petar vlahovic-nastanak i razvoj srpske nacije-1979

POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE

(NEKI METODOLOSKO-TEORIJSKI p r o b l e m i u IZUCAVANJU POSTANKA I RAZVOJA SRPSKE NACIJE

IRO NARODNA MNJIGA MARKSISTICKI CBNTAR CK SK SRBIJE

BEOGRAD

Izdava:

IRO NARODNA KNJIGA Beograd MARKSISTlCKI c e n t a r c k s k s r b ije POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE

Prvo ii zdanje

Tira: 3 000

tampa: IRO SRBIJA, Beograd, Mije Kovaevia 5 Poveiz i korice: OOUR tampaija Slobodan Jovi, Beograd, 1979.

Ureivaki odbor: MIROSLAV OREVIC DRAGOSLAV JANKOVlC DUAN JANJIC MILENKO MARKOVIC MIRKO MIRKOVIC

Urednioi:DUSAN JANJIC MIRKO MIRKOVIC

Lektor:MIRJANA PRIBlCEVlC

Za izdavaa:MIRKO MIRKOVIC VIDAK PERIC

S D R

Milenko Markovi: UVODNE NAPOMENE 5PRILOZI 7Andrej Mitrovi: NEKOLIKO TEZA O USLOVIMA I MOGUCNO-

STIMA PROUAVANJA NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE _ _ 9

Miroslav orevi: POLITIKO-ISTORIJSKI PRISTUP IZUA-VANJU POSTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACUE 19

Dragoslav Jankovi; SRPSKA DRZAVA I NASTAJANJE SRPSKENACIJE _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45

Mirko Mirkovi: PRAVOSLAVNA CRKVA U SRBA NA NJIHO- VOM PUTU OD NARODA DO NACIJE (O NEKIM ISTORIO- GRAFSKIM SAZNANJIMA I PROBLEMIMA ISTRAIVANJA) 57

Radomir D. Luki: O NASTANKU SRPSKE NACIJE SA SOCI-OLOKOG GLEDlSTA 73

Petar Vlahovi: POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE (ETNO-LOSKI PRISTUP) 85

Prvoslav S. PlavSi: PROBLEMI U IZUAVANJU NASTANKA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE (ETNOPSIHOLOSKI PRI- STUP) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 113

Slavko Vukomanovi: SRPSKI KNH2EVNI JEZIK KAO FAKTOR KONSTITUISANJA NACIJE I DEMOKRATIZACIJE NACI- ONALNE KULTURE _ 121

Duan Breznik; DEMOGRAFSKA ISTRAZlVANJA PO NACIO- NALNOSTIMA (NEKI METODOLOSKI I ANALITIKI PRO- BLEMI) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 145

DISKUSIJA _ _ 163Danica Mili: ULOGA EKONOMSKOG FAKTORA U FORMIRA-

NJU SRPSKE NACIJE _ _ 165Branislav urev: NAPOMENE O ODREENJU NACIJE 173Nikola Petrovi: OBJEKTIVNE PRETPOSTAVKE I SUBJEKTIV-

N1 FAKTORI U PROCESU FORMIRANJA SRPSKE NACIJE 179Skender Rizaj: UTICAJ RAZLIITIH ETNOSA BALKANA NA

NASTANAK I RAZVITAK SRPSKE NACIJE 189

3

Boko V. Popovi: NAPOMENE O IZUCAVANJU IDENTITETA LlCNOSTI U OKVIRU IZUCAVANJA NASTANKA I RAZVO- JA NACIJE _ 193

Vnkain Stamboli: NAPOMENE O TEORIJSKO-METODOLOSKIM ELEMENTIMA PROUCAVANJA NACIJA 197

Stanoji: GRAANSKE TEORIJE I TEORETICARI NA_RODNOSTI I NACIONALNOG PITANJA DO SEDAMDESE- TIH GODINA XIX VEKA _ 205

Prvoslav S. Plavi: PSIHOLOGIJA, NAROD I NACIJA 221Duan Breznik: O NEKIM PITANJIMA IZUCAVANJA DEMO-

GRAPSKIH OSOBINA NACIONALNOSTI 229Petar Vlahovi: ETNOLOSKE KOMPONENTE U PROUCAVANJU

SRPSKE NACIJE _ 233Radomir D. Luki: PITANJA O RAZLICI NARODA I NACIJE 235Andrej Mitrovi; NEKA PITANJA IZUCAVANJA NASTANKA I

RAZVITKA SRPSKE NACIJE _ 243Ljubomir Meei: POTREBA SPOZNAJE MEUETNlCKIH OD-

NOSA U IZUCAVANJU SRPSKE NACIJE _ _ _ _ _ 247Ruica Guzina: PRVOBITNA AKUMULACIJA KAPITALA U

SRBIJI XIX VEKA I ODNOS NARODNACIJA 255Slavko Vukomanovi: JEZIK, NAROD, NACIJA 263Miroslav orevi: KA INTEGRACIJI IZUCAVANJA POSTAN-

KA I RAZVITKA SRPSKE NACIJE 267Momilo Zeevi: NAPOMENE O METODOLOSKO-TEORIJSKIM

PRETPOSTAVKAMA ZA IZUCAVANJE NASTANKA I RA- ZVITKA SRPSKE NACIJE 275

Milija Stanii: NAROD I NACIJA 281

4

PETAR VLAHOVIC

POSTANAK I RAZVOJ SRPSKE NACIJE

Etnoloki pristup

I Uvod

Za razliku od drugih naunih disciplina, pre svega istorije i sociologije, gde je uraeno neto vie, etnoloka nauka nije posveivala posebnu panju prouavanju nacije kao posebne kategorije. Smatralo se naprosto da je ovo gotova i- njenica, pa je kao takva do nedavno prihvatana, a i danas se prihvata u tradicionalnoj etnologiji. S druge strane, reklo bi se da je za posao ovakve vrste, prouavanje nacije, etno- lozima nedostajalo sm elije ulaenje u sloene etnike pnocese ije prouavanje zahteva iri nauni pristup. Meutim, u no- vije vreme o naciji kao posebnoj kategoriji i u etnologiji se obraa vie panje, pa i razmatranja o kojima e ovde biti rei treba shvatiti samo kao prilog i podsticaj za rad o pitanjima o kojima u nauci o narodu jo nema odgovarajuih sinteza i teorijskih radova.

