polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych w polsce ... · demografia demoskopia...
TRANSCRIPT
32
Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych w Polsce
1. Kierunki polityki społecznej
Polityka społeczna istnieje na ziemiach polskich jako działalność,
jak i dyscyplina naukowa od co najmniej 80 lat62.
Za datę powstania ruchu naukowego w tej dziedzinie uznaje się
rok 1924, gdy powołano Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej.
Wiadomo też o znacznie wcześniejszych działaniach myślicieli i
dydaktyków którzy zajmowali się diagnozą współczesnej sobie
rzeczywistości w odniesieniu do ekonomii i wykładami z polityki
społecznej.
W Lublinie w 1925 r. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim
wydano pierwszy podręcznik z polityki społecznej. W Wilnie na
Uniwersytecie S. Batorego polityka społeczna stała się przedmiotem
naukowego zainteresowania socjologa A. Wóycickiego oraz W.
Zawadzkiego ( w temacie ekonomii )63. Do ważnych autorów których
publikacje , współcześnie służą jako podstawy teorii polityki społecznej
zalicza się L. Krzywickiego, K. Krzeczkowskiego.
Z początkiem 1931 roku powołano Fundację Instytutu Spraw
Społecznych jako inicjatywę kilku instytucji ubezpieczeniowych, celem
działań było to że ,, uważali za pożyteczne dla założycieli Ministerstwa
Pracy i Pomocy Społecznej wdrażanie badań naukowych, prac
propagandowych i pedagogicznych dotyczących: ochrony pracy,
ubezpieczeń społecznych, rynku pracy, bezrobocia, emigracji i opieki
społecznej’’64 Jedyne regulacje prawne które pochodzą z 1932 roku
dotyczyły inwalidów wojskowych i ich rodzin jako kategorii
uprzywilejowanej.
62J. Auleytner, Polska polityka społeczna Warszawa 2004, s.7. 63 Dz. cyt. s.23. 64 Dz. cyt. s.36.
33
Polityka społeczna65,, występuje po pierwsze, jako pojęcie
określające działalność określonych podmiotów polityki społecznej,
których celem jest rozwiązywanie kwestii socjalnych, po drugie zaś jako
dyscyplina naukowa. Istnieje zatem bardzo ścisły związek między
metodą patrzenia na zjawiska społeczne a podejściem do rozwiązywania
problemów społecznych. Związek ten zostaje wyrażony właśnie w owym
podwójnym znaczeniu pojęcia polityka społeczna’’.
Po 1945 roku brak wolności badań naukowych w państwie Polskim
spowodował upaństwowienie całej polityki społecznej.66
Niepełnosprawność należy do tych problemów, wobec których państwo
nie pozostaje obojętne.
Państwo poprzez swoje struktury przyjęło na siebie rolę
zapewnienia systemu zabezpieczenia społecznego. Zdominowało proces
zaspakajania większości potrzeb społecznych. Przyjęto zasadę, że
zapewnienie pracy to podstawa zabezpieczenia socjalnego obywateli.
Każdy pracujący powinien utrzymać siebie i swoją rodzinę. Uznano też,
że ,, uspołecznienie środków produkcji usuwa główne źródło
sprzeczności interesów między kapitałem i pracą, co mogło by
powodować konflikty społeczne. Uznano że celem i wartością społeczną
socjalizmu jest pełne zatrudnienie, likwidacja nędzy i analfabetyzmu,
bezpłatna opieka lekarska dla pracujących i ich rodzin, bezpłatne
nauczanie na wszystkich szczeblach, wyrównywanie warunków i
podnoszenie poziomu życia’’67.
Niedoceniano wagę kwestii socjalnych i polityki społecznej. W
Polsce przyczyny socjalne odgrywały jeden z ważnych problemów w
kolejnych kryzysach z lat 1956, 1970, 1976, 1980, a mimo tego nie
zajęto się tym na gruncie debaty politycznej.
65 L. Dziewięcka-Bokun, Wybrane problemy polityki społecznej, Wrocław 1997, s.14. 66 Dz. cyt. s.112. 67 Dz. cyt. s.32.
34
Z początkiem odzyskania niepodległości wznawia się działania z
obszaru polityki społecznej.
Po roku 1989 rozwija się nadal nauka o polityce społecznej.
Podobnie jak w okresie socjalizmu realnego tak i obecnie istnieją pewne
powiązania nauki z polityką68. Przejawem ich było krótkotrwałe
powołanie Rady Polityki Społecznej przy Prezydencie L. Wałęsie w czasie
jego kadencji.
Polityka społeczna jako dyscyplina naukowa zaznacza swoje
związki z innymi naukami które przedstawia schemat.
Schemat nr 1. Związek polityki społecznej jako dyscypliny naukowej z
innymi naukami.
historia socjologia
ekonomia psychologia
prawo filozofia
pedagogika geografia
demografia demoskopia
politologia statystyka
Źródło: L. Dziewięcka-Bokun, Wybrane problemy polityki społecznej
Wrocław 1997, s.14.
Przedmiotem nauki o polityce społecznej są struktury społeczne, w
których zachodzą określone zmiany. W ten sposób ujawniają się
wzajemne zależności pomiędzy socjologią a polityka społeczną. Polityka
społeczna wykorzystuje metody i dorobek socjologii dla prognozowania
kierunku przemian. Socjolog może korzystać z dorobku polityka
społecznego , kiedy wchodzi w istotę kwestii socjalnych. J. Szczepański
68 Dz. cyt. s.101.
Polityka
Społeczna
35
uzasadniał swoją propozycję ustalenia zasad kierujących całokształtem
aktywności społeczeństwa i jednostki.
Współczesne zainteresowania naukowe polityką społeczną
przesuwają się na funkcjonowanie państwa i samorządu terytorialnego
jako podmiotów polityki społecznej.
Obecnie nauka o polityce społecznej posiada pełną wolność
badań, a także zyskała na znaczeniu, ponieważ reformy i programy
socjalne w jednoczącej się Europie są stawiane na równi z działaniami
ekonomicznymi.
W polskiej polityce społecznej główne miejsce przypada państwu,
które realizuje funkcje socjalne. Przy realizacji zadań socjalnych
wykorzystywana jest zasada pomocniczości, która oznacza
pierwszeństwo dla inicjatyw oddolnych i wtórny charakter interwencji
państwa69.
Współcześnie państwo prowadzi wobec osób niepełnosprawnych
politykę społeczną, jako ogół działań podmiotów publicznych i
organizacji pozarządowych. Działania państwa mają na celu
wyrównywanie nieuzasadnionych różnic socjalnych, asekurowanie wobec
ryzyka życiowego oraz tworzenie szans funkcjonowania osób
niepełnosprawnych we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i
społecznego, umożliwiających ich pełną integracje z społeczeństwem 70.
Polityka społeczna w ujęciu socjologicznym71 ,, jest to nauka o
społeczeństwie, o zjawiskach i procesach które zachodzą w
zbiorowościach ludzkich, strukturze tych zbiorowości, o zmianach i
przekształceniach społecznych’’.
Metody badań w socjologii mogą prognozować kierunek zmian
społecznych oraz na nie wpływać. Przedmiotem zainteresowania polityki
69Dz. cyt. s.114. 70 S. Mikulski, Polityka społeczna wobec niepełnosprawnych, Warszawa 1996, s.21. 71 L. Dziewięcka-Bokun, Wybrane problemy polityki społecznej, Wrocław 1997, s.41.
