phat giao thoi ky dau - nguyen uoc

8/3/2019 Phat Giao Thoi Ky Dau - Nguyen Uoc

1/68

PHT GIO THI K UNguyn c

---o0o---Ngun

http://thuvienhoasen.orgChuyn sang ebook 26-7-2009Ngi thc hin : Nam Thin [email protected] Audio Ti Website http ://www.phatphaponline.org

Mc Lc1. c Pht

Bi cnh phong phPht Thch Ca Mu NiCc ln kt tp kinh inTn gio hay trit hcKhi nim tng lin ni ktThn chng gic ngLin h vi t tng n gio

2. Cc khi nim ct tyMi hai nhn duynNhn duyn v nh mnhNi dung cc nhn duynBa c im ca hin huKhng h v chng vnh cuSo vi trit TyBt chnh oCon ng ng baTr hu siu vitSo vi trit Ty

3. Bn ngNhng ni hm ca v ngNg unUn v thn tmNg un gi hp thnh ci tiTm l mt qu trnhSo vi trit TyCi ti tht l ci g?So vi trit TyPht gio nhn DescartesKhng bn ng, c nhn vTrung o v bn ngC tng lin mi hin huMt trit hc tch ccNghipCc loi Nghip
http://phatphaponline.org/kinh/Audio/Thuyet%20Phap/Phat%20Su/http://phatphaponline.org/kinh/Audio/Thuyet%20Phap/Phat%20Su/


2/68

Khng c yu tnh c nhTi sinhNhn duyn qua cc i sng kin ca c PhtNit Bn

Gim bt v kCnh gii Nit bn4. Lun tng

Lai lch Lun tngQu trnh ca cc d bn ngha ca PhpKhng g tht hn PhpTh nu mt nan Nn hiu theo cch khc

5. Cc trng phi Pht gio thi k uBa truyn thng

Truyn thng Trng lo bTrng phi Nht thit hu bTruyn thng Kinh lng bC vn cn gii quytSo vi trit tyTm kt lun

6. Chim nghimHai hnh thc cn bn1. CH (SAMATHA)

Bn nim xi tng l bn thnDin ra trong hin tiSo vi ngi chim nghimChng nghim thnh thi quenCh tm vo h hpCh i vi Qun

2. QUN (VIPASYANA)Ti sao phi Quni li thanh minh

7. o c hc Pht gioTiu chun xc nhOan Th KnhKiu thc uyn chuynNm giiT nguyn, lc quan v tch ccSo vi trit TyCuc sng tu vinGii lut ca Sa mn

8. Pht gio v suy tng trit hcC s i hc thi c


3/68

Cc vn nn ch tiu khinVn l dit khSo vi trit TyTrit hc Pht gio: thc dng ch nghaTam thp tht o phm

Hon ton khng suy lSo vi trit TyTm kt lun

---o0o---Trong chng va ri, chng ti cp n tnh trng cng vi n giochnh thng, c pht trin mt s trng phi t tng phi chnh thng, c

bit thnh hnh ti vng quc Magadha (Ma kit ) min bc nc n.Trong cc trng phi y, c hai hnh thc cc oan, mt c tnh k lut tmlinh, ch ngha kh hnh; mt l trit phi Carvaka/Lokayota c tnh duy vt

ch ngha v khoi lc ch ngha. Mt trong phi i lp nhau y thng hoav t kin lp thnh hai truyn thng tch bit: Pht gio v K Na gio.

---o0o---

1. c Pht

Bi cnh phong ph

Nu sng bc n trong th k th su trc Cng nguyn, chc chn

chng ta c nhiu c hi lm quen vi ba trit thuyt cn bn v cuc sng:

1. n gio chnh thng. Ngy cng chu s khng ch ca ng cp t tthm quyn B la mn, n gio t c s trn cc kinh Veda v s th hinng cch nhng qui nh trong kinh y v nghi l.

2. Kh ng hin gi c lp ging dy v qun tng v tu tp kh hnh.Nhng tn s tm linh ny khng chp nhn thm quyn tuyt i ca cckinh Veda nn h b xem l phi chnh thng.

3. Sau cng, cc trit thuyt duy vt v duy khoi lc ch ngha ca trngphi Carvaka/Lokoyata, cng b xem l phi chnh thng. H c v tch ccvic theo ui khoi lc nh mt mc ch c gi tr ca cuc sng, rt ci chng tn thng.

Cuc sinh hot t tng y n r nh ng vo thi k pht trin v thngmi v gia tng th ha. Hp thnh ba tc nhn lm lng lo mi lin kt


4/68

gia c nhn vi qu hng bn qun ca gia tc mnh v nh hng catruyn thng lng x, ng thi nui dng v khuyn khch tinh thn travn, thm d v tm linh.

---o0o---

Pht Thch Ca Mu Ni

c Pht ng hon ton gic ng thuc h Gautama tn l Siddartha.Danh xng Tt-t-a c ngha l Nht thit ngha thnh, Thnh tu chngsinh, phin m t dng di ca tn Phn ng l Sarvarthasiddha.

Tt-t-a sinh khong nm 566 (hay 663) TCN ti Kapilavatsu (Ca-t-la-v). Ph thn l Sudhodana (Tnh-Phn), vua ca tiu quc Kapilavatsu,di chn Hi m lp sn, thuc lnh th Npal ngy nay. Nm 19 tui, ngilp gia nh ri c mt con trai. Cho ti nm 29 tui, ngi sng cuc ivng gi khp kn ca mt thi t c truyn ngi. Th ri t nhinchng kin cnh sinh lo bnh t ca ngi dn, ngi lng l t b hongthnh v gia nh dn thn vo cuc sng ca mt tu s kh hnh.

Mc ch hnh trnh tu tp ca Tt-t-a l tm cho ra nguyn nhn ca khno ca con ngi v phng cch ch ng n. Trong nhng kinh sch cathi k u ny, c ghi nh v vit li theo li ging ca c Pht, chng

ta khm ph thy mt th gii thng mi vi nhiu ca ci. Trong , chin tng rt nhiu ngi t nguyn t b cc quan h trn gian theoui cuc tm kim c tnh tn gio ring t. Nhng con ngi tm linh y,thng c cp ti trong kinh sch nh cc nh o s kh hnh v ccB la mn. c bit, cc cng on tu tp cng thng c s ym tr vtcht ca gii nghip ch thnh t.

Trn ng tm kim y, c Pht k li l theo ui nhiu php mnkh hnh khc nhau ca cc o s n trc khi t tu luyn theo cchca mnh, v thnh o vo nm 35 tui. T , ngi c gi l Pht, ngha

l ngi gic ng, hiu thu o ngun gc ca au kh v sinh t. Ng ori, c Pht ti thnh Varanasi, ngy nay l Benares, vo vn Lc Uyn,khi s gio ha chng sinh, bt u vi nm ngi tng c thi tu khhnh vi ngi. cng l thi im c gi theo thut ng Pht gio lchuyn php lun v c Pht c danh hiu Thch-ca Mu-ni, ngha l Trgi thuc dng di Thch-ca. Theo ghi nhn ca Will Durant trong sch dn, tr. 92, th:


5/68

Ngi c mt cch c bit thuyt php, mc du cch phn no chunh hng ca cc nh ngy bin lang thang ng thi. Ngi i t chuthnh ny ti chu thnh khc, cng vi mt nhm t thn tn v pha saul c mt m ng, c khi ti 1.200 tn . Khng bao gi lo ti ngy mai,nhng k ngng m dng thc g th Ngi n thc , c ln Ngi nhn lidng cm trong nh mt giang h, lm cho k t hu ca Ngi bc tc.Thng thng Ngi ngng li u mt lng no , cm tri trong mtkhu vn hoc mt khu rng hoc bn b sng. Bui chiu v bui ti Ngithuyt php. Ngi t nhng cu hi nh Socrates, hoc k mt ng ngn ctnh cch lun l, hoc cng m o, bin lun mt cch l , a ranhng cu ngn, c ng, tm tt c o ca Ngi mi ngi d nh.Sutra Ngi thng nhc ti nht l sutra v T diu .

Sau 45 nm ging dy nh th, trc khi tch vo lc 80 tui, c Pht

tuyn b rng mnh cha tng ni li no. Cu dy cui cng ca ngi l:Tt c cc php u v thng, hy tinh tin tu hc.

---o0o---

Cc ln kt tp kinh in

Sinh thi, c Pht ch dng ngn t thuyt ging, khng ghi ch thnhvn t, v cng khng c t no vit li ti ch. Ngi thng dng tingPali. So vi Sanskrit l th ting c vn bn ng php, tinh t v c tnh vn

hc, ting Pali thiu vn phm, khng t nh bng nhng l ngn ngbnh dn c i chng thng dng. Theo lch s Pht gio, kinh in sau hnh thnh v tu chnh qua bn ln kit tp.

1. Tm thng sau khi c Pht dit , khong nm 486 TCN, c 500 Tkheo hp i hi ti thnh Rajagrha (Vng X) cng nhau tng cnhng li ni v vic lm ca ngi. y l ln kt tp kinh in th nht,di s ch ta ca Ma ha Ca-dip (Kasyapa), nhng ch hp tng ch chavit thnh vn. Ln ny thnh hnh Lut tng v Kinh tng. Din tin i hic tng thut trong Lut tng.

2. Ln kt tp th hai xy ra mt trm nm sau, tc khong nm 386 TCNti Vaisili (V-x-li) vi khong 700 T kheo. Ln ny cng vn trong hnhthc tng c. Bin bn i hi ny c ghi li trong Lut tng.

3. Ln kt tp th ba xy ra khong nm 244 di thi vua Asoka (A-dc)ti kinh Pataliputra (Hoa-th-thnh), ngy nay l Patna. Tuy c nhng


6/68

phn r b phi, nhng ln kt tp ny, kinh sch c vit thnh vn, c c Tam tng: Kinh tng, Lut tng v Lun tng.

4. Ln kt tp th t c t chc ti Kashmir, xy ra di i vua Kaniska(Ca-n-sc-ka) khong gia th k th nht v th hai SCN. Theo nhiu tliu th ln ny, c khong 500 T kheo tham d, mc ch l ging li Luntng theo cc quan im phng khong hn. Nhiu ngi cho rng y ch li hi ca Nht thit hu b phi; nhng v sau, v phi y c nh hngln nn kt qu ca ln kt tp ny dn dn c tha nhn chung.

---o0o---

Tn gio hay trit hc

Kh c th xp loi Pht gio mt cch r rt vo mt phm tr nht nh.Ni chung, ngy nay, Pht gio c cp nh mt tn gio th gii, vthng i km vi mt s lun c chng minh. c thi, nhiu ngi xemPht gio ch nh mt trit thuyt c tnh o c hc.

Rt nhiu ngi Ty phng, c bit cc tn c thn thng ly c tinv s tn th Thng lm tiu chun u tin xc nh mt tn gio.

Nhn t vin cnh y, Pht gio dng nh c tnh trit hc hn l tn giov o Pht khng i hi phi c c tin vo Thng , cng nh vo s

bt t, thm ch vo s hin hu ca linh hn. Trong cc t in Pht hc,

hu nh khng c ba mc Thng , Linh hn v c tin. Bn cnh ,o Pht k vng nhng ngi theo Pht gio ch chp nhn li ging cac Pht trong chng mc thn chng, tc l mi ngi c th hiu, cmnghim v tn nhim vo nhng li y.

Ngc li, t im nhn ca trit hc Ty phng, dng nh Pht giohon ton c tnh tn gio, c bit bi chnh c Pht khng khch l ssuy tng tru tng cc vn siu hnh. Ngi tuyn b mnh ch cnghin mt con ng thc tin, dn ti ci nhn hon ton thu sut vonhng g tht s hin hu. Vi ci nhn thu sut y, nhng tra vn c tnh

suy tng tr nn khng cn thit. V trong s cng hin ca mnh, cPht cung cp mt chui cc gio hun v cc thc hnh.

---o0o---


7/68

Khi nim tng lin ni kt

Nh chng ta s thy phn sau, c im ch cht ca trit hc Pht giol tng rng mi s mi vt u pht sinh trong ty thuc vo cc iukin. iu y khng ch ng ti th gii vt l m cn ti kha cnh oc v con ngi. Do , c th m t cc gio hun v thc hnh ca Phtgio trong tng quan vi hnh ng to ra cc tnh hung trong c th

pht sinh ci nhn thu sut v hnh phc ng thi c th ch ng kh no.

Nh th, khi nhn vo trit hc Pht gio, c l ta cn ghi nhn rng, nnxem trit hc Pht gio nh mt s m t ci nhn thu sut ch khng phich n gin l kt lun i vi lun c c tnh l on hoc s suy din trctip t kinh nghim. Tri li, ngay ct li ca Pht gio, c mt s lng

cc khi nim tp trung trn tng v trng thi tng lin ni kt caht thy mi s vt; chng cung cp mt u mi c tnh khi nim cho tonb li tip cn o c v tm linh, v chnh cc khi nim y lm cho Phtgio khc mt cch trit vi n gio v cc trng phi phi chnh thngkhc.

---o0o---

Thn chng gic ng

Thc th, Pht gio bo rng: Bn hy nhn cuc i theo cch ny. y, nc lm cho bn thy c ngha hn khng? Theo thut ng Ty phng,khi ni nh th, Pht gio gn vi trit hc hn vi tn gio v n khng ihi trc ht phi c s cam kt, m ch yu cu hy kho st trung thc ccli tuyn b ca n.

iu khng c ngha Pht gio khng i hi con ngi, mt khi chni theo con ng o Pht, mt s cam kt tip theo no. C ngi theo ch tng vin T kheo cng nh ngi th tc ti gia c s cng phic cam kt, tuy nhin, Pht gio k vng s cam kt y da vo nim xc tn

c nhn ch khng trn c tin, ni theo thut ng Ty phng.

Cng cn nhn ra mt im quan trng na l ngay t im khi u, trithc Pht gio t c s trn phn tch kinh nhim. Trong Pht gio, tathng bt gp cc t ng nh chng nghim, thn chng, n chng, chngng, v.v... Mc ch ca ngi i theo o Pht c minh ha bi chnh li


8/68

ca c Pht Thch-ca l gic ng, ngha l vn thy s vt ng nhchng l chng.

---o0o---

Lin h vi t tng n gio

Mt s ngi n nh gi Pht gio ch nh mt dng phi chnh thng can gio. Tri li, ngi Pht gio xem nhng li ging h ang theo l honton tch bit vi truyn thng n . D nh gi theo cch no i nacng khng th ph nhn c hai im khc bit cn bn gia n gio chnhthng v Pht gio.

