janë ende në duart e tyre, duke

vënë bazat e shëndosha për të gjitha format e edukimit.

14

Prindërit si faktorë me rëndësi në procesin e edukimit dhe të arsimimit të fëmijëve kanë rol të

shumëfishtë. Në një anë ai në mënyrë direkte përcjell dhe kontrollon punën dhe zhvillimin e

fëmijës duke u kujdesur që t’i krijojë kushte sa më të mirë për punë dhe, në anën tjetër, roli i tij

manifestohet me punën e suksesshme të nxënësit në klasë.

Bashkëpunimi ndërmjet shkollës dhe familjes është çështje e domosdoshme dhe duhet të jetë

angazhim permanent i të dy palëve. Format e bashkëpunimit janë të shumëfishta, të cilat

zhvillohen në variante të ndryshme, më të njohur dhe më të frekuente në praktikën e

deritanishme të shkollave tona në këtë drejtim të aktivitetit mund të jenë: 7

a) Individuale,

b) Kolektive ose në

c) Grupe.

Inkurajimi, ndihma dhe përkrahja e prindërve për detyrat shkollore si dhe përfshirja e tyre përbën

bazën themelore për edukimin e fëmijëve. Ndërtimi i raporteve midis prindërve dhe shkollave

për të mbështetur fëmijët, çon në përmirësimin e rezultateve të mësimit. Prindërit janë mësuesit e

parë dhe ata të cilët vazhdojnë ta edukojnë fëmijën edhe jashtë shkollës.

Megjithëse roli i prindit në edukim të fëmijës evoluon gjatë rritjes së fëmijës, një gjë mbetet

gjithmonë: prindërit janë shembull për fëmijët. Qëndrimet e prindërve në lidhje me edukimin

mund t’i frymëzojnë dhe t’iu tregojnë fëmijëve se si të marrin përgjegjësi gjatë gjithë rrugëtimit

të tyre arsimor.

1.3. Faktorët objektiv

Faktorët objektiv janë pjesë integrale e organizimit bashkëkohor të punës mësimore, kurse

përmbajtja dhe struktura e tyre duhet kuptuar në mënyrë që ato të jenë në funksion të kërkesave

bashkëkohore dhe të ngritjes së efikasitetit sa më të lartë të punës mësimore.

Përmbajtja dhe struktura e faktorëve objektivë është e shumëllojshme dhe, përpos rrethit

shoqëror (shkolla, rregullimi shoqëror, baza ekonomike) përfshin edhe8:

- Përmbajtjen e punës mësimore,

- Pajisjen dhe bazën materiale për realizimin e plotë të punës mësimore që ka të bëjë me

krijimin e situatës adekuate didaktike mësimore, e që varet nga prezenca dhe niveli i

aplikimit të teknikës dhe të teknologjisë bashkëkohore mësimore,

- Shkallën e zhvillimit të sistemit të disiplinave shkencore pedagogjiko-andragogjike dhe

zhvillimin e mundësisë për transferën e të mbërrimeve të shumëllojshme nga disiplinat e

tjera shkencore në përpunimin e teorisë dhe të organizimit të praktikës mësimore

7 Nijazi Zylfiu, Didaktika, Prishtinë, 1997, f.136.

8 Po, aty, f.142-143

15

Kapitulli II

2. Menaxhimi i klasës me nxënësit në qendër

Menaxhimi efektiv i klasave është miku më i mirë i mësuesit. Asnjë mësim i suksesshëm nuk

është i mundur pa një kontroll dhe udhëzim efikas. Kur nuk ka rregulla, nxënësit janë të

shpërqendruar.

Disa mund të mendojnë gabimisht se aspektet kryesore të menaxhimit të klasës janë kryesisht

detyra thelbësore të tilla si lëvdimi i sjelljes së mirë dhe ndëshkimi sjellje të keqe dhe kështu

mbajtjen e klasës të pastër dhe të rregullt. Përgjegjësia e mësuesve nuk është vetëm të disiplinojë

nxënësit, por edhe për t'i motivuar ata për të studiuar dhe për të mësuar. Qëllimi i mësuesve është

të krijojë pozitivitet midis nxënësve dhe vetvetës.

Është e rëndësishme për nxënësit që në sytë e tyre mësuesit të jenë të drejtë, të arsimuar dhe të

sigurt në atë që po bëjnë. Një mësues tjetër detyra është që të organizohen mësimet dhe kohën e

aktiviteteve të veçanta në dobi dhe efektivitet, në mënyrën e përfshirjes së kurrikulës por edhe

nevojat individuale të nxënësve.

Nëse mësimi është i mërzitshëm dhe nxënësit kaotikë nuk do të ndjeheshin të motivuar për ta

ndjekur atë atëherë vëmendja e tyre nuk do jetë e përqendruar aspak. Në çdo klasë ka nxënës të

ndryshëm sepse çdo fëmijë është i ndryshëm dhe reagimet e tyre ndaj gjërave të caktuara

ndryshojnë .

Është shumë e rëndësishme për të mbajtur marrëdhënie të mira me prindërit dhe nxënësit. Një

mësues i mirë informon prindërit për planprogramin dhe progresin ose problemet e nxënësve dhe

është i gatshëm për të kursyer disa kohë në klasë.

Qëllimi është të krijojnë një atmosferë miqësore dhe pranuese në klasë, ku do të ndiheshin

nxënësit mbështetur dhe nuk kanë frikë të bëjnë gabime. Prandaj, është thelbësore t'u mësojmë

nxënësve të jenë të pavarur dhe vetë-mbështetës. Prandaj një menaxhim efektiv i klasave është i

varur nga aftësia e mësuesve të jenë fleksibil dhe të gatshëm të provojnë diçka të re dhe të

zbulojnë metoda të ndryshme.

Njëri prej programeve ose metodologjive të mësimdhënies që mbështet metodologjinë me

fëmijën në qendër është edhe programi i ashtuquajtur “Hap pas Hapi”. Në klasat që punojnë me

këtë program roli i mësimdhënësit është i shumëanshëm.

Ai ose ajo është:

Vendimmarrës.

Lehtësues i procesit të të nxënit.

16

Lehtësues i procesit të të nxënit.

Vëzhgues dhe vlerësues i të nxënit të fëmijëve

Në rolin e modelit.

Këto role janë edhe përgjegjësi. Ato janë pjesë përbërëse e asaj që duhet të bëjë mësuesi në një

klasë që ka fëmijën në qendër, për të përballuar nevojat e fëmijëve dhe për të nxitur më tej

zhvillimin e tyre.