Na znaaj prouavanja nacije u srpskoj etnologiji prvi je, makar i posredno, skrenuo panju M. S. Filipovi radom o stvaranju etnikih grupa na planinama (Nauno drutvo BiH, Radovi XVIII, Sarajevo, 1961).1 To je dalo povoda M. Dra- koviu da u svoja dva priloga jo bolje osvetli ovaj problem i da tako radovima: Udeo srpske arhaine kulture u srpskoj nacionalnoj kulturi u prolosti i danas (Poznanj, 1974)2 i Raz- matranje o pojmu naroda i nacije sa osvrtom na m iljenje u

1 . S. Fiiipovi, Stvaranje etnikih grupa na planinama, Nauno drutvo Bosne i Hercegovine, Rodoui XVIII, Sarajevo 1961.

* M. Druki, Udeo srpske arhaine kulture u srpskoj nacionalnoj kulturi u prolosti i danas, Problemy liudwej i narodowej, Poznan 1974.

85

jugoslovenskoj naunoj literaturi (Glasnik EI SANU XXIV, Beograd, 1975)8 nane ovaj veoma sloeni problem.

Nekako u isto vreme (1974) pojavio se i rad T. Vukano- via Etnogeneza Junih Slovena (Vranje, 1974),* 4 * u kome se uzgredno govori i o srpskoj naciji kao rezultanti sloenih etnogenetskih procesa na Balkanskom poluostrvu. Time bi, na alost, za sada bila iscrpena lista radova koji neposredno ra- spravljaju o ovom problemu, mada priloga o drugim zajed- nicama ima znatno vie i u etnolokoj i u srodnim naukama. Zbog toga se samo po sebi namee veoma sloeno metodoloko pitanje: kako pristupiti prouavanju nacije, u konkretnom sluaju srpske, i koje elemente uzeti u obzir kao povezujue na unutranjem i razgraniavajue na irem planu? Razume se, svaka odrednica je u ovom sluaju dragocena. Ali, isto tako, sve se to ne moe obuhvatiti, ve je neophodno iz brojnih pitanja izdvojiti nekoliko pomou kojih se moe, koliko-toliko, ukazati na najvanije odrednice koje su bitne za sutinu po- stavljenog sklopa pitanja. Pitanja o kojima e ovde biti rei odnose se pre svega na one odrenice koje imaju integrativ- no diferencijalno znaenje, kao to su ime, etno-istorijski razvoj, antropoloke osobine, jezik pismo, religija i neki elementi iz drutvene, duhovne i materijalne kulture, kao i drugi in- tegraciono-diferencijalni elem enti o kojima nam pruaju po- datke i etnologiji srodne nauke. Ali, pre nego se prie kon- kretnim razmatranjima, nuno je ukazati na pojam nacija s etnolokog stanovita. Nije re ni o kakvoj strogoj definiciji, ve o mestu ovog naziva u sklopu oznaka za druge ljudke zajednice koje su predmet etnolokih promatranja.

II Ljudske zajednice u svetlu etnologije

Ljudska misao je vekovima nastojala da razume i objasni raznolikost i podeljenost oveanstva na razliite zajednice. Teilo se pri tom da se doe do to pouzdanijih i jasnijih saznanja. Usled toga su se stvarale odgovarajue klasifikacione sheme iji je cilj bio da se u ovo arenilo unese vie reda i jasnoe. Zbog toga su u tu svrhu koriena razliita obeleja, kao to su poreklo jezika, kultura, teritorijalna povezanost i druge karakteristike svojstvene odgovarajuoj zajednici. Uglavnom su te zajednice zamiljene kao trajne i nepromenljive celine , nastale u toku prirodnog razvoja, nezavisno od svesti njihovih pripadnika i od dinamike drutvenih procesa.

. Draki, Razmatranja o pojmu naroda i nacije sa osvrtom na miiljenje u jugoslovenskoj naunoj literaturi, Glasnik Etnografskog instituta, SANU XXIV, Beograd 1975.

4 T. Vukanovl, Etnogeneza Junih Slovena, Vranjsld glasnik X,Vranje 1974.

86

Dakle, kako kae S. irkovi, nauka o narodu teila je po- uzdanim saznanjima, ali je u isto vreme bila deo samosvesti itave jedne epohe i ostala je njen dokumenat.5

Savremena etnologija uglavnom prihvata i za obeleavanje ljudskih zajednica upotrebljava izraze kao to su horda, grupa, porodica, rod, bratstvo, pleme, narod, narodnost i, najzad, nacija. Ukoliko se na ljudske zajednice moe primeniti jedan od ovih naziva, onda su to etnike zajednice odgovara- jueg stepena. Sloenost koja je sadrana u samoj rei (horda, grupa itd.) otkriva, pored prirodne jezike osnove, i druge elemente koji su na odreenom stepenu razvoja uticali na oblikovanje i povezivanje odgovarajue zajedmce. Pored vremena kao nerazdvojnog inioca, oigledno je u tome bila od znaaja i povezanost u teritorijalno-politikim celinama, koja je u nastajanju jedne zajednice bilo kog tipa znaajnija ukoliko je vea njena samostalnost i trajnost. S druge strane, svi ovi nazivi zajednica nisu vrste i nepromenljive kategorije ve su u prolosti esto menjale svoju sadrinu i znaenje.* 7 Ovome bi se mogli dodati i drugi oblici ljudskog zajednitva o kome je u etnologiji sabrana bogata graa, ali su ipak takve zajednice najee ostale nedefinisane i nerazjanjene. Re je o lokalnim, teritorijalnim i drugim grupama. Sve ove zaje- nice su, kako s pravom istie M. S. Filipovi, promenljive veliine, jeziki i kultumo homogene, endogamne i svesne svoga postojanja. U njima se produavaju i menjaju nasledne osobine (bioloko prilagoavanje), kao to se prenose i stvaraju nova duhovna dobra (kultumo prilagoavanje). Prema tome, jedna etnika zajednica nije stabilna nego, posmatrana u toku zbivanja, dinamiki efekat ravnotee izmeu centripe- talnih i centrifugalnih sila koje utiu na stvaranje i raspa- danje ovakvih zajednica.8 Ovakve zajednice mogu biti raznih obama, uih i irih razmera, od onih lokalnog tipa, do veih skupina koje su se preko plemena i drugih zajednica razvile u vee integracione oblike, kao to su Sloveni, Germani ili

* S. Cirkovi, Moravska Srbija u istoriji srpskog naroda, Mo- ravsika kola i njeno doba, Beograd 1972, 101; Izvod u Bagdala br. 118, januar 1969, str. 89, KruSevac (dadje cltiranje: irkovi, Mo- ravska Srbija); D. Miloevi, Moravska Srbija ljudi i dela (kata- log), Kruevac 1971.