1. n gio chp nhn tng v mt thc ti thing ling v n nht, l Brahman. Thc ti y c th ph din bng nhiu hnh nh khc nhau cacc nam thn v n thn. n gio cng chp nhn tng linh hn bt t,tm tr trong th xc, v sau khi cht, linh hn y chuyn tip sang kipsng khc. Pht gio bc b c thc ti v mt Thng hng cu Brahman ln bn ng. Khng ci g thng ti: mi s u tng lin nikt v trong trng thi lin tc bin i.

2. n gio t cn bn trn truyn thng v s chp nhn cc kinh Veda.Pht gio hon ton t khc mi thm quyn ngoi ti v qu quyt rngch nn da trn l tr v kinh nghim chp nhn li ging.

Chnh nhng khc bit cn bn , ch khng phi bt c chi tit no trongthuyt ging o c hoc cch thc th phng, cho thy s tch bit caPht gio vi n gio.

---o0o---

2. Cc khi nim ct ty

Ngi ta c th tm thy thut ng Pht gio c trong ting Pali ln Sanskrit.

Cc kinh in kt tp thnh vn trong ln th ba, c vit bng ting Paliv vn tip tc cho ti nay trong truyn thng Theravada. Ring truynthng i tha thng s dng ting Sanskrit. Cc t ng bng tingSanskrit him hoi m chng ti dng y, nh ni ti trong li Dnnhp, ch thun tin tra cu v so snh vi cc n gio v K Na giocng s dng ting Sanskrit. Ch trong nhng trng hp c bit lm,chng ti mi dng t ng Pali lm ni bt cc khi nim khc nhau. Th


9/68

d trng hp atman (Sanskrit) dng cho ng hiu theo n gio, v atta(Pali) dng cho ng hiu theo Pht gio.

---o0o---

Mi hai nhn duyn

Mi hai nhn duyn l khi nim cn bn ca ton b trit hc Pht gio,cng l c im ring ca Pht gio. y, nhn l nguyn nhn chnh,lm mm, th d ht bp. Nhng pht trin thnh cy bp phi cn ti ccthnh t khc nh dng cht, chm sc, v.v... Cc thnh t tc ng gil duyn. Theo Pht gio, mi s vt trong th gii ny u do nhn duynha hp m sinh ra; t thn mi s vt khng c thc th, tc l v ng, mchng ta s cp phn ni v Bn ng.

Cng c th din gii ch nhn duyn thnh:

1. S pht sinh c tnh ty thuc;

2. S tng sinh b iu kin ha;

3. S tng lin ni kt nhau.

Cng c th din t chng theo hnh thc n gin nht l Ci ang hinhu nh th th pht sinh (khi); ci khng cn hin hu th chm dt(dit). Ni cch khc, s vt ch thnh hin thc v cc iu kin nht nh,v nu cc iu kin y bin i th s vt y s thi hin hu. Cc cnnguyn ca chng th c tnh ty thuc.

Nhn bng cch khc ta thy, bt c ci g sp xy ra th s xy ra nh th vs a dng ca cc thnh t ang hin hu. Cc thnh t y t chng tythuc vo cc s vt khc cng ang hin hu nh th, tuy th, nhng ciny th ty thuc vo nhng ci khc. Ni cch khc, ht thy mi s mivt u tng lin ni kt vi nhau.

Khi nhn vo th gii, chng ta cch ring nhng k ng t im nhnca trit hc Ty phng thng c khuynh hng phm tr ha, phnchia th gii thnh cc s vt, ri xem mi s vt c s hin hu ring rca chnh n. Ngi Pht gio khng nhn nh th. i vi h, th gii hpthnh mt mng li v tn cc iu kin, v mi s hin hu ch l biu th


10/68

nht thi trong mt thi gian v khng gian c th, ca ton b mng li.

Th d minh ha:

Khi nhn ti cun sch trit ny, bn hy ngh ti cc iu kin lm cho bnc kh nng c n. Trc ht, bn cn c khng kh th v nhsng nhn mt ch. Ngay c mc in cng phi u, ng ch m chnht. S sng ca bn l thuc vo thc n v thc ung, vo ton b mngli cc s vt thc tin ang duy tr sinh mng ca bn lc ny, cng nhvo cc th h i la tin bi gp g nhau t trc thi cc vua Hng,ly nhau ri sinh si ny n ti ng b ni ngoi ca bn, ri h li sinh racha m ca bn, ri c th ti lt bn, v.v.

Th tng tng mt s lng ln lao cc c hi quyt nh yu t ditruyn ca bn. N khng ch n gin l s hp dn tnh dc hoc n nmgia hai thn xc, gia cc i la ko ngc tr ln cc th h thng c,c mi i la trong mt th h li gp g nhau trong cc tnh hung thngt khi ging ht nhau, v mi ci mi cht khin h kt i vi nhau ritruyn i xung th h ca bn, thnh con ngi c hnh vc khng gingai v tm hn khng ai ging ca bn hm nay.

Sau khi xem xt bn thn, ti lt bn xem xt cun sch ny. Cht liu can, vic xut bn n, vic pht hnh n, cc iu kin khin cho ti vit n,

cun sch ghi tn ti l tc gi nhng ci tht s l ca ti c c myphn trm, v cc iu kin a bn ti vic c n.

Tm li, v mt l thuyt, cn ti mt s lng v tn cc c hi, hoc cciu kin, lm cho bn c kh nng cho i, v khin cho bn c mt y, c ti dng ch ny. V nhng ci tng lin ni kt vi nhau.

---o0o---

Nhn duyn v nh mnh

Nu c ci g trong v tr ny l khc th a ti mi s phi khc, vmi s mi vt tng lin ni kt. Cng th, bn khng th tch khi phncn li ca th gii, bn l thnh phn ca th gii. Bn hon ton ty thucvo phn cn li ca th gii. Khi nhng iu kin lm cho bn c kh nngsng khng cn na, cng l lc bn thi hin hu.


11/68

C th mt quan im nh th nghe c v nh mnh ch ngha v tt nhch ngha, nhng n khng ph nh s t do ca con ngi, v nhng hnhng hin ti ca bn gp phn lm thnh ci m tng lai cha ng. Nuqu tht mi s khc to ra s khc bit cho bn, th cng ng khi ni chnh

bn to ra s khc bit cho mi s khc. c im ny ca quan im Phtgio rt ng tn thng khi ta ngm ngh v mi h qu kh thi ca chnla hoc hnh ng hin thi.

---o0o---

Ni dung cc nhn duyn

Tuy c vi gii thch khc nhau ty b phi Pht gio nhng c Tiu thaln i tha u chp nhn Mi hai nhn duyn, ci trc tc ng ln cisau, theo th t i sng qu kh, hin ti v tng lai. y, chng timn li gii thch sng sa v ngn gn ca Thch Minh Chu & Minh Chitrong cun T in Pht hc Vit Nam (NXB Khoa hc X hi H Ni, nm1991, tt. 426-427).

[1] V minh: Khng hiu hay hiu sai s l, do m c:

[2] Hnh: Hnh ng to nghip (hai chi V minh v Hnh thuc v kipsng qu kh). V to nghip nn b nghip lc li cun ti sinh kip hinti.

u tin l:

[3] Tm thc: cn gi l kt sinh thc l do c thc m kt sinh thnhbo thai trong bng m.

[4] Danh sc: sau c hnh hi v mt vi hot ng tm l s b ni bothai. Danh ch cho nhng hot ng tm l s khi. Sc ch cho nhng hnhhi s khi ca bo thai.

[5] Lc nhp: Bt u hnh thnh su cn nng: mt, tai, mi, li,thn hnh, .

[6] Xc: Bo thai ra khi lng m, su cn bn tip xc vi su trn: sc,thanh, hng v, xc php.


12/68

[7] Th: Do tip xc vi ngoi cnh m sinh ra cm xc thch th haykhng thch th.

[8] i: Do c cm xc thch th m sinh ra a thch, am m,

[9] Th: Do a thch, am m m v ly vo mnh, chim lm ca mnh.

[10] Hu: Nhng khi v ly vo mnh, lm ca mnh th c hnh ng, cto nghip. Nh vy gi l Hu, tc l hin hu, tn ti.

T chi [3] cho n chi [10] l c cuc sng hin ti. Trong cuc sng hinti ny, chng sinh va chu nghip qu ca kip sng qu kh nh mang cithn c su cn nng, c xc, c th, nhng chng sinh ng thi cng tonghip nhn, dn ti kip sng tng lai. Nhng nghip nhn l i, th vhu. am m, v ly, ri c hnh ng tng ng, l to nghip nhn chokip sng tng lai. V bnh xe lun hi c th tip tc quay mi. Do tt cnhng nghip nhn ny m c i sng v li.

[11] Sinh.

[12] T (gi cht).

---o0o---

Ba c im ca hin hu

Mi hai nhn duyn tc ng, lm pht sinh ba c im ph qut ca thgii b iu kin ha m chng ta ang sng trong .

---o0o---

1/ V thng

Khng c g c nh; mi s ang trong qu trnh lin tc bin i. Chng tac th c khi nim v ci c tnh hng cu, chng ta c th khao kht cihng cu, nhng trong thc t, mi s chng ta tri nghim trong cuc iny u l i tng ca bin i, v mi s u ty thuc vo cc iu kinang ang duy tr n trong s hin hu ca n.

---o0o---

2/ V ng


13/68

Mi s khng ch ang bin i, m khng s no l thc th, ngha l hinhu t thn n v thuc v chnh n. Mi vt ang hin hu l thuc, trongtng khonh khc, vo cc vt khc. Nhng s tng lin ni kt cnhm hn na, rng khng c ci bn ng (ci ti) c hu nh ci cn gio gi l atman. Ci dng nh, ni theo ngn ng qui c, l bnng hay ng, khi ni bng t ng tuyt i, ch l o gic, trng rng cathc ti.

Trit hc Ty phng khm ph ra rng bn ng th kh nm bt; chngta khng bao gi c th tm thy ci c gi l bn ng v chng ang btrn ln vi ci g khc. Ni nh David Hume, trit gia Anh, khi ti cnhn cho ra ci ti th thy n lun lun mc mu vi mt ci g khc.Do , phn ln cc trit gia Ty phng cho rng bn ng l ci thng lntrnh nn kh c th nm bt n.

Pht gio khng c vn y. Pht gio nhn c nhn nh mt tp hp, mtb ca ng un: th xc, cm xc, tri gic, mun v thc. Chng kthp vi nhau lc ta sinh ra v c gi mt cch qui c bng mt t ngtng th l bn thn. Khi ta cht, chng ngng thao tc, v nh th, cibn ng c tnh qui c y thi hin hu. V tht ra, i vi Pht gio,nhn theo kha cnh tuyt i, ngi ta khng th tm thy mt ci g khngc tht, cha h c tht nh ci ng, nn mi gi l v ng.

Ging nh Mi hai nhn duyn, v ng ng vai tr quan trng tuyt i

trong trit hc Pht gio: khng c ci g c hu do khng c s hin huhoc tn ti c lp v thng trc; khng c bn ng c nh. Nhng nihm c tnh gc r ca tng n l y khng ch quan im ca Pht giov thc ti.

---o0o---

3/ Kh

Nu chng ta khng c bn ng thng ti v nu mi s u ang bin i,

u ty thuc vo cc iu kin, th r rng cuc i ny khng th khnglin quan ti chn nn, au n v ci cht. Nhng ci y khng p t lnchng ta t bn ngoi, chng l hu qu t nhin ca cc hu th b tythuc v cuc sinh tn hu hn.

Kh, hay thng c ni vi m thanh i gy n tng: kh no, l mtt ng bao qut, c dng gm vo tt c nhng g bt nh trong cuc


14/68

sng. Khng c c ci ta mun: kh. C c ci ta khng mun: cngkh. Thm ch nhng ci sung sng cng c th l kh v ta bit chngkhng ko ra di lu v khng sm th mun, ta cng phi bung b chng.Vic gi v cho rng cuc i ny khng lin quan ti kh no b ngiPht gio nh gi l thi khng chu i mt vi thc t.

Vic tha nhn trit bn tnh ca cuc hin sinh b iu kin ha v khno t m ra, chi phi tt c nhng g din ra trn con ng i theo oPht. Ton b trit hc Pht gio nhm ti ch ng ci kh: dit kh. Cucnh khng hm rng Pht gio tm cch lm bin i th gii iu hon ton bt kh thi nhng Pht gio lp lun rng vic am tnggung my hoc c ch khin xy ti kh no cng vi phn ng ca conngi phi c i vi kh no, s t n gip cho con ngi ch ng kh no.V v mi s xy ra l hu qu ca cc iu kin, nn con ng i theo o

Pht l n lc tu tp tinh tin cc kh nng to ra nhng iu kin trong kh no b khc phc.

---o0o---

Tnh hin sinh ca Pht gio

i khi trit hc Pht gio b gii thiu bng mt li pht biu ngn gnrng i l b kh, theo ngha ton b cuc sng l kh no. Trong ngha no , cu ni y ng, v Pht gio dy rng mi s mi vt u b

iu kin ha ri cui cng b h hoi, v rng ngc li, thi gi vkhng bit ti tnh trng l mt hnh ng o tng c ch tm, ch dnti tan v v tht vng.

Tuy th, ngi ch cu ni y c th a ti n tng sai lc hon ton vtrit hc Pht gio. l l do khin chng ta s thy phn sau trongchng ny, rng Pht gio khng c tnh tiu cc m c tnh hin sinh vhin thc. Li pht biu v ton b cuc i c lin quan ti kh no khngc hm tn tr kh no, m l tha nhn nhng ci tc ng ln cuc i,nhm mc ch ch ng chng. T thn Pht gio khng t trng tm lnkh no, m l trn phng th ch ng kh no.

---o0o---

T Diu


15/68

C phn tng t vi cch nh bnh v cha tr ca y s, c Pht dnghnh thc l lun thng thng m ra Php ca ngi theo dng cc mnh. Mi mnh l mt chn l cao c v l gc c bn ca gio php nhPht. Mnh ny i lin mnh kia lm thnh T Diu , cn gi l TThnh .

- Kh : Ton b cuc sng lin quan ti kh no, bt nh ;

- Tp : Nguyn nhn pht sinh kh no chnh l mun cho cc s vtkhc vi hin trng ca chng;

- Dit : Nu ngng ham mun s ht kh;

- o : Cch loi tr ham mun l i theo Bt chnh o.

Di y, chng ta s xem xt ni hm ca mi chn l, dn t li gingca chnh c Pht trong bi ging u tin ti Lc Uyn, trch t Tngng b kinh.

---o0o---

1/ Kh

Ny ch tng, by gi l chn l v Kh : sinh ra l au kh, bnh tt lau kh, cht l au kh, bun ru, than van, chn nn, tuyt vng l aukh. Tip xc vi nhng iu khng th v l au kh, khng t c ccmong mun l au kh. Ni tm li, nm un ca dc vng l au kh.

