PRIMARNI KLIMATOGENI EKOSISTEMI(PUSTINJE, TUNDRE, TAJGE I LISTOPADNE ŠUME)

U vezi sa djelovanjem klimatskih fakto- ia i razlikom koja postoji u njihovom ispo- l|avanju u pojedinim oblastima na Zemlji, neposredno stoji nastajanje osnovnih tipova ekosistema. Dakle, proces formiranja ovih ekosistema je pod izravnim uplivom kli­matskih faktora, koji im daju klimatogeni pečat jer su ekološke, strukturne, florističke i launističke karakteristike ovih velikih eko- astema u saglasnosti sa konkretnim kli-

11 uitskim prilikama. Zato se i označavaju kao I limatogeni ekosistemi. Svi ekosistemi imaju svoju vremensku dimenziju, neki su i l istali ranije a neki kasnije; napokon, oni se i dalje mijenjaju. Klimatogeni ekosistemi nastajali su i razvijali se paralelno sa formi- i injem prvobitnih klimatskih oblasti, prila- rudavajući se u vremenski vrlo dugom peri­odu konkretnim klimatskim prilikama i utičući povratno sami na oblikovanje pod­neblja. Prema tome, to su životne zajednice koje su prve nastale pa im se sa punim piavom dodaje atribucija primarni ekosis­tem i Mnogo kasnije primami klimatogeni i kosistemi mijenjali su se pa su, uz utjecaj novih faktora, prije svega pod utjecajem •' ivjeka, nastajali mlađi - sekundarni i ter-• I i urni (antropogeni) ekosistemi.

Primami klimatogeni ekosistemi jesu veliki osnovni ekosistemi - biomi čije se i i .pmstranjenje poklapa sa prostorom osnovnih klimatskih oblasti na Zemlji. Npliov geografski razmještaj može se prati­l i . kako je ranije rečeno, od polova ka ekva­

toru, od polarnih područja vječitog snijega i leda, polarnih pustinja, tundri, preko šum skih ekosistema (tajge, listopadne, sup tropske i tropske šume), savana, stepa, pa tlo polupustinja i žarkih pustinja.

Polarne pustinjePolarne pustinje nastale su oko polova u

polarnim zonama, oko Arktika 11a Sjevernom polu i Antarktika na Južnom polu. U ovom ekosistemu vladaju surovi polarni uslovi snijega i leda. U užim područjima vječitog snijega i leda ne dolazi do topljenja ni za vrijeme polarnog ljeta Iako sunce tada grije neprekidno nekoliko mjeseci, to nije dovoljno za znatnije zagri ja vanje podloge. Duge polarne zime su izuzetno hladne (i ispod - 80°C), zamrzava se i sama podloga, a čitavo područje postaje jedinstvena ledena masa, koja se dijclimiee topi i drobi tek u toku polarnog ljeta. I Jup.a surova zima, kratko i hladno ljeto, vrlo n i s k e

temperature, snažni hladni vjetrovi čine polarne pustinje vrlo nepovoljnim za /ivni biljaka i životinja. Vegetacija polarne pusti nje je vrlo oskudna, sačinjavaju je sitne, u. podlogu priljubljene biljke, lišaji i mahovinei rijetke cvjetnice. Najkarkterističnija /ivo tinja je polarni medvjed (Arktik), koji je aktivan tokom čitave godine, a hram se fokama. Obje vrste su izuzetno prilagođene polarnim uvjetima i tipične su životne lbrme ovih ekosistema. Na Antarktiku umjesto polarnih medvjeda naseljena je za ovo pod

ncblje najkarakterističnija ptica pingvin, adaptirana je na plivanje i ronjenje. Sliku o oskudnom živom svijetu polarnih pustinja ublažava bujniji život u polarnim morima. Održavanje života u polarnim pustinjama ne bi bilo moguće da se bitne karike u inače kratkim lancima ishrane ne nalaze u moru. Producenti - planktonski organizmi, zoo- plankton, mekušci i ribe su karakteristične karike lance ishrane, na koji se nastavljaju foke i medvjedi, ili pingvini i morski leopar­di (vrsta foke). Za sve njih oskudna vege­tacija lišaja i mahovina bez planktona polarnog mora, bila bi nedovoljna. Ovi lanci ishrane znatno se proširuju u toku kratkog ljeta brojnim insektima, glodarima i ptica­ma, koje dolaze iz susjednih ili udaljenih ekosistema.

TundreTundre se prostiru, posmatrajući samo

sjevernu hemisferu, južno od polarnih pustinja, a zahvataju najsjevernije dijelove Hvrope, Azije i Sjeverne Amerike. Ovo područje odlikuju niske temperature i vrlo kratak vegetacijski period. Ljeto je kratko i pmhladno, a zima duga i vrlo hladna. Dublji slojevi podloge stalno su zamrznuti, što onemogućava razvoj drveća. U tundri mogu opstati lišaji, mahovine, otporne zeljaste biljke i niski žbunovi. Od cvjetnica u tundri dominiraju grmići iz rodova slečevi; bo­rovnice, vrbe, breze, te arktičke trave, oš­trice, site i dr. Karakteristične životinjske vrste su polama lisica, polama sova, leming, irvas, snježna koka, polarni zec, polarni vuk te još neke vrste polarnih ptica. Gmizavci su vrlo rijetki. Vodozemci su nešto više zastup­ljeni u močvarama i tiesctiStinm