* Uporedi: B. Grafenauer, Pitanje srednjovekovne etnike strukture prostora jugoslovenskih naroda i njenog razvoja. Jugoslovenski istorijski asopis br. 12, Beogra 1966, 10 (dalje citiranje, B. Gra- fenauer, str. ).

7 Uporedi, B. Grafenauer, str. 6.8 Vidl: M. Pilipovi, Stvaranje etnikih grupa na planinama, str.

103; M. Gui, Etnika grupa Bezjaci, Zbornik za narodni ivot i obiaje Junlh Slovena, knj. 43, Zagreb 1967, P. Vlahovi, Pojave incestne i drutvene endogamije kod nekih jugoslovenskih etnikih grupa, Casopis za zgoovino in narodopisje, Nova vrsta letnik 5, Maribor 1969.

87

Romani, na primer.9 Moglo bi to, po F. Culinoviu, predstav- ljati istorijski nastalo integrisanje genetslri srodnih skupina,10 izuzimajui naciju koja moe nastati i stapanjem etni- 5ki heterogenih elemenata.11

Etnologija je ve odavno zauzela stanovite o hordi, po- rodici, rodu, bratstvu i plemenu. Bavila se, kako je pisao M. Filipovi, prvenstveno utvrdvanjem etnikih grupa i njihovih karakteristika, a ujedno i prouavanjem kulture uopte kao jedne od najznaajnijih tekovina i osobina ljudskoga roda.12 *

Meutim, etnos, narod i nacija kao kategorija o kojima je sabrana obimna graa, u etnologiji su teorijski manje obra- ivane. Oekivalo bd se da e problem i pojam etnosa biti u centru etnoloke panje. Ali, u etnolokoj nauci i ve ogrom- noj etnolokoj literaturi ovakvih radova je malo ne samo u nas nego i u svetu uopte. Ali, zanemarivanje teorije o etnosu, kao to je poznato, ndje ipak smetalo etnologiji da se razvija i napreduje i da doprinese boljem poznavanju oveka uopte, kao i pojedinih ljudskih grupa ili etnosa.18

Iz radova koji su se do danas pojavili moe se zakljuiti da je svaka etnika grupa, bez obzira na veliinu, koja se po svom nainu ivota i po svojim shvatanjima izdvaja kao celina iz drugih grupa istog ranga, u stvari je etnos, etnika grupa. U etnologiji utvreno je i to da svaka etnika grupa, pored osta- log, predstavlja dvojstvo po tome to se sastoji: prvo, od ljudskih bia koja su tvorci i nosioci toga posebnog naina ivota i shvatanja, i onoga to se obino zove etnikim osobinama ili etnikom kulturom i, drugo, od njihovih tvorevina koje su ujedno i njihove karakteristike.14 Etniko se i danas vrlo esto kao stalno i nepromenljivo, suprotstavlja nacio- nalnom, koje je zavisno od grupne svesti i podlono promenama.15

Narod kao pojam u etnolokoj literaturi se uglavnom nrima kao gotova injenica i neto to se samo po sebi podrazumeva. Meutim, pod pojmom narod podrazumeva se i zajednica ljudi sa viestrukim znaenjem. Narod u dravno- -pravnom smislu znai pripadnost odreenoj dravi, a u etnikom oznaava, najkrae reeno, sveukupnost pripadnika jedne odreene zajednice, a moe se govoriti i o narodu odre-

F. Culinovi, Nacija i etnika zajednica, Zbornik za narodni ivot i obiaje Jiunih Slovena, knj. 45, Zagreb 1971, 234 dalje citiranje: Culinovi, Nacija, str. ).

10 F. Oulinovi, Nacija, str. 235.11 Isto.11 M. Filipovi, Stvaranje etnikih grupa na planinama, str. 104.1S Isto, str. 103.14 M. Filipovi, Stvaranje etnikih na planinama, str.

103104.15 S. Cirkovi, Moravska Srbija, str. 101.

88

enog podruja.16 Vremenom, pojam narod se oslobodio veze sa predeonim celinama, pa se po jezikoj zajednici povezao sa zajednikim kulturnim ivotom, a u istorijskoj perspektivi i sa zajenikom tradicijom i politikim ivotom.17

Nacija je takoe pojam o kojem se u etnologiji manje raspravljalo. Uziman je kao neto to se podrazumeva da postoji u sklopu ljudskih zajednica, ili se jednostavno preko ove injenice prelazilo. Kod nas je jedino M. Draki,18 sa dva svoja ve pomenuta priloga, neposredno skrenuo panju i sa etnolokog stanovita pokuao da u ovo sloeno pitanje unese vise svetla. M. Draki je zastupao tezu, koja inae u nauci i drutvu postoji, da se nacija ne moe smatrati etnikom zajednicom, ve je ona posebna kategorija koja ima specffina obeleja. Pripadnici odreene nacije ne moraju da budu meusobno genetski povezani. Nacija se stvara i pove- zuje u zajednitvo na osnovu teritorije i ekonomike,19 kao i nekih drugih kriterijuma, koje Draki takoe uzima u obzir obrazlaui ovo shvatanje.20

injenica je da se u prolosti i pojam nacija razliito shvatao i tumaio. U prvo vreme upotrebljavan je u sm islu roe, rodovski vladajui, a kasnije je oznaavao slobodnu i suverenu drutvenu zajednicu.21 22 * Meutim, svet danas ivi pod uticajem iferencijalnih faktora koji se uglavnom mogu svr- stati u tri grupe. Jasno se izdvajaju ideoloko politike, rasno- -diferencijalne i nacionalne diferencijacije sa svim svojim ne- gativnim posledicama. Svet se danas, ,kako kae F. Culinovi, ne moe izbaviti iz tog spleta njegovih savremenih suprotnosti, mada mnogi znaci ukazuju na ipak neto bolju budunost.22- U ovom kontekstu se postavlja neminovna potreba za odgo- vorom na pitanje: ta je nacija, kada i kako se ona javlja,. zato nastaje, koje su njene pokretake snage, koji su njeni dalji putevi i kakva joj je budunost u razvitku Ijudskog drutva?28 Bez pretenzije o bilo kakvoj definiciji, a njih ve- ima mnogo u literaturi, moe se rei da je nacija drutvena pojava koja se ne moe izdvojiti iz sredine u kojoj je nastala. To je unutranja jedinstvena zajednica ljudi koji su povezani istim integrativnim i diferencijalnim osobinama, istorijski nastala radi odbrane egzistencijalnih interesa svoje skupine. Po tome se odvaja i istoobno razlikuje od drugih njoj slinih

le F. Ouiinovi, Nacija, str. 234.17 Uporedi: B. Grafenauer, str. 12.18 M. Draki, Vdeo seoslce arhaine kulture u srpskoj nadonalnoj

kulturi u proSlosti i danas, Poznanj 1974. Isti, Razmatranje o pojmu naroda i naeije. . . Glasnik EI SANU XIV, Beograd 1975.