36
społecznej są struktury, społeczne. Socjolog bada codzienny świat ludzi
przez co jest blisko rzeczywistości, poznaje jak kształtują się stosunki
społeczne. Socjologia wpływa na rozwój zmian struktur społecznych.
Polityk społeczny potrzebuje świadomości socjologicznej do tego, by
móc poznać,, niewygodne’’ prawdy o społeczeństwie i oprzeć programy
socjalne naukowych diagnozach.
Funkcje socjalne takie jak zatrudnienie, edukacja, zabezpieczenie
społeczne, dialog społeczny, mieszkalnictwo realizowane są przez
poszczególne ministerstwa. Państwo realizuje zadania opiekuńcze
poprzez organy władzy wykonawczej – centralne, wojewódzkie,
powiatowe i gminne w powiązaniu z samorządem lokalnym.
Dla prawidłowego funkcjonowania osób niepełnosprawnych72
potrzebne jest odejście od marginalizacji społecznej. Ważne jest aby
diagnozowanie sytuacji ludzi niepełnosprawnych było stałym programem
Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Potrzebne są stałe
mechanizmy które ułatwiałyby tej grupie społecznej integracje społeczną
w środowisku zamieszkania, w miejscu pracy oraz w społeczeństwie.
Polityka społeczna73 określa nam sposób w jaki wydaje się
publiczne pieniądze , aby zaspokoić potrzeby jednostek i grup , lub
rozwiązywać problemy społeczne, a także definiuje kategorie
beneficjentów korzystających z systemu wsparcia społecznego .
Zgodnie z współczesną polityką społeczną ciężar działalności
przenosi się na samorząd różnych szczebli, sektor prywatny i organizacje
społeczne. ,,Można zatem powiedzieć, polityką społeczną jest to
wszystko, w jaki sposób władza publiczna (rząd, samorząd) działa lub od
tego działania świadomie się powstrzymuje’’74.
72 J. Auleytner, Polska polityka społeczna, Poznań 2002, s.153. 73 Z. Wożniak, Strategia polityki społecznej, Poznań 2002 s.7. 74 Dz. cyt. s. 6.
37
Zasadnicza zmiana postaw wobec osób niepełnosprawnych
nastąpiła w końcu XX wieku, przede wszystkim pod wpływem organizacji
międzynarodowych na gruncie idei praw człowieka.
Za główne cele realizowanej na poziomie europejskim polityki społecznej
przyjęto:75
- swobodne poruszanie się obywateli państw członkowskich Unii na
terenie wspólnego rynku,
- stopniowe włączanie kolejnych elementów polityki społecznej jako
integralnej części programu przebudowy stosunków społecznych i
procesu swobodnego przemieszczania się osób, dóbr, usług, kapitału i
pieniądza,
- wyrównywanie standardów socjalnych, gwarantujących z jednej
strony postęp społeczny, z drugiej minimalny ich poziom, zwłaszcza
w zakresie podstawowych wymogów co do warunków pracy i norm
prawa pracy oraz pomocy społecznej,
- wzmocnienie i poszerzenie socjalnego dialogu między wszystkimi
partnerami polityki społecznej celem uzgodnienia priorytetów
socjalnych,
- wprowadzenie elementów nowoczesnego systemu ochrony zdrowia
jako dobra publicznego,
- działanie na rzecz ekonomicznej i społecznej spójności przy udziale
Europejskiego Funduszu Socjalnego.
Kierunkami miejskiej polityki społecznej są76:
Pomocniczość, władze miejskie skupiają się na tych zadaniach,
których nie można przekazać innym podmiotom, i winny być wypełnione
tylko przez sektor publiczny. Resztę własnych uprawnień jak ustawy,
rozporządzenia, uchwały władz miejskich, władze miejskie powinny
75 L. Dziewięcka-Bokun, Wybrane problemy polityki społecznej, Wrocław s.39. 76 Z. Woźniak, Polityka społeczna Miasta Poznania wobec niepełnosprawności, Ibis, nr12,
Poznań 2003, s.5.
38
przekazywać w celu realizacji na najniższe szczeble. Współpraca – to
rozłożenie na wszystkie grupy społeczności lokalnych obciążeń
związanych z takimi zadaniami jak: edukacja, bezpieczeństwo,
komunikacja, ochrona środowiska, kultura, a także z zagrożeniami jakie
niesie choroba, niepełnosprawność.
Sprawiedliwy i równy dostęp do świadczeń i usług publicznych bez
względu na status położenia społecznego i wsparciem w sytuacjach
trudnych.
Współodpowiedzialności podmiotów za realizację polityki
społecznej - władz publicznych, organizacji pozarządowych a także
beneficjentów polityki społecznej. Udział wielu podmiotów w
zaspakajaniu potrzeb społecznych i rozwiązywaniu problemów
społeczności lokalnych. Uznanie za ważne świadczenia i usługi
przekazywanych przez instytucje sektora publicznego, rządowego i
samorządowego, prywatnego i organizacje pozarządowe. Odbiorcy
programów polityki społecznej są aktywnymi partnerami i podmiotem w
podejmowaniu decyzji związanych z procedurami w działaniach które
służą rozwiązywaniu własnych problemów.
Wspólne działanie opiera się na świadomym włączaniu obywateli
w rozwiązywanie istotnych dla społeczności problemów, powinno opierać
się na edukacji jak i na wypracowywaniu postaw pro społecznych które
sprzyjają traktowaniu przestrzeni miejskiej jako swojego miasta.
Ważnymi zadaniami, dostosowanych do potrzeb mniejszych grup
społecznych lub jednostek należą:
- pierwszoplanowość profilaktyki przed interwencją.
- promowanie programów i działań które mają za zadanie szybkie
reagowanie w celu usuwania patologii społecznej.
- monitorowanie trwałości i jakości działań w celu usuwania zagrożeń
bezpieczeństwa socjalnego,
39
- jawność działania podmiotów przez dostęp do informacji przez
stosowanie ustawy o finansach publicznych i dostępie do informacji.
,,Polityka jako przewodnik, wskazówka działania oparta na
zadeklarowanych zasadach, określa i wyjaśnia misję, obejmuje
możliwości i cele osiągnięć organizacyjnych i instytucjonalnych,
wymusza odpowiednie zachowania, nakreślając przydział
odpowiedzialności i towarzysząca mu delegację kompetencji na
wszystkie poziomy organizacyjne’’77.
Ważnymi celami miejskiej polityki społecznej jest stwarzanie
takich warunków aby wzrastała zaradność obywateli w zakresie
indywidualnie jak i zbiorowo są:
- wzmacnianie wszelkich form pomocy dla jednostek i grup będących w
słabszej pozycji wobec innych ( niw z własnej woli i winy),
- zwrócenie uwagi na poprawę warunków i jakości życia mieszkańców
poprzez poprawę funkcjonowania infrastruktury społecznej,
- propagowanie różnych form wsparcia społecznego, pomocy
społecznej, opieki środowiskowej (organizacji pozarządowych),
- umacnianie potencjału społeczności i jej instytucji,
- umacnianie form zaradności jednostki lub grupy przez wspomaganie
merytoryczno – finansowe działalności mającej formy samopomocy,
- promowanie programów które służą do zmiany życia jednostki i
grupy,
- stawianie na profilaktykę jak i na prewencję, prace socjalną,
monitorowanie i ocena programów socjalnych,
- przeciwdziałanie dyskryminacji, marginalizacji i wykluczeniu
społecznemu,
77 Dz. cyt. s.9.
40
- preferowanie rozwiązań prawno-instytucjonalnych które służą
wspieraniu jednostki czy grup znajdujących się w potrzebie,
eliminujące społeczne odrzucenie,
- koordynację zadań polityki społecznej i ich wplatanie w politykę
miasta.