2.1. Ekologjia e klasës

Fjala ekologji lidhet zakonisht me natyrën. Por edhe klasat janë sisteme ekologjike. Mjedisi i

klasës dhe banoret e këtij mjedisi, nxënësit dhe mësuesit ndërveprojnë vazhdimisht. Çdo aspekt i sistemit

ndikon tek të tjerët. Karakteristikat e klasës, objektet e mësimdhënies dhe nevojat e nxënësve, të gjitha

këto ndikojnë në administrimin e klasës9.

Klima në klasë është e lidhur ngushtë me mjedisin e të mësuarit dhe shihet si një faktor kryesor i

sjelljes dhe mësimit në klasë.

Të dhëna të shumta tregojnë për marrëdhënie të forta mes klimës në klasë dhe arritjeve shkollore

të nxënësve, që janë kompetencë e plotë e arsimtarit ose mësimdhënësit.

Ai gjithnjë duhet të tregojë vullnet, gatishmëri dhe konsistencë fizike për të kontrolluar dhe

aktivizuar subjektet në tërësi.

Do të ishte e përshtatshme nëse mësimdhënësi shfaq gëzim, interesim, sinqeritet dhe kënaqësi

para dhe gjatë tërë orës mësimore.

Definitivisht, edhe në aspektin praktik është dëshmuar se për nxënësit janë të pranueshme të

gjitha vetitë pozitive, të cilat në njëfarë mënyre e nxisin gatishmërinë e aktivizimit të nxënësve.

Vetitë të cilat janë të pëlqyera dhe të pranueshme nga nxënësit, e që lënë përshtypje pozitive për

drejtuesin (arsimtarin) e tyre, janë:

1. Të jenë më të sigurt, më të përzemërt dhe më të shoqërueshëm;

2. Të veprojnë si biznesmenë;

3. Të jenë më nxitës;

4. Të përdorin më shumë kontaktin me sy;

5. Të përdorin më shumë humorin;

6. Të jenë më të qartë rreth rregullave të klasës së tyre;

7. Të vendosin më mirë praninë dhe autoritetin e tyre;

8. Të komunikojë hapur dhe shpesh duke përdorur më shumë dialogun se monologun.

Kur bëjmë fjalë për klimën e klasës, vlen të theksohet se ajo është një veti karakteristike që

dallohet apo vërehet tek mësimdhënësi, të cilën e krijon ai gjatë punës mësimore.

Mjedisi i klasës, i krijuar nga mësuesi, mund të ketë një ndikim në motivimin e nxënësve, që

9 Bardhyl Musai, Psikologji edukimi, Tiranë, 1999, f.222.

17

reflektohet në qëndrimin e tyre aktiv ndaj të nxënit.Pikërisht një mjedis i tillë përbën atë që ne e

quajmë “Klima e klasës”.

Arsimtari duhet të japë sinjale pozitive tek nxënësit, duke shfaqur dinamikë, sinqeritet, gëzim

dhe vullnet gjatë orës mësimore, sepse nëse ai është i vobektë nga këto cilësi, atëherë nuk mund

të themi se çdo gjë zhvillohet normal dhe sipas planit.

Ai është faktori thelbësor në krijimin e klimës positive. Pra, duhet të krijohet një atmosferë e

dashur në klasë, mësimi të jetë një proces i hareshëm duke ndërtuar vetëbesimin tek nxënësit,

duke bërë që ata të jenë eksplorues (zbulues, kërkues).

Duhet të jemi të vetëdijshëm se kjo klimë, atmosferë, rezultat e vullnet për mësim, varet

kryesisht nga mësimdhënësi se sa investon energji mendore dhe fizike në zbatimin dhe

realizimin e saj.

2.2. Karakteristikat e klasës

Klasa si kolektiv mikrosocial, paraqet një bashkësi të nxënësve me karakter relativisht të punës

së përhershme, pasi që ekzistojnë edhe mundësi të tjera të organizimeve punuese. Nxënësit në

përbërjen e mikrostrukturës sociale të klasës janë të vendosur sipas moshës dhe aftësive të tyre

përafërsisht të njëjta, të cilat veçori specifike klasës i japin karakter të përbërjes heterogjene e

cila gjë është veti e domosdoshme e të gjitha klasave të një shkolle si dhe të paraleleve të saj, pa

marrë parasysh moshën dhe shkallën arsimore-shkollore10

.

Klasat kanë “pasuri të veçanta që ndikojnë mbi pjesëmarrësit, pavarësisht nga fakti se si

organizohen nxënësit për të mësuar apo cila është filozofia arsimore ë mësuesve”.

1. Klasat janë të shumëpërmasave. Ato janë plot me njerëz, detyra nën presionin e kohës.

Shumë individ të gjithë sipas synimeve, parapëlqimeve dhe aftësive të ndryshme.

2. Me këtë lidhet një karakteristikë tjetër, që është njëkohshmëria. Gjithçka ndodh njëherazi,

kur mësuesi shpjegon një koncept, ai duhet, gjithashtu, të ketë kujdes nëse nxënësit po e

ndjekin apo jo shpjegimin.

3. Karakteristikë tjetër, menjëhershmëria, ka të bëjë me ritmin e shpejtë të jetës së klasës.

Mësuesi, në një ditë të vetme ka qindra shkëmbime me nxënësit.

4. Në këtë ekzistencë, ngjarjet janë mjaft të parashikueshme, edhe kur planet janë bërë me

kujdes kur mjeti është në vendin e duhur dhe gjithçka është gati, mësimi mund të

ndërpritet nga një defekt i papritur i një mjeti me anë të cilit po kryhet eksperimenti,

matja, etj, ndonjë nxënës mund të sëmuret papritur.

10

Nijazi Zylfiu, Ddiaktika, Prishtinë, 1997, f.421.

18

5. Mënyra se si mësuesi i trajton këto ndërhyrje të papritura shikohet nga të gjithë, sepse

klasat janë publike, nxënësit gjithmonë mundohen të vënë re se sa “i zoti është mësuesi”.

6. Së fundi klasat e kanë historinë e tyre, domethënia e veprimit të veçantë të mësuesit apo

nxënësit varet pjesërisht nga çka ka ndodhur më parë. Kur nxënësi hyn me vonesë për të

disatën herë, atëherë mësuesi mund të reagojë ndryshe nga hera e fundit11

.

2.3. Përdorimi i metodave të suksesshme në klasë 12

Mësuesit janë burim i pashtershëm, gjithmonë në pasurim të ideve dhe materialeve më të

vlefshme që përgatitin dhe përdorin me nxënësit e tyre. Por, ata ndjehen shpesh të zhgënjyer nga

efikasiteti i metodave të përdorura në klasë të cilat ato i ndeshin jo rrallë si modele në seminare

apo konferenca ose që diskutohen nëpër shkrime të ndryshme për mësuesit.