18 M. Draki, Razmatranja o pojmu naroda i nacije... str. 52.2 v ideti Radove M. Drakia pod nafpamenotn br. 14.21 B. Grafenauer, str. 8.22 F. Culimovi, Nacija, str. 216217.22 F. Culinovi, Nacija, str. 218.

89

skupina.24 Sa marksistiko-lenjinistikog stanovita, nacija je istorijska kategorija nastala na odreenom stepenu istorijskog razvitka, u odreenim drutveno-istorijskim prilikama i uslovima, kad drutvena podela rada i odnosi proizvodnje postig- nu meru koja obavezno dovodi do prerastanja etniki vie-manje homogenih i srodnih zajednica u moderne nacije.25

Ovako istorijski nastalu ljudsku zajednicu karakterie ustaljena zajednica ekonomskog ivota (kada postoji radnika klasa), teritorija, jezik (osobito knjievni), svest etnike pripadnosti, pa i neke karakteristike mentaliteta, tradicija naina ivota, kulture i osloboilake borbe. Svi ovi elementi, sem ekonomske povezanosti i kulture (koja je u predindus- trijskoj eri vlasnitvo krajnje uskih grupa), nalazili su se jo u predistoriji savremene nacije, u periodu koji see do preta- panja plemena u etnike zajednice, odnosno narodnosti.2

U ovom svetlu i sa ovog stanovita uinjen je pokuaj da se, koliko je to mogue, etnolokom graom ukratko pri- kae postanak i razvoj srpskog naroda i nacije. Preduslovi za prerastanje srpske etnike zajednice u nacionalnu, kao to e se videti, nisu bili nimalo laki, ni jednostavni, ni usklaeni. Izukrtane protivrene, pa i suprotne komponente pokretale su

*ceo ovaj istorijski proces,27 koji je imao svoju bar hiljadu- .godinju staru istoriju.

III Kratka etnika istorija Srba

Re je o veoma sloenom pitanju na kome su se ogle- dala mnoga uena pera, domaa i strana. Literatura je o ovim pitanjima veoma pristupana i poznata. Ali, radi kon- tinuiteta, irine i znaaja problema o kome je ovde re postanak i razvoj srpske nacije ipak se, makar i u najkraim potezima, mora obratiti panja na etno-istorijske procese koji su se u prolosti odvijali meu Srbima i uslovili nastanak srpskog naroda i srpske nacije. Razume se, iako to izriito ne kae, podataka ima o tome u radovima Jovana Cvijia. posebno u radu Raspored balkanskih naroda28 zatim u radu Geografski i kulturni poloaj Srbije (Sarajevo 1914), kao i u njegovoj studiji Balkansko poluostrvo i junoslovenske zem-

24 E. aK rdelj, Razvoj slovenakog nacionalnog pitanjas Beograd 1957, S. Suvar, Nacionalno i nacionalistiko, Split 1974.

25 F. Oulinovd, Nacija, str. 218219.24 B. Grafenauer, str. 13.27 N. Petrovi, O nekim specifinostima razvitka srpske nadje u

Habsburkoj Imperiji, Jugoslovenski istorijski asopts 12, Beograd 1970, 41 (dalje citdranje: N. Petrovi, Razvitak srpske nacije, str. 49).

28 J. Cviji, Raspored balkanskih naroda, .Glasnik Geografskog drutva II, Beoigrad 1913; Ista, Geografski i kultumi poloiaj Srbije, Sarajevo 1914.

90

Ije.29 30 Za novija razdoblja, od XVIII do XX veka, sabrano je i objavljeno dosta grae u poznatim etnolokim publikacijama.so Meutim, celovit pregled stie se kada se sve to posma- tra i u kontekstu brojne istorijske literature.31

Etnika istorija Srba ulazi u kompleks opteslovenskog doseljavanja na Balkansko poluostrvo. To je doba o kome se nije sauvalo mnogo podataka u izvorima onoga vremena. Ali, zahvaljujui naporima savremene kritike istoriografije, koja je to povezala u sklop optih i irih kretanja onoga doba, mo- emo da priblino rekonstruiemo sliku procesa koji su se odvijali u prolosti na Balkanskom poluostrvu i doveli do stvaranja srpskog etnikog jezgra.

U nauci je istaknuto, da su VI i VII vek bili obuzeti groznicom naseljavanja na novim zemljama u rimskim oblastima Balkanskog poluostrva. Meutim, kraj VIII i poetak IX veka ve se mogu smatrati razdobljem kristalizacije, koje se odrazilo u uzajamnom spajanju srodnih elemenata koji su geografski bili jedan do drugog, ili na zemljitu neke geografske ili administrativne celine.32 Po opisu K. Porfirogenita, Srbi su na Balkansko poluostrvo prispeli iz Bojke (istona Galicija) i to dolinom Tise. Zatim su dolinom Morave i Var- dara dospeli do Solunske teme i osnovali Serviju, a u VII veku i grad Gordoserbon grad Srba.33 Ostala srpska plemena koja su sainjavala plemenski savez naselila su se izmeu Save i Dunava na severu i Jadranskog mora na jugo- zapadu.34 Meutim, oblasti prvobitnih pravih Srba, po opisu K. Porfirogenita, prostirale su se u unutranjosti daleko od Mora i Dunava. Bio je to, kako se javlja u franakim ana- lima, koji se pripisuju Ajnhartu, silan narod, koji dri veliki deo Dalmacije u rimskom smislu.35

Pop Dukljanin spominje u planinama du vododelnice za- sebnu drugu oblast Podgorja sa upama Rama, Nevesinje, Piva, Onogot, Moraa i druge. Ali, ta vest se ne potvruje drugim izvorima. Po Porfirogenitu, oblast Srba na jugu gra-

29 J. Cviji, Balkansko poluostrvo i junoslovenske zemlje, Beo- grad 1966.

30 Viideti: Srpski etnografski zbornik, Beograd 1894 i alje; Gla- snik Etnografskog instituta SANU; Zbomik radova Etnografckog instituta SANU; Glaisnik Etnografckog muzeja u Beogradu i druge.

31 Videti, na primeir, radove: St. Stojanovia, St. Novakovia, S. Cirkovia, F. Culinovia, V. Cubrilovia, N. Petrovia i druge.