Warunkiem pełnego wykorzystania zasobów społecznych w
programach służących zaspakajaniu potrzeb i rozwiązywania problemów
społeczności jest stosowanie zasady partnerstwa,78 która oznacza
najpełniejszą formę partycypacji społecznej.
Partnerstwo to uznający równy, sprawiedliwy podział praw,
obowiązków, zobowiązań między danymi osobami79.
Planowanie partnerskie to grupowe podejmowanie decyzji na
zasadzie wzajemnej zgody pomiędzy jednostkami i grupami, co do
norm, wartości i opinii, jawności oraz informowanie zainteresowanych o
zasadzie rozwiązywania pojawiających się konfliktów. Stosowanie także
pewnych proporcji udziału sektora publicznego a samych obywateli w
tworzeniu się warunków bezpieczeństwa socjalnego i podstaw jakości
życia ,,Zakres podstawowych potrzeb życia , oraz ich hierarchia wpisane
jest w tło historyczne, kulturowe, ustrojowe i warunki ekonomiczne
danej zbiorowości’’80.
Kierunkami81 polityki społecznej z ujęciem osoby
niepełnosprawnej są:
- ochrona prawna statusu społecznego osób niepełnosprawnych,
- ochrona poprawa warunków i jakości życia zapewniającej ludziom
niepełnosprawnym i ich rodzinom poczucie bezpieczeństwa
osobistego, zdrowotnego i socjalnego,
78 Dz. cyt. s.9. 79 Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 2001. tom 2, s. 19.m 80 Z. Woźniak, Strategia polityki społecznej, Poznań 2002, s.5. 81 Z. Woźniak, Niepełnosprawni w przestrzeni miejskiej, Poznań 2005, s.14.
41
- wzmacnianie potencjału osób niepełnosprawnych, jego rodziny i
społeczności, służącego rozwojowi osobowemu i intelektualnemu ,
readaptacji społecznej, aktywności, kreatywności i samorealizacji oraz
nabywania zdolności do samo-opieki i samopomocy,
- dostarczanie narzędzi zmiany własnego życia,
- gwarantowanie dostępu osób niepełnosprawnych do odpowiednich
ilościowo i jakościowo oraz adekwatnych do potrzeb świadczeń i usług
socjalno-zdrowotnych i rehabilitacyjnych,
- wzmacnianie wrażliwości społecznej na problemy niepełnosprawności
i osób niepełnosprawnych,
- wspieranie inicjatyw i działań sprzyjających poszerzaniu dostępu
niepełnosprawnych do otwartego rynku pracy,
- adaptowanie przestrzeni miejskiej do potrzeb osób
niepełnosprawnych – tworzenie przyjaznego środowiska społecznego i
otoczenia fizycznego,
- wspieranie rodziny i opiekunów osób niepełnosprawnych,
- zmiana obrazu osoby niepełnosprawnej w świadomości społecznej,
- integracja w ramach społeczeństwa dla wszystkich,
- aktywne twórcze włączenie osób niepełnosprawnych w tworzenie
programu społeczeństwa informacyjnego,
- promowanie i upowszechnianie aktywności obywatelskiej osób
niepełnosprawnych poprzez ich włączanie w struktury planistyczno-
decyzyjne i ciała doradczo - konsultacyjne rozstrzygające kwestie
istotne dla problemów związanych z niepełnosprawnością.
Polityka społeczna jest to działalność praktyczna rządu, która
skupia się na rozwiązywaniu problemów społecznych które dotyczą
wielkich grup społecznych, wyróżnionych na podstawie struktury
społecznej.
42
Kierunki polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych w
świetle zmian w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji
zawodowej o społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 82.
Generalny kierunek zmian to subsydiarność rozumiana jako
jedna z podstawowych zasad ustrojowych Unii Europejskiej. Oznacza
ona, że na szczeblu wspólnotowym powinny być podejmowane tylko te
działania, które zapewniają większą skuteczność i efektywność, niż w
przypadku, gdyby prowadzenie odpowiednich akcji pozostawić w
wyłącznej kompetencji rządów poszczególnych państw członkowskich.
W kontekście narodowym oznacza to, że wszelkie decyzje
powinny zapadać na szczeblu możliwie najbliższym obywatelom, raczej
w gminach, powiatach i województwach niż centrum administracyjno –
rządowym.
Zakres zmian wprowadzonych w roku 2004 to:
- powołanie rad konsultacyjnych w samorządach,
- ,,uwolnienie’’ środków Państwowego Funduszu Osób
Niepełnosprawnych od zasady podziału na rehabilitację zawodową i
społeczną oraz rehabilitację dzieci i młodzieży, tutaj ważne decyzje
dotyczących finansowania programów będą zapadały w zakresie
powiatów,
- wyrównywanie różnic pomiędzy regionami,
Ważne zmiany nastąpiły też w zakresie orzecznictwa
wprowadzono trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny , umiarkowany ,
lekki.
Dokonano zmiany nazwy zespołu orzekającego na ,,Zespół do
spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności ( związane z orzekaniem
dzieci ).
82 Dz. U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.
43
Wprowadzono możliwości wnioskowania o ustalenie stopnia
niepełnosprawności wskazań dla celów korzystania z ulg i uprawnień na
podstawie odrębnych przepisów, dotyczy to osób które posiadają ważne
orzeczenia ZUS, KRUS, MSWiA, MON83.
Modyfikacja celów działalności warsztatów terapii zajęciowej : w
tym nadanie szerszych uprawnień radzie programowej , wprowadzenie
nowych zasad dofinansowania działalności z środków Państwowego
Funduszu Osób Niepełnosprawnych.
Wydanie nowych rozporządzeń w sprawie turnusów
rehabilitacyjnych. Przekazanie rejestru ośrodków rehabilitacyjnych
uprawnionych do podejmowania grup turnusowych i rejestru
organizatorów turnusu do kompetencji wojewody.
Zwrot kosztów przystosowania miejsca pracy dla zatrudnionej
osoby niepełnosprawnej, oraz dofinansowanie do wynagrodzeń
pracowników niepełnosprawnych.
Do zadań województwa należą: dofinansowania budowy i
rozbudowy obiektów służących rehabilitacji. Dofinansowanie do
wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych. Dofinansowanie kosztów
tworzenia zakładów aktywności zawodowej. Udzielanie pomocy
zakładom pracy chronionej.
Do zadań powiatu należą: poza opracowaniem również realizacja
powiatowych programów działań na rzecz osób niepełnosprawnych.
Dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu
się i technicznych, w związku z indywidualnymi potrzebami osób
niepełnosprawnych. Dofinansowanie rehabilitacji dzieci i młodzieży.
Do zadań rad konsultacyjnych przy marszałkach województw
tworzy się wojewódzkie społeczne rady do spraw osób
niepełnosprawnych, będące organami opiniodawczo-doradczymi. Przy
83 Dz. cyt. s.16.
44
starostach tworzy się powiatowe społeczne rady do spraw osób
niepełnosprawnych, będące organami opiniodawczo-doradczymi.