Tokom kratkog ljeta i tundra oživljava, a najbrojniji su insekti (pravi rojevi muha i komaraca) i mnogobrojne ptice selice. Bitna karakteristika tundre jeste nešto razvijenija vegetacija, što govori o mogućnosti većeg primarnog biološkog produktiviteta. U bio- cinozama se javlja čak i oskudna stratifi­kacija, istina, sa samo tri sprata: sprat ma­hovina i lišajeva, sprat žbunića i zeljastih bi­ljaka, sprat žbunova. Dakle, ekosistem tun­dre sadrži sve osnovne strukturne elemente: biotop (sa ekstremnim djelovanjem nekih faktora), producente, konzumente, i redu- cente. Postojanje svih trofičkih nivoa omo­gućava nastajenje složenijih lanaca ishrane, od kojih su neki potpuno autohtoni, tj. čine ih organizmi stalno nastanjeni u tundri.

Šumski ekosistemiŠumski ekosistemi ili preciznije rečeno,

šumske biocenoze su najsloženije životne zajednice. Tu odliku imaju zahvaljujući vrlo složenoj florističkoj i faunističkoj strukturi. U njima dominiraju različite vrste drveća po kojem dobijaju naziv. Za razvoj drveća potreban je određen minimum toplote i vlažnosti, pa se šumski ekosistemi razvijaju u klimatskim oblastima gdje ovi faktori zadovoljavaju porebe različitih vrsta drveća. Zbog relativno široke amplitude variranja temperature i vlažnosti razvijaju se različite forme šuma, a osnovni tipovi su: četinarske šume (tajge), lišćarske listopadne šume, sup­tropske šume i tropske šume.

Četinarske šume zauzimaju ogromna prostranstva u sjevernim dijelovima Evrope, Azije i S Ainriike, južno od zone tundri. U smjeni sjevn |ii|-', one se nastavljaju na tun- dic, .1 m M|r 11 j ii| 11 ili liSćarsko listopadne

•.ume ili stepe. Mogu se prostirati i dalje na jug, ali u vidu planinskih visinskih pojaseva.< dinarske šume obrazuje drveće iz rodova ■.mrča, jela, bora, ariša i drugo. Četinarsko< Ii veće, po pravilu, ima igličast list (četina) ili rjeđe, Ijuspe. To je oblik adaptacije na i limatske uvjete umjerenog ljeta i oštre /ime, sa niskim temperaturama i velikom lu »ličinom padavina, najčešće snijega. Po- M-lmo karakteristična četinarska šuma je i.ijga.

TajgaTajga je četinarska šuma sjeverne hemis­

fere tj. snježnih dijelova Evrope, Azije i N|eveme Amerike. Moguće je razlikovati nekoliko podzona: listopadne, ariševe tajgei Hjuuiče sa tundrama), svijetle tajge (domi- n 11 n | ii borovi), tamne tajge (dominiraju vrste i/ ieda smrče, bijelog bora i jele), i mješovite lnjgc u kojima se pored četinarskih nalaze I Hi irsko-listopađne vrste otpornije na niskeii mpcrature (bukva, neke vrste javora; jare- Mkc, zatim šibovi iz redova kozokovina, lni|(liička oputa i obična borovnica).

< )ve tamne četinarske šume su relativno niiomašne u faunističkom pogledu. Karak- li ulične vrste su žderavac, los, američki i H/i jski samur, zatim ptice djetlić, krstokljun, ftnnisii ćuk, svilorepa i drugo. Stalni »timovnici tajge su mrki medvjed, vuk, lisi­cu divlja svinja, vjeverica, puh, hermelin, polarni zec, srna, dabar, razne vrste ptica (lethjcb, lještarka, jelova sjenica, zelena lllim, veliki djetlić, krstokljun). Od gmiza- vmn naseljeni su smuk, crni daždevnjak, llvoiodni gušteri i dr. Na kršnijim staništi­ma /ive obični i krestasti vodenjak, te neke vn.lc žabu. Posebno trajne vrste insekata. / unska klima tajge je vrlo surova pa živi

svijet opstaje zahvaljujući životnim forma ma koje karakterišu, naprimjer; gusto krzno, bogato peije, potkožno masno tkivo, te sposobnost nalaženja i pripremanja dobrog skrovišta i jazbine, fiziološke osobine za doba zimskog sna i drugo. Životinje u četi narskim šumama nalaze dobre izvore hrane: sjemenjem četinarslcog drveća hrane sc pticei glodari, kao i medvjed ili los. Brojni grabežljive! hrane se još brojnijim glodan ma. Lanci ishrane u tajgi su složeniji i više međusobno isprepleteni od onih u tundri.