32 St. Novakovi, Nekolika teia pitanja srpske istorije, Iz srpske istorije, SKZ, Beograd 1966, str. 64 (dalje citiranje: St. Novakovi, Nekolika tea pitanja, str. ).

33 . Sp. Radoji, Nekoliko napomena o postanku srpskog naroda i srpske jeudalne drave, SANU, posebna izanja, knj. CDII, Spo- .menica, knj. 30, Beograd 1967, 222 (dalje citiranje: . Sp. Radoji, Nekoliko napomena, str. ).

34 . Sp. Radoji, Nekoliko napomena, str. 223.35 K. Jireek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 67.

91

niila se kod izvora Lima i na kosama Prokletija sa vizantij- skim brdovitim krajem Pilotom. Njenu etniku granicu, kako> kae K. Jireek, obeleavao je pogranini grad Ras na reci Rakoj. Na severoistoku su Srbi u VIII veku graniili sa Ava- rima, koji su jo dugo drali Srem. Prema tome, oblast prvobitnih Srba obuhvatala je krajeve na Limu i na gomjoj Dri- ni, zajedno s Pivom i Tarom, dolinu Ibra i gom ji tok apadne Morave.38 Na ovoj teritoriji iveli su Neretljani, Zahumljani,. Travunjani, Konavljani, koji se raunaju u Srbe, ali i Srbi u uem smislu ija se zemlja zove Krtena Srbija. Dukljani, koji su iveli izmeu Boke i Bojane, ne pribrajaju se izriito Srbima u Porfirogenitovom spisu. Mada pojava dvojakog obeleavanja irim i uim plemenskim imenom nije jo ozbiljnije prouena, ipak se mogu izvesti dva objanjenja. Jedno je u tome da je itava prostrana oblast naseljena jezgrom koje je nosilo srpsko plemsko ime u ijim su se okvirima pojavila lokalna teritorijalna imena (Neretljani, Zahumljani, Travu- njani) kao politike organizacije. Drugo tumaenje moe biti da su ova imena primarna i odgovaraju imenima Timoana, Strumljana i ostalim na drugim stranama.37 Izmeu Rasa i Serdike nepoznata su imena slovenskih plemena. Donja do- lina Morave dugo je bila u posedu Avara. U Podunavlju franaki izvori pominju Timoane (818. g.) na reci Timoku, dalje u Dakiji na Dunavu u susedstvu Bugara pominju se- Bodrii. U XI i XII veku, gde se kasnije proirila srpska vlast, zabeleke pokazuju da se veliki deo Gomje Mezije zvao Morava.* 87 88 89

Prema tome, ime Srbi bi u sluaju dvojnog obeleavanja. prvobitno bilo ogranieno na onu oblast koja je sredinom X veka vaila kao Krtena Srbija, iz koje se, zahvaljujui politikim i drugim vezama, proirilo na druge oblasti.39

Istorija srpske etnike zajednice koja se u VIII i IX veku izdvojila, afirmisala je srpsko plemensko ime i potiskivala regionalne oznake. Tokom IX i X veka pominju se neke upe- i upani, to upuuje na zaetke stvaranja organizovanih drava. Meutim, pre XI veka nije bilo pokuaja da se organizuje drava u pravom smislu.40 Ne iskljuuje se ni mogunost da je srpsko ime izbilo na videlo prilikom otpora nekim spoljnim. napadima na zemlje Rake, Zete i Podgorja.41

Za raniju etniku istoriju Srba znaajna je pojava dva* vea centra okupljanja. Jedan je bio u Zeti, a drugi u Rakoj.

8e . Jireek, navedeni rad, str. 57. 87 S. Oirkovi, Srbi etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7,

Zagreb.88 K. Jireek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 69.89 S. Cirkovi, Srbi etnikl razvoj, Enciklopedija Jugoslavije40 St. Novakovi, Nekolika tea pitanja, str 104105.41 St. Novakovi, Nekolika teia pitanja, str. 105.

92

Grupisanje plemena u Zeti imalo je drugi znaaj od oriog u rakim predelima. Zeta je relativno rano dola do kraljevske titule (po legendi oko 1014. godine). Sira posledica kraljevske titule bila je ta to su se oko novog jezgra prikupila gorska plemena iz neposredne okoline. Ali, snaga Zete bila je ograniena malim prostorom. Protezala se od Bojane do Cetine, a unutra do bregova koji se u tom kraju nalaze blizu mora. S druge strane, to je bio veoma siromaan kraj.42

U Rakoj se takoe obrazovalo sredite koje je dosta rano prikupilo toliko moi koliko je bilo potrebno da se oko njega ujedine srpska plemena i njihove poglavice. Zna se takoe da su ovi krajevi usvojili hrianstvo, slovenski crkveni jezik i vizantijsko crkveno poglavarstvo. Dakle, primali su se uti- caji Carigrada, dok se u Zeti, s obzirom na veru, nailazilo na pristalice Rima.43 Monarhija Stevana Nemanje i njegovih naslednika imala je ogroman znaaj za dalji razvoj etnikih odnosa. Uloga politike organizacije u procesu etnikog uobli- avanja Srba bila je velika.44

Srednjovekovna srpska drava (Raka) o kraja XII veka zapoela je snanu ekspanziju. Osnovni pravac njenog ire- nja vodio je u sredite Balkanskog poluostrva, kroz kosovsku ravnicu i vardarsku dolinu. Prve korake uinio je veliki upan Nemanja (1170 1196) koji je srpsku dravu proirio i u celinu povezao srpske zajednice u oblastima izmeu Zapadne i Velike Morave. Zatim je pridruio deo stone Srbije, Vranj- sku oblast, Kosovo, Metohiju, Gornji i Donji Pilot u sevemoj Albaniji i Zetu sa gradovima. Pod Nemanjinim naslednicima srpska ekspanzija je, sa manjim zastojima, nezarivo napre- dovala postiui znaajne uspehe u vreme kralja Milutina (12821321), koji je zauzeo gotovo itavu Makedoniju, i u vreme Duanovo, cara Srba i Grka (13311355), koji je e- leo da svojom dravom zauzme Vizantijsko carstvo, od koga je osvojio Epir, Tesaliju i Albaniju.45 To je doprinelo da se Srbija u XIV veku razvije u snanu silu. Ali, to je uticalo i na dalji razvoj etnikih odnosa u Srbiji. Izvreno je, na primer, potpuno slaviziranje ostataka romanizovanog ilirskog stanovitva. Romanski gradovi na jadranskoj obali prilivom iz zalea dobili su slovenski etniki karakter, iako su sauvali jaka obeleja romanske kulture. Nemaki doseljenici Sasi, koji su se pojavili kao rudari u Srbiji u 1 veku, takoe su se utapali u srpsku sredinu. Vanu ulogu je vrila crkva propa- giranjem sakralnog i harizmetskog kulta dinastije i kraljevske vlasti. Nemanjiki svetitelji Simeon (Nemanja) i Sava (Rastko) vaili su kao osnivai drave i crkve, koja je istovremeno

St. Novakovi, Nekolika tea pitanja, str. 107, 108, 111." St. Novakovi, Nekolika tea pitanja, str. 105.44 S. Cirkovi, Srbi etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.45 Narodi Jugoslavije, SANU, Beograd 1965, 1415.