Nh phc tho trn, chn l ny c xem l s nh gi mt cch thct thn phn con ngi. Kh khng hm rng cuc sng ny trng rnghnh phc. Tht th, c Pht tha nhn rng cuc tm kim hnh phc vtrnh au kh khng ch c tnh nn tng ca cuc sng con ngi m cn lca mi sinh linh. N n gin ch l s tha nhn cc ni hm ca vic

sng trong mt th gii m mi s u tng lin ni kt v ang lin tcbin i. Thc ti c th khng bao gi i i vi gic m ca ta, hoc gid cc gic m c thnh hin thc i na, trng thi toi nguyn y cngkhng ko di thng trc.


16/68

Mt cch c th, sinh lo bnh t v phi xa nhng g mnh a thch, khngt nguyn vng, u l kh. Ng un m chng ta s ni n phn sau

l ci gi hp thnh ci ta, u l kh.

---o0o---

2/ Tp

Ny ch tng, by gi l chn l v Tp : rng lng dc a ti s lunhi, gn kt bi th vui v lng tham mun, tm kim th vui ni ny nikhc, chnh l dc vng am m tnh i, dc vng i vi s sng cn,dc vng i vi s dit vong.

Chn l th hai ny, tp , khng phi l lng khao kht t nhin nhng ciduy tr s sng hoc mang li hnh phc cho ta. N c ngha l khao khtcho ci g c c nh v ci g c sn trong mt th gii khng thno c c kh nng y. Ni cch khc, n l mt hnh thc mong mun ctnh xung khc tn nn tng vi cch th gii ang hin hu.

C th c ba hnh thc ca tp :

a. Tham dc (kamatanha). Ch s khao kht tnh dc cng nh nim khoicm xc tht. c Pht xem ham mun tnh dc l mt trong nhng tr ngichnh trn con ng tinh tin tm linh. Theo nm gic quan, c nm loi

dc vng l: dc vng dng v, m thanh, mi v v cm gic thn xc.b. Tham sinh (bhavatanha). Tham sng, ao c c tn ti nh mt c

th.

c. Tham thnh tu (vibhavatanha). Hnh thc tham mun ny c th ng hai iu rt khc nhau. Th nht, c th c ni ti s thnh t. Trongtrng hp ny n l khao kht c c s thnh cng v ca ci. Th hai,c th cn c ni ti s dit vong, v nh th hn cng c ni ti lngthm mun c dit tuyt, ri b th gian ny mt cch ton b, k c ti

lm cho mnh phi cht. Do , vibhatanha cng c ngha l li tip cnc tt c hoc khng c g, mt thi ra sc n trnh bn tnh vthng v ty thuc ca cuc sng bng cch chn la hoc cc oan nyhoc cc oan n.

Dng th ba tham thnh tu hn l thm mun c c ca ci, nhngxt theo ng cnh ca bi ging, trong on nhp c Pht ni ti Trung


17/68

o, th c kh nng ng ni ti ch ngha kh hnh cc oan ca mt snhm phi chnh thng m ngi tng t khc. Vi li i vo Trung o,c Pht bc b mi cc oan, trong c hai cc oan xa hoa v khhnh.

---o0o---

3/ Dit

Ny ch tng, by gi l chn l v Dit : s tiu tr, dt b, t khc, rb, cch la hon ton dc vng .

Nh th, dit c ngha l chm dt. Nu tp khng cn th kh cng khng cn. T im nhn ca ngi c u c Ty phng, thng ckhuynh hng thng gii mt cch tiu cc v lch lc chn l ny rngNu ta khng k vng iu g vo cuc sng, ta s khng b tht vng.

Ngi Pht gio khng nhn chn l ny theo cch , bi hai l do diy.

a. Hnh ng dit tuyt thm mun th cng ging y ht bt c hnh ngthm mun no khc, cng u dn ti kh no; nh th, dit khng cngha l trit tiu mi k vng;

b. Chn l th ba ny thng c ng ni ti nh l Nit bn, ta s

thy phn di, l mt trng thi hnh phc v an ha m c Pht thathit; n nh du thi im ngn uc cp ba tham sn si b dp tt, thayvo bng t bi, qung i v tr hu.

Nh th, hnh ng chm dt trong chn l ny c hm c hnh phcch khng phi l u hng, bung b.

---o0o---

4/ o

Ny ch tng, by gi l chn l v o : con ng dn ti s tiu ditau kh, chnh l Bt chnh o, tc l nhn nhn ng, d tnh ng, ning, hnh ng ng, sng ng, n lc ng, t duy ng, tp trungng...


18/68

y l Trung o. V c Pht ra tm c im ca con ng nh Pht cch thc dit kh, con ng tm nhnh m ta s bn ti phn di.

---o0o---

Khng h v chng vnh cu

i khi thut ng Trung o c th c dng ni ti con ng trungdung gia hai cc oan xa hoa v kh hnh, i theo gng mu ca PhtThch-ca. N cn c mt bi cnh trit hc hn, nh mt con ng trungdung gia h v ch ngha (nihilism) v vnh cu ch ngha (eternalism).

Ngi h v ch ngha ph nh thc ti ca vn vt, k c bn ng. Ngcli, ngi vnh cu ch ngha qu quyt rng Thng cng vi linh hnl cc thc ti t tn ti vnh vin, v nh th, tuy c th nhn con ngi nhmt s hin hu ca linh hn nhp th trong th gii ny nhng tn nntng, n c lp vi th gii.

tng v s tng lin ni kt v khng c s hin hu c hu dn ti conng gia (Trung o) ny: ngha l vn vt c thc ti nhng l mtthc ti y bin i, lun lun ty thuc vo cc iu kin.

Cng mt cch nh th p dng cho cc khi nim v cc gi tr. i vingi h v ch ngha, trong th gii ny khng c gi tr no. i vi

ngi vnh cu ch ngha, cc vt tng xng vi gi tr thng ti cachnh chng. y, Trung o cho thy rng cc vt c gi tr mt cchchnh xc theo pht sinh ca chng, trong l thuc vi cc iu kin v trongnhng quan h ca chng vi mi vt khc.

Ni theo thut ng trit hc, qun bnh ca Trung o khng n gin lqun bnh tha hip m l phn nh ci nhn c tnh nn tng ca ng

phng v bn tnh ca thc ti b iu kin ha. Trong mt th gii mi su tng lin ni kt, vn vt c s hin hu v s sng ca chng chngno chng cn ni kt nhau. Thc ti khng c tnh c hu trong mt ton

b duy nht, cng khng trong mt c nhn duy nht nhng trong mt chuibin i bt tn cc mi quan h nm gia chng.

---o0o---


19/68

So vi trit Ty

S chuyn i t vin cnh n gio sang vin cnh Pht gio c im tngng th v vi s chuyn i ca vic am hiu ngn ng trong th k haimi ca trit hc Ty phng.

u th k hai mi, ngi ta lp lun rng (th d Wittgeinstein trong cunTractatus) ngn t c ngha trong chng mc chng tng ng vi mt sd liu gic quan. Nu bn khng th ch ti mt ci g c v mtngha en ln v mt siu hnh v ni rng l ci m ch y biuhin, th n khng c ngha. V sau, ngi ta i ti vic tha nhn rng ngha ca ngn t xut t s s dng theo cc hnh thc a dng ca ngnt, c gi l tr chi ngn ng. Nh th, hiu mt t ng, bn cnnhn ng cnh s dng ca n; n m trch s sng v ngha ca chnh

n trong ng cnh ch khng cn phi ghim n vo mt s d kin ngoiti c nh.

Hai ngn nm ri nm trc, Pht gio i qua mt qu trnh tng tlin quan ti s hin hu ca cc s vt c th. Chng khng t hin humt cch c lp ging nh mt t ng m ngha ca n c bo m

bi mt s vic ngoi ti no ; ngha ca chng v thc ti ca chngn t s tng lin ni kt ca chng.

---o0o---

Bt chnh o

Bt chnh o l mt phn trong bi ging u tin ca c Pht ti LcUyn. Mt cch tng qut, d tm c im ca cuc sng tu tp c cPht trnh by nh nhng bc cn i trn con ng o hnh, nhng ngikhng d kin bc ny ni tip bc kia, m phi tm cch xc tin ng

b v u khp tm bc mi ngy mt tinh tin, th nn cng c thhiu mt cch tng trng y l con ng tm nhnh nhng ch dn timt im n.

Bt chnh o ch yu tiu biu cho nhng c im ca ng thi, li sngv thc hnh tm linh, nhm gp phn lp thnh cc iu kin trong conngi c th ngy cng chuyn ng ti cng ch ca con ng Pht gio,ngha l ngy cng c c ci nhn thu sut, thy mi vt ng nh chngl chng.


20/68

---o0o---

1/ Chnh kin, hay chnh tri kin

Nhn thc, hiu bit ng n v thin v c, kh no v nguyn nhn ca

kh no, cnh gii kh tn v con ng o dn ti dit kh. Nhnh ngny tham chiu tr li trng thi tng lin ni kt v cc c im ct tyca nhn sinh quan Pht gio. Khng c chnh kin, con ng o khngc ngha.

---o0o---

2/ Chnh t duy

Suy ngh ng n v lp ch hng ng n da trn nhn thc v hiubit ng n. Bc ny a vo trng thi cam kt thc hin ring t cami c nhn. Khng th quan tm ti con ng o mt cch ch ngha vlng lo ri rc; n i hi s m mnh vo trong . Cng khng phi la ra nhng c s c cao siu chng li nhng hiu bit ph phimhoc suy tng nng cn, con ng o i hi ngi theo o phi dnmnh tin bc ngay c trong ngh.

---o0o---

3/ Chnh ngSuy ngh ng n a ti li ni ng n. Trnh cc hnh thc ni li

di tr, ni li cay nghit, ni li mt thun ha hay huyn thuyn lu lo vngha, v.v. Ngc li, phi trau di nhng li ni trung thc, du dng, xydng, cn trng v c t, v.v.

---o0o---

4/ Chnh nghip

Hnh ng ng n. phn cui chng ny, chng ta s cp ti nhnggio hun o c lm thnh nhnh ny. Nay ch c th ni ngn gn vnhng li y rng: khng lm tn hi s sng m trau di lng t bi, thin i vi mi sinh linh; khng trm cp m trau di lng ho phng; khngnung chiu cc gic quan mt cch c hi m trau di lng an tnh; khng


21/68

ni thnh quen nhng li l lch lc m trau di lng trung thc; khng lmu m tm tr bng say sa am m nhng thc hnh s ch tm hon ton.

---o0o---

5/ Chnh mnh

Sinh sng ng n, chn chnh. Khng mu sinh bng nhng ngh bunbn gian ln, bun ngi, bun v kh, bun cht c, v.v. R rng ngitheo o c khuyn khch i theo li sng ph hp vi quan im c tnhnn tng ca Pht gio, cch ring li gio hun c a ra v Chnhnghip.

---o0o---

6/ Chnh tinh tin

N lc ng n. C gng gi cho tin b ng hng. Theo y, c bnloi n lc c xem l ng:

a. Loi tr cc t tng cng nhng kht vng c hi, ang c sn trongta;

b. Ngn chn khng chng pht sinh tr li trong tng lai;

c. Khch l s pht sinh cc t tng cng nhng kht vng tch cc;

d. Duy tr cc t tng cng nhng kht vng tch cc pht sinh trong ta.

---o0o---

7. Chnh nim

Hoi tng v tm nim ng n, dn ti tr tu bng sng. Chng ta cngs xem xt nhnh ny trong mc Chim nghim phn sau. Mt cch cn

bn, con ng th by ny i hi ngi theo o trau di s nhn bit vth xc, cm xc, cc qu trnh din tin tm thn v cc i tng ca ngh. Chnh nim khi t quan im c tnh nn tng ca Pht gio rng sthiu nhn bit a ti kh no v rng mc ch ca con ng tm linh l


22/68

thc tnh hoc nhn thc y ni cch khc l tr thnh Pht: gicng.

---o0o---

8/ Chnh nh

Tp trung ng n cc ngh, dn ti tr tu bng sng, gic ng v giithot. Nh chng ta s thy phn bn ti Chim nghim v nhng loikhc nhau, ng vai tr quan trng trong con ng o. Mt cch khiqut, ta c th ni rng s thun ha v du dng kim sot tm tr, lm tmtr tnh lng v lm ha iu nhng dn thc mun hnh mun v n t vthc ln thc v ang quyt nh hot ng ca tm tr, qua , ngi

Pht t c kh nng i theo con ng o. Khng c chnh nh, s khngc ci nhn thu sut v s thiu quyt tm trong thanh thn t nhin ngha l khng mang tnh cng bch, k c t mnh p buc mnh. Cc

bc lin quan ti ng, nghip v mnh ch c th pht sinh t trng thi hinhp t nhin ca ci nhn thng linh v kht vng.

---o0o---

Con ng ng ba

Bt chnh o ch l mt cch sp xp tin vic tin hnh nghip theong vi quan im ca Pht gio. Ngi ta cng thng thy c mt liphn chia khc thnh ba phm tr Gii, nh v Tu (mt li pht m khcca Hu). Theo Nguyn ng Thc trong sch dn, tt 228-229, th:

Nu xp li biu Bt chnh, cn c theo lun l v tm l ca PHT,ngi ta c th thu li vo ba mc mt thit vi nhau:

1. Gii. Gm chnh: ng, nghip, mnh;

2. nh. Gm chnh: nh, nim, t duy, tinh tin;

3. Tu. Chnh kin.


23/68

Theo quan im lun l tr thc ngy nay, ngi ta i hi phi bit ri milm th phn chia thnh chnh nh ln trc i n Tu l chnh kin, saucng mi n chnh ng, chnh nghip, chnh mnh.

Cn T duy v Tinh tin u thuc vo ch. Gin d hn th mun giithot ch phi

Tp trung tinh thn

Nhn r s tht

ch ngay thng.

---o0o---

Tr hu siu vit

Nh th, c l Tu phn nh hai bc u Gii v nh. Nhng theo li nithc tin, Tu l ci tinh t nht trong c ba v Tu khng th cng bch mch pht sinh mt cch t nhin vo khonh khc t ng v thanh thot cci nhn thu sut, hoc nh l kt qu ca vic thc hnh Gii v nh.Minh trit y cn c gi l Bt nh ba la mt a Tu o b ngn: Trtu con ngi vt sng m sang ti bn gic, hoc tr hu siu vit c xem l c th thnh tu qua ba cp bc:

1. Vn t bt nh. y l minh trit pht sinh nh kt qu ca vic nghev c kinh in. N l minh trit xut pht t v c chp nhn bi truynthng ta ang i theo;

2. Tht tng Bt nh. y l minh trit trin khai nh kt qu ca sphn tnh v ngh c nhn ring t. on Trung Cn cho rng y l Cilinh tri theo t nhin m mi ngi sn c, ci tr sng thng tn ni michng sanh, (Pht hc t in, bn xut bn nm 1963, mc: Bt nh).