Lišćarsko-listopadne šumeLišćarsko-listopadne šume su raspros­

tranjene u umjerenoj zoni, koja je pod uplivom blaže klime, a izravno stoje pod utjecajem vlažnih zračnih strujanja koja dolaze sa mora. Zato su najbolje razvijene u zapadnoj i srednjoj Evropi, istočnoj Aziji i na zapadu Sjeverne Amerike. U oblastima listopadnih šuma padavine su obilne, poseb­no tokom toplog ljeta, zato su one vrlo bujne. Listovi su krupni, velike površine i opadaju tokom jeseni. Ove šume sačinjava­ju rodovi bukve, hrasta, jasena, brijesta, lipe, javora, platana, graba, breze, kestena, topole, vrbe, johe, i drugo. Listopadne šume mogu biti čiste (bukove, hrastove) ili mješovite (hrastovo-grabove, bukovo-),, bove). Ove šume imaju izraženu vertikalnu strukturu - spratovnost, obično imaju dva sprata drveća, sprat žbunova, jedan ili više spratova zeljastih biljaka i prizemni sprat mahovina i lišajeva.

Životinjski svijet listopadnih šuma je mnogo raznovrsniji nego u četinarskim. U njima žive jeleni, divlja svinja, sma, ris, divlja mačka, mrki medvjed, jiv, jelen, jelen lopaUu; /ec, ja/iivm, kuna /latica, tvor, lisica, krtica,

vjeverica, puh, a od ptica: djetlić, vuga, zeba, šumska ševa, sjenica, drozd, slavuj, crvendać; od gmizavaca tu su zelembać, gušter, sljepić, šarka, od vodozemaca - daždevnjak, kreketuša, šumska i krastava žaba, i mnoge druge. Nabrojane su samo neke karakteristične vrste da bi se ilustrovalo bogatstvo flore i faune listopadne šume. Zahvaljujući raznovrsnosti i bujnosti svih trofičkih nivoa, lanci ishrane u

ovom ekosistemu su vrlo složeni, karike su mnogobrojne i isprepletene, gradeći životni splet kakav se nalazi samo u ovim šumama.

Potrebno je, na kraju napomenuti da pos­toje različite forme listopadnih šuma, u za- visnosti od preovladavajućih životnih formi, kao osobenih vidova prilagođavanja djejs- tvu nekih ekoloških faktora (svijetle, tamne, mezofilne itd.).

PITANJA I ZADACIKako su nastali primami klimatogeni ekosistemi ?Kakvi su životni uvjeti u polarnim pustinjama ?Da li se i u ekosistemu tundre javlja stratifikacija ?Koji su osnovni šumski ekosistemi ?Kako je četinarsko drveće prilagođeno na niske temperature ? Cidje su najbolje razvijene lišćarsko-listopadne šume i zašto ?

SUPTROPSKE I TROPSKE ŠUME, SAVANE, STEPE, POLUPUSTINJEI ŽARKE PUSTINJE

Suptropske šumeNa pojas lišćarskih listopadnih šuma, pre­

ma jugu, nastavljaju se suprtoprske, uvijek /elcne šume. Razvijaju se u suptropskoj zoni u kojoj nijedan mjesec u godini nema sred- nju temperaturu ispod 0°C. Šumski ekosiste­mi u suptropskom pojasu zauzimaju rela- nvno veliku površinu (oko 6,2 x 106 km2). Znatan dio te površine čini zemljište tipa ' i venice, ili su to duboka ciglasta (lateritska) lla bogata mineralnim solima. Klima je u)'Javnom povoljna, što obezbjeđuje visok biološki produktivitet ekosistema.

U uslovima iznad prosječnih padavina nastaju zimzelene šume mezofitnog tipai \ lažni suptropi), a tamo gdje padavina ima malo ili izostaju razvijaju se šume kserofit- iu »n tipa, koje često prelaze u žbunaste zajed- lllcc (Sredozemlje). Sjevernu granicu ovih tlima čine okolomediteranske šume, ali se (uvijaju sporadično i na prostoru južne hemi-lere (Australija, Afrika, Južna Amerika).

( )blikovanje biocenoze u ovim šumama |i |iod snažnim uplivom količine vlage i to- plole. Na sjevernom rubu ekvatora, u po- iIi i ic j u oko Mediteranskog mora, dominiraju vi ste uvijek zelenih hrastova - česmine, pr­imi a, plutnjaka, zatim zelenika, planika, lovor, uvijek zelena ruža, i dr.

I aunistički dio u biocenozi ovog ekosis-ii nm je vrlo karakterističan. Npr., za nas su Miumljivc na prostoru Jadranskog primorja

M .ie šakal, divlji kunić, a od ptica špunski utihne, španskn bjelka, voljić maslmai. jn

muše, te gmizavci: blavor, endemični guš teri, gekon, veliki smuk, poskok i druge. ( )d insekata i zglavkara karakteristični su veliki egipatski skakavac, oleanderova vještica, cikade, otrovna škorpija, otrovna stonoga, pauci, i dr.

Tropske šume nastaju u prostorima oko ekvatora gdje su padavine obilne i ravnom jereno raspoređene tokom čitave godine. Tu vladaju uvjeti toplog i vlažnog ljeta tokom čitave godine, što stvara izuzetno povoljne uvjete za razvoj živog svijeta. Tropske šume su bujne i složene životne zajednice, a i mio gobrojne biljne i životinjske vrste u njima dolaze u najraznovrsnije međusobne ni Ino

se. U njima postoji veliko bogatslvo životu ih formi. Rasprostranjene su u dolinama Ama zona i Orinoka, oko rijeka Konga i Zambc/i. na Malajskom poluostrvu i arhipelagu Tropske šume se odlikuju velikim brojem međusobno povezanih spratova.