Megjithëse kur tregohen nga “ekspertit” , metodat duket se funksionojnë si duhet, mësuesit, jo

rrallë ndeshin në vështirësi kur i vënë ato në zbatim me nxënësit e tyre, në situata konkrete në

klasë. Për këtë qëllim, rregullat e mëposhtme ndihmojnë mësuesit që të shmangin mosbesimin

kur përdorin metodat e reja me nxënësit e tyre.

1. Së pari: ajo çfarë po mësojnë nxënësit është më e rëndësishme metoda që përdorë. Pasi

të keni vendosur se çfarë doni që të mësojnë nxënësit tuaj, cilat janë qëllimet ao

objektivat tuaja në atë temë, atëherë mund të analizoni si duhet rrugën që do të ndiqni.

Një metodë e përdorur në klasë mund të funksionojë mirë lidhur me disa objektiva dhe

materiale, ndërsa, më të tjera, shumë pak. Sigurohuni që strategjia juaj e mësimdhënies

harmonizohet me qëllimet tuaja të të nxënit.

2. Së dyti: ka rëndësi procesi i të menduarit të nxënësit dhe jo metoda e veçantë e përdorur

në klasë. Ndjekja fanatike e hapave të një metode nuk siguron gjithsesi që nxënësit do të

përfshihen në atë lloj të menduarit që çon në të nxënët e thellë dhe logjik. Nxënësit mund

të bien në rutinë e të “bëjnë sikur mësojnë”,metodat e rekomanduara për t’u përdorur në

orën e mësimit, që përshkruhen në këtë libër nuk çojnë në mënyrë magjike apo të sigurt

drejt suksesit.

3. Së treti: rregulloni atë çfarë po bëni, për të harmonizuar interesat e nxënësve me qëllimet

tuaja. Megjithëse strategjitë në klasë shpesh përshkruhen si hapa “të gjithë të

rëndësishëm” , jini të vetëdijshëm për atë mënyrë të të menduarit që doni të nxitni tek

nxënësit tuaj dhe përgjigjuni si duhet. Shmangni përfshirjen e tepërt në ndjekjen e

formulës që ju bën të shkëputeni nga të nxënët që doni të ndodhë në klasën tuaj. Jini të

epshëm në çdo rast dhe i përshtatni metodat sipas nevojave që keni.

11

Bardhyl Musai, Psikologji edukimi, Tiranë, 1999, f.227. 12

Bardhyl Musai, Mësimdhënia dhe të nxënët ndërveprues, Tiranë, 2005, f.26-27.

19

Kapitulli III

3. Deficit i kujdesit çrregullim i vëmendjes

Deficiti i vëmendjes dhe hiperaktiviteti (nga anglishtja Attention Deficit Hyperactivity Disorder -

ADHD) është çrregullimi më i përhapur i zhvillimit neuropsikik gjatë fëmijërisë. Mund të

kompromentojë mirëqenien, marrëdhëniet sociale dhe performancën shkollore të fëmijëve dhe

adoleshentëve të prekur nga ky çrregullim.

Është sindroma më e shpeshtë e diagnostifikuar në psikiatrin e fëmijërisë. Incidenca është midis

3 dhe 6 për qind të popullsisë së fëmijëve me djem që mbizotërojnë mbi vajzat në një raport prej

3: 1 ose më shumë13

.

3.1. Çfarë është hiperaktiviteti (ADHD) ?

Hiperaktiviteti si term është shpikur në kohën moderne nga Shoqata e Psikiatërve Amerikanë.

Sipas tyre, nuk është një sëmundje në vetvete, por është një çrregullim që prek trurin dhe bën që

fëmijët të sillen ndryshe nga të tjerët. Është një çrregullim që shfaq vështirësi në sjellje, mungesë

vëmendjeje dhe mungesë përqendrimi.

Sjelljet e këtij çrregullimi shfaqen që në foshnjërinë e hershme, por mund të ndodhë edhe më

herët që në shtatzëni (P.sh godasin me shqelma, lëvizin shumë, janë të parehatshëm). Në moshën

parashkollore dhe shkollore, simptomat janë më të dukshme dhe më të dallueshme. ADHD mund

të vërehet qartë kur fëmija frekuenton kopshtin apo shkollën, sepse aty përballet me detyrat dhe

përgjegjësitë.

Mirëpo, duhet theksuar se ky çrregullim nuk duhet ngatërruar me prapambetje mendore, epilepsi,

probleme dëgjimi, dembelizëm, me llastim apo me çrregullime emocionale. Hiperaktiviteti nuk

ka të bëjë me asnjërën nga këto.

Theksojmë se shumë sjellje karakteristike tipike për ADHD të tilla si shpërqendrim i vëmendjes,

sjellje të papritur dhe spontane dhe nivelet e larta të aktivitetit fizik janë të natyrshme për shumë

fëmijë. Fëmijët e diagnostikuar me ADHD i përkasin buzë të një spektri të tillë. Ata zakonisht

shfaqin nivele të tepruara të mospërfilljes ose hiperaktivitetit.

Për t'u diagnostikuar me ADHD fëmija duhet tregojnë simptoma të tilla para moshës

dymbëdhjetë vjeçare. Sidoqoftë duhet të mbajmë parasysh këtë para se fëmija të jetë katër vjeç,

13

Paclt, I. (2009). Attention-deficit, Hyperactivity Disorder (ADHD) biochemical, genetic and clinical studies. 1st

ed. Prague: Karolinum, f.6.

20

sjellja e tij standarde është shumë e ndryshme dhe kështu karakteristikat e sjelljes së ADHD-së

mund të jenë të pamundura për t'u identifikuar.

Fëmijët me ADHD me vështirësi të pamundësisë për t'u përshtatur për të ndryshme aktivitetet në

mësim, paaftësia shoqërore dhe rënia e respektit vetjak, zakonisht ata janë jashtëzakonisht aktive

dhe impulsive. Ata nuk janë në gjendje të kontrollojnë sjelljen e tyre që mund të jenë si një

çështje madje edhe agresive dhe tepër reaktive. Këta fëmijë zakonisht janë të lehta për t'u

frustruar, megjithatë theksojnë faktin se çdo fëmijë është i ndryshëm dhe kështu çdo formë e

ADHD është gjithashtu e ndryshme. Megjithëse aspekti i pavëmendjes i çrregullimit është i

pranishëm pothuajse te çdo fëmijë ADHD .

Disa shkencëtar pohojnë se simptomat janë më të varura nga mosha. Ata shprehin besimin se

hiperaktiviteti është më i lidhur me fëmijët parashkollor, por disa pohojnë se ka edhe raste në të

cilat simptomat kanë qenë edhe tek të rriturit .Megjithatë kryesisht simptomat janë minimizuar

vetëm në emër të trajtimi mjekësor që i nënshtrohet fëmija.