3. Qun chiu bt nh. y l hnh thc cao nht ca minh trit, n nhkt qu ca s am hiu trong qu trnh thc hnh tm linh. Theo Thch MinhChu & Minh Ch, (sch dn, mc: Bt nh ba la mt a) l Dng trhu sng sut suy xt, nhn thc r rng thc th cc php, phn bit vloi tr nhng t chp, vng nim, phin no.


24/68

R rng ba cp bc y a dn t thp ln cao, t cp ny ln cp khc.Trc ht l xut hin s am hiu c tnh truyn thng, k ti s phntnh ring t v c thc v nhng am hiu y, v sau cng, nh hng caminh trit c chp nhn mt cch ring t nh vo qun tng, thin nhv cc thao luyn khc, v ng thi im nht nh, tr hu siu vit thmthu c tm tr v thc ln cm xc, a ti ci nhn thu sut.

---o0o---

So vi trit Ty

y, cn ch v nh gi cao mt im rt quan trng, l qu trnhgp ba ca vic o su tr hu trong Pht Gio. l im lm ni bt skhc bit gia trit hc ng phng v trit hc Ty phng.

Ti phng Ty, ni chung, trit hc c xem l vn tranh lun tr thcv lun l. Cc lun c c kho st nh gi v mt lun l hc chngc nht qun hay khng. Ngay c i vi trit hc hin sinh l ni chng tathm d cc ni hm ca s chn la v ngha c nhn ring t, mc chcng vn l t mi tng quan ca chng vi nhn sinh quan tng th theocung cch hp vi l tnh.

Pht gio ch xem ton b cuc kho st y nh mt im khi hnh, khngl sn phm chung cuc. Cc li ging ca Pht gio c trnh by nh mt

nn tng chim nghim, v cho php nhng nh hng va v thc varing t c nhn c soi ri ln chng. Hu qu l phn ln trit hc Phtgio khng xut hin nh th c tnh lun l, c mi da vi li lp lunnghe c v xui thun ngn t theo kiu Ty phng.

Nh th, trit Pht gio dng nh t khc nghit hn trit Ty v ngitrnh by c th s dng hnh nh hoa m hoc chuyn ti bng trung gianca d ngn, truyn k. V nht l phn nh c li tip cn ba tng vochn l trit hc cp bc su nht th khng nht thit l cp bc c thdin t d dng nht bng ngn t hay ghi li bng cc con ch chy trn

mt giy.

---o0o---


25/68

3. Bn ng

Nhng ni hm ca v ng

Li ging ca c Pht phn nh thc hnh tm linh v ngn ng n

trong thi ca ngi, c cch thc trin khai ln cch thc tng phn. Do ,c th thy quan im ca ngi v bn ng tng phn vi a s cc trit gian nh c trnh by chng 1.

Ni chung, n gio chp nhn c bn ng hng cu. Atman tuy lin hnhng, mt cch ct yu, c lp vi th xc vt l. Th d, trng caBhagavad Gita c mt on ni ting trong thn Krishna, trong lt knh xe nga, gii thch vi hong t Arguna rng con ngi khng gitcng khng b git trn chin trng. Thn xc b hy dit nhng atman tip

tc sng mi. Cng th, trong cc Upanishad, vn c trc Gita, ngi tac thy mc ch ca cuc sng tm linh l hip nht atman vi Brahman tiu ng ha nhp lm mt vo i ng hay thc ti tuyt i. V bntnh ca atman ch c vn l trong s ng ha ca n vi ci tuyt iy.

Mt trong nhng ni hm ca quan im l con ngi, trn qui m ln,b c nh bi bn sc bt bin ca mi ngi, ci ti lt n cng c nhngphn bit ng cp th tp v ri, nh c th lp lun theo li truyn thng,dn ti nh mnh ch ngha di dng mt tnh th ta khng c kh nng

hnh thnh ln bin i nh mnh ca chnh ta.

Trong khi ging dy v v ng (anatta), c Pht bc b khi nim ca ngio v atman. Bng li dy v tnh trng tng lin ni kt, ngi hm rng bn ng (atta) no cng khng c thc ti c hu v thng trc(thng ti), nhng n pht sinh trong ty thuc vo cc iu kin; v nglin tc bin i theo theo cc iu kin bin i, n s thi hin hu tronghnh thc m n ang c vo lc cht.

---o0o---

Ng un

Theo li ging ca c Pht, atta (bn ng) c m t l s hp thnh canm un nm mn tch t, ha hp lm thnh thn tm con ngi. Chngche khut chn l khin cho mi ngi phi chu kh no lun hi.


26/68

Nm un y l:

1. Sc un. Sc thn, ch chung mi th vt cht hu hnh, gm cc gicquan, bn tay chn v ng tng;

2. Th un. Cm gic. Tc dng cm th s vt ca tm i vi cnh;

3. Tng un. Tng tng. Tc dng tng tng v s vt ca tm ivi cnh;

4. Hnh un. Cc hnh tng ca tm. Tc dng v mi th thin c nhtham sn si, v.v. ca tm i vi cnh;

5. Thc un. Phn bit hoc nhn thc, thc. Bn th hiu bit phn bits vt ca tm i vi cnh.

---o0o---

Un v thn tm

Nu ly con ngi, mt sinh linh hu tnh, m xt th Sc un l Thn, cnba un kia l Tm. Trong Tm c Th, Tng, Hnh; cn Thc th t dintin lin hp gia Thn v Tm. Chn Nguyn & Nguyn Tng Bch,trong T in Pht hc, NXB Thun Ha, nm 1999, phn tch nhn duynca ng un nh sau:

1. Sc do t i chng to thnh, l t, nc, la, gi. Sc to nn ccgic quan v i tng ca cc gic quan;

2. Th l ton b cc cm gic, khng phn bit chng l d chu, khchu hay trung tnh;

3. Tng l nhn bit cc cm gic nh m thanh, mu sc, mi v..., kc nhn bit thc ang hin din;

4. Hnh l nhng hot ng tm l sau khi c tng, v d ch , nhgi, vui thch, ght b, quyt tm, tnh gic...;

5. Thc bao gm su dng thc lin h ti su gic quan: thc camt, tai, mi, li, thn, .

---o0o---


27/68

Ng un gi hp thnh ci ti

Mi un l mt b cc hin tng nht thi v ang bin i m khi t cnm un lin vo nhau, ti gi mt cch qui c l bn thn ti.

Trong khi kho st quan im ca Pht gio v bn ng, iu quan trng lcn phi t sang mt bn mi khi nim mang tnh nh nguyn ca Ty

phng v ca cc tn gio c thn v tm tr v th xc hoc linh hn vthn xc. Sau khi lm xong chuyn , cu hi chng ta t ra l: Ti l cig?

Trc ht, theo Pht gio, ti l mt thc th vt l ang bin i trn onng t lc cho i ti lc la i. Mt th xc vt cht i hi thc n,nc ung v dng kh. Mt th xc ang ch bin thc phm thnh nng

lng bo lu chnh n. Mt th xc m s tn ti ca n hon ton tythuc vo phn cn li ca th gii vt cht.

Ti cng nhn bit s ni tip ca cc cm xc ang bin i lin tc. Mts d chu; mt s kh chu; mt s khng d chu cng chng kh chu. Cccm xc y pht sinh tng ng vi cc tri gic, tc l tri thc n vichng ta qua gic quan. Nh l hu qu ca cc cm xc v cc tri gic y,chng ta khao kht, chng ta quyt nh hnh ng, chng ta lp quyt nh.Tt c nhng ci l mun ca chng ta, chng lp thnh nghip,(karma), ca chng ta v ph by phn ng ca chng ta i vi cuc sng.

Nhng pht sinh nh mt kt qu ca bn un kia l thc. C nhng hnhthc khc nhau ca thc ty vo b phn gic quan m trong n phtsinh: thy, nghe, ngi, nm v s, cng vi tm tr gi gn l Tm, cic c Pht xem l mt tnh nng; n l tnh nng ca t tng, gingnh con mt cho ta tnh nng thy.

Nh th, thc l mt qu trnh nhn, s, ngi, nm, nghe v suy ngh.

---o0o---

Tm l mt qu trnh

im quan trng cn ghi nhn rng khng c ci vt ring bit c gi l thc. Khng c ci tm ring bit hoc khc bit vi qu trnh t duy, cngging nh khng c ci thy khc vi qu trnh ca con mt nhn ng v


28/68

ghi nhn sng. thc hnh thc , ci un th nm v sau cng cang un, ch pht sinh trong ty thuc vo bn ci un kia.

Do , tm cng hon ton khng cht no l mt ci vt. ng hi tmti u v ti khng c ci vt y c th a ra cho bn ngm ngha.

N l mt qu trnh, mt santanna. Nh nhng c th, chng ta l tng ston b cc hnh ng ca th xc, ngn t v tm tr ca chng ta. Vic cmt ci tm ha iu hn na, ha nhp hn na, nhy cm hn na, an tnhhn na ci m Pht gio tm cch c v khng hm rng c mtthc th tch bit tn tm no c cc phm tnh y.

Ni cch khc, g b ngh th khng tn ti ngi suy ngh. Khng c linhhn hoc bn ng tch bit; ci chng ta gi mt cch qui c l bn thnti ch l mt tng s ht thy cc qu trnh qua nhng tnh nng ci rng

lc vi phn cn li ca th gii, k c cc qu trnh tinh thn qua chngta khi nim ha v phn tnh ngm ngh v tri nghim ca mnh.

---o0o---

So vi trit Ty

Ni theo thut ng trit hc Ty phng, li tip cn ny vo bn ngc gi l ph tng thuyt (epiphenomenalism), tm tr pht sinh nh lkt qu ca nhng hin tng khc v khng c lp vi chng.

y, iu quan trng cn ghi nhn l kha cnh duy danh ch ngha(nominalism) ca t tng Pht gio. Mt cch qui c, chng ta t ra danhxng bn ng, tm, nhng vic t tn nh th khng c ngha rng cmt thc th tch bit c gi bng ci tn y.

Th d, bn khng th m tng vic kho st trong cng mt lc con mtvi thn kinh th gic v ngun nh sng n ang nhn ng, v ri bn thcmc rng: Bn trn tt c nhng th y, u l ci thy? Thy l danhxng, ci tn c chng ta chn t cho qu trnh nhn ng. Tm l tnh

nng ca suy ngh v thc l danh xng chng ta chn t cho qu trnh tduy v nhn bit.

Chng ta c th thm d nhng im tng ng y vi cun TheConcept of Mind (Khi nim v tm tr) ca Gibert Ryle (xem i cngTrit hc Ty phng), trong tng c tnh truyn thng ca Ty

phng v bn ng hoc linh hn tch bit c Ryle gi bng cm t Hn


29/68

ma trong chic my. Tuy th, im khc bit ch yu l Ryle i ti vn y t quan im ngn ng hc, khi trong i vi Pht gio, n n gin chl thnh phn ca ci nhn tng th v ton b cuc sng hp thnh mtmng li tng lin ni kt ca cc hiin tng ang bin i khngngng.

---o0o---

Ci ti tht l ci g?

i vi cu hi y, ngi Pht gio c cu tr li gin d. Ci bn thtchnh l ci bng ang l: nhng g bn ang cm gic, thy, ngh v chnla lm vi cuc i mnh. Khng c ci bn tht thng lng trnhhoc kh nm bt ni no khc.

Do , Pht gio ph nh gi tr ca cuc tm kim bn ng ti hu v btbin no (atman) khc vi c th tm sinh l ang bin i khng ngng.

---o0o---

So vi trit Ty

Tuy sn sng hoi nghi ht thy nhng g c bit ti bng gic quan,Ren Descartes cng khng th ng vc s vic ng ang suy ngh, do ,ng kt lun cogito ergo sum: ti suy ngh tc l ti hin hu. Cng tc ngt ra cho mnh hn b ngi Pht gio coi l v ch. ng tm cch tch

bit bn ng vi th gii nhm loi tr ht thy nhng g b ng xem c thl ci g khc, i ti mt bn ng (ci ti) thng trc, c lp v cn

bn.

Theo li ni Pht gio, cng tc tch bit bn ng khi th gii l vickhng th no lm c, v bn ng l thnh phn ca th gii; n hon tonhi nhp vo th gii. Descartes ra sc nhn mi cm gic v vn vn nh lthnh phn ca th gii vt cht, nhng ng khng th tm thy ni ta lc

ca tm tr n l ci g khng ging v khng lm mt vi no, do ,ng lp nn vc su gia vt cht v tinh thn. Descartes bin vt cht vtinh thn thnh hai th gii c lp, c ni kt nhau bng mt tuyn chnh nn trong no (tuyn tng), v ng khng tm thy mt ni kt no cho php th gii ny tng tc th gii kia.

---o0o---


30/68

Pht gio nhn Descartes

Thc th, ngi Pht gio hn cm thy tht vng khi nhn qu trnh caDescates, v c l h s ni rng:

Ch c mt th gii thi, v ng l thnh phn ca th gii ; ng sng bntrong n. ng l thnh phn ca th gii c nhng tnh nng lm cho ng ckh nng bt gp v phn ng vi phn cn li ca th gii. Khi nhng tnhnng y thao tc, ng c thc. l ci ng ang l, khng c b nhimno, khng c hn ma bng qu no c tm thy ni no khc.

B n ca ca bn ng thng lng trnh v kh nm bt l chng c bnng b mt thng lng trnh v kh nm bt no c. ng chnh xc l kng ang l, mt thc th vt cht, cm xc, cm gic, c mun, suy ngh,

thc.---o0o---

Khng bn ng, c nhn v

y l tm im tuyt i ca quan im Pht gio v thc ti. Khng cbn ng. Nhng nh th chng c ngha rng bn khng c nhn v(personality). Khi bn hnh ng ni cch khc, khi bn lp nn mtkarma (nghip) mi v phn ng i vi karma c, tc l bn ang ang

an dt mt kiu thc gm cc c tnh. K c thc hoc v thc ca tt c nhng g bn tri nghim trong qu kh, cung cp thng tin chocc cm xc v cc chn la trong tng lai, v c th.

Khng c bn ng chng c ngha l khng c nhn v. Mi s ging nhchng ta tri gic chng; bn l bn vi cc cm xc, t tng v cc khuynhhng tp qun ca bn. Ci hon ton khng c mt l tng rngc mt ci no khc b ngi ta gi l bn ng bn trn qu trnh y.