2. Osoby niepełnosprawne w świetle literatury przedmiotu
Analizując myśl Jana Pawła II, że ,, osoby upośledzone w pełni są
podmiotami ludzkimi z należnymi im wrodzonymi, świętymi i
nienaruszalnymi prawami, które mimo ograniczeń i cierpień wpisanych w
ich ciało i władze, stanowią jednak o szczególnym znaczeniu godności i
wielkości człowieka. Osoba przeto w jakiś sposób upośledzona, będąc
podmiotem ze wszystkimi jego prawami, winna mieć ułatwiony dostęp
do uczestnictwa w życiu społeczeństwa we wszystkich wymiarach i na
wszystkich poziomach, odpowiednio do swych możliwości. Stan zdrowia
fizycznego i umysłowego nic nie dodaje ani nic nie ujmuje godności
osoby ludzkiej’’84.
Dochodzimy więc do wniosku, że niepełnosprawność dotyczy
wymiaru fizycznego i psychicznego człowieka ale nie wymiaru
duchowego który stanowi o godności osobowej istoty ludzkiej.
Bardzo ciekawie ujmuje niepełnosprawność W. Chudy85 dzieląc
przeżycia osoby niepełnosprawnej na dwie grupy: pierwsza dotyczy
chęci przystosowania się do otoczenia, przezwyciężenia stanu
istniejącego, druga związana jest z poszukiwaniem jego sensu, nadania
znaczenia swojemu obecnemu cierpieniu. Ta druga grupa przeżyć
nastawiona jest głównie na ,,wartości które są w stanie dopełnić
niewystarczalności bytu ludzkiego samego w sobie, absolutnością
uzupełnić względność koniecznością istnienia – przemijalność, mocą –
kruchość’’
84 Jan Paweł II Papież Encyklika o pracy ludzkiej Laborem Exercens, s.22. 85 W. Chudy, Sens filozoficzny kondycji człowieka niepełnosprawnego, Lublin 1998, s.113.
45
W leksykonie polityki społecznej86 czytamy, że „termin
niepełnosprawność, mimo braku jednoznacznej definicji upowszechnił
się współcześnie tak w literaturze i ustawodawstwie, jak i w języku
potocznym. Najczęściej zastępuje on termin inwalidztwo, choć zakresy
obu tych terminów nie zawsze są tożsame”. Ujęcie to obok aspektów
biologicznych i psychicznych zawiera także aspekty związane z
aktywnością życiową.
Zasadnicze trudności w ujednoliceniu interpretacji wynikają stąd,
że do jej zdefiniowania używa się pojęć, które także nie mają jednolitych
znaczeń, na przykład: kalectwo, ułomność, defekt, uszkodzenie,
dysfunkcja, upośledzenie. Przykłady te świadczą o tym, że
niepełnosprawność trudno jest zdefiniować ze względu na społeczną
złożoność, na którą napotyka się również w trakcie rozwiązywania
problemów tych osób w już konkretnych warunkach. Okazuje się także,
że niezależnie od precyzyjnych czy ogólnych definicji, praktyka musi
pomagać w rozwiązywaniu codziennych spraw osób niepełnosprawnych
w ramach działalności lokalnych, regionalnych i centralnych podmiotów
polityki społecznej87.
Życie osoby niepełnosprawnej jest także szansą dla jej otoczenia.
Jest to szansa na znalezienie sensu życia, zrozumienia ważnych w nim
rzeczy, przyswojenia wartości którymi żyje osoba niepełnosprawna.
Na przestrzeni wieków, sytuacja i społeczne nastawienie do osób
niepełnosprawnych się zmieniało.
Badanie zjawiska niepełnosprawności w Polsce (w poprzednich
latach określanego jako ,, inwalidztwo’’ ) przeprowadzono po raz
pierwszy w 1921 roku. Pytania dotyczyły wówczas ułomności fizycznych,
takich jak: ślepota, głuchota, brak kończyn. Po drugiej wojnie światowej
86 B. Rysz-Kowalczyk, Leksykon Polityki społecznej, Warszawa 2002, s.99. 87 A. Kurzynowski, Osoba niepełnosprawna jako podmiot polityki społecznej, Warszawa 2005,
s.7.
46
spisy ludności dotyczące kwestii niepełnosprawności odbyły się w
1978 i 1988 roku.
Najnowsze badania przeprowadzono w Narodowym Spisie
Powszechnym Ludności i Mieszkań w 2002 r. W badaniach tych
przedstawiono problematykę stosunku polskiego społeczeństwa do
kwestii niepełnosprawności, oraz sytuację osób niepełnosprawnych w
naszym kraju. Używane określenia ,, niepełna sprawność ‘’, inwalidztwo”
czy ,,sprawni inaczej ‘’ są używane zamiennie, choć nie są jednoznaczne.
Określenie „niepełna sprawność” obejmuje osoby mające
stosowne orzeczenie Komisji ds. Orzekania o Niepełnosprawności i
Zatrudnienia, co oznacza, że przyznany jest im pewien status prawny.
Według R. Ossowskiego88 gdy mówimy „sprawni inaczej”, to mamy na
myśli strukturę czynności, przy pomocy której osoby niepełnosprawne –
mimo niepełnosprawności – mogą satysfakcjonująco regulować
stosunki ze światem’’. Jednak w rozumieniu potocznym określenia te są
podobne. Nawet powszechnie już przyjęte „ niepełnosprawny” może
przekształcić się w łatwą etykietkę, jeśli zacznie nam ono przysłaniać
żywego człowieka. Według J. Eareckson89 „ w człowieku
niepełnosprawnym powinniśmy bowiem widzieć przede wszystkim
osobę, która ma swoje poglądy, zainteresowania i pragnienia, cechy
charakteru, a nie tylko samą niepełnosprawność”.
Stereotypowe uprzedzenia90 wobec osób niepełnosprawnych
wynikają między innymi z przesądów, mitów, lęków, braku wiedzy, a
także wierzeń, pochodzących jeszcze z dawnych, nie oświeconych
czasów. W religii chrześcijańskiej niepełnosprawność długo była
widocznym znakiem grzechu albo brakiem bożej łaski w rodzinie.
88 R. Ossowski , Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji , Bydgoszcz 1999, s. 88.
89 J. Eareckson , Egzamin z przyjaźni, Warszawa 1995, s.51.
90 A. Partner, Wizerunki niepełnosprawnych, Warszawa 2005 s.18.
47
W czasach biblijnych ludzie niepełnosprawni często byli uważani
za nieczystych. Wierzono, że są opętani przez złe duchy i zakazywano im
wstępu do świątyń. Koran z kolei podważa ich intelektualne i poznawcze
predyspozycje.
Przekonanie, że niepełnosprawność jest znakiem grzechu,
porzucono dopiero w XVIII Wieku. Stereotyp91 ,,konstrukcja myślowa,
zazwyczaj powszechna wśród członków danej grupy społecznej, oparta
na schematycznym i uproszczonym postrzeganiu rzeczywistości, często
bazującym na uprzedzeniach i niepełnej wiedzy’’. Stereotypy są jednak
częścią każdej kultury, a ich zmiana czy odrzucenie to długi proces,
uogólniony uproszczony obraz, często nasycony emocjami i lękami,
dlatego tak trudny do zmiany. Często obawiamy się nieznanego tego, co
w naszej ocenie uznajemy za nieszczęście i tragedię. W taki właśnie
sposób myślimy o osobach niepełnosprawnych.