Tropske vlažne šumeTropske vlažne šume su najrasproslran

jeniji i najproduktivniji ekosistemi na Zemlji Biljna masa ovog ekosistema čini skoro polo vinu ukupne biljne mase kopnene bioslere To znači da je ovaj ekosistem ubjedljivo najvažniji u stvaranju preduvjeta za održa vanje života na planeti Zemlji. To se prven stveno odnosi na cikluse oksigena, hidrogenc, vode, odnosno biomase općenito. Zalo se ne trebe čuditi izuzetnoj osjetljivosti ekologa, koji se istrajno bore protiv degradacije Irop skill vlažnih šuma Postoje ubjedljivi doka/t

i Im s u mnogi negativni trendovi, npr. neke kli­matske promjene, u izravnoj vezi sa degra­dacijom ovih šuma te da mogu biti uzrokom pravih ekoloških katastrofa.

Vrlo visok biološki produktivitet tropskih vlažnih šuma zasniva se na vrlo povoljnoj klimi. Srednje područje temperatura između 25 i 30°C ukazuje na vrlo mala temperatur­na variranja ne samo tokom godine, već dugog niza godina. Relativna vlažnost zraka je vrlo visoka, srednja godišnja je najčešće između 90 i 100%. To je područje "vječnog l|da". Zato je proces fotosinteze neprekidan (uvijek zeleno lišće) a bioprodukcije velika. Hil jne i životinjske zajednice su vrlo složene po sastavu i strukturi sa mnogo spratova i podspratova drveća, grmova, zeljastih bilja­ka, epifita, lijana, i dr.

Primarna biološka produkcija omogu- ćava prosto bujanje života na sljedećim troličkim nivoima. Rijetke su tropske šume koje bi se mogle nazvati po jednoj vrsti di veća. Iako ne postoje godišnja doba, ipak se mogu zapaziti sezonske promjene, ali su one u vezi sa fiziološkim procesima vrste. Procjenjuje se, u tropskim vlažnim šumama egzistira vrlo veliki broj biljnih vrsta, od kojih mnoge nisu proučene. Mnoge od njih poznajemo jer ih je čovjek počeo uzgajati u staklenicima, botaničkim baštama, domovi­ma (ukrasne vrste) ili su njihovi plodovi ušli u svakodnevnu upotrebu. Takve vrste su banane, kala, kakaovci, kokosovi orasi, kivi, ananas. Tu su i ukrasne vrste orhideja, fikusi, monstera, paprati i dr.

Životinjski svijet je vrlo bujan. U ama­zonskim šumama karakteristične vrste su div kavac i kapucioncr (majmuni), oposumt, niruvojedi, papagaji, kolibu, tukam (plin ).

boe i anakonde (zmije), brojne vrste žaba, leptira, tvrdokrilaca, pauka, itd. U afričkim tropskim šumama žive šimpanzo, gorila, okapi, panter, papagaji, paunovi, u azijskim giboni, orangutani, nosani, polumajmuni aveti, panteri, tigrovi, posebno prilagođeni leteći gušteri, leteće žabe i leteće vjeverice. To su samo najkarakterističnije vrste boga­tog i bujnog živog svijeta tropskih šuma.

I pored relativne ujednačenosti uslova tropske vlažne šume se prema promjenama vlažnosti kao ekološkog faktora mogu podi­jeliti na: mangrove (poplavne šume koje za­laze i u suptrope), džungle (uvijek zelene vlažne tropske šume u užem smislu), mješo­vite tropske šume (uvijek zelene i listopad­ne tropske šume), i tropske ljeti listopadne šume.

Savane

Savane se razvijaju u tropskim krajevima gdje postoje jasno otvoreni kišni i sušni peri­odi. Suša može trajati četiri do šest, pa i više mjeseci. U tom periodu u savani vladaju visoke temperature, čak do 50°C. Zbog toga ljetno drveće savane ljeti odbacuje lišće. Srednja godišnja količina padavina je između 900 i 1500 mm, međutim, 98% tih padavina dolazi u vlažnom dijelu godine. Srednja godišnja temperatura različito varira u kamposima južne Amerike, u toku kišnih mjeseci je između 18 i 2] °C, a sušnih 14 i 15°C, a u zapadnoafričkim savanama kišni mjeseci imaju srednju temperaturu 20- 24° C, a sušni 18 i 20°C.

U savani prcovlađuju zeljaste biljke, mada je prisutno prorijeđeno i razbacano drveće. Zeljasti pokrivač nije kontinuiran, postoje područja sasvim ogoljenog tla Do­

miniraju trave, a drveće je nisko i nepra­vilnog habitusa. Izuzetak je baobab afričkih ■nvana. Građa njegova stabla omogućava ..ikupljanje velike količine vode i tako |iu življava dugu ljetnu sušu, što olakšava i lldno odbacivanje listova. Drveće i grmoviii savani imaju kišobranast oblik, čime se umanjuje otpor prema vjetrovima kao i pret- |ei an gubitak vode (afričke akacije, npr.). Po I m .1 vilu, podzemni dijelovi drveća i grmlja u uvani bolje su razvijeni od nadzemnih.