---o0o---

Trung o v bn ng

Trong khi tm hiu s khc bit trit gia quan im ca n gio v caPht gio v bn ng, ta cn rng Pht gio c trnh ci b n xem l sailm tn nn tng: l vnh cu ch ngha v h v ch ngha.


31/68

1. Quan im vnh cu ch ngha (n gio) tch ri bn ng khi mitng lin ni kt. N qu quyt rng bn ng c mt yu tnh hng cu. Cth nhn quan im y nh mt n lc nhm s c s thng ti v an tontrong mt th gii m th xc r rng l b bin i v h hoi.

2. u mt cc oan ng kia, ch ngha h v ch trng ngc li.Bng vic ph nh ht thy cc gi tr v cc ngha, n cho thy hm khng c ci c gi l bn ng, v nh th n c ni rng khng c btc tng lin ni kt no trong th gii ny.

C hai quan im y u ra sc bin bn ng thnh mt s vt tchbit, ri xem xt n c hin hu hay khng, v nu hin hu, bn ng y cth c bn tnh ra sao? C hai xem nh mt cch thc tip cn hu hiuvo bn ng, nhng li ging ca Pht gio ph nh cch thc y.

i vi Pht gio, hon ton khng c kh nng c lp bn ng khi cciu kin v cc mi quan h trong bn ng b quyn cht v thao tc.Khng c cc ci th bn ng chng l ci g c; n ch pht sinh trong tythuc vo cc ci , v v th, n c mt thc ti ang tng lin ni kt vang bin i.

---o0o---

C tng lin mi hin hu

Trong iu va trnh by, ta thy c mt im rt quan trng, khng th bqun. tng v anatta: v ng, y hoc tng v sunyata: khng tnh, cc chng sau vn thng c din gii l trng rng, chng c g. Vnu nhn t quan im ca Ty phng, n c hm l phi hin hu (non-existence). Nhng trong Pht gio, c anatta ln sunyata u c vai tr tchcc. C th din t v ng mt cch th thin nh sau.

Bn ch hin hu chng no bn cn chung chia th xc ca bn l thnhphn ca th gii vt l, t tng v ngn ng ca bn l thnh phn vn

ha, cc xc ng ca bn l thnh phn ca cc mi quan h, v c th.Khng c s tng lin ni kt kia, bn ng ca bn dng nh bin mt,hoc tm ni theo thut ng trit hc Ty phng, n thng lng trnh vkh nm bt.

Trit hc v o c hc Pht gio ch tr thnh c ngha di nh sngca lp trng y. l trit hc ca cc ni kt hoc cc h qu, ca cc


32/68

mu thc bin i khng ngng. N lin quan ti vic tha nhn dng chyca cuc sng m ta ang d phn vo . Bn hin hu, theo ngha quic; v cho tin ng n ni, ngi ta gn nhn hiu bn cho nhngci ang lm nn bn y.

Th nhng, ngay c cp bc vt l, cng khng tht s l cch hin huca nhng s nhng vt . Cc nguyn t lm nn th xc bn tng hinhu mt ni khc v ri cng s hin hu nh th na; bn ch l ci tnc t cho s sp xp hin thi ca chng. Hng t nm trc y, trckhi c qu t, trc khi c mt tri, trc khi thi dng h ny thnh hinthc, cc nguyn t m gi y ang lm nn th xc bn, chng b tiluyn trong cc phn ng ht nhn din ra nhit cc k cao trong trungtm ca mt ngi sao. Vi ci cht ca ngi sao y, vt cht b bung ramun hng bn ngoi v ri chng ti tp hp. Bn l sn phm ca qu

trnh ang ti ch . V tr hc hin i a ra khung cnh sng th y gi l v n Big Bang ca v tr v dng nh l thuyt h tr choci nhn ca Pht gio.

---o0o---

Mt trit hc tch cc

Con ngi c th, trong khi v t v m phi c tch bit vi bi cnh camnh trong mt th gii tng lin ni kt v ang bin i khng ngng,

ng thi b buc phi lm k gnh vc cc gi tr, di mt Pht gio, ung xt thng. Tng lai ca n r rng l khng trnh khi b thoi hav cht. Vi mt vin cnh nh th, dng nh khng c g ng gi v mith u kt thc trong bi bm.

Tuy nhin, mt khi bn quen vi cch nhn vn vt trong trng thi tnglin ni kt ca n th sc mnh hin hnh ca kh no b gy . Vn ctip din nhng sinh lo bnh t, nhng chng ch l thnh phn t nhinca th gii trong con ngi c th c nhng mi lin kt xuyn thi gianv khp khng gian. l quan im c trnh by qua cc tng v

nghip bo, v c bit v sau, trong nhng trin khai ca i Tha, vPht tnh trong mi sinh linh.

l l do, nh mt trit hc trc tip v lin quan ti con ngi c th, cth Pht gio l trit thuyt tuyt i tch cc trong s nh gi v thngngon cuc sng, v ng thi qu quyt rng tht vng v kh no ch cth n t ci c xem nh l o gic v mt bn ng hin hu v c lp.


33/68

---o0o---

Nghip

Thch Minh Chu thi ha cu th xui m u Kinh Php c, mt su tpsm sa nht nhng li ging ca c Pht, nh sau:

dn u cc php.

lm ch, to

Nu vi nhim

Ni ln hay hnh ng

Kh no bc theo sau,

Nh xe, chn vt ko.

Qua pht biu kinh in y, ta c th thy trit hc Pht gio khng xem stng lin ni kt nh mt cch thao tc c tnh nh mnh ch ngha. dn u cc php - lm ch, to. D mi s pht sinh trong ty thucvo cc iu kin, t n cng lp nn thnh phn ca cc iu kin cho php

pht sinh ci k tip. Theo ngha y, mi s u c thnh phn cu thnhng vai tr trong qu trnh bin i .

Bn trong nhng gii hn th l ca n, cuc sng c hnh thnh bi cct tng cc y v i km vi chng l cc quyt nh ca bn thnta v ca nhng ngi khc. Khng mt hnh ng c c ch tm no ca ta khng c h qu. Hiu mt cch n gin, karma ch c ngha lhnh ng, nhng trong trit hc Pht gio, n c ni ti cc hnh ngc thc hin nh l kt qu ca mt vic lm c nguyn v c thc.

Chnh nhng ci bn chn la lm, hnh thnh ci bn ang l. Do , cmt qu trnh lin tc va to ra nghip mi va nm tri cc kt qu canghip qu kh.

---o0o---


34/68

Cc loi Nghip

Nghip v Nghip bo l mt ch va phong ph va n gin trong Phtgio. N chim khng di khong bn chc mc bt u ch bng

Nghip trong cc t in Pht gio, th d ca on Trung Cn hoc Tin Pht hc Hn Vit do Kim Chng T ch bin, (Nxb Khoa hc Xhi, H Ni, 1998).

Xt theo hnh ng, Nghip gm ba loi:

1. nghip: Nghip ngh to ra;

2. Khu nghip: Nghip do li ni to ra;

3. Thn nghip: Nghip do hnh vi c ch to ra. Th hin c th cnghip nh st sinh, trm cp v t dm; thin nghip nh phng sinh, bth, c hnh ng n.

Xt theo ngun gc, Nghip gm hai loi:

1. Bit nghip: Cn gi l t nghip, nghip c nhn. Nghip ring bitca mi ngi, i theo mi ngi m cm thnh cc qu bo khc nhau.

2. Cng nghip: Cn gi l tng nghip, nghip tp th. Thch Minh Chuv Minh Ch trong sch dn, t. 137-138 gii thch cng nghip l Nhiuchng sinh to ra nghip nhn, v cng chu qu bo, gi l cng nghip canhng chng sinh . C th ni cng nghip chung ca mt gia nh, mta phng, mt quc gia, v.v. Nhng, trong cng nghip c bit nghip cami chng sinh. Vd. cng sinh trng trong mt gia nh kh gi, hngcng nghip mt i sng vt cht sung tc ni chung, nhng bit nghipca mi ngi trong gia nh li c th khc nhau: c ngi khe, cngi yu, bnh tt, c ngi thng minh, li c ngi n n.

---o0o---

Khng c yu tnh c nh

C khuynh hng cho rng ci ta l g quyt nh ci ta lm. Nh th, nubn l ngi thin, bn c k vng s t ra cho thy ci thin c hu cabn bng vic lm cc hnh vi thin s hin hu ca cc hnh vi y phby yu tnh thin ca bn. i vi Pht gio th hon ton ngc li: nu


35/68

bn lm cc hnh vi thin, bn c gi l thin, v vic lm cc hnh vithin y c th c ni ti nh l ci thin ca bn.

Th d, bn khng chi nhc v bn l nhc s; bn l nhc s v bn chinhc. Nhc s khng l mt yu tnh c nh, n n gin ch l danh xngc t cho ai ang chi nhc.

Trong Pht gio, khng c yu tnh c nh. Nh th, ci bn s l trongtng lai c quyt nh bi ci bn ang l lc ny, bng vic pht sinhthin nghip hay c nghip. Theo ngha y, hin hu n trc yu tnh,hoc mt cch chnh xc hn, yu tnh ch n gin l danh xng c tcho cc c im nht nh ca hin hu.

---o0o---

Ti sinh

D theo li ni i chng, ngi ta thng cho rng ngi Pht gio tin vos ti u thai, th nhng s tht khng hon ton ng y nh th. Ti uthai ng rng c mt linh hn sng trong mt th xc; ri khi th xc cht,linh hn y tip tc chuyn ng c u thai vo mt th xc khc.R rng quan im y khng tng hp vi quan im ca Pht gio vnxem bn ng nh mt tp hp ca ng un lun lun bin i.

i vi Pht gio, ci bn ang l hm nay l kt qu ca ci bn lhm qua, v ln lt ci hm nay hnh thnh ci ngy mai ca bn. Bnang lin tc bin i, ang b hnh thnh bi nghip bo ca bn. Thut ngc Pht gio s dng ch qu trnh y khng phi l ti u thai lim l ti sinh(punabhava).

Ti sinh l sinh tr li vo mt cuc i sau. Ngi Pht gio hin i ckhuynh hng cho rng thut ng ti sinh chnh xc hn thut ng lunhi, v ch lun hi c th gy o tng rng c mt linh hn thng tiquanh qun u thai ht kip ny sang kip khc, trong khi Pht gio khng

tha nhn c mt linh hn bt bin v tn ti c lp vi th xc.

Tuy nhin, khi cht, ton b mng li tng lin ni kt v karma cachng khng n gin l ti mt chung cuc. Trong on trng tn thanhca Nguyn Du, mt thi s uyn thm Pht hc, Vng Thy Kiu nguynmang ca nng i vi Kim Trng qua i sng sau:


36/68

Ti sinh cha dt hng nguyn,

Lm thn tru nga n ngh trc mai.

Qu tht, mng tng lin v nghip vn . V ci bn chn la lm

hm nay s c tc ng no vo ngy mai, cho du bn c cht vo lcna m! Nh th, Pht gio xem nghip bo ang tip tc cho ti mt ktqu chn mui trong i sng tng lai no . Pht gio khng cho rng

bn bin mt khi th gii ny nhp vo mt th gii khc, bn cci thay th: mt s hin hu linh hn khng th xc. Pht gio cho rngtrong th gii ny, s c nhng i sng m trch v thao tc qua karma m

bn v ang to ra. iu ny c ph by nh mt chui gm mi haimt xch trong mt dy xch theo th t i sng qu kh, hin ti v tnglai, c gi l Thp nh nhn duyn nh cp phn trn.

Hnh nh a ra minh ha Thp nh nhn duyn l ngn la ca cyn ny lm chy sng ngn la ca cy n k tip. Ngn la th hai ngri ngn la th nht nhng s chy sng ca n ty thuc v l kt qu schy sng ca ngn la th nht, c th tc ng mi hai ngn. Gia cccy n, khng c ci chuyn la c tnh vt l no, nhng ci chy sng cachng tng lin ni kt nhau.

---o0o---

Nhn duyn qua cc i sngon Trung Cn trong sch dn, tt 1783-1784, c ghi li mt cch phtkhi v dit tn m ng ni l c thy trong nhiu quyn kinh. Chng tixin trch li y lm r hn si dy 12 mt xch, hoc 12 ngn n trn,ng thi, d bn c hon ton ng vi li phn tch ny hay khng, cngcho thy tnh cht phong ph v chng nghim c nhn c th ca ngiPht gio.

1. V minh: T nhng Kip trc m mui, ti tm, nn tnh sai.

2. Hnh: Bn gy nn ti.

(Ti y l nhn duyn i qua).

3. Thc: Bit rng tr mnh hiu l ng, nn u thai vo bng m.


37/68

4. Danh sc: C tng hnh trong thai bo.

5. Lc nhp: K mt, tai, mi, ming li, thn th, tr .

6. Xc: Sau khi ra khi lng m, gp vic ny vic kia, bit b, n ung,

cho ti ba bn tui.

7. Th: Ti trng bit tht tnh (mng, gin, bun, vui, thng, ght,mun), t 5 tui ti 13 tui.

8. i: Bit thng yu nhau, m c tnh dc, t 14 tui ti 19 tui.

9. Th: C v chng th c m theo tnh dc.

10. Hu: Coi s c l chc, l bn, sanh con chu.

(Ti y l nhn duyn i hin ti).

11. Sanh: Mun sanh ra na ng c hng s m dc, khoi lc na.

12. Lo t: Ri th gi c v cht, k b lun hi tr li na.

(Ti y l nhn duyn i ti).

---o0o---

kin ca c Pht

Mt cch c th, cu hi ci ngun ca lun hi hiu theo ngha ti sinh t u, v con ngi, ging hu tnh, c t bao gi, c nhiu nginu ln vi c Pht. Ngi tuyt nhin khng tr li, khng tham gia tranhlun nhng vn y, v theo ngi:

a. Chng thuc v nhng cu hi v b. p n ca chng khng gip chc g cho con ng tu tp;

b. Yu t chnh ca lun hi l ham mun, hn th v v minh;

c. Cc sinh linh khc, hoc nhng hnh thc tn ti khc, khng c khnng nhn thc ba yu t y, nn khng th no chm dt c chu k sinht lun hi;


38/68

d. Cn phi ti sinh di hnh thc con ngi, chng sinh mi c th thchin c s gii thot khi lun hi, thot ra ngoi th gii v thng,thnh tu Nit bn.