Problem przyznania osobom niepełnosprawnym właściwego
miejsca w społeczeństwie według A. Ostrowskiej92 przybrał na ostrości
właśnie teraz, gdy zauważalna jest u nas ,, tendencja do otwierania się
tradycyjnie zamkniętych separacyjnych form opieki nad
niepełnosprawnymi (domy opieki, zakłady zamknięte), równocześnie
pojawia się wiele nowych możliwości pomocy w środowisku lokalnym’’.
Za tworzenie barier społecznych - w kontekście historycznym-
odpowiedzialna była prowadzona przez państwa socjalistyczne polityka,
aby społeczeństwo pozbawić wiedzy na temat potrzeb osób
niepełnosprawnych. W „doskonałej” ideologii socjalizmu problem osób
niepełnosprawnych starano się ukryć.
Do lat 60-tych rozwijany był pogląd i dominowała tendencja, aby
dla osób niepełnosprawnych tworzyć specjalne zakłady, które
zapewniałyby opiekę i rehabilitację.
91 K. Olechnicki, Słownik socjologiczny Toruń 2000, s.204. 92 A. Ostrowska, Niepełnosprawni w społeczeństwie 1994, s.7.
48
A. Ostrowska93 przypomina, że ,,sposób w jaki badano postawy
społeczne w stosunku do osób niepełnosprawnych zbliżony jest do nurtu
badań postaw w stosunku do mniejszości etnicznych ‘’, trudno zatem się
dziwić iż w literaturze, która poświęcona jest problematyce niepełnej
sprawności, istnieją liczne nurty myślowe, gdzie życiowe położenie
inwalidów porównywalne jest z sytuacją grup mniejszościowych (na
przykład narodowych czy religijnych) - na zasadzie podobnego miejsca
w społeczeństwie, jakie skłonna jest przyznawać tym grupom ,, sprawna
większość ‘’. Przejawiało się to w tworzeniu specjalnych szkół, klubów,
zakładów pracy, których istnienie zmusza, czy też proponuje na zasadzie
,,konieczności’’ do przebywania „we własnym towarzystwie”.
Ważnym problemem dotyczącym ludzi niepełnosprawnych jest
kwestia barier architektonicznych, jednej z wielu przeszkód, na które
napotykają niepełnosprawni turyści. Pojęcie „architektura” oznacza
według T. Piaseckiego,, najkrócej mówiąc, sztukę kształtowania
przestrzeni dla potrzeb człowieka”94. – „Nieunikniona codzienność
obcowania z formami i funkcjami architektury - pisze autor - sprzyja
pomijaniu drugiego członu tej definicji, jest to ta część, w której mowa o
służeniu potrzebom człowieka’’. Barierą architektoniczną jest każde
utrudnienie i przeszkoda występująca przy poruszaniu się, w
wykonywaniu czynności dnia codziennego przez osoby niepełnosprawne
w obrębie budynku.
Barierą urbanistyczną natomiast jest rodzaj utrudnień
występujących w przestrzeni publicznej, (miejskiej i wiejskiej). Ważna
jest skala samych utrudnień, czyli barier, jak i skala ich oddziaływania –
zasięg społeczny: różnica poziomów lub zła jakość nawierzchni, czy też
usytuowanie, poziomu wejść do obiektów.
93 Dz. cyt. s.9. 94T. Piaseczki, Studio architektoniczne -Gmina Wyd. Specjal. nr. 74/2003.
49
Według E. Kuryłowicz (w: R.Ossowski)95 ,, Autentyczna
integracja niepełnosprawnych ze społeczeństwem to długie i
systematyczne działania – w naszym kraju sporadyczne i niepopularne,
traktowane do niedawna wręcz jako akt łaski lub bardzo dobrej woli’’.
Analizując stosunek naszego społeczeństwa do osób
niepełnosprawnych, okazuje się, że najbardziej pożądana jest
postawa akceptacji oraz „rozumnej życzliwości’’. Czynniki, które mają
wpływ na postawy wobec osób niepełnosprawnych według
R.Ossowskiego96 to:
- właściwości społecznego otoczenia,
- widoczność niepełnosprawności,
- stan materialny osób niepełnosprawnych,
- charakter doświadczeń współdziałania z osobami
niepełnosprawnymi.
Poszczególne osoby oraz instytucje tworzą strukturę środowiska
społecznego. Osoby niepełnosprawne muszą z tą strukturą integrować
się i współpracować. Aktywność osób niepełnosprawnych kształtuje i
rozwija życzliwie i przyjaźnie im nastawione społeczne otoczenie, które
ukierunkowuje je jednocześnie na zachowanie oparte na zasadach
współpracy i ich rozwoju.
Rodzina i najbliżsi osobie niepełnosprawnej odgrywają szczególną
rolę w zakresie zaspakajania jej potrzeb życiowych oraz poczucia
przynależności do innych. To rodzina, krewni, przyjaciele w pierwszej
kolejności stanowią źródło poczucia przynależności osób
niepełnosprawnych do innych, ukierunkowując je zarazem do działania
wspólnego z osobami sprawnymi. Rodzina z młodą osobą
niepełnosprawną zdana jest na bardziej pracochłonną opiekę i pracę
związaną z jej samorealizacją.
95 Dz. cyt. s. 211. 96 Dz. cyt. s. 285.
50
Jeżeli na przykład ktoś uważa, że człowiek z intelektualną
niesprawnością jest osobą „wybrakowaną”, przyczynia się do tego, że ta
osoba sama zaczyna sądzić o sobie, że nic nie jest warta oraz że jest
kimś nieudanym i niepotrzebnym.
Erwin Godman97 używa określenia piętno i podaje, że jego
synonimy skrywają w sobie podwójną perspektywę uzależnioną od tego,
czy nosiciel piętna uważa, że jego inność jest znana a priori albo też od
razu rozpoznawalna dla tych, z którymi się styka, czy też przyjmuje, iż
nie jest ona ani znana, ani natychmiast rozpoznawalna’’.
Wyróżnia trzy rodzaje piętna : brzydotę cielesną, wady charakteru
za które jest winna słaba wola i grupowe piętna rasy. Jednostka
oczekuje społecznej akceptacji bez względu na to jak daleko posunięta
jest jej niepełnosprawność.
Jest wiele przyczyn i powodów społecznej izolacji i odrzucenia
niepełnosprawnego człowieka; za główną przyczynę uważa się jego
odmienność, która przejawia się dysfunkcją motoryczną lub
niesprawnością psychoruchową. Sytuacja taka może charakteryzować
się odrzuceniem lub izolacją ze strony osób zdrowych, eliminacją z
zabaw, zajęć, unikaniem kontaktu, spychaniem na margines
społeczności. Często ta odmienność osoby niepełnosprawnej stanowi
przeszkodę w nawiązywaniu kontaktów z innymi.
Człowiek niepełnosprawny powinien być przez wszystkich
odbierany jako osoba pełnowartościowa, mająca również potrzeby
duchowe, zdolna nie tylko do brania, ale mogąca też wiele dać swojemu
otoczeniu. Każdy wiek osoby niepełnosprawnej powinien być traktowany
jako okazja do wypracowania właściwego wizerunku własnej osoby i
utwierdzenia w przekonaniu, że jest się akceptowanym przez
społeczeństwo.