Savane zauzimaju velika prostranstva u Urici, Južnoj Americi (ljanosi ili kamposi), Indiji i Australiji. U australijskim savanama I .iiakteristični su drveće i grmovi iz roda■ iikaliptusa. Visoke trave dominiraju u ■mvanama, u vlažnim visoke su i do 3 m, a u ni um su ispod 1 m. U afričkim savanama

Ii ii vc iz rodova vlaska (Andropogon), proso il'imicum) i žuška (Chlora), a u južnoame- in kim proso (Panicum), Paspalum, vlaska l Andropogon), Aristida i dr. Faunu savane I iiiaktcrišu brojne vrste sisara, kao što su fliul'c, zebre, antilope, lavovi, leopardi, hl|i-nc, te brojne i karakteristične vrste ptica, Cim/avaca, insekata i dr.

StepeStepe zauzimaju velike prostore u zoni

i i 'u! mentalne klime Evrope, Azije, Ameri­ke, A li ike i Australije. To su područja hladne u i u- i žarkog ljeta sa malo padavina. Vege-

lm i|;i sc razvija samo u toku ljeta, zimi nas­ilje |)ickid. Stepsku vegetaciju čine ksero- lllne zeljaste biljke, uglavnom iz familije lin\ .i, koje su prilagođene sušnom ljetu kon-........lalnc klime. Radi se najviše o busenas-iim travama sa uskim lišćem.

I ravni sklop je vrlo raznovrstan, tako da n nekim stepama sc može naći i po 80 in/ličilih vrsta na lm površine. To se

objašnjava velikom geološkom starošeu ekosistema stepe. Za stepe je posebno karakteristična i prepoznatljiva životna forma "kotrljani". To su lahke i loptaste biljke, koje se nakon sazrijevanja odvajaju od podloge i nošene vjetrom kotrljaju stepom i tako rasipaju sjeme. Stepska vege­tacija je zonalno rasprostranjena u zoni kon­tinentalne klime i graniči prema sjeveni s;i šumostepom, te prema jugu sa polupusti njom. Izgled stepe svojom dominantnošeu određuju trave, među kojima dominiraju vrste iz rodova kovilje, vijuci, livadarke, juževine, rosulje, smilice, šašike i dr. Dok savanu karakterišu visoke trave, u stepi rastu niske trave u gustom sklopu.

Fauna stepe je raznovrsna, u njoj pre vlađuju populacije sisara preživara i sisara koji žive u tlu, te sisari zvijeri. Brojne su i populacije ptica, a od gmizavaca prisutni su gušteri i zmije, od beskičmenjaka najbrojni ji su insekti. Cemozem, kao stepski tip tla koji je bogat humusom, povoljan je /a raznovrsnu faunu tla.

Polupustinje i pustinjeOvi ekosistemi nastaju u oblast im; i u

kojima padavine izostaju u većem dijelu godine, a nekada ih nema ni godmam.i Velika su dnevno-noćna koleban j a le m pe 111 ture. Između stepe i pustinje nema osiie granice. Prelaz je postepen u vidu polu pustinje, koja se razlikuje od pustinje po prisutnosti nekih stepskih životnih formi u vrlo redukovanom obimu. Polupustinje kao

najjednostavniji i njaneproduktivniji e k o s is

temi u biosferi nastaju kada nekoliko ili samo jedan faktor djeluje pesimalno. Npi , kada sc temperature spuste ispod 0°C ili popnu iznad 5()°C\ nastaju hladne, odnosno žarke polupuslmje ili pustinje. Hudući da su

niske, odnosno visoke temperature u i/ravnoj vezi sa nedostatkom pristupačne vode, razvija se vrlo oskudan svijet, a zbog visoke koncentracije hlorida, sulfata ili fos­fata u tlu, nastaju kisele (pH<2) ili bazične pustinje (pH>13). Izgled polupustinje odre- duju biljke niske pokrovne vrijednosti i sta- blaste sukulente iz porodice kaktusa i pusti­njskih mlječika, kao i lisnate sukulente ("mesnate" i sočne biljke) iz rodova Cra- ssula, Aloe, Agave i dr. Od trava tu su vrste iz roda Aristida. Posebnu ulogu igraju lišaj- ske zajednice Lecanora eesulenta. U nekim polupustinjama prisutni su niski grmovi iz rodova Tamarix i Casuarina i dr.

Pustinje se pružaju diskontinuirano, smjenjujući se sa stepama od jugozapadne Afrike, preko sjeverne i istočne Afrike i Arabije do centralne Azije i Mongolije. U Sjevernoj Americi se pružaju od Kalifomije do centralnog Meksičkog platoa. Južno- američke pustinje se nalaze uz Ande, a aus- tralijska zauzima veliko prostranstvo u

unutrašnjosti kontinenta.Pustinjsku vegetaciju karakteriše prorije-

đenost biljnog pokrivača, a u ekstremnim slučajevima pustinje mogu biti u potpunosti bez vegetacije. Ukoliko vegetacija postoji, onda je karakterišu zeljaste i žbunaste ži­votne forme. Povremeno se u pustinjama, nakon rijetkih ali obilnih kiša javlja mnoštvo efemera i efemeroida, tj. geofita i ferofita, koje prati mnoštvo životinjskih organizama, posebno insekata. U slanim pustinjama mo­gu se naći vrste iz rodova halofita, npr. Sa- licomia, Frankenia i dr.