---o0o---

Nit Bn

Th nhng ngi i sau li c tranh lun t nhiu v ngha chnh xc cat ng Nit bn. Thng gii theo ngha en, nirvana trong ting Sanskrithoc ting nibbana trong ting Pali, u c ngha l trng thi tch mch, tchdit, theo ngha khng cn nh la no na. Tuy th, n khng c ngha enl tt lm thnh tro than, do , Nit Bn khng phi l im m ci ti thikhng cn hin hu, b chm ht.

Tht ra, Nit bn c m t l im ngn la ba gc c hi thamsn si hiu l ham mun, hn th v v minh nh trn b dp tt vkhng cn nhin liu gi cho n tip tc chy. Nit bn cng c ngha en lloi b, tc l loi b c chu k lun hi bng cuc chin thng ba gcr c hi tham sn si. Nit bn l s du lng ca tt c Hnh, (samskara): nh, ch tm c th dn ti mt to tc. Nit bn l cnh gii v sinh,(asamskritta): khng cn b qui nh, khng cn ty thuc v nhn duyn,khng cn chu tc ng ca qui lut sinh, thnh, tr, dit.

Ni chung, Nit Bn tng phn vi samsara. Thut ng samsara dng m t mt th gii thng thng m nhng bin i ca n l kt qu cacc nghip pht sinh bi tham sn si. Samrara l lun hi, mt hnh trnhnh bnh xe quay ln khng bao gi ngng trong ci v thng. Ton bqu trnh ca nghip dn t hnh ng ny sang hnh ng khc, t tmtrng ny ti tm trng khc, t i sng ny qua i sng khc cnh gi l khng mn nguyn mt cch c hu.

Ton mn hay vin thnh, hiu theo thut ng trit hc v tm linh Phtgio, xut hin vo lc t ti qu bn kia cnh gii samsara. iu ny

khng hm chuyn dch khi th gii ny m l thnh tu mt trng thitrong con ngi khng b nhng g mang li kh no chm ti, n cngthi khng cn gy kh au cho k khc.

Trong truyn thng sm sa nht ca Pht gio, Nit bn c nhn nhmt im ti hu ca con ng tm linh v l h qu t nhin ca gic ng.K thnh tu trng thi y c gi l A la hn. Cn c mt t ng khc


39/68

c dng cho k thnh tu y l Nh lai (tathagata), ngha l Ngi n nh vy hoc Ngi n v ra i nh nhng c Pht qu kh.c bit, y l tn t gi c Pht Thch-ca hay do ngi t xng, mttrong mi danh hiu ca ngi.

---o0o---

Gim bt v k

Nh trnh by nhiu ln trn, Pht gio khng hm cha nim tin voThng , th nn khng c li ni hip nht vi mt thn linh siu vit vngoi ti no im kt thc cuc hnh trnh ca ta. ng hn, tnh chtsiu vit ca Pht gio ct qu trnh lun lun i ln theo nhng cp bcca thc con ngi, ti hu dn ti gic ng.

Ni cch khc, theo trit hc Pht gio, bn sc v k tht bi mt cch tihu; n xut pht t nhn thc hp hi v bn tnh ca bn ng v ca tthn thc ti. Bn sc y cng dn ti kh no v n bin ci ti thnh trungtm ca th gii khin n va khng c s tn ti c hu va lin tc bxm hi bi cc iu kin xu. T quan im duy trung tm ci ti , cucsng khng bao gi hot ng thch ng v t u ti cui, ch gm tontht bi v tht bi.

Cuc truy tm ngc li qu trnh y khin cho bn ngy cng nhn r

bn tnh tng lin ni kt ca thc ti, v do , cng cng ngy cng btly ci ti lm trung tm. Qu trnh ny tri ngc 180 vi nhngthm mun v k vn dn ti sn hn v t cn bn trn s ngu dt (vminh) v bn tnh chn chnh ca cc vt dn bn ti trng thi i hnh

phc Nit bn. Cn bn ca qu trnh ny l s nhn thc ngy cng bt vk v vn vt; chnh s nhn thc nh th gii phng bn thn bn khithm mun v kh no, ng thi, nh mt h qu t nhin, khin cho bntrnh c hnh ng gy kh no cho k khc. im ng ch y lli tip cn mang tnh t b hoc ci b rng buc ca Pht gio, ngha lgim bt v k thay v pht huy v tha nh li tip cn ca Ty phng

hay ca Kit gio, Hi gio.

---o0o---


40/68

Cnh gii Nit bn

Phm vi v tm mc ca tng Nit bn trong Pht gio c minh habng nhng danh xng c dng gi n. Trong gm c bt t(amata), bt hp thnh (asankhata). iu chc chn Nit bn khng c nghal s dit tuyt ci ti (the self), m ch l s dit tuyt o gic v ci ti.

Nit bn cng cn c m t l t do (mutti).

Cng khng nn ngh rng Nit bn l mt trng thi trong ta khngth v khng cn c nhng tri nghim thng thng hoc cm thy aun. ng hn, trit hc Pht gio cho thy rng ngi t ti cnh gii

Nit Bn vn tri nghim cc cm xc nh hoan h, au n hoc trung tnh.Nhng khng ging nh nhng k cha gic ng, ngi y thanh thot vicc cm xc v h bit chc chn rng chng khng thng ti, ri s qua

ri s ht.Ngi Pht gio tin rng k t thi im ng o, c Pht trong cnh

gii Nit bn y. Theo truyn thuyt, ngi qua i trong mt hon cnh khbt tin l b ng c thc phm. Kh c th kim tra tnh cht v mc kh tn ca truyn thuyt y, nhng t nht n cng gi cho ta thy rng ngi,ng gic ng, cng khng c min tr khi nhng tc ng khng thtrnh trong sinh hot bnh thng.

---o0o---

4. Lun tng

Abhidharma, Lun tng, cng c gi l Thng php tp yu lun, phinm theo Hn Vit l A-t-t-ma. Gi l Thng php v kinh y vt ln trnmi php; cng c gi l V t php v php y khng g c th so snh.

Ni dung ch yu ca Lun tng l trin khai cc li ging ca c Pht mc cao rng hn.

---o0o---

Lai lch Lun tng

Nh ni phn trn, tm thng sau khi c Pht nhp dit, din ra ihi tp kt kinh in ln th nht. Ch tng gm 500 v hi hp ti thnhRajagriha (V X) di quyn ch ta ca Ma-ha Ca Dip (Kassyapa). Ttc cng kt tp theo li tng c thnh ba b kinh, gi l Tam Tng: Kinh,


41/68

Lut v Lun. B Kinh tng do A-nan- kt tp t nhng bi ging cac Pht. Lut tng do u-ba-ly (Upali) kt tp t nhng gii lut tu tr doc Pht t ra cho hng xut gia.

Theo truyn thuyt, Lun tng do ch thn Ca-dip kt tp, cng t nhngbi ging ca c Pht, chuyn v cc ti trit hc v tm l hc ca Phtgio. V sau, nhiu nh Pht hc cho rng ln kt tp th nht y ch hnhthnh Kinh tng v Lut tng thi, cn Lun tng mi khong ba th k saukhi c Pht vo Nit Bn v Pht gio b chia thnh nhiu b phi khcnhau cng vn hc abhidharma pht trin mi hnh thnh.

Ln kt tp sau cng ca Lut tng xy ra u t khong nm 400 tinm 450 SCN. Trong thi k u ca Pht gio, mi trng phi Pht gioc mt bn Lun tng ring ca mnh, tuy th, bn y cn gi c cho

ti nay l ca Nht thit hu b, bng ting Hoa v ting Ty Tng, v caThng ta b bng ting Pali.

---o0o---

Qu trnh ca cc d bn

Lun tng l gc ca mi trng phi, v c dng lun gii cc bitrong Kinh tng. Lun tng tm cch cung cp mt khung sn l thuytthun ty v tng th cho Pht Php (Dharma), c th trnh by Php theo

cung cch sng sa v d lnh hi. iu ny tng phn vi Kinh tng c nidung gm ton nhng su tp v li thuyt php c th ca c Pht, ct trong bi cnh i thoi ca cc cuc gp g c bit. V v Kinh tngc k li sau khi c Pht t trn, nn khi u b kinh thng c cutng truyn l ca A-nan-: Ti nghe nh vy...

Song song vi tng trnh ca mi ngi, tng on Pht gio cng nhauthu thp cc bn danh sch nh mt dn tri qu trnh h thng ha trc mt s lng ln lao nhng li ging ring cho c nhn hnh thnh truynthng tng c thi s khi. Ti nhiu ln thnh vn, u khong gia

th k th ba TCN v th k th nht SCN, mi trng phi li c mt bnring c l l do chnh l bi li tng c, bi cnh vn ha v s trin khaica cc i lun s ca mi b phi, th nhng phn ln cc d bn y u btht lc. Nh ni trn, nay cn hai bn ca hai b phi ln.

---o0o---


42/68

ngha ca Php

Php, Dharma, Dhamma, phin m Hn Vit thnh t-ma hay m-ma, lmt khi nim quan trng trong Pht gio. Xt chung Tam tng, Php c tnht nm ngha:

1. Qui lut bao trm v tr, ca s ti sinh do tc ng ca nghip;

2. Gio Php ca c Pht m ngi Pht gio nguyn trn i quihng.

3. Gii lut dnh cho cuc sng tu hnh;

4. S th hin th tnh ca vn vt v cc vt c th khng c bn ng chu v c nh: v ng.

5. Nhng thnh phn lp thnh th gii hin hu, thay th cho t tngvt cht v nguyn t ca trit hc Ty phng. Trng hp ny, phpkhng vit hoa v dng vi s nhiu: dharmas.

Ni tm li, c th hiu Php l: Tt c nhng g c c tnh ca n khng khin ta lm vi ci khc c nhng khun kh ring ca n nlm pht sinh trong u c ta khi nim v n (theo Pht hc i t inca inh Phc Bo, li dch ca Thch Nht Hnh trch theo Chn Nguyn

& Nguyn Tng Bch, sch dn).Ring thut ng Php trong Lun tng th nh ni trn, lin quan ti

nhng trin khai cc ch trit hc v tm l hc, c bit v tm v cchin tng ca tm.

---o0o---

Khng g tht hn Php

phn trc, chng ta thy li ging cn bn v v ng rng ht thynhng vt phc hp u thiu s hin hu c hu; chng lin tc l itng ca bin i. cp qui c, chng ta thy c th con ngi, bn,gh v tt c cc i tng khc ca kinh nghim cc khch th. Tuy th, cp ti hu ca chn l, chng khng hin hu mt cch tch bit;chng ch l mt phng th qui c t hi vi nhau trong ci ging nh th


43/68

mt b, nhng ming, nhng mnh a dng ca ci m chng lm nn.

Khi tip tc qu trnh phn tch cc vt phc tp thnh nhng thnh phn cuthnh ca chng th t ti cp tn cng, cc vt khng th b phnchia thm na. Chng l nhng khi gin d xy dng s sng ccdharmas. Lun tng xem cc dharmas l tht mt cch ti hu trong mc cc thc th phc tp th khng tht.

---o0o---

Th nu mt nan

Nhn theo vin cnh hin i, c mt nan th v ngay tm im ca tonb qu trnh phn tch cc dharmas.

1. Khi qu trnh phn tch y tip tc, bn khng bao gi vi ti im bn chc chn mnh s c cc khi cu thnh rt cn bn. Th d, c mt thiim cc nh vt l hc xem nguyn t (atom) l cn bn, th ri ti thiim xem cc ht bn trong nguyn t (subatomic particles) l cn bn, vngy nay ti thi im cc ht quc hay vi lng (quark: mt trong nhng

phn rt nh m ngi ta cho l hp thnh cc ht cn bn). Ri trong tnglai, ti ci g na? Liu c th ni rng ht quc l khng th phn chia? Rrng v mt thun l thuyt, khng th ni rng qu trnh phn tch l c gii

hn.2. Ni chung, Lun tng cho n tng rng thc ti nm vi cc

dharmas ch khng vi cc cc thc th phc tp do cc dharmas lm thnh.Nh th, qua phn tch, ta thy cc vt ng nh chng thc s l chng chkhng phi nh chng c tri gic mt cch qui c. Nhng y c vn rng chng ta c th khng bao gi bit c mnh c vi ti thc ti yhay khng. L do v v mt thun l thuyt, cc dharmas lun lun c th bchia v chia ra na, thnh cc dng thc thm ch huyn o t vi hn. Do ,thc ti y vn l l thuyt, khng l tht s. Nhng gic ng tc l nhn cc

vt ng nh chng tht s l chng. Do , i theo tnh lun l ca lun cny, gic ng chc chn lun lun l l thuyt, khng bao gi l tht s. Cmt cch thot ra khi tnh th tin thoi lng nan ny l ni rng gicng l vn tri nghim thc ti v rng gic ng khng nht thit gingvi s phn tch thc ti v ta vn c th tri nghim ci g trong khikhng cn phi c kh nng phn tch mi mt ca n mt cch cc k rtro.


44/68

3. Theo s tng lin ni kt, cc vt pht sinh trong ty thuc vo cciu kin. Thc ti ca chng khng c hu m cn ty thuc vo cciu kin y. Nu mi vt ch tr thnh chnh n trong ni kt vi ci ton

b v v mt l thuyt, mi vt ny nh hng ln mi vt khc, th ththc ti nm vi ci ton b v trong qu trnh qua ci ton b tcng cho cc vt c bit pht sinh, ch khng nm vi cc vt c bit. Nulp lun ny l ng, th vic phn tch cc dharmas am hiu thc ti ccht no ging vi vic m cc bytes c th ca b nh trong my inton hiu chng trnh phn mm y, th d ta kim tra thy chng trnhMicrosoft Word chim khong 80 MB, v nh th ta ngh mnh hiuchng trnh y l g.

---o0o---

Nn hiu theo cch khcC l nn nhn ton b tin trnh phn tch mang tnh Lun tng nh mtqung din c bit ca Pht gio v cu chuyn trong Chandogya Upanishadv chng thanh nin Cvetaketu ba ht v cui cng, i ti im bn ngng ha vi yu tnh v hnh (xem chng 1).

Phn tch vo su cc dharmas l cuc truy tm thc ti. Tuy th, im rtring bit ca Pht gio l kt lun rng mi s c t vo nhau l strng rng khng tnh ca t tn ti, v chng ch l mt phc hp, do

, chng c kh nng b bin i.

---o0o---

5. Cc trng phi Pht gio thi k u

V khng c tn iu c nh, hay ni ng hn, v khch l s thm tra cnhn, Pht gio hon ton khng th trnh khi tnh trng trin khai thnhmt chui cc truyn thng trit hc a dng cp rng ln v vo mtthi im chc chn s n. Hn na, cng vi thi gian tri qua v cng

cuc truyn gio trn cc min t khc nhau ca nc n c i bao la,Pht gio cng khng khi mang vo mnh nhng hin tng tn gio vvn ha mi, c thng gii di nh sng ca nhng li ging c th cao Pht.