97 E. Godman, Pietno, Gdańsk 2005, s. 34.
51
Aby zmniejszyć dystans i dysproporcje pomiędzy zdrowymi a
niepełnosprawnymi, należy stworzyć odpowiednie relacje wokół
problemów niepełnosprawności. Otoczenie nie powinno być przeszkodą,
lecz pomocą w realizowaniu planów życiowych osób niepełnosprawnych.
Społeczeństwo to nie tylko zdrowi jego przedstawiciele. Konieczne jest
wychowanie młodzieży i dorosłych w duchu zrozumienia i tolerancji dla
tego, co odmienne, odbiegające od stereotypu. Należy uczyć wszystkich
a szczególnie młode pokolenie właściwej oceny wartości człowieka.
Kulturę społeczeństwa poznaje się po stosunku do najsłabszych.
Jednak duża część społeczeństwa nie jest przygotowana do integracji.
Według A. Ostrowskiej98 ,,odgradzanie się od świata niepełnosprawnych
jest widoczne nie tylko w codziennych kontaktach społecznych, lecz
charakteryzuje także sposób myślenia polityków i decydentów, którzy w
swoich decyzjach dotyczących społeczeństwa nie zawsze dostrzegają
fakt, że znaczna jego część to osoby niepełnosprawne ‘’.
Reakcje w postrzeganiu osób niepełnosprawnych mogą
wywoływać - a w większości wywołują - silne reakcje emocjonalne. W
związku z tym wyzwala się u osób niepełnosprawnych dążenie do
ukrywania swojej niepełnosprawności, między innymi, poprzez skromny
ubiór, estetyczne protezy, dbanie o wygląd zewnętrzny, utrzymanie
higieny, czystości. Ten sposób postępowania wyzwala i kształtuje wśród
osób niepełnosprawnych pozytywne postawy. Staranny wygląd,
umiejętność komunikowania się wzbudza bowiem w otoczeniu szacunek
i sympatię. Mniej staranny wygląd wybacza się osobie zdrowej i
urodziwej, nie wybacza się osobie o widocznym inwalidztwie.
Ważnym czynnikiem mającym wpływ na postawy wobec osób
niepełnosprawnych jest też stan materialny tych osób. Wyższy poziom
materialny daje możliwość bardziej szerszego uczestniczenia w życiu
98 Dz. cyt. s. 8.
52
społecznym. Stwarza też możliwość osobistej samodzielności i
niezależności, stanowi jednocześnie warunek funkcjonowania na
poziomie ponad standardowym.
Życie w ubóstwie sprowadza osoby w nim żyjące do zaspakajania
tylko potrzeb biologicznych, często wzbudza wśród otoczenia
współczucie i litość. Charakterystyczną cechą rodzin z osobą
niepełnosprawną jest jednak ubóstwo materialne. Bardzo niskie renty,
niskie zarobki w zakładach pracy chronionej, niskie kwalifikacje
zawodowe sprawiają, że wszyscy ci ludzie muszą borykać się z bardzo
poważnymi problemami finansowymi, ale wbrew oczekiwaniom –
niektórzy potrafią gospodarować skromnym budżetem w sposób
zabezpieczający potrzeby rodziny.
Współdziałanie z osobami niepełnosprawnymi wymaga posiadania
minimum wiedzy o niepełnosprawności, postawa zaś współdziałania -
taktu i kultury. Okazywanie współczucia, przesadna litość, pytania o
niepełnosprawność wywołują negatywne reakcje u osób
niepełnosprawnych. Największa bariera tkwi jednak w samych
niepełnosprawnych i ich rodzinach tak bowiem zostali wychowani i
przygotowani do życia. Są nastawieni na branie. Z jednej strony
narzekają, że mają małe renty, a drugiej strony nic nie robią, aby
poprawić jakość swojego życia. Trzeba starać się zmieniać mentalność
samych niepełnosprawnych, a także ich rodziców, opiekunów,
pracodawców i reszty społeczeństwa.
Postępowanie mające na celu odwrócenie funkcjonujących w
społeczeństwie negatywnych zachowań osób pełnosprawnych wobec
niepełnosprawnych powinno być ukierunkowane na :
- wspieranie integracji w nauce, pracy i życiu codziennym,
- pomoc w rozwiązywaniu problemów życiowych, rozwijaniu ich
aktywności, wzajemnej pomocy i samoorganizacji,
- edukację dotyczącą niepełnosprawności,
53
- prawodawstwo odnoszące się niepełnosprawności- popularyzowanie
problematyki osób niepełnosprawnych w mediach- kształtowanie
moralnej odpowiedzialności służb rehabilitacyjnych w zakresie
wydawania diagnoz.
Zdaniem Znanieckiego99 ,, poznawanie świata jest z konieczności
związane z wartościowaniem. Człowiek patrzy na świat społeczny
traktując go jako przedstawiający wartości dodatnie czy ujemne – co
jest wytworem środowiska kulturalnego, w którym żyje ‘’.
Zakres podstawowych potrzeb człowieka opisują różne dziedziny
nauki; takie jak fizjologia, medycyna, psychologia czy socjologia,
zajmujące się różnymi aspektami życia jednostki i zbiorowości. Według
socjologa P. Sztompka100: „Społeczeństwo nie jest widziane jako swoisty
całościowy system, lecz jako sieć międzyludzkich wzajemnych
oddziaływań – interakcji. Zachowanie każdego pojedynczego człowieka
jest interpretowane jako wyuczona reakcja na zachowania innych ludzi”.
Z teorii tej można wyprowadzić wnioski, że to grupa pierwotna
przekazuje wzorce, które nosi w sobie jednostka, potem te same wzorce
wymienia z uczestnikami grupy rówieśniczej. Wymiana pomiędzy
uczestnikami grup społecznych, twierdzą socjologowie, opiera się na
założeniu, że życie społeczne polega na takich zachowaniach, które
spotykają się z różnego rodzaju nagrodami ze strony innych ( np.
uznaniem, wyrazami aprobaty, umocnieniem poczucia własnej wartości
w oczach innych, różnego rodzaju świadczeniami).Stosunek do osoby
niepełnosprawnej niewiele zmienił się z perspektywy czasu.
Zgodnie z badaniami OBOP-u ,,społeczna percepcja
niepełnosprawności i niepełnosprawnych w Polsce’’ 49 % Polaków
przyznaje, że określenie ,, niepełnosprawny’’ przychodzi im na myśl, gdy
99 F. Znaniecki, Elementy socjologii, Warszawa 1986, s. 155.
100 P. Sztompka, Analiza społeczeństwa, Kraków 2003 s. 43.
54
widzą osoby z nieuleczalną chorobą czy upośledzeniem, 16 % wskazało
słowo ,, inwalida’’ , 13 % ,,kaleka’’ 10% określenie ,, sprawny inaczej ’’
62% badanych podaje, że nie ma kontaktów z osobami
niepełnosprawnymi, tak w pracy, domu, czy wśród znajomych.
Wg E. Goffmana101 ,, Stosunek, jaki my, normalni, mamy do osoby
noszącej piętno, oraz działania, jakie wobec niej podejmujemy. Piętno
innych staje się dla nas oczywiste dzięki zmysłowi wzroku’’.
Stygmatyzacja stwierdza autor to cecha fizyczna, która definiuje kim ta
osoba jest psychicznie.