93

k

bila i politika i religijska zajednica. Zbog toga se i pravo- slavlje javilo kao bitno obeleje srpstva i srpskog naroda, kao kriterijum razgraniavanja.4

Ideja Stefana Duana o osvajanju Carigrada zavrila se posle njegove smrti raspadom srpske drave. Krupni feudalci, sa separatistikim tenjama koje su dole do punog izraza za vlade Duanovog naslednika cara Uroa (13551371), nisu mogli da shvate ceo vidik svoga vremena, a posebno snagu koja je proticala iz Male Azije, s organizacijom mnogo jaom i vrom nego to je bila bilo koja druga u ono vreme. June oblasti dole su u vazalan poloaj prema Turcima. Pokuaj kneza Lazara da zaustavi turska osvajanja zavrio se nesre- no, porazom u bici na Kosovu 1389. godine. Oslanjanjem na Ugarsku uspeli su despoti Stefan Lazarevi (13891427) i ura Brankovi (14271456) da jo nekoliko decenija sauvaju samostalnost srpske drave, ije je sredite prenoeno u oblasti uz Moravu, Savu i Dunav. Za vreme velikih osvajanja sultana Mehmeda II, osvojena je Srbija (1459), ubrzo za njom i Bosna (1463), dok su se oblasti blie Primorju odrale neto due: Hercegovina 1482, a Cma Gora do 1499. godine.* 47

Turski period ima nekoliko etapa svoga razvoja. U fazi od pada Despotovine do 1530. godine snage su se usredsredile na konsolidaciju vlasti i m im iji ivot. Ne zapauju se neki vei pokreti. Meutim, krajem XVI veka oseaju se znatnija politika strujanja, kretanje stanovnitva, dolazi do ustanaka u nekim krajevima i do pregrupisavanja stanovnitva. Od kraja XVII veka prilike se ponovo stiavaju. Ali, to je vreme u kome dolaze etnike grupe, kao to su Tatari i drugi, koji e ostaviti svoj trag u etnikoj istoriji ovoga podruja. Nove potrese izaziva beki rat 1683, zatim rat 16901699. koji se zavrava Karlovakim mirom. To je period velikih seoba, na- putanja oblasti, etnikog slabljenja u pojedinim oblastima, pregrupisavanja stanovnitva i stvaranja novih drutvenih odnosa u izmenjenoj sredini. Slino je stanje i u periodu od 1718. do 1737. godine, u vreme austrijske okupacije Srbije. U toku velikih evropskih ratova podruje Srbije je vie puta gotovo evakuisano, jer je postalo ratite na kome se sukoblja- vaju tursko i austrijsko carstvo. U retkim mimim razdobljima, od kraja XIV pa sve do sredine XIX veka, slabo naseljena rodna zemlja privlaila je mnoge naseljenike razliitog etnikog i kultumog sastava, koji su se kretali velikim migraci- onim tokovima. To stanovnitvo je teklo u Sumadiju u etiri velike migracione struje, koje je fiksirao J. Cviji. Najvie ih je bilo iz Cme Gore, Bosne, Hercegovine i Makedonije. Dakle, iz krajeva u kojima e se u izmenjenim uslovima, od istog tog stanovnitva, obrazovati posebne nacionalne grupacije.

4* S. Ciifckovi, S rb i etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.47 Narodi Jugoslavije, SANU, Beograd 1965, 15.

94

Ipak, najveu masu saeinjavali su stari Raani, narod srednjovekovne srpske drave, sa dravotvomom tradicijom i sveu. Usled seoba jedno stanovnitvo je smenjeno drugim, druki- jih osobina, negde jezika, a esto i dijalekata. Nastali su etniki i etnobioloki procesi koji su obrazovali nov amalgam i umnogome izmenili etniki izgled pojedinih krajeva.48

Propau srednjovekovnih drava raspada se i srpsko srednjovekovno drutvo. Dinastije i vlastela se iseljavaju, ginu ili ture. Zato je seljatvo kod Srba u vreme otomanske vlasti postalo glavni nosilac narodne osobenosti. Ono je u Turskoj bilo potlaeno kao kmet, a zathn nacionalno i verski. Srbi su jednostavno smatrani graanima drugog reda.49 Zbog toga. se srpsko stanovnitvo iseljava krajem XV i poetkom XVI veka i naseljava u prilinom radijusu od Bele krajine i Ja- ranskog mora do Vlzike i Erdelja.50

Doseljavanje novog stanovnitva u Srbiju u XVIII veku,. koje se mehaniki povealo vie od est puta, dobija jo vei etnoloki znaaj kada se ima u vidu da u njemu uestvuju sve okolne oblasti, posebno predeli Cme Gore, stare Rake i Hercegovine. Ovo stanovnitvo sobom donosi svoju kulturu ouvanu u kunoj zadruzi, seoskoj, kneinskoj i plemenskoj samoupravi, kao nov podstrek daljem drutvenom ivotu.51

Oslobodilaki pokret koji je zapoeo u poetku XIX veka. prvim srpskim ustankom iz temelja je izmenio drutvene odnose u zemlji unitavajui u njoj osmanski feudalizam. Ko god proui istoriju Srpske revolucije u poetku ovog stolea mora uvideti, kae Sv. Markovi, da tu nije uinjena promena vlasti, podela dravnog zemljita i uopte neka promena politika, ve je tom prilikom uinjena duboka drutvena revolucija koja je iz korena izmenila stroj srpskog drutva pod Tur- oima, pa je zahvatila i same pojmove srpskog naroda,52 * za- kljuuje Markovi. Na ovoj socijalnoj revoluciji izgradie se- u Srbiji posle dmgog ustanka (1815) graansko drutvo i drava XIX veka. U tom razdoblju javlja se Dositej Obrado- vi, kao ideolog graanskog drutva, poinje Vukova reforma jezika i pisma, proklamuje se Garaaninovo Nartanije i pro- gram Ujedinjene omlaine srpske.58 Zelja ustalog naroda u Srbiji, da se njegova revolucija proiri to alje na zem lje pod Turcima, bila je dominantna. Ustanak u tom smislu dobija karakter opte srpske revolucije.54 Dogaaji koji su potom

48 j . Cviji, Balkansko poluostroo i junoslovenske zemlje, Beo- grad 1966, M. Draki, Razmatranja o narodu, str. 53.