Tht ra, t khi c Pht nhp dit, Pht gio c phn chia. y, chngti dng ch yu thut ng truyn thng nhn mnh kha cnh trit hc,


45/68

thay cho cho ch b phi nh cc hc gi Pht gio thng dng. Phn qutrnh din tin phn r, cc chi tit v gio l v gio lut c th cngnhng nhn vt lin h s c bn ti nhiu hn trong b sch Lch s cctn gio th gii ca cng mt tc gi.

---o0o---

Ba truyn thng

V mt danh xng, Nam tng v Bc tng l danh t a l; Tiu tha vi tha ch cn bn khc bit ca t tng v gio l gia cc b phi.

Ni chung, ngi ta thng chia Pht gio thnh ba tha, hoc ba c xe.

1. Tiu tha. C xe nh. Hai ting Tiu tha b coi l kh xc phm, chm ch bai l hp hi nn trong k Hi ngh Pht gio Th gii hp tiKatmandu, Nepal nm 1956, i hi ngh thay vo bng li gi Pht gio

Nguyn thy. y, thnh thong chng ti c dng l ch tin trnh bytrong mt bi cnh lch s nht nh. i biu ca phi Tiu tha cho rngh theo st nhng li ging nguyn thy ca c Pht. Tiu tha cn cgi l Nam tng Pht php v thnh hnh ti cc nc nam nh Sri-Lanka,Thi Lan, Min in, Campuchea, Lo v Nam Vit Nam.

Theo truyn thuyt, Tiu tha gm 18 b phi khc nhau, nhng truynthng chnh ko di cho ti nay l Theravada, c ngha l truyn thng

Trng Lo b hay truyn thng Thng ta b.2. i tha. C xe ln. Tuy t tng ca trng phi ny c du vt t

trong Kinh in ca cc b phi, k c Thng ta b v i chng b trongthi kit tp, nhng phi n th k th nht TCN, mi xut hin mt cchc h thng. Phi ny t cho mnh l c xe ln v da vo tnh a dng vgio php m ng cho mt s ln chng sinh c th tu tp v gic ng.

i tha xut pht phn ln t hai nhnh ca Tiu tha l i chng bv Nht thit hu b. Sau , cng chia ra thnh nhiu b phi khc nhau.

c gi l Bc Tng v i tha t n truyn qua Ty Tng, TrungHoa, Triu Tin, Nht Bn v Bc Vit Nam. Chng ta s c hn mtchng bn v i tha.

3. Kim cng tha. C xe kim cng. Cn gi l Chn ngn tng. Kimcng tha xut hin trong khong th k 5 hoc 6 SCN ti Bc n .Truyn thng ny bt ngun t i tha nhng ly thm nhng phng


46/68

php tu hc huyn b, c tnh b truyn s mn. Gio php ca Kim cngtha mang tnh cht Mt gio, bao gm cc yu t Yoga v cc tn gio tnhin ca n ha trn vi t tng Pht gio, nn cng c gi l MtTng.

Kim cng tha c truyn sang Ty Tng, Trung Hoa, Nht Bn.Chng ta s bn ti ring trong mt chng phn sau.

D truyn thng no cng tuyn b rng mnh tr v ngun ci li gingca c Pht, nhng v mt lch s, c l cc hc gi chp nhn mt cchrng ri rng truyn thng Pht gio Nguyn thy, c truyn xung chngta qua kinh in Pali, vi b su tp c nht cn tn ti ca kinh in Phtgio, v c gn gi cho ti hm nay trong truyn thng Theravada, l biuhin gn gi nht m chng ta c th c i vi Pht Php.

---o0o---

Truyn thng Trng lo b

Trong ln tp kt th hai, mt i hi ca cc th lnh cc tng on Phtgio vo khong nm 345 TCN, c s nt rn cn bn gia truyn thng ichng b, nhng ngi mun c s thng gii rng ri hn cc thc hnh tutp, v truyn thng Trng lo b, nhng ngi ch trng duy truynthng. Trong s cc phi thuc Trng lo b, i din duy nht cn tn ti

ti hm nay l truyn thng Theravada, nay c gi mt cch qui c lPht gio Nguyn thy.

Truyn thng Trng lo cho rng c Pht l mt con ngi thngthng v rng cc t gic ng ca ngi, c gi l A-la-hn, cng cs thnh tu ngang vi ngi. H c v nhng chim nghim phn tch,thng c gi tng qut l qun tng, lin quan ti s phn tch c hthng cc dharmas, v c khuynh hng bc b bt c ci g b h xem lchi tit t m hoc suy tng lin quan ti c Pht.

Ngi theo Trng lo b cho rng ci chng ta tri gic bng gic quan lth gii ngoi ti v c lp vi vic chng ta ang tri gic n. Cc tringhim ca chng ta khng l nhng biu hin m t chng ta phi suyra cc s vic ngoi ti; chng l nhng s vic ngoi ti, chng , nhc chng nghim qua cc gic quan ca chng ta. Do bi s thc hnh

phn tch trong qun tng, ta ngy cng, mt cch n gin, nhn bit hnnhng tinh t ca ci ang hin hu.


47/68

Nhng k i lp vi h, tc l truyn thng i chng b, cho rng tnhcht thng thng bn ngoi ca c Pht tht ra ch l o gic, v rngtrong thc t, ngi vt ln trn s bnh thng; ngi cho i bng cch

bc xung t cnh sn bn phi ca ngi m v khng c nhng tpcht bnh thng. Li tip cn ny l im bo trc cc trng phi itha trong Pht gio. Cch ring, h bt u pht biu v c Pht nh lng c mt qu trnh pht trin bng qua nhiu ln cho i khc nhau,trong mi kip c gi l B Tt v Pht tng lai u trin khai tmlinh ca ngi. Khi nim y m ng cho vic quan tm ti nhiu hnh nhkhc nhau ca c Pht.

---o0o---

Trng phi Nht thit hu b

Trng phi ny tch ri t Trng lo b, vo th k th ba TCN. Cth tm gn trit thuyt ring bit ca Nht thit hu b trong cm tsavam asti: mi s u hin hu. Ngi theo truyn thng ny lp lunrng ht thy cc dharmas u hin hu nhng theo ba thi kiu (mode)khc nhau: qu kh, hin ti v tng lai. C th minh ha cho thi kiuy bng li ta s dng ng t trong ting Anh hoc ting Php. Ty thiim m ng t y c chia mt cch khc nhau, theo th qu kh, thhin ti v th tng lai.

Theo Nht thit hu b, khi nh li iu g tng xy ra trong qu khtc l bn ang tht s c tri thc v dharma hin ti, nhng l ci hinhu theo mode qu kh. Th d, nh trong ting Anh, ci khng cn lkhng cn l it is m l it was. H lp lun rng s hin hu ca mi svt trong cng mt lc theo cch y, cung cp nn tng cho lut nghip bo,v nguyn nhn v kt qu cng nhau hin hu trong cng mt thi im chodu khc nhau v mode thi gian.

Hai c im khc ca truyn thng Nht thit hu b c trin khaitrong truyn thng i tha, v s c xem xt y. Mt l hnh nh i

chng v Bnh xe Lun hi. Hai l tng rng chng sanh, Pht-s-thnh,nn thc hnh Lc . Su hnh phi tu tp ti ch hon thin y gm c: bth, gi gii, nhn nhc, tinh tn, qun tng v tr hu.

Phi Nht thit hu b ng thi rt thnh hnh Kashmir v Gandhara.H gi v tr chuyn tip gia Tiu tha v i tha. Cuc kt tp kinh inln th t ti Kashmir c xem l i hi ca 500 T kheo phi ny, a ra


48/68

nhng i ch gii vi quan im phng khong hn v Lun tng, m vsau, dn dn c tha nhn chung. Phi c in l ring, son bng tingSanskrit. Ngoi Tam tng, kinh sch chnh ca Nht thit hu b l Cu-x-lun ca Vasubandhu (Th Thn, 316-396 SCN) v i-t-b-sa-lun (ich gii) c son tho di s ch tr ca Vasumitra (Th Hu), khongu th k 2 SCN.

---o0o---

Truyn thng Kinh lng b

Truyn thng Kinh lng b tch ra t Nht thit hu b khong nm 150TCN. ng vi danh xng ca phi, truyn thng ny phn bc Lun tngca cc trng phi khc; h ch t nn tng trn Kinh tng. Ngi theoKinh lng b lp lun rng cc dharmas ch l nht thi v chng khngth hin hu trong ba thi kiu, v rng khi bn nhn thc iu g , tt cnhng g bn nhn bit ch l cc hnh nh trong tm tr. Qu tht c thdharma lm pht sinh hnh nh tm tr y, nhng ta khng th no c bngchng c lp v n, v vo thi im ta c hnh nh y, dharma binmt.

Kinh lng b cho rng mi hin tng tht ra ch hin hu trong mt st-na khonh khc cc ngn, n v thi gian ca mt nim, mt ngh.Mi qu trnh ch l nhng tip ni cc st-na, nn thng qua thi gian, qu

trnh ch l o nh; v Nit bn ch l s tch lng, trong trng thi t duy b ph nhn.

Nh th, truyn thng Kinh lng b bc b l thuyt ca Nht thit hub cho rng mi s u tn ti. Kinh lng b xut pht t nguyn tc lys hin hu ca thc lm c s cho i sng con ngi, i t hin thnny sang hin thn khc. N coi thc l gi cho chu k lun hi, bnun Sc Tr Tng Hnh chm xung trong Thc, v khi mt c nhn chtth s tn ti trong thc . Quan im v s tn ti ca Thc ny botrc nhng trin khai trong Duy thc tng.

---o0o---

C vn cn gii quyt

y, ni ln t nht hai vn :


49/68

a. Nu cc dharmas khng lin tc, lm th no lut nghip bo c khnng thao tc?

b. Lm th no ci khng cn hin hu li c kh nng tc ng ln trngthi hin hu ca ti?

Kinh lng b a ra cu tr li rng cc hnh ng ta hng votrng thi tm tr ang tip din ca ta, v do , nh hng ln nhng g sxy ra v sau. Quan im ny, nh ta s thy, hn a ti s pht sinh quanim i tha v sau, cho rng cc mm c gieo cy bi hnh ng hinti, ang ch chn mui mt thi im thch ng trong tng lai.

---o0o---

So vi trit ty

Gim mc Berkeley c mt quan im tng t Kinh lng b. ng chorng tt c nhng g chng ta c th bit ch l cc tri gic ca chng ta, vrng khng th no ni rng ci g l hin hu nu khng c ai angtri gic n. Ni cch khc, ni rng ci g hin hu tc l cho rng n cth c tri gic. Tr li cu hi Ci cy ng mt mnh ngoi ng khngmng qunh khng ngi no tri gic th sao? Berkeley tr li rng, Lc yThng ang tri gic. (Xem Thuyt thc chng lun l trong i cngTrit hc Ty phng).

Li tip cn ca Kinh lng b cng c nhng tng ng vi s phnbit ca Kant gia hai cnh gii: bn th v hin tng, v cc vt-t-thnvn tn ti mt cch ct yu m ta khng c kh nng bit ti.

---o0o---

Tm kt lun

C nhiu chi phi theo Pht s, t nht l hai chc ca cc b phn

va k, lin quan ti m t bn tnh ca tri gic v ca thc ti. Tnh trngmun hnh mun v y l s kin t nhin; n hp l tin ha v cung cpcon ng t do, thot ra khi nhng ch trng duy chnh thng cng nhcv thng gii gio thuyt, v ng thi n i hi ngi theo o phi khost i ti xc tn bng v cho c nhn ring t ca mnh.


50/68

Mt trong cc nh t tng biu hin ch yu cho ct ty t tng Phtgio thi k u ny l i lun s Buddhagosha (Pht m), th k 4 SCN.ng xut thn t mt gia nh B-la-mn, ri i theo o Pht, sang TchLan theo hc truyn thng Thng ta b (Theravada). Tc phm chnh cang l Visuddhi-magga (Con ng thanh tnh) cung cp s tng hp cc liging trong kinh in bng ting Pali.

---o0o---

6. Chim nghim

Pht gio khng t cn bn trn nim tin vo Thng nhng trntrng thi ngy cng tinh tin nhn thc thc ti v sng ph hp vi cc cinhn thu sut s c c trong qu trnh y. Do , trong Pht gio, nhng

thc hnh tinh thn khng mang hnh thc kinh nguyn dng ln ng thnlinh ngoi ti no cu xin ph tr, m l nhng thao luyn c ra trau di kh nng bn nhy v s nhn thc su xa, cao c.

---o0o---

Hai hnh thc cn bn

Trong o Pht, c nhiu hnh thc chim nghim, nhng c th chiachng thnh hai dng thc c bn:

a. Ch: Tnh ch. N lc nhm trin khai trng thi an tnh, ch tm.

b. Qun: Quan st rt ro bng tr tu. N lc nhm trin khai ci nhnthu sut thc tng, tc l bn tnh ca thc ti, ca vn vt.

Trong truyn thng Pht gio, hai hnh thc y v sau c trin khai vgia tng bng hnh dung ha v cc thao luyn khc. l l do chng tidng thut ng chim nghim, nh mt cch hiu trm t mc tng, c th ni ti tt c nhng thc hnh tu tp y, bao gm c qun tng, tham

thin, nhp nh, v.v. m mt s phng php s c ln lt xem xttrong cc chng ni v i tha, Mt tng v Thin tng.

---o0o---


51/68

1. CH (SAMATHA)

Thc hnh cn bn nht ca Ch l ch tm ng hoc ch tm honho. Ch l phng php lm cho tm khng cn tn lon, tp trung chuynch lu di vo mt i tng chun b cho s am hiu thu sut ton bs tht thc tng ca i tng y. Hnh gi da vo Ch m onla vng nim, n nh tm vin m. Tm khng cn tn lon ngha l tmtr nn sng sut.

Ch tm hon ho ting Sanskrit l smrti, ting Pali l sati nghaen l nim, hoc ngh nh hoc ghi khc, c ni ti qu trnh din tintrong tm tr con ngi, mt cch thc, tm cch nhn bit chnh xc,trc tip v lp tc th xc, cm xc, cc din bin tm thn hoc cc itng ca ngh. Ch tm ng, ch tm hon ho l vn nhn bit

rnh mch ci ang l, xy ra trong khonh khc hin ti trong khi vn tonthn vn gn lin vi khonh khc y.

---o0o---

Bn nim x

Hiu theo cch y, ngi ta c th thc hnh Ch bng bn ch tm cnbn, thng c gi l Bn nim x.