Ekzistojnë 3 lloje ADHD 14

:

1. Prezantimi Hiperaktiv-Impulsiv: Fëmijët që vuajnë nga ky tip kanë simptomat e

hiperaktivitetit dhe e ndiejnë të nevojshme të lëvizin vazhdimisht. Ata gjithashtu

luftojnë me kontrollin e impulsit.

2. Prezantimi kryesisht i pavëmendshëm: Fëmijët të cilët kanë këtë tip të ADHD-së,

kanë vështirësi të kushtojnë vëmendje. U tërhiqet shpejt vëmendja, por nuk kanë

problem me impulsivitetin apo hiperaktivitetin. Shpesh i referohen si çrregullimi i

vëmendjes.

3. Prezantimi i kombinuar: Ky është lloji më i përhapur dhe ka të gjithë simptomat e

përshkruara më lart.

Fëmijët e ADHD shfaqin sjellje të shqetësuar me reagime të menjëhershme dhe të drejtpërdrejta.

Ata gjithashtu kanë probleme me aftësitë e komunikimit të tilla si ndërprerja e bisedave ose

dikush tjetri ose duke thënë me zë të lartë atë që është në mendjen e tyre edhe nëse është e

papërshtatshme. Ata zakonisht duket se nuk janë të respektueshëm, të pabesë, të papjekur dhe jo

të kualifikuar në mënyrë shoqërore.

Fëmijët me probleme të vëmendjes kanë vështirësi në ndjekjen e udhëzimeve dhe mund të japin

përshtypja se nuk është shumë e ndritshme. Ata gjithashtu duken të paaftë t'i kushtojnë vëmendje

dhe kuptoni rregullat dhe udhëzimet. Dhe ata mund të duken të pabindur dhe rebelë.

14

Hyche, Maertz, Classroom Strategies For Children with ADHD, Autism & Sensory Processing Disorders, 2014,

f.25

21

Këta fëmijë vazhdimisht luftojnë me detyra në dukje të thjeshta të tilla si qëndrimi i ulur, mos

vrapimi në korridoret dhe nuk manipulon me artikuj të ndryshëm. Ata fëmijë shpesh ndihen të

lodhur për shkak se ata nuk pushojnë edhe kur flenë. Trupi dhe mendja e tyre janë gjithmonë në

lëvizje. Ata janë të gatshëm të marrin një rrezik pa shqyrtim të mëtejshëm të situatës dhe

pasojave.

Fëmijët ADHD priren të zgjedhin shkurtesat e pasigurta për të zvogëluar kohën që duhet të

presin të fitojnë atë që dëshirojnë. Shumë detyra të përditshme të tilla si dëgjimi kur njerëzit

flasin dhe jo ndërprerja e tyre ose lejimi i nxënësve të tjerë që përgjigjen në pyetjen e mësuesit

janë jashtëzakonisht e vështirë për ta. Është një përpjekje e lodhshme me mohim vetjak, në

mënyrë që të mos shprehen vetë haptazi dhe menjëherë. Ata gjithashtu shpesh flasin me nxitim

ose veprojnë me ngut pa u menduar pasojat.

Fëmijët e ADHD-së duhet të merren çdo ditë me një pengesë dhe të mbështetjes së vëmendjes.

Mendjet e tyre janë lehtësisht të hutuar nga detajet më të vogla të parëndësishme mjedisin e tyre

sidomos kur nuk janë të interesuar dhe të ngazëllyer për këtë temë-çështjeje. Ata arrijnë nivelin e

mërzisë shumë lehtë dhe pastaj është shumë e vështirë për të kontrolluar përqendrimin e tyre. Ata

padashur lënë mendjet e tyre për të lëvizur diku tjetër.

3.2. Cilat janë shkaqet e hiperaktivitetit ?

Sipas të dhënave të fundit është parë që shkaqet mund të jenë gjenetike, dallime në tru dhe

faktorët mjedisor.

1. Gjenet dhe trashëgimia: Studimet kanë treguar se ADHD është gjenetike. Nëse

fëmija juaj është diagnostikuar, ka shumë mundësi që edhe ju ta keni, ndonëse nuk

jeni diagnostikuar. 35% e fëmijëve me ADHD kanë një nga prindërit ose një nga

pjesëtarët e familjes me të njëjtin çrregullim.

2. Dallime në tru: Disa zona të trurit mund të zhvillohen më ngadalë ose mund të jenë

më pak aktive tek fëmijët me këtë çrregullim.

3. Faktorët mjedisor: Sipas Institutit Nacional të Shëndetit Mendor, ekspozimi i

foshnjave ndaj alkoolit dhe tymit të cigares mund të rrisë mundësinë e shfaqjes së

ADHD-së15

.

3.3. Simptomat e fëmijëve hiperaktiv

Shenjat më të dukshme të këtij çrregullimi tek fëmijët janë: vëmendje e vogël, vështirësi për t’u

përqendruar, i tërhiqet lehtë vëmendja nga stimujt e jashtëm, e ka të vështirë për t’u përqendruar

në një detyrë, punë apo bashkëbisedim. E ka të vështirë të dëgjojë dhe të ndjekë udhëzimet (nuk

15

DuPaul, G. & Stoner, G. ADHD in the schools assessment and intervention strategies, 2003, New York, f.9.

22

do të thotë se ka probleme me dëgjimin), nuk ia del të plotësojë në kohë detyrat e shkollës apo

përgjegjësitë e punës. Shfaq aftësi të mangëta organizative. Ka mungesë vëmendjeje ndaj

detajeve, është i paorganizuar, humbet lodrat, rrobat apo gjërat që i nevojiten për kryerjen e një

detyre. Nxiton në bërjen e detyrave që kërkojnë vëmendje të menjëhershme. Ka vështirësi të

qëndrojë ulur, të dëgjojë një tregim deri në fund, përdridhet dhe nervozohet16

.

Fëmija, i prekur nga ADHD, ka tendencën për të folur me zë të lartë, ka vështirësi të qëndrojë në

rresht apo të presë për radhën e tij gjatë një loje. Shfaq harresë të aktiviteteve të përditshme, ka

hutueshmëri, ndërpret bashkëbiseduesin, përgjigjet pa dëgjuar pyetjen deri në fund, shfaq sjellje

të shpeshta negative, shkatërruese, agresive për të kërkuar vëmendje. Ka tendencë për t’u

angazhuar në aktivitete të rrezikshme.