49 V. Oubrilovi, Predgovor u Vaskrs drave srpske od St. Nova- kovia, Beograd 1954, 22.

50 St. Stojanovi, Istorija srpskog naroda, Beograd 1926, 315.81 V. ubmlovi, Predgovor u Vaskrs drave srpske, str. 21.** Sv. Markovi, Srbija na Istoku, Novi Sad 1872, str. 1.** V. Cubrilovi, Predgovor u Vaskrs drave srpske, str. 23.44 V. Cubrilovi, Predgovor u Vaskrs drave srpske, str. 26.

nastali doneli su krupne promene u prestruktuiranju drutva. Drutveni razvitak posle proterivanja Turaka i ukidanja turskih feudalnih odnosa u Srbiji neminovno je vodio klasnoj di- ferencijaciji srbijanskog drutva na selu. Ova diferencijacija se javlja i u politikoj borbi, koja se odraava u potiskivanju narodnih masa, u izobliavanju samouprava u selu i u nede- mokratskom nainu reavanja narodnih poslova. Tu je koren permanentne krize srbijanskog drutva i drave i posle drugog ustanka,55 sa kojima e se ui i u XX stolee.

Od XX veka pa do sloma stare Jugoelavije 1941. godine Srbija je prola kroz jednu od najbumijih epoha u svojoj istoriji. Vodila je za to vreme etiri rata. Dva puta se dovo- dio u pitanje i njen opstanak. Od 1941. srpski narod, zajeno s ostalim narodima i narodnostima Jugoslavije, proivljava najveu revoluciju u svojoj istoriji, koja mu je dala osnovu drutvenih odnosa uklapanjem u iru jugoslovensku zajednicu i to na tekovinama sopstvene kulture i na savremenim soci- jalistikim osnovama.56

Uinjen je pokuaj da se u najkraim, najsaetijim i naj- uoptenijim potezima ukae na glavne etape koje su bile pre- sudne za etniku istoriju Srbije i stvaranje srpskog naroda i novog graanskog drutva u ijim okvirima izrasta i radnika klasa kao nova drutvena snaga (slovenski period, period Ne- manjia, ivot Moravske Srbije, turska okupacija, oslobodila- ke borbe XIX i XX veka).

Tokom priblino ovakvog drutveno-istorijskog i kultur- no-politikog procesa, o kome je napred bilo rei, srpski narod je stvorio svoja specifina, a preko toga i ira etnika obeleja. To se odraava u imenu, antropolokim osobinama, jeziku, pismu, knjievnosti, religiji i drugim oblicima sadra- nim u drutvenom duhovnom i materijalnom stvaralatvu.

IV Ime Srbi kao etnika, narodna i nacionalna odrednica

Nauno je utvreno da ime Srbi pripada starim sloven- .skim plemenskim nazivima.57 Na Balkansko poluostrvo Slove- ni su ga doneli iz pradomovine, iza Karpata. Plinije u I veku nove ere pominu Srbe oko dananjeg Azovskog mora, a za njih zna i Ptolomej iz II veka nove ere.58 Znaenje rei Srbi sadrajno i etimoloki ni do danas nije u nauci razjanjeno. Uglavnom je prihvaeno m iljenje Nika Zupania po kome se osnova ovom imenu moe traiti u kavkaskim jezicima gde: ser-sar, sir-sor, sur na lezgijskom jeziku znai ovek, a sa nastavkom bi u pluralu ljudi ili narod. Po P. Safariku, znaenje rei Srbin izvedeno je od osnove ser roditi, to bi u

** V. Cubrilovi, Predgovor u Vaslcrs drave srpske, str. 33.54 V. Cubrilovi, Predgovor u Vaskrs drave srpske, str. 16. S. Cirkovi, Srbi etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.58 . Sp. Radojii, Nekoliko napomena, str. 219.

:96

mnoini i prenosnom smislu oznaavalo roaci, srodnici, narod.59 Pozivao se i na rusku re pa-serb i poljsku pasierb, to znai momak, pastorak. Pretpostavljao je takoe da je ime SRB svojevremeno bilo opte za sve Slovene. Meutim, danas je ova afarikova hipoteza o zajednikom imenu, kao i ona K. Porfirogenita, da Srbi toboe znai oni koji su robovali rimkom caru naputena u nauci kao neosnovana. Danii je takoe smatrao da se koren SAR moe determinisati kao branitelj ili borac.60 Na Balkanskom poluostrvu ime Srbi se pominje u pisanim izvorima od prvih decenija IX veka, a u kasnijim spomenicima se upotrebljava u trojakom znaenju. Prvo znaenje se odnosi na izvor pri naseljavanju, i to za deo stanovnitva. Drugi smisao je sadran u kazivanju franakih anala o Srbima, kao i o neposrednom ukljuivanju pokrajine Bosne i opisu Srba kod Konstantina Porfirogenita. U treem znaenju ime se upotrebljava za stanovnike Srbije, to jest jednog dela ocnije Rake. Ove razlike, kako kae B. GraEenauer, govore o razliitom spajanju, mada izvori ne doputaju sigum ije zakljuke o oblicima koji su osnova za upotrebu imena Srbi u oba ira znaenja. Da Ii je, naime, re o staroj iroj povezanosti ili o odrazu politikog poloaja u X veku? Srbin je ovek iz Srbije, a isto tako izraz se upotrebljava da oznai etniku razliku od ostalih tamonjih stanovnika Grka, Bugara ili od stranaca Latina, pa i od trgovaca, Dubrovana itd. Oznaava i poljoprivrednika za razliku od stoara Vlaha ili rudara Sasa. Srblje u mnoini znai obino ili stanovnici srpske drave ili Srbija, srpska drava, srpska zemlja. Izrazi se naroito izjednaavaju u vladarskim titulama i titulama patrijarha.61

O prostiranju srpskog imena i tendencijama u njegovom irenju ili suavanju malo se zna u uslovima jo vrlo jednostavne drutvene strukture prednemanjikog perioda.2

Ime Srbi oko sredine X veka ustalilo se u oblastima koje su u to vreme vaile kao srpske, a prostirale su se od Cetine do Ibra i Boke Kotorske, mada ima pomena o ovom imenu i u drugim delovima Balkanskog poluostrva.68 Dalji razvoj vodio je u pravcu afirmacije srpskog plemenskog imena i potiskivanju regionalnih oznaka. Jedan grki izvor XI veka du- kljanskog kneza Vojislava naziva Srbinom, a grki izvori XI

N. upani, Srbi Plinija i Ptolomeja, Zbomik radova posveen J. Cvijiu, Beograd, 1924.

* V. Novak, Srbi, Narodna enciklopedija SHS IV, Zagreb 1929, 307, N. Zupani, Srbi Plinija i Ptolomeja; f>. Sp. Radojii, Nekoliko napomena, str. 219220.