Pravo tlo u pustinji ne postoji jer nisu razvijeni zemljišni horizonti. Na graničnom području prema polupustinji postoje začeci humusnog horizonta. Razvojem humusa polupustinja dalje evoluira u stepu.

Pustinjska fauna je relativno siromašna i na različite načine prilagođena na oskudicu vode. To se posebno odnosi na ekosisteme žarkih pustinja, gdje se od kičmenjaka sreću najčešće gušteri i zmije.

ITTANJA I ZADACIKoje su osobenosti suptropske šume?Kakav je floristički i faunistički sastav tropskih šuma ? Koliko mogu trajati suše u savanama ?Nabrojte stepska područja na Zemlji !Koje su sličnosti i razlike polupustinja i pustinja ?

ANTROPOGENI EKOSISTEMI

Prvonastali klimatogeni sistemi, kao dinamične cjeline neprekidno se mijenjaju. I'i i ices promjena, dok ge kontrolišu prirodni I nktori teče sporo i traje vrlo dugo. Izuzetak Oil ovog pravila jesu promjene nastale pod iiluajem ekstremnog djelovanja ekoloških Ihklora ili prirodnih nepogoda većih - katak- ll/n latičnih razmjera. Takvih pojava je bilo u ItlMoriji živog svijeta, kao što su one koje sui i t /vane smjenom glacijalnih i interglacijal- iiili perioda (ledenih i međuledenih doba) iliii I lunski poremećaji širih razmjera.

Međutim, pojava čovjeka i njegove i i nolike djelatnosti označili su uključivanje linvog faktora ne samo dubokih promjena u (illindi nego i ubrzanje procesa mijenjanja In ii Zemlje. Često se kaže da prisustvo i ' iv|i)ka na ovoj planeti ne iznosi ni stohilja- lllll 1110 ukupne Zemljine prošlosti, te da iililm i brzina promjena nastalih u nazoč- tli ml i čovjeka nadmašuju intenzitet organ-■ I ili promjena iz prethumanog perioda, i iv,i| primjer na najbolji način ilustruje »u h ,i| pojave i aktivnosti čovjeka na Zemlji.

Antropogeni - sekundarni ekosistemil'njnva ovako značajnog i uticajnog fak-

Iniii imala je za posljedicu i promjene u i >"i mm zajednicama različitog nivoa i "li iškog integrisanja. Krupne i brze prom-

i 11' i u m i , dakle, mogle mimoići ni primame Itlliimlogcnc sistema kakvi su, npr., šume ili it pr Ako se razmotri samo jedan od oblika

nip i ii|.i čovjeka na prirodu - poljoprivredna• I |i I ni i lost - onda se može zapaziti da uništa- v iiii|r prvobitne vegetacije (šume ili stepe) i u 11 im zamjenjivanje poljoprivrednim kul- i h i ama nije ništa d i ugo nego smjena ekosis­

tema. Ekosistem šume ili stepe (primarni klimatogeni sistemi) pod utjecajem čovjeka (antropogeni faktor) biva zamijenjen novim ekosistemom livade ili njive. Tako nastale nove životne zajednice ovog nivoa nazivaju se sekundarni antropogeni ekosistemi

Ovi ekosistemi za čovjeka imaju prak­tičan značaj, bilo da su nastali kao posljcdi ca sječe šuma (šumarstvo, drvna industrija) ili krčenja i skidanja prethodne vegetacije radi proizvodnje stočne hrane ili si. (po­ljoprivreda). Tipični primjeri antropoge­nih sekundarnih ekosistema, koji su zanim ljivi zbog načina razvoja (nastanka) i prak tičnog značaja za čovjeka, jesu livade i pas njaci.

LivadePod livadama se podrazumijevaju /i

votne zajednice višegodišnjih zeljastih bil|.i ka, a nastale su pod utjecajem čovjeka na mjestu (biotopu) nekadašnjih šuma i sln/v kao značajan izvor stočne hrane. Zbog takvog porijekla livade se označavaju kao sekundarni natropogeni ekosisitemi. Ove životne zajednice zadržavaju atribuciju liva­da sve dok su pod uplivom čovjeka i dok služe za produkciju stočne hrane, tj. dok se eksploatira livadska vegetacija košenjem Livade napuštene od čovjeka sporije ili hi /c dobijaju svoj raniji izgled. Ako su nastali- od šumskih ekosistema, tokom dužeg vremen skog perioda, postepeno livadskim biolo pom počinju preovladavati vrste biljaka, .1

zatim i životinja, koje su karakteristične /a šumske ekosisteme. Potrebno je napomenu­ti da postoje i livade kao primarne tvorevine koje nastaju na mjestima gdje se ne mogu

razviti šume (zbog plavljenja ili zaslanjiva- nja zemljišta) ili postoje kao privremeni stadij u procesu sukcesije bara, močvara i drugih vodenih biotopa, odnosno ekosis­tema.