Ky fëmijë tenton të projektojë fajin e tij tek të tjerët, nuk mëson nga eksperiencat e veta, shfaq

shmangie apo pakënaqësi lidhur me detyrat që kërkojnë përpjekje mendore. Gjen vështirësi për

të luajtur në mënyrë të qetë. Shfaq etje të madhe për sjellje agresive, në çdo gjë shpreh xhelozi

dhe inat për ata shokë që e konkurrojnë.

E ka të vështirë të luajë në grup, merr rolin e bosit dhe është agresiv. I urren sekretet. Dëshiron

të dijë gjithçka. Nuk di të ndajë atë që u takon të tjerëve nga ajo çka i takon atij. Ka vështirësi për

të pranuar përgjegjësinë për veprimet e tij. Ka vetëvlerësim të ulët dhe aftësi të mangëta sociale.

Injoron rregullat. Sillet në mënyrë të papjekur në krahasim me moshën që ka. Është mashtrues

dhe hileqarë. Shfaq mangësi të theksuar durimi.

Që fëmija të diagnostikohet me këtë çrregullim kërkohet që t’i shfaqë këto simptoma, shenja,

para moshës 7 vjeç me një vazhdimësi për 6 muaj. Po ashtu kërkohet të dihet nëse këto sjellje

shfaqen në kopsht, shkollë, familje dhe në marrëdhënie me të tjerët.

16

http://www.doktoriim.com/simptomat-e-adhd-se-dhe-diagnoza/2/

23

Kapituli IV

4. Menaxhimi i klasës me nxënës hiperaktiv

Për shumicën e fëmijëve me ADHD fillimi i vijimit të shkollës është një përvojë stresues dhe për

shumë njerëz qëndron në atë mënyrë për të gjithë fëmijërinë dhe adoleshencën.

Nxënësit e ADHD zakonisht karakterizohen nga nënçmimi. Edhe pse ata janë të zgjuar dhe

teorikisht ata duhet të jenë të suksesshëm, puna e tyre tregon mungesë produktiviteti,

përqendrimi dhe saktësia 17

.

Imagjinojmë një fëmijë që flet vazhdimisht dhe kështu shqetëson pjesën tjetër të klasës, pas një

shqyrtimi më të afërt, mësuesi e kupton që fëmija po flet vetë edhe pa e pyetur atë, fëmija flet me

zë të lartë se çfarë mendon ai. Me fjalë të tjera ai shpreh proceset e tij mendore. Çfarë është me

vlerë është se vetëbiseda mund ta ndihmojë atë të mendojë dhe të qëndrojë e përqendruar,

prandaj mësuesit nuk duhet ta qortojë atë për këtë.

Përkatësisht, fëmijët me ADHD kanë vështirësi të mëdha me kontrollin e emocioneve të tyre.

Ngjajshëm si ata se çfarë mendojnë ata gjithashtu shprehin gjithçka që ata ndjejnë në thelb

menjëherë. Sipas shumë autorëve ata janë jashtëzakonisht të ndjeshëm ndaj stimujve negativ që

çon në zhgënjim, zemërim, zhgënjim dhe depresioni. Këto emocione shprehen më energjikisht

sesa me jo ADHD.

Fëmijët me ADHD kanë probleme për t’u orientuar, ata u mungojnë aftësia për t'u fokusuar dhe

punuar individualisht pa ndërprerje të vazhdueshme të detyrës. Kërkesat dhe detyrat janë ato me

të cilat nxënësit luftojnë më së shumti.

Arsyeja për të gjitha vështirësitë e përshkruara më sipër është fakti që aftësitë e vetë menaxhimit

të fëmijëve me ADHD janë përgjithësisht të dobëta dhe jo të zhvilluara plotësisht, prandaj

fëmijët janë të paaftë për planifikim, organizim dhe mbetje.

Duke pasur fëmijën ADHD në klasa është shumë e vështirë për mësuesit dhe pjesën tjetër të

klasës, një nxënës që zakonisht merr gjithë kohën dhe energjinë që një mësues ka.

Fëmijët ADHD përfitojnë më shumë kur veprojnë në mjedise të strukturuara. Ajo ka nevojë për

të vendosur qartë se çfarë është parashikuar prej tyre. Mjedisi i organizuar dhe i strukturuar

haptazi ndihmon fëmijët me ADHD. Rregullat duhet të shkruhen dhe të shfaqen diku në klasë ku

17

Sparrow, Erhardt, Essence of Pychological Evaluation. Essential Evaluation of ADHD for children and

Adolescents. Hoboken, NJ, USA, 2014, f.16.

24

fëmija ADHD do të kishte mundësinë të lexonte ato në mënyrë të përsëritur. Përveç kësaj, ata

duhet të jenë lehtësisht të arritshëm kur i referohet mësimdhënësi gjatë mësimeve. Siç është

përshkruar më herët, është e rëndësishme që të vendoset rregulla nga diskutimi i hapur rreth

sjelljes së duhur në klasë. Megjithatë, shuma e rregullave nuk duhet të jetë e tepruar, nga katër në

gjashtë rregullat duhet të jenë mjaft18

.

Fëmijët me ADHD kryejnë më shumë në mënyrë efikase kur lejohet të ketë disa kontroll mbi

sjelljen dhe jetën e tyre në shkollë. Rrjedhimisht, hierarkia e pasojat e thyerjes së rregullave të

klasës duhet të diskutohen hapur dhe më pas të vendosura së bashku në mënyrë bashkëpunuese.

Kur vjen puna për sjelljen e keqe, përdorimi i menjëhershëm dhe i qëndrueshëm i tyre është

thelbësore. Kjo duhet e gjitha të mbështetet nga lavdërimi më i madh i punës dhe sjelljes së mirë,

gjithashtu përpunon rëndësinë e lavdërimit për fëmijën ADHD. Ai është bindur fuqishëm se çdo

mësues duhet të japë një përshtypje pozitive kur nxënësit veprojnë sipas rregullave të vendosura.

Për më tepër, zakonet e përditshme të klasës duhet të shkruhen dhe t’u siguroi nxënësve që t'i

ndihmojnë ata të orientohen gjatë ditës dhe të mbajnë sjelljen e tyre në detyrë. Për më tepër,

këshillohet që mësuesi të diskutojë aftësitë e studimit me nxënësin. Mësuesi duhet gjithashtu të

ndihmojë atë për të krijuar rutinën se si t'i kryejnë detyrat me fokus në mundësinë për të kthyer

detyrat në detyra më të vogla të menaxhueshme të cilat mund të kontrollohet më vonë dhe të

përforcohet.