1. Ch tm vo thn th. Tp trung vo vic h hp gm th vo v th ra.Tp trung vo bn thi tm thn: ng, ngi, nm hay i. C thc rrng v ht thy cc hot ng ca mnh, ngm 32 b phn ca thn th,

phn tch cc yu t th cht v ngh tng v s h hoi ca chng.

2. Ch tm vo cm gic. Nhn k cm gic theo cc loi: d chu, khchu, dng dng, t nhin, v siu nhin. Thy r rng tnh v thng cacc cm gic.

3. Ch tm vo tinh thn. Nhn k cc trng thi mi xut hin ca thc.

Xem chng l tham lam hoc dng dng, on ght hay khng cht no onght, m qung hay khng m qung, v.v.

4. Ch tm vo i tng tri gic tm thn. thc v tnh ngu nhin vtnh phi l ca cc s vt. Bit r mi dharma (php) u tng lin ni kt,u v ng. Bit r tm thn mnh ang b hay khng b u nhim nmchng ngi: tham, sn hn, bun ng mt mi, hi tic kh chu, v nghi


52/68

ng. Bit r con ngi ch l Ng un ang thao tc. Hiu rt ro T diu.

i vi i tha, bn nim x c tin hnh cng trn cc i tng y,nhng xem thn th (thn), cm gic (th), tinh thn (tm), i tng tri gictm thn (php) c coi l trng rng (khng tnh) tn nn tng.

---o0o---

i tng l bn thn

D hiu th no i na v v tr ca chim nghim trong Pht gio v tnhcht trit hc nm ng sau n, s nhn thc ti ch v tc thi cng vn lim quan trng nht trong thao luyn y. T tri nghim lp tc v ti ch,hnh gi c kh nng li li v s c s nhn thc gin cch, gn nh tngoi nhn vo th xc, cm xc hoc t tng ca chnh mnh.

C ngi cho rng y l n lc tch bit bn ng ang quan st khi qutrnh ang c quan st. Nhng kiu ni nh th c l khng thch hp chtno vi trit hc Pht gio, v ni vy tc l c hm rng bn ng ciang lm cng vic quan st l mt thc th c nh v tch bit, mtci g hin hu c lp vi th xc v nhng cm gic, xc ng v ttng mun hnh mun v ca n. Th nhng Pht gio li dy rng khngc mt bn ng c nh nh th: chng ta l tng s ton b mt qu trnh

qua chng ta ang sng.Do , khng phi chng ta quan st cc cm xc hoc cm gic nh th

chng tng hin hu tch bit vi chng ta, m l chng ta hng s nhnbit vo bn thn mnh ang tri nghim nhng ci .

---o0o---

Din ra trong hin ti

Mt c tnh ct ty khc ca chim nghim, trong lin quan ti trit hcPht gio l: n din ra trong hin ti. Qu kh khng cn hin hu v tnglai cha thnh hin thc. Ch c th bt gp thc ti trong khonh khc hinti, v thm ch khonh khc hin ti y cng ang bin i khng ngng.


53/68

Trong chim nghim Pht gio, k nng cn bn m hnh gi cn phi hcl tm bt kinh nghim ng khonh khc n va xy ra va l lng bini.

Th d minh ha

C th ly mt th d so snh v c th ha phn no kinh nghimchim nghim. Bn th nh li hot cnh mt vn ng vin ng trn tmvn lt theo u ngn sng m bn chng kin tn mt hay thy trn phimnh. K thut ca anh ta l:

a. Sn sng di nc vi tm lt, c th tm gi l tm vn lt, d huht n khng lm bng g;

b. Canh lung sng ang a n;

c. ng thi im v ngay khonh khc y anh ta ng ln trn tm vn,lt theo u lung sng;

d. Anh ta gi thng bng, ch tm hon ho trong khi ngi v vn lti theo ca lung sng;

e. Nu canh sai thi im hoc ang ci m b rt xung khi tm vn hayvn lt, anh ta li phi sn sng canh lung sng khc.

---o0o---

So vi ngi chim nghim

Ngay lc khi s qu trnh chim nghim bn thn, ngn sng dng ln vtri nghim tr thnh mt chuyn ng hng ti, nhng ci chuyn nghng ti y th lin tc bin i nn i hi hnh gi phi ch tm hon ho c s thng bng tinh t m li vi lung sng ca tri nghim.

Mt khi hnh gi nh mt tri nghim tc thi ti ch, v bt u suyngh v n, tc l ang chuyn dch li khi khonh khc hin ti. Tm tr

bt u tm cch m t hoc xp loi theo phm tnh (phm tr ha) ci angxy ra, hoc tm cch tr n trong qu kh (nh li), hoc tng lai (tngtng ra, da vo ham mun hoc s hi). Xy ra tnh hung y khi ta nhmt lung sng m ta ang ng trn . Lc , hnh gi nhp tr li trngthi tp qun c, nhiu khi cn t hn na, b khng ch bi qu kh, hin


54/68

ti, tng lai v s t thc. Nh ngi lt vn b rt xung nc, anh tachm su hn so vi khi ang ch lung sng, sau anh ta mi ngoi lnc.

Mt khi ngi chim nghim nhn ra tnh hung ang xy ra, ni cchkhc, hnh gi y nhn bit mnh ang nh mt tp trung, th phi bt uli qu trnh y. Phi sn sng n bt, nh ngi lt vn phi bi trongnc, ch, canh, leo ln lung sng k tip.

---o0o---

Chng nghim thnh thi quen

Ni cch khc, chim nghim l ngh thut nhn bit mt cch sng toci ang xy ra trong khonh khc hin ti.

y l ni m ng dng trit hc Pht gio v thc hnh chim nghimPht gio h tng cng c sc mnh cho nhau. Kinh nghim ca khonhkhc ang vt qua l mt chng nghim v v thng (anicca) v v ng(anatta), v kinh nghim y lm ngi tu tp ngy cng quen vi li nhnthc ti trong din tin bin i cng s tng lin ni kt ca n, cui cngnhn sinh quan y bin thnh tnh cch ca mnh.

---o0o---

Ch tm vo h hp

Mt trong nhng thc hnh cn bn nht ca s ch tm hon ho theoBn nim x l h hp. Trong vic ny, ch c tp trung trn din tinht vo v th ra. Do bi thc hnh ny xem ra c v gin d v d dng nncng d khin ngi chim nghim tng lm n t c gi tr. Nhng chng

bao lu hnh gi s nhn ra rng qu trnh nhn bit hi th ca mnh dn titrng thi trm lng v cho mnh c cm gic v phm cht trung thc vchnh trc.

iu cn l s nhn bit ca ta khng t trng tm trn l thuythoc trn bt c khi nim ngoi ti no, m trn qu trnh ang tht s dinra; v qu tht l din tin ct ty v cn bn nht ca s sng. iu yhon ton ph hp vi trit hc cn bn ca Pht gio, vn bc b nhng gsuy tng l tnh m tn thng s tri nghim tc thi v ti ch.


55/68

---o0o---

Ch i vi Qun

Cn thm mt im quan trng na cn nhn bit. Trong thc hnh,

samatha (Ch, hay c ngi gi l Tnh ch: Ch trong tnh m tnh) l cucnh trong chnh n, v chun b cho ngi chim nghim c ci nhn thusut. Ch i vi Qun.

i vi ngi chim nghim, i khi c hiu tng qut l trm t mctng, trong truyn thng ny, Ch mang li phc li cho chnh n v dn tis trc nhn nm bt mt cch trc gic thc ti, ng thi nm tritrng thi ha nhp v nh tnh. Mt Nit bn cng tc thi v ti ch.

---o0o---

2. QUN (VIPASYANA)

Da vo Ch b vng nim, da vo Qun chng chn l. Quncng vi Ch lm thnh hai yu t t Gic ng.

Chim nghim vipasyana: qun tng, nhm vt ti qu bn kia cuctm kim s an tnh v trng thi d tip nhn gm vo s pht trin trctip ci nhn thu sut thc chng tc l chng nghim chn l. Qun nghal quan st rt ro, nhn cho ti tn cng, tn y, tn mt bn kia, bng trhu.

---o0o---

Ti sao phi Qun

Kt qu l trong qun tng, ta c th chim nghim mt hoc hn nacc li ging ca c Pht, trm mnh trong li ging y vi ton b bnthn ta, c v thc ln thc. L do ti sao cn ti li chim nghim y l vli ging ch l cng thc thun ty ngn t, c s dng trong n lc trnh

by ci nhn thu sut ca c Pht.

T thn ngn t ch l chic xe eo hp, chuyn ti hu hn nhng ci nhnthu sut v hn y. Ngn t ch l biu tng qui c nn khng th nodin t trn vn v trung thc ci chn chnh cn c din t. Nhiu trnghp phi ly m hiu: ti ngn ngoi. Am hiu ngn t, d ti mc su


56/68

rng c no i na, cng ch l chuyn nhn k nhn r ngn tay ch chaphi l vic nhn thng vo mt trng m ngn tay y ch ti.

Th nn, trong qun tng, n lc m hnh gi a ra l nhm t titrng thi cm nhn ton b tng li ging, thay v chp nhn n mtcch tr c v cc b.

---o0o---

Nhn r s i

Qun st bng tr hu cn a ta ti nhn thc bng trc gic ba du hiukhc nhau ca cuc sng. l v thng, v ng v kh no ca mi hintng vt cht v tm thn.

i vi truyn thng i tha, qun tng c ngha l xem xt bn chtca s vt, cha kha am hiu Khng tnh. Chnh s am hiu y achng ta thm nhp mi ng ngch ca thc ti v t n ngn chn nhngam m mi. Chng ta s bn n vn ny trong mt chng v sau, khit qun tng i thm mt bc na vo thin nh.

---o0o---

i li thanh minh

Ti y, c th trong ngi c pht sinh mt thc mc. Liu c thchng hay khng khi dnh kh nhiu trang ca chng ny ni tiChim nghim trong cun sch c ch l trit hc.

Khi a Chim nghim vo y v dnh ch kh rng cho ti y,chng ti ngh c l thch ng v n lm ni bt s khc bit rt quan trnggia trit hc ng phng v trit hc Ty phng. Rng trit hc ng

phng quan tm ti thc ti c chng nghim, cng vi v thm ch cnhn thc ti b khi nim ha. Cc khi nim trong trit hc Pht gio khng

c quyt nh ti hu trn cn bn lun l hc, d nhng lun l i linvi chng kh nng chng minh cho chng, m l trn s nm bt c tnhtrc gic bn tnh ca thc ti. V qu trnh trc nhn y c chim nghimlm tr ct.

---o0o---


57/68

7. o c hc Pht gio

D c th i khi ta nghe trong gii Pht t c ni n, nhng mt cchcn bn v tng qut, o c hc Pht gio khng s dng thut ngchuyn bit ni ti tt hoc xu, phi hoc tri, thm ch cng t khi dngti hai ch thin v c.

---o0o---

Tiu chun xc nh

Pht gio ch ni ti t tng v hnh ng nh l:

1/ Cng c (kusala). Nhiu t in Pht hc dng ch Thin dch chkusala, nhng nh th ch c tnh qui c v i chng. Kusala c ngha lmt trng thi lnh mnh, c kh nng hnh ng tinh tin, t cn bn trnt bi, qung i v tr hu.

2/ Khng cng c (akusala). Dng ch c m dch, th cng ch c tnhqui c cho tin dng. Ngc vi kusala, akusala l khng lnh mnh,khng c kh nng hnh ng tinh tin, gy hi cho karma. Akusala cdng ch mi hnh ng da trn c s c hi, mang trong chnh chngmm mng gy kh no v sau. Gc r ca akusala l dc vng, hn th vm qung lm lc (tham, sn, si) hay cn gi l o gic.

L do ca li xp loi y l mt hnh ng, nu c phn tch khchquan, c th c cc thng gii hon ton khc nhau ty vo tnh hung thhin n. Hnh ng cng c, lnh mnh, tinh tin l hnh ng to ccng qu, c kh nng mang li hoc lm tng thm hnh phc hoc gp

phn a mnh v k khc tin bc trn con ng o. Hnh ng khngcng c hay khng lnh mnh th chng nhng khng dn ti hnh phc licn gy thm chng ngi cho con ng o.

---o0o---

Oan Th Knh

D dao vo ngc ca mt ngi no c nhng hm rt khc nhau, tythuc ngi s dng dao l bc s phu thut hay l k cp trn lt.


58/68

Hnh ng giao hp nam n li c nhng hm a oan hn, ty thuccc ng s l bn ca nhau, hon ton khng quen bit nhau, kt hnvi nhau cha, thm ch d l v chng, c hai c ng thun cng lmchuyn y vo lc hay khng.

Trong kho tng c tch Vit Nam c k chuyn nng Th Knh trc khilm tiu Knh Tm ri qua i c Pht Thin Tn phn truyn thnh PhtQuan m. Th Knh tng c chng l Thin S, tun t nhng cm c cyru mc ngc. Chng thiu thiu ng, nng a dao nhp ln nh ct ru chochng, nhng b Thin S thc gic, tm cht c tay v la ln rng v toangit mnh. Vo ca thin ri, tiu ni Knh Tm li cn phi chu ni oan ccon vi Th Mu, mi ti sau khi cht mi c gii oan.

---o0o---

Kiu thc uyn chuyn

Do , o c hc Pht gio cu xt bi cnh ca hnh ng v ng cca nhng ngi can d. Ch trng y lm ni bt mt ni hm na canguyn l cn bn v s tng lin ni kt. Cc s vt s vic khng tthoc xu trong t thn chng, nhng chng b nh gi l tt hay xu, phihay tri ch v cch chng lin h ti ngi can d.

Hnh ng ng nhin c h qu, nh chng ta xem xt nguyn tc

ny trong phn ni v Nghip. Cng th, hnh ng xy ra do bi cc iukin hin hnh. Hnh ng khng th hin hu mt cch ring bit, c lpkhi cc iu kin hoc cc h qu.

Nh th, thm ln na, chng ta thy trit hc Pht gio khng c nhngkhi thit ch c nh m ch c nhng mu thc uyn chuyn ca nhngtng lin ni kt, trong vic nh gi bt c ci g xt theo quan im oc. Tuy ni nh th nhng thc t Pht gio vn c sn mt tp hp ln laonhng li gio hun v l lut hng dn ngi i theo o.

---o0o---

Nm gii

Ni chung, li gio hun ca Pht gio khng l nhng l lut c nh ml nhng nguyn tc tu tp. Chng minh ha cc phm tnh c k vngni ngi gic ng, nh mt in hnh cho chng sinh. T , lp thnh


59/68

bn hng dn cho ngi ang i t

phat giao thoi ky dau - nguyen uoc

Documents