Pošto se na livadama razvija azonalni tip vegetacije, to znači da se one mogu naći u tundri, šumi ili stepi, tj. u različitim vege- tacijskim zonama. Razvoj livade uslovljen je, prije svega, velikom vlažnošću zemljišta, a zatim, kako je ranije rečeno, utjecajem čovjeka. Dok čovjek utiče na nastanak (krčenje šuma) i održavanje (košenje i krčenje šumskih mladica) ovog ekosistema, velika vlažnost zemljišta je osnovni uslov razvoja bogate livadske vegetacije. Pošto livadska vegetacija ima azonalan karakter, to znači da se razvija u različitim ekološkim uvjetima sa često velikim razlikama između pojedinih livadskih staništa. To je moguće zahvaljujući razvoju različitih životnih formi livadskih biljaka, prvenstveno kao načina adaptacije na uslove vlažnosti zemljišta. S obzirom na povećane zahtjeve prema vlažnosti, livade imaju mezofitan karakter, ali razvijajući se u različitim ekološkim uvjetima kroz procese adaptacija u vegctacijskom sklopu livada nastaju hidrofitne i kserofitne životne forme, što im omogućava održavanje u uslovima vrlo velike vlažnosti i mogućnost podnošenja sušnih perioda. U vezi s time je i podjela livada na hidrofilne, mezofilne i kserofilne.

Ilidrofilnc livade sc razvijaju na mjesti­ma sa vrlo velikom količinom vode u zem­ljištu To su zemljišta izložena višekratnim poplavama ili je nivo podzemnih voda vrlo visok. U njima prcovladavaju mezofitne i higmfitne biljke. Vegetacijski sklop ovih liva­da pored trava, leplimjača i drugih zeljastih livadskih hiljnkn sadi/i mnoge vrste ofttriea

Mezofilne livade se razvijaju u uslovima vlažnog zemljišta koje povremeno plavi i gdje je nivo podzemnih voda na dohvatu korjenovog sistema. Osim toga, plodnost tla kojeg naseljavaju mezofilne livade je vrlo visoka. U ovoj životnoj zajednici preovla- davaju mezofitne životne forme. Sve to omogućava da se razvije vrlo bujna livadska vegetacija. Na ovim livadama razvijaju se prvoklasne livadske biljke za stočnu hranu, koja po nutritivnoj sadržini zadovoljava sve potrebe stoke. Zato ove livade imaju veliki ekonomski značaj. U livadarstvu nastoje se postići uvjeti koji postoje u mezofilnim livadama i to kako po ekološkim uslovima, tako i po vegetacijskom sklopu. Tako se postiže intenzivna proizvodnja, često sa dva košenja u sezoni. Tipične zeljaste biljke ovih livada su ovsenica, ježevica, livadarka, obična livadarka, kozija brada, volovske oko, divlja žalfija, livadska djetelina, bijela djetelina, zvjezdan, pirevina. klasača, vijuk i dr. Ovakav sastav livadske vegetacije svje­doči o optimalnim uvjetima razvoja ekosis­tema.

Kserofitne livade se razvijaju u uslovi­ma oskudice vlažnosti tla i dubokog nivoa podzemnih voda, te na zemljištu koje nije izloženo poplavama. Naseljavaju ga ksero­fitne životne forme biljaka. Najčešće vrste u ovim suhim livadama su klasača, bokvica, brdska i gorska djetelina, čistac, divlja žalfi­ja, volovsko oko, mlječika i dr. U sezonama sa relativno većom količinom padavina i ove livade mogu imati veliku produkciju stočne hrane visokog kvaliteta.

Visoka biološka produktivnost livadskih ekosistema (sva tri tipa) omogućava razvoj ostalih troflfklh nivoa. Na ovako razvijen producentski 11 oluk i nivo nastavljaju sc kon/tinu u l i ( i i s p c i i ličnim lancima ishrane)

i reducenti. Od primarnih konzumenata najbrojniji su svakako insekti (biljojedi) kao što su poljski skakavac, zeleni konjic, putnički skakavac, kotrljani, balegari, popci, bumbari, pčele, kišne gliste, glodari i si. Potrebno je spomenuti barem karakteris­tične sekundarne konzumente (mesojedi i •.vaštojedi), kao što su krtica, vjetruša, pre­pelica, poljska ševa i dr. Oni su povezani I .tacima ishrane koji su u livadskom ekosis­temu vrlo jednostavni. Npr., insektima biljo- lalima, njihovim larvama i glistama hrani se krtica, koja je plijen grabljivih ptica.

PašnjaciOvi ekosistemi su po nastanku, vegetaci-

|i i rasprostranjenju vrlo slični livadama. Razlikuju se po načinu eksploatacije i p o sljed ica m a koje ostavlja osoben način iskorištavanja. Na pašnjacima se zasniva IMišnjarstvo, grana poljoprivrede koja se bavi lukorišćavanjem, njegom i osnivanjem paš­njaka radi ishrane stoke pašom (na našim l'iostorima najčešći su uzgoj ovaca i gove­du) Potrebno je razlikovati prirodne paš- n|iike, sa samoniklim biljnim sklopom (imve, leptimjače i druge zeljaste biljke) i iim|ctne pašnjake nastale zasijavanjem• l|< telinsko-travnih smjesa. Prva vrsta paš- ii|iika spada u sekundarne antropogene eko-i leme, mada imaju često karakter pri-