Siç është deklaruar më parë, fëmijët ADHD kanë vështirësi të mëdha për të mbajtur vëmendjen e

tyre dhe të jenë fokusuar. Për këtë arsye propozojmë për të fituar vëmendjen duke modifikuar, si

ndryshimi i melodisë zanore, duartrokitje duart, lëvizje e lehtë e dritave, gjenerojnë heshtje ose

në anën tjetër bëjnë një sinjal zanor etj19

.

Rekomandojmë të mos flisni në mënyrë monotone, por të përshtatni tonin e zërit. Së fundi për të

kapur vëmendjen e nxënësve dhe përqendrimin në përdorimin e multimedias të ndryshme është e

këshilluar pajisja. Në ditët e sotme kemi të gjitha llojet e mundësive nga përdorimi i audios-

regjistrime në video ose programe interaktive.

Tashmë është e vendosur se fëmijët ADHD janë jashtëzakonisht lehtë të shqetësuar nga

pothuajse çdo gjë nga rrethinat e tyre prandaj është e rëndësishme në vepër për të eliminuar

kryesisht të gjitha shqetësimet e mundura. Pas kësaj çështja e kontaktet me sy zhvillohen. Para se

të jepni ndonjë udhëzim këshillohet gjithnjë ta bëni një sy kontaktoni me nxënësit dhe e mbani

atë për tërë kohën e menaxhimit të aktivitetit.

18

Parker, H. C. The ADHD workbook for parents; a guide for parents of children ages 2-12 with Attention-

deficit/Hyperactivity Disorder. Plantation, 2005, f.84. 19

DuPaul, G. J., & Stoner, G. D. The Guilford school practitioner series. ADHD in the schools:Assessment and

intervention strategies, Neë York, NY, US: Guilford press, 1994, f. 11-12.

25

Çelësi i suksesit të kuptuarit të fjalëve që i thotë mësuesi është mbajtja sa më e shkurtër dhe

qartësi e fjalëve. Ndërsa kanë të bëjnë me fëmijët ADHD nuk ka nevojë për përdorimin e gjatë të

komplikuar e mbushur me folje modale që vetëm do ta devijonin përqendrimin e nxënësit, por

kërkesa e drejtpërdrejt, e qartë dhe deklarative është më efektive 20

.

Kur punohen me nxënës hiperaktiv propozohet ndarja e informacionit të dhënë në njësi më të

vogla me temë të dukshme ose në hapa të vogla logjike. Është më mirë të ndash drejtime në disa

pjesë dhe shpjegoni ato gradualisht se të gjitha në të njëjtën kohë.

Për një menaxhim më efektiv në klasë sidomos në klasë me një energji të fuqishme dhe fëmijë

me ADHD , një mësues duhet të jetë në lëvizje të vazhdueshme. Duke ecur rreth klase, hartëzimi

dhe skanimi i gjithçkaje që po ndodh në ofertën e dhomës reagimi i menjëhershëm është

vendimtar. Nxënësit dhe veçanërisht fëmijët e ADHD duhet të ndihen të motivuar në vend se të

demoralizuar.

Udhëzimet e gjata dhe të folura konfirmohen të jenë joproduktive, për më tepër në disa raste

rezultati i një menaxhimi të tillë është kundër produktive. Fëmija ADHD më në fund mëson të

duroj mësuesit dhe tërë shkollën.

Megjithatë, nëse situata nuk mund të trajtohet ndryshe, duhet të jenë qortime dorëzuar në mënyrë

të qetë por të fortë dhe private me një përshkrim të qartë të sjelljes së pritshme. Nga hulumtimet

e shumta është zbuluar se për nxënësit e ADHD është më e përshtatshme dhe efektive për të

zgjedhur edhe shpërblime të vogla por të menjëhershme mbi shpërblime të mëdha por të

vonuara. Me fjalë të tjera, qasja më e mjaftueshme është të sigurojë një pozitiv përforcimin e

reagimeve mbi sjelljen menjëherë pas sjelljes së ndodhur.

Shumë mësues përdorin disa ndryshime të përforcimit në mësime. Puna, zelli ose sjellja e mirë

nxënësit mund të marrin yje, pikë, ngjitëse, ngjyra, dhe kështu me radhë.

Megjithatë, disa shkencëtar flasin kundër përdorimit të argumenteve dhe shpërblimeve, ata

besojnë se nxënësit ADHD në të vërtetë do të përfitojnë nga ky zakon.

Nga ana tjetër, disa të tjerë nuk pajtohen me këtë. Përkundrazi, ata besojnë se heqja e shenjave

është provuar të jetë e dobishme kur kombinohet me strategji për përforcim. Kështu ai nënkupton

përdorimin e dënimeve të buta që mund të ndikojë në zhvillimin e sjelljes.

20

Po. aty, f. 12..

26

4.1. Këshilla për prindërit e fëmijëve me ADHD

Në radhë të parë prindërit e kanë më se të nevojshme ta njohin fëmijën dhe të pranojnë se ai ka

nevojë për një trajtim ndryshe. Për të kuptuar këtë kërkohet që të kalojnë më shumë kohë me

fëmijën, do të thotë të komunikojnë më shumë me të, të lozin më shumë e të dalin më shumë me

fëmijën.

1. Jini pozitiv dhe të shëndetshëm ju vetë

Prindërit kanë një ndikim të fuqishëm në faktorët që ndikojnë në simptomat e sëmundjes.

Mbajini gjërat në prespektivë, kujtohuni që shkaku i sjelljeve të fëmijës tuaj është

sëmundja e tij. Ruani sensin e humorit dhe mos harroni se një shqetësim i sotëm

mund të transformohet në një histori të lumtur familjare në të nesërmen.

Mos u shqetësoni për gjërat e vogla por rrisni dëshiren për të vendosur

kompromise, mos jini shumë perfeksionist or vlerësoni edhe ndryshimet e vogla si

p.sh. përparimin e fëmijës tuaj kur ai përmbush dy ose tre detyra ditore, më shumë

se zakonisht.

Besoni në fëmijën tuaj,mendoni ose bëni një listë të gjërave pozitive që ka fëmija

juaj ashtu sikurse p.sh. larja e dhëmbëve çdo ditë etj.

Kur kujdeseni për veten jeni më të aftë të kujdeseni për fëmijën tuaj.

2. Krijoni një strukturë dhe zbatojini ato

Fëmijët me ADHD kanë më shumë përarime nëse jetojnë në ambiente me njerëz nga të cilët ata e

dinë se çfarë presin prej tyre.

Ndiqni një rutinë. Përcaktoni rituale të thjeshta dhe të parashikueshmë për veprimet e

përditshme të fëmijës tuaj .sh. të ngrënit, bërja e detyrave, loja, fjetja, etj.