Niektóre osoby podają, że cechy stygmatyzacji ma również
bardzo dobrze wszystkim znany emblemat z osobą siedzącą na wózku
inwalidzkim służący do oznakowania samochodów dla
niepełnosprawnych , czy miejsc parkingowych, takie oznakowanie
sprowadza grupę ludzi do czegoś mniej skomplikowanego niż znak
drogowy.
Według E. Aronsona102 ,,atrakcyjność fizyczna danej osoby
oddziałuje nie tylko na nasza ocenę tej osoby i na wpływ, jaki na nas
wywiera: może też zmienić nasz sposób postrzegania ludzi, z którymi
owa osobę kojarzymy.
Zasadnicza zmiana postaw wobec osób niepełnosprawnych
nastąpiła w końcu XX wieku, przede wszystkim pod wpływem organizacji
międzynarodowych na gruncie idei praw człowieka.
Nowy kierunek myślenia wpływa silnie na promowanie rozwiązań
nie tylko pomocy, ale także integrowania osób niepełnosprawnych z
resztą społeczeństwa. W Polsce polityka państwa wobec
niepełnosprawnych kształtowała się w sposób zróżnicowany. Państwo
długo zostawiało ten problem rodzinie, organizacjom religijnym oraz
101 E. Goffman, Piętno, Gdańsk 2005, s. 85. 102 E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Poznań 2002, s. 352.
55
organizacjom charytatywnym nie wykazując specjalnej troski.
Działalność instytucji państwowych, samorządowych i organizacji
społecznych określa sytuację niepełnosprawnych i sposób ich
uczestnictwa w życiu.
3. Rola organizacji pozarządowych w procesie integracji
społecznej.
Określenia używane za równoznaczne z terminem organizacja
pozarządowa103 to:
- organizacja non-profit, ponieważ nie działa dla zysku,
- organizacja wolontarystyczna (ochotnicza), ponieważ w większości
opiera się na pracy ochotników,
- organizacja społeczna ( obywatelska), ponieważ obszarem aktywności
jest najczęściej szeroko rozumiana pomoc społeczna, ochrona zdrowia
i edukacja dla dobra publicznego,
- trzeci sektor, ponieważ nie są tożsame z administracja publiczną.
W użyciu jest także skrót NGO, od non-governmental
organization104.
Określenie to przeniesione z języka angielskiego nawiązuje do
podziału które dzieli aktywność społeczno-gospodarczą państw
demokratycznych na trzy sektory. Według tego podziału, pierwszy
sektor to administracja publiczna lub sektor państwowy. Drugi sektor to
sfera biznesu, w których działalność instytucji i organizacji nastawiona
jest na zysk nazywany tez sektorem prywatnym. Trzeci sektor to ogół
prywatnych organizacji, działających społecznie i nie dla zysku, czyli
organizacje pozarządowe – non-profit.
103http// www.gov.pl/pozarządowe/. 104 http://www.gov.pl/pozarzadowe/.
56
Nazwa „organizacje pozarządowe” akcentuje niezależność tych
organizacji od administracji państwowej. Termin organizacja105„ oznacza
grupę celową, zrzeszenie powołane dla realizacji określonych celów i
zmierzające do tych celów w sposób zapewniający racjonalne
wykorzystanie środków, ekonomię wysiłku, racjonalny podział pracy
między członków, ujednolicone kierownictwo koordynujące wysiłki
poszczególnych członków czy podgrup, słowem grupę zmierzającą do
osiągnięcia zakreślonych celów w sposób zorganizowany’’.
Określenie non-profit odróżnia je od organizacji drugiego sektora i
podkreśla, że ich działalność nie jest nastawiona na zysk. Organizacje te
określa się też czasem jako oparte na pracy ochotników czyli
wolontariuszy. Inna nazwa stosowana wobec tych organizacji to
organizacje społeczne lub organizacje użyteczności publicznej.
Sformułowania te podkreślają, że aktywność tych organizacji jest oparta
na działaniu dla dobra publicznego, wyrażana w ochronie zdrowia,
pomocy społecznej, akcji charytatywnych i edukacji.
W okresie transformacji systemowej 1989 roku, organizacje
pozarządowe stały się ważną częścią odradzającego się społeczeństwa
obywatelskiego.
Aktywność obywateli, to jeden z podstawowych warunków
funkcjonowania państwa demokratycznego. Dobrze funkcjonujące
państwo, aby działać na rzecz dobra publicznego potrzebuje partnera
szczególnie w środowiskach lokalnych, tą rolę znakomicie spełniają
organizacje pozarządowe. Sektor organizacji pozarządowych w Polsce w
chwili obecnej jest bardzo różnorodny i działa w różnych dziedzinach
życia: pomoc społeczna, kultura, edukacja, rozwój lokalny, ekologia,
problemy mniejszości narodowych, prawa człowieka, przedsiębiorczość.
105 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1987, s. 231.
57
Organizacje pozarządowe określane jako trzeci sektor, stały się
głównym podmiotem który realizuje ideę integracji społecznej,
przeciwdziałającą społecznemu wykluczeniu osób niepełnosprawnych.
Zaangażowanie sektora pozarządowego w sprawne
funkcjonowanie państwa znalazło swój wyraz w stanowisku organizacji
pozarządowych w którym czytamy, że ,,Polskie organizacje pozarządowe
wyrażają wolę w procesie zapewnienia sprawnego funkcjonowania
państwa we wszystkich jego wymiarach. Olbrzymi kapitał społeczny,
jakim dysponuje sektor pozarządowy, może zostać wykorzystany przy
budowaniu przyjaznego i akceptowanego przez obywateli środowiska
osób niepełnosprawnych. Warunkiem niezbędnym do spożytkowania
wiedzy, doświadczenia i energii – wciąż jeszcze obecnej w działaniach
podejmowanych przez ruch pozarządowy, jest rozumienie potrzeby
prawdziwego partnerstwa, także po stronie władzy publicznej, na
wszystkich jej szczeblach’’106.
Wzrastająca liczba organizacji pozarządowych, brak ścisłej kontroli
ze strony instytucji państwowych, stworzenie w wyniku przemian
demokratycznych korzystnego klimatu przestrzeni dla aktywności
społecznej sprawia, że zostaje ona stopniowo zagospodarowana przez
zaangażowanie obywateli. Stanowi to bezpośrednią pomoc w
dziedzinach życia gdzie jest ona niezbędna.
Pokazanie nowego podejścia osób niepełnosprawnych do życia w
społeczeństwie jest uzależnione w znacznym stopniu od ich aktywności
społecznej, w tym także aktywności zawodowej. Rolę organizacji
pozarządowych w integracji społecznej, a co za tym idzie w aktywizacji
zawodowej osób niepełnosprawnych należy widzieć w działaniach
prowadzących do przygotowania do podjęcia pracy. Działania
organizacji pozarządowych mogą w dużym stopniu przyczynić się do
106 Stanowisko organizacji pozarządowych – uczestników III Ogólnopolskiego Forum Inicjatyw
Pozarządowych, Warszawa 2002.
58
tworzenia sprzyjających warunków do podejmowania pracy przez osoby
niepełnosprawne.
Do niedawna jedynymi podmiotami reprezentacji interesów
politycznych były organizacje działające w ramach polityki masowej, w
szczególności w ramach określonej grupy politycznej oraz organizacje
reprezentujące wielkie grupy społeczne na przykład związki zawodowe.