in.iinih tvorevina. Druga vrsta, zbog većih mitiopogenih intervencija, tj. zbog izmjene pašnjačke vegetacije zasijavanjem imaI H.ikter tercijarnih ekosistema ruralnog (Ncoskog) tipa. Način ekploatacije pašnjaka bitno utiče na strukturu ovih ekosistema. Mnbodna ispaša (pašarcnje) je ekstenzivna• I ploatacija i ukoliko nije pretjerana bitno n> mijenja pašnjak. No, u tom slučaju mora ni 1 održavati sprečavanjem razvoja biljnih

vrsta koje naseljavaju prvobitne ekosisteme (krčenje mladica, žbunova i drveća). Pre- gonsko pašarenje je intenzivniji oblik pa- šarenja i zahtijeva pravilan redoslijed prego- na (ograđenih površina) i njihovu obnovu nakon korišćenja.

Po svom položaju, adaptaciji na eko­loške uslove i vegetacijskom pokrovu raz­likuju se planiniski pašnjaci (alpski pašnjaci i suhati), brdski i nizijski pašnjaci. Planiniski i brdski pašnjaci po svom položaju, potreba­ma u pogledu važnosti, životnim formama biljaka i strukturi vegetacije slični su ksc- rofitnim livadama. Nizijski pašnjaci slični su mezofilnim livadama. Razvijaju se u po­dručju prostranih nizijskih travnih formacija sa dovoljnom količinom vlage u tlu i rela­tivno povoljnim temperaturnim uvjetima. Čine ih mezofitne životne forme. U pogledu pašarenja sva tri tipa pašnjaka pružaju odre đene mogućnosti što zavisi od intenzivnosti ili ekstenzivnosti pašnjarstva.

Antropogeni - tercijarni ekosistemiStvaranje sekundarnih antropogenih

ekosistema bio je samo početak čovjekovih zahvata u prvotne prirodne zajednice. Zbog sve većih potreba čovjeka dolaze na udar i u sve većoj razmjeri osnovni tipovi ekosis tema šume, stepe, prerije, osvaja polupusti nje i pustinje, prodire duboko u do sada nedirnute tropske šume. Suština takve dje­latnosti jeste uništavanje originalnog biljnog pokrova i njegovo zamjenjivanje kulturnom vegetacijom. Tako nastaju tercijarni antro­pogeni ekosistemi u kojima čovjek u naj većoj mjeri do sada kontrolišc bitne struk­turne elemente fcivotnih zajednica, a u od redenoi uijen mm|i!ikti|e i ekološke pnlikc

U vezi sa tim razvijaju se vrlo intenzivno poljoprivreda i šumarstvo kao djelatnosti od najvećeg utjecaja na izvornu prirodu i stvaranje novih, čovjeku primjerenih ekosis­tema.

Ruralno (seosko) područje postalo je poprište najvećih zahvata u prirodi. Da bi se oslobodila područja za ratarsku, stočarsku, voćarsku, povrtlarsku, vinogradarsku, šumar­sku i dr. djelatnost na račun primarnih kli­ma togenih pa i sekundarnih antropogenih ekosistema nastaju ruralni antropogeni eko- sistemi tipa njiva, vještačkih livada, voć-111 a k a , povrtnjaka, vinograda, plantažnih suma i si. Pozitivni efekti ovakve djelatno- •ii su vrlo stimulativni, ali i sve veće pos-11 cd icc o kojima će biti riječi kasnije, ostav- I jaju prostor ne samo za nedoumice, već i za preispitivanje o dalekosežnosti takvih postu­paka.

Urbano (gradsko) područje najviše je udaljeno od svog prirodnog izgleda. To je i razumljivo s obzirom na namjenu. Gradske

funkcije stanovanja, proizvodnja, saobraćaj, odmor, razonoda i dr. treba da obezbijede demografske, socijalne, ekonomske, zdrav­stvene, duhovne, estetske i dr. uslove života. Već samo dvije funkcije - proizvodnja (najčešće industrija) i saobraćaj ugrožavaju sve uvjete života u gradu. Rješavanje pro­blema urbanog života je predmet sveopćeg interesovanja, ali i obziljnih znanstvenih studija. Smatra se da određenu ulogu u tome mogu igrati urbani antropogeni ekosistemi tercijarnog karaktera kao što su parkovi, razne forme "zelenih površina", rekonstru- isane prirodne zajednice manjeg obima, vještačka jezera i si.

Ovi urbani "ekosistemi", iako primamo imaju rekreativnu i estetsku namjenu i zna­čaj, mogu u značajnoj mjeri korigovati djelovanje nekih bitnih ekoloških činilaca. No, rješenja ne bi trebalo tražiti u "povratku prirodi" ili imitiranju prirode, već u stvara­nju životne sredine primjerene današnjem i budućem čovjeku.

PITANJA I ZADACIKuko nastaju sekundarni antropogeni ekosistemi ?Koji faktor najviše utiče na formiranje livada i kako ?Kakav je vegetacijski sklop-pokrov m ezofilne livade ? Navedite sličnosti i razlike između livade i pašnjaka !Kako nastaju i koji su tercijarni ekosistemi ?Kako vidite ekološko rješenje urbanog načina života ? Kakav značaj imaju ruralni ekosistemi tercijarnog nastanka ?