Përdorni orë ose matës kohe. Masni kohën që duhet fëmijës tuaj për të kryer aktivitetet

dhe mos harroni t’i jepni mjaftueshëm kohë si p.sh. Për bërjen e detyrave.

Thjeshtoni orarin e fëmijës tuaj. Mos përcaktoni kohë ideale për aktivitetet e fëmijës tuaj

sepse kjo mund t’i shpërqendrojë fëmijët ashtu sikurse aktivitetet e shumta të shkollës,

por përcaktoni edhe afate të gjata nëse është e nevojshme. E rëndësishme është që ato ti

përshtatën ritmit dhe aftësive të fëmijës.

Krijoni një mjedis të qetë. Përcaktoni një mjedis të qetë, personal në shtëpi, ku fëmija juaj

të mund të ndihet rehat.

Bëni maksimumin për të qenë të organizuar dhe të rregullt. Mbajeni shtëpinë në rregull

dhe të organizuar në mënyrë që fëmija juaj të dijë vendndodhjen e gjërave.

27

3. Vendosni pritshmëri dhe rregulla të qarta

Fëmijët me ADHD reagojnë pozitivisht ndaj sistemit të organizuar të pasojave.

Vendosni rregulla të qëndrueshme dhe që fëmija juaj i kupton dhe që i ndjek lehtësisht.

Shpjegojini femijës tuaj pasojat e veprimeve, pra çndodh nëse ai thyen rregullat.

Vendosini rregullat në një vend të dukshëm për fëmijën.

Informoni ehe antarët e tjerë të familjes për rregullat e vendosura.

Mos harroni të përdorni shpërblimin dhe përforcimin pozitiv.

Shpërblimet

Shpërbleni fëmijën tuaj me privilegje, çmime ose aktivitete, madje edhe ushqime ose

lodra;

Ndryshojini vazhdimisht shpërblimet sepse fëmijët me ADHD mërziten ose humbasin

interesin për shpërbimet kur ato janë gjithmonë të njëjta;

Bëni një renditje të shpërblimeve të dhëna për çdo sjellje të mirë në mënyrë që fëmija juaj

të mund të kujtoj suksesin e tij;

Shpërblimet e menjëhershme (menjëherë pas sjelljes) janë më efektive sesa shpërblimet e

premtuara ose që jepen në një periudhë të mëvonshme;

Renitja e shpërblimeve sipas rëndësisë ose pëlqyshemërisë gjithashtu mund të

funksionojë.

Ndëshkimet

Pasojat duhet të jenë të menjëhershme, pra ndodhin menjëherë pas veprimit;

Mund të hiqen privilegjet që fëmija ka nëse ky i fundit kryen një sjellje të padëshiruar;

Hiqeni fëmijën tuaj nga mjedisi që shkakton sjelljen negative;

Kur fëmija juaj sillet keq kërkojini atij t’iu thotë se si duhet ta kryente veprimin dhe

kërkoni atij që ta demonstrojë këtë sjellje.

4. Inkurajoni lëvizjen dhe gjumin

Sporti ndikon pozitivisht në djegien e energjive në mënyrë të shëndetshme duke u fokusuar tek

aktivitetet sportive, përmirëson përqendrimin, zvogëlon depresionin dhe ankthin përmirëson

zhvillimin e trurit, ndihmon për një gjumë ne të mirë ku kjo e fundit ndikon në zvogëlimin e

simptomave të ADHD. Këshillohet sorti fizik në vend të atij mendor sepse ky i fundit krijon

pauza kohore që e shpërqendrojnë fëmijën.

28

5. Ndihmoni fëmijën tuaj të hanë me rregull

Fëmijët me ADHD për shkak se janë gjithmonë në lëvizje harrojnë të hanë. Edhe pse ushqimi

nuk ndikon drejtpërdrejt në sëmundje, pra nuk është faktor për zhvillimin e saj, sërisht është parë

se ushqimi ndikon në gjendjen mentale dhe të kontrolluarit e asaj se çfarë, si dhe sa fëmija juaj

ha, mund të ndihmojë në reduktimin e simptomave të ADHD.

Ushqimi i freskët, vaktet e rregullta, të shpeshta dhe me sasi të pakët ushqimi mund ta ndihmojnë

fëmijën tuaj.

6. Mësojeni fëmijën tuaj se si të bëjë miq

Është e vështirë për fëmijët me ADHD të mësojnë aftësitë dhe rregullat sociale. Ju mund të

ndihmoni fëmijët tuaj që të bëhen dëgjues me të mirë, lexues më të mirë të shprehjes dhe të

gjuhës së trupit dhe që të bashkëpunojnë më normalisht në grup duke:

Biseduar me mirësjellje por në mënyrë të sinqertë me fëmijën tuaj rreth sfidave të tij dhe

se si mund të bëjë ndryshime.

Luajtur me fëmijën tuaj me skena sociale.

Duke qenë të kujdesshëm në zgjedhjen e shokëve të lojës me aftësi të ngjashme gjuhësore

dhe fizike.

Ftuar vetëm një mik ose dy dhe vëzhgojë nga afër sjelljen e tyre.

Mos toleruar sjellje agresive si shtytje, rrahje ose bërtitje.

Lënë vend edhe për lojra për fëmijën dhe shërbyer shpesh sjelljet e mira në lojë.

4.2. Këshilla për mësuesit se si të veprojnë me nxënësit hiperaktiv

Mësuesi është ai i cili bënë përpjekjen maksimale që fëmijët me ADHD të integrohen sa më mirë

në klasë dhe për të realizuar këtë ai duhet të:

1. Komunikojë me prindërit

Këtë mësuesi mundë të realizojë duke:

Planifikuar takimin disa ditë më përpara;

Mos eliminimin e takimit në mënyrë absolute;

Krijiuar qëllime të përbashkëta mësues-prindër;

Duke ndarë informacionin me prindërin;

Duke i bërë pyetje të ndryshme prindërit.

2. Të hartojë dhe të përdori një planë sjellje

29

Fëmijët me ADHD janë të aftë që të kenë sjellje të përshtatshme në klasë por ata kanë nevojë për

mbështetje dhe kujdesje që simptomat e tyre të mbahen nën kontroll. Këta fëmijë shfaqin:

Shpërqëndrim.

Mund të hutohen lehtë nga zhurma të ndryshme, kalimtare kanë vështirësi për të qëndruar të

fokusuar në detyrë të cilat kërkojnë përpjekje të vazhdueshme mendore etj.