Grupy te kontrolowały politykę publiczną państwa i ograniczały dostęp
do władzy ,, grupy ekonomiczne i społeczne słabsze, mniej liczebne ,
które jednocześnie są nieaktywne politycznie, nie stanowią przedmiotu
autentycznego zainteresowania polityków chyba, że w społeczeństwie
istnieje silne przekonanie, system wartości, a najczęściej stereotyp
dotyczący słuszności socjalnego wsparcia tych grup przez państwo’’107.
Obecnie mamy do czynienia z rosnącą liczbą grup społecznych
których działania skierowane są na pewne oczekiwania względem sfery
polityki, a także działań mających gwarantować udział społeczeństwa w
kształtowaniu polityki.
Proces taki obecnie nazywa się budową społeczeństwa
obywatelskiego, który ma gwarantować współudział społeczeństwa w
kształtowaniu sfery publicznej.
Wśród funkcji które przypisuje się społeczeństwu obywatelskiemu
można wymienić :
- funkcję socjalizacyjną polegająca na kształtowaniu postaw
społecznych uczestnictwa w działaniach demokratycznych i budowie
kapitału społecznego,
- tworzenie więzi społecznych, wspólnot interesów wpływających na
procesy polityczne i gospodarcze w sferze publicznej.
Funkcje te przypisywane są także organizacjom pozarządowym.
Integrowanie środowiska osób niepełnosprawnych staje się problemem
107 S. Golinowska, Pozarządowe instytucje społeczne, Warszawa 1999, s.18.
59
społecznym, którego rozwiązanie nie jest tylko i wyłącznie zależne od
państwa.
Rola organizacji pozarządowych wiąże się, także z udziałem w
opracowywaniu planu polityki na rzecz osób niepełnosprawnych
realizowanego w środowisku lokalnym. W oparciu o podstawowe zasady
wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, które przedstawione są
w programie Agenda 22108, możemy budować strategię rozwiązywania
problemów osób niepełnosprawnych. Planowanie polityki wobec osób z
niepełnosprawnością powinno zostać oparte na dwóch dokumentach:
- spisie służb i usług oferowanych obywatelom przez władze lokalne,
- spisie potrzeb osób z niepełnosprawnością w społeczeństwie
lokalnym109.
Aby właściwie wykorzystać powyższe dane konieczna jest ścisła
współpraca organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych
z władzami lokalnymi z uwzględnieniem rozwiązań indywidualnych z
uwagi na znaczne zróżnicowanie środowiska osób niepełnosprawnych.
Ważne jest to, aby wprowadzone zmiany miały charakter
długofalowy i opierały się na konkretnych rozwiązaniach oraz podlegały
ocenie i kontroli. Współpracę jednostek samorządowych z organizacjami
pozarządowymi reprezentującymi osoby niepełnosprawne obrazuje
zestawienie nr 1 współpraca samorządu z organizacjami
pozarządowymi.
108 E. Wapiennik, R. Piotrowicz , Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2002, s.85. 109 Dz. cyt. s.56.
60
Zestawienie nr 1
Polityka na rzecz osób niepełnosprawnych
organizacja opracowania planu
GMINA
decyzja o potrzebie opracowania planu
Grupy robocze
wskazują
potrzeby
gminy
Powołanie Grupy 22 z przedstawicieli
władz i organizacji reprezentujących
osoby niepełnosprawnego w celu
planowania i kierowania pracą
Organizacje
działające na rzecz
osób
niepełnosprawnych
wskazują potrzeby
Przygotowanie projektu
planu pracy na rzecz osób
niepełnosprawnych
Źródło. Kwartalnik, Aktywizacja Zawodowa Osób Niepełnosprawnych, 4
grudzień – 2005, s. 66.
Polityka społeczna opracowana wspólnie z władzami
samorządowymi oraz organizacjami pozarządowymi działającymi na
rzecz osób niepełnosprawnych, przyniesie spodziewane efekty jeżeli
organizacje te będą w tej pracy równorzędnym partnerem dla
samorządów lokalnych.
Stowarzyszenia i fundacje działające na rzecz osób
niepełnosprawnych posiadają duże doświadczenie w rozwiązywaniu
szczególnie trudnych problemów stanowiących podstawę przemian
Przyjęcie planu pracy przez
Gminę
61
społecznych. Niestety rola organizacji pozarządowych obecnie jest
jeszcze słaba, dlatego nie są one postrzegane jako podmiot zdolny do
skutecznego ich rozwiązywania. Niepełnosprawni jak i ich rodziny
postrzegają organizacje pozarządowe w znacznym stopniu jako
instytucje charytatywne udzielające wsparcia. Organizacje nie są w
stanie nadrobić wieloletniego opóźnienia w budowaniu społeczeństwa
obywatelskiego 110.
Najważniejszym elementem współpracy pomiędzy organami
administracji publicznej a organizacjami pozarządowymi jest zlecanie
organizacjom, w drodze otwartych konkursów, realizacji zadań
publicznych. Ustawa określa niezbędne elementy oferty przedstawionej
przez organ administracji, procedurę przeprowadzania konkursów, oraz
warunki jakim musi odpowiadać umowa zawarta z wyłonioną w tym
postępowaniu organizacją pozarządową. Jednocześnie organom
administracji publicznej przyznano odpowiednie uprawnienia kontrolne
wobec podmiotów realizujących zadania publiczne.
Z treści art.5 ust.1 pkt.1 ustawy o działalności pożytku
publicznego i wolontariacie111 wyraźnie wynika, że ,,organy administracji
publicznej prowadzą działalność w sferze zadań publicznych, o której
mowa w art.4, we współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz
podmiotami wymienionymi w art.3 ust.3, prowadzącymi, odpowiednio
do terytorialnego zakresu działania organów administracji publicznej,
działalność pożytku publicznego w zakresie odpowiadającym zadaniom
tych organów’’. W art.11 ust.3 wśród podmiotów uprawnionych do
uczestnictwa w otwartym konkursie ofert wyraźnie wymienia się
organizacje pozarządowe oraz inne uprawnione podmioty prowadzące
działalność pożytku publicznego.
110 Raport z badań Komitet obrony prawa osób niepełnosprawnych, Katowice 2000. 111 Dz. U. z 2003 r. Nr 127, poz. 1399.
62
Wprowadzenie112 w życie ustawy o działalności pożytku
publicznego i wolontariacie jest krokiem który prowadzi do wzmocnienia
organizacji pozarządowych, jednak nadal to początek budowy silnego
trzeciego sektora w polskim systemie społecznym. Organizacje
pozarządowe pełnią szczególną rolę w stosunku do osób
niepełnosprawnych, dla których często stają się podstawowym źródłem
wsparcia. Bez organizacji pozarządowych niemożliwe jest113:
- przeciwdziałanie stygmatyzacji osób niepełnosprawnych,
- zmiana relacji : osoby niepełnosprawne a środowisko społeczne,
- aktywizowanie osób niepełnosprawnych,
- egzekwowanie praw osób niepełnosprawnych,
- dostęp do szeroko rozumianej informacji, nie tylko o charakterze
specjalistycznym, a także edukacji, zdrowia, pracy, kultury i
wypoczynku.
112 L. Dziewięcka – Bokun, Polityka społeczna wobec reform pod red. L. Frąckiewicz, Katowice
1999, s.27. 113 S. Kantyka, Rola organizacji pozarządowych w aktywizacji osób niepełnosprawnych, Warszawa 2003, s.69.