Ky shpërqëndrim mund të eliminohet duke:

o E ulur nxënësin larg dyerve dhe dritarëve;

o Duke lejuar fëmijët me ADHD të realizojmë aktivitete së bashku me fëmijët e tjerë;

o Duke shkruar informacione të ndryshme, të nevojshme për nxënësit në një vend ku mund

të lexohet lehtë nga fëmijët;

o Duke bërë ndarjen e detyrave të mëdha e të gjata, në detyra të vogla ë të shkurtra;

o Duke treguar kujdes në ndërprerjen e fjalës kur fëmija më ADHD është duke u shprehur.

3. Të realizojnë mësimin në mënyrë sa më argëtuese

Një mënyrë pozitive për të matur vëmendjen e fëmijëve me ADHD ëstë ta realizosh mësimin në

mënyrë argëtuese.

- Si të ndihmojmë fëmijët me AHD të pëlqejnë orën e matematikës?

o Duke luajtur lojra – këtu mund të përdoren zara, domino ose thjesht duke përdorur

gishtat;

o Duke vizatuar foto – kjo realizohet sidomos kur ka për të zgjidhur probleme me

fjalë, ilustrimet mund të ndihmojnë fëmijët të kutojnë më mirë konceptet

matematikore.

- Si të ndihmojmë fëmijët të pëlqejnë orën e leximit?

o Duke lexuar për fëmijën dhe bashkë me fëmijën;

o Duke bërë parashikime apo “baste” ;

o Duke i vendosur fëmijët që të aktrojnë personazhe të ndryshme të leximit;

o Duke i lënë fëmijët të punojnë me të tjerët dhe duke i dhënë atyre rolin e treguesit

të ngjarjes.

4.3. Efektet pozitive të ADHD tek fëmijët

Pavarësisht vështirësive dhe sfidave që ky çrregullim shfaq, ai paraqet edhe disa tipare pozitive

që reflektohen tek fëmijët me këtë çrregullim. Ndër këto tipare janë:

o Krijimtaria – këta fëmijë mund të jenë jashtëzakonisht kreativ dhe me imagjinatë të

zhvilluar. Ky tipare e ndihmon fëmijën në zgjidhjen e problemeve, gjetjen e ideve dhe në

rritjen e iniciativave artistike.

30

o Fleksibiliteti – duke qenë se këta fëmijë marrin në konsideratë shumë alternativa

njëkohësisht, ata nuk bëhen të varur nga alternativat e dhëna më parë dhe janë më të

hapur ndaj ideve të ndryshme.

o Entuziazmi dhe spontaniteti – rrallë ndodh që këta fëmijë të jenë të mërzitshëm. Ata janë

të interesuar në shumë gjëra të ndryshme dhe kanë një personalitet jetësor dhe është

shumë argëtuese të jesh në shoqërinë e yre.

o Energjia – kur këta fëmijë janë të motivuar ata punojnë fuqishëm për të arritur sukses.

31

REZYME

Të menaxhosh një klasë nuk është një gjë tjetër veç se zbatimi dhe përdorimi i të gjitha

rregullave dhe procedurave për sigurimin e rregullit, disiplinës dhe mbarëvajtjes të mësimit në

klasë. Mirëpo menaxhimi i një klase me nxënës hiperaktiv kërkon më shumë punë dhe

përkushtim. Disiplina dhe rregullat e klasës janë gjërat parësore që duhet mbajtur në klasë që

klasa të funksionojë ashtu si duhet.

ADHD-ja (çrregullim i hiperaktivitetit dhe mungesë vëmendje) është një gjendje kronike (që

zgjatë tërë jetën) që mund të ketë ndikim në jetën e fëmijëve të prekur, tek prindërit dhe famijet e

tyre. Mirëpo, aftësia për të kontrolluar simptomat si impulsiviteti përmirësohet me kalimin e

kohës, por diagnostifikimi duhet bërë me kohë në mënyrë që të merren hapat e duhur. Janë

mësuesit ata të parët që zakonisht mësojnë se diçka nuk shkon mirë.

Mësuesit gjithnjë e më tepër duhet të angazhohen në sigurimin një procesi mësimdhënës që

konsideron vendosjen e pritshmërive mbi nxënien, sjelljen e fëmijëve në klasë, jo vetëm për

fëmijët me ADHD.

Gjithashtu, sugjerohet që mësuesit të vlerësojnë dhe monitorojnë në mënyrë të vazhdueshme

zhvillimin e aktiviteteve brenda klasës për fëmijët me ADHD duke nxitur pjesëmarrjen e tyre në

aktivitete si dhe nxitur bashkëpunimin e tyre me bashkëmoshatarët. Përshtatja e ambientit të

klasës sipas nevojave të vlerësuara të fëmijëve duhet të ndiqet me prioritet nga mësuesit sepse në

këtë mënyrë do të ketë mundësinë për të organizuar më mirë aktivitetet me ta.

Temat që janë trajtuar në këtë studim teorik, të lënë të kuptosh se si duhet një person të sillet ndaj

fëmijëve me hiperaktivitet, si të veprojmë me ta, dhe po ashtu se si duhet gjithmonë të

inkurajohet që të bëhet pranimi i tyre në shoqëri. Me fëmijë me hiperaktivitet duhet të kemi

shumë kujdes në sjellje dhe veprimet tona, për ta duhet kujdes, dashuri dhe më thelbësorja

gjithpërfshirje në shoqëri sepse në fund të gjithë jemi të barabartë.

Dhe gjithmonë duhet theksuar se çrregullimi i ADHD nuk ka të bëjë me mungesën e

inteligjencës dhe talentit tek fëmijët sepse këta fëmijë mund të kenë dhunti intelektuale dhe

artistike, vetëm duhet përkushtim, punë, motivim dhe durim me ta.

32

LITERATURA

A. Woolfolk.,(2011).Educational Psychology, Tiranë.

B. Musai., (2005). Mësimdhënia dhe të nxënët ndërveprues, Tiranë.

B. Musai,(1999).Psikologji Edukimi- zhvillimi, të nxënët, mësimdhënia, Tiranë.

DuPaul, G. & Stoner, G.(2003): ADHD in the schools assessment and intervention strategies,

New York: The Guilford Press.

M. Charles & M. Albert.,(2008).Psikologjia shkenca e proceseve mendore dhe e sjelljes

njerëzore, Tiranë.

M. Hyche,(2014).Classroom Strategies For Chilren with AHD, Autism & Sensory Processing

Disorder,USA.

M. Zhitja-Gjelaj,(2011).Roli i mësuesit në klasë me nxënësin në qendër, Prishtinë.

N. Zylfiu, (1997). Didaktika, Prishtinë.

Paclt, I. (2009).Attention-deficit, Hyperactivity Disorder (ADHD) biochemical, genetic and clinical

studies. 1st ed. Prague: Karolinum.

Sparrow, E.P., & Erhardt, D.(2014).Essentials of psychological assessment. Essentials of