* Uporedi B. Grafenauer, str. 9.* Uporedi S. Cirkovi, Moravska Srbija, str. 102.** S. Cirkovi, Srbi etniki razvoj, Endklopedija Jugoslavije 7.

97

i XII veka stanovnike ovih prostranih oblasti nazivaju Srbi- ma.M Od XI veka preko episkopije grada Rasa javlja se naziv oblasti Raa (u docnijim izvorima raka zemlja, a Raka tek od XVI veka) i oznaka za stanovnike Raani. Maari su doli u dodir sa Srbima kada su ovi imali politiftku organi- zaciju pa su Srbi vekovima ostali u maarskom jeziku Ras- ciani, Raczok, za razliku od Arbanasa, Romana i Grka koji su ih obeleavali optim pojmom Sloveni. Sevem e granice Rake istovremeno bi bile i sevem e granice prostiranja srpskog imena u prednemanjikom periodu.65 U rasprostiranju srpskog imena presudan je period Nemanjia. Tokom dva na- redna stolea, ispunjena veoma znaajnim dmtvenim i politikim procesima, razvio se jedan okvir koji je potisnuo i zamenio ranije regionalne zajednice i bacio u zasenak nekada- nje partikularistike tenje, koje su se snano ispoljavale od X do XII veka.66 Sirenje prema sevem pred kraj XVIII veka i talasi kolonizacije, koji su potom usledili, omoguili su ustaljivanje srpskog imena u oblastima uz Savu i Dunav. Od kraja XV veka, kao to je poznato, ovamo se prenosi srpsko politiko ime i kultumo sredite i istovremeno se stvara - gunost za dalje irenje ovog imena na nove prostore.67

Turski upadi i osvajanja po Balkanskom poluostrvu i srednjoj Evropi uticali su na irenje srpskog imena i izvan njegovih nekadanjih etnikih granica. To su poznate seobe tokom XV, XVI, XVII i XVIII veka, koje su doprle do Bele krajine i Dravskog polja na severozapadu, a na istoku o dananje Rumunije i Ukrajine. Razume se, ime Srbi bilo je oznaka onog stanovnitva koje je sticajem prilika ivelo u di- jaspori i jedno vreme uvalo uspomenu na svoja etnika obeleja.68 Ali, ovo ime i u ovakvom znaenju odrednice moglo se ouvati samo onda kada se ustalilo u matici kao etnika pa i politika oznaka, odnosno kada se razvila svest o Srbiji teritoriji.69

V Antropoloke karakteristike i njihova etnoloka specifinost

Antropoloki podaci su veoma vaan inilac u razgraniavanju povezivanju pojedinih ljudskih zajednica. Na a- lost, u Srbiji je na tom poslu malo uraeno, pa se sigum iji

44 S. Cirkovi, Srbi etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavij'e 7. * S. Cirkovi, Srbi etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. 86 S. Cirkovi, Moravska Srbija, str. 102.47 S. Cirkovi, Srbi etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7. * M. Filipovi, Srpska naselja u Beloj Krajini, ANU BiH, Radovi,

knj. XXXV, Sarajevo 1969. Vieti: Prilozi za knjiievnost, jezik istoriju i folklor IX, Beo-

grad 1929, 199.

98

rezultati mogu oekivati od smiljenijih i irih prouavanja. Na osnovu onoga to je do sada sondano i parcijalno uraeno mogu se izvesti samo neke najuoptenije postavke o antropo- lokom tipu i promenama koje su u njemu nastale tokom. pojedinih istorijskih epoha.

Rani slovenski period, koji obuhvata i Srbe kao njihovu integrativnu celinu, s antropolokog stanovita je malo pro- uen. To su skromne vesti, bolje rei vizuelni utisci pojedinih vizantijskih i rimskih hroniara. Ali, i ovi oskudni podaci omoguavaju da se, makar i u irokim lukovima, premoste pojedina razdoblja i shvate biotipoloke karakteristike slovenskog stanovnitva u balkanskim prostorima.

Prokopije, vizantijski istoriar, kao dobar poznavalac Slo- vena, obavetava u VI veku da su Sloveni koji su dospeli na Balkansko poluostrvo neobino razvijeni, snani, okretni i brzi. Poznat je i podatak iz 539. godine da je jedan Sloven velikog tela i neobino snaan uhvatio ivog Gota i pre- neo ga iz neprijateljskog u svoj tabor. T. Simokata pria u VII veku kako se Mavrikije 591. godine divio veliini i snazi Slovena.70 Meutim, strogo uzeto, ovo su nedovoljni podaci da se izraze prave biotipoloke karakteristike ondanjih slovenskih populacija. Ovakvo stanje je osta kritino i za ka- snija razdoblja. Ono malo antropolokih podataka koje nam na materijalu iz slovenskih nekropola, sa naeg terena, sa- optavaju Skerlj, Dolinar, Ivaniek, Gavrilovi i Pilarieva takoe su nedovoljni za bilo kakva zakljuivanja i uglavnom su izvan srpskog prostora. I ovi podaci su svedeni na uoptavanja. Takvo je stanje za itav rani i razvijeni srednji vek, mada iz tog perioda ima opet nekih opisa koji bi mogli posluiti za rekonstrukciju ukoliko bi se dolo i do osteolokog materijala.

U jednom anonimnom opisu iz 1308. godine pie da su Srbi visokog i lepog stasa i ljudi i ene. Jedan MLeanin, koji je kao poslenik 1550. godine putovao srpskim krajevima, zabeleio je kako su Srbi jaki i visoki ljudi, a u jednoj kosmografiji Levanta iz 1554. godine obeleavaju se kao ljudi krupna tela. Takoe je u jednom delu o Al. Velikom 1618. godine napisano da u Srbiji.. . ivi najlepi narod na svetu, ljudi visokog stasa i junani, a u zvaninom austrijskom izvetaju iz 1747. za Srbe u Slavoniji i Krajini kae se da su lepi ljudi, visok i.. .71

Antropoloka nauka smatra da su Sloveni, pa prema tome i Srbi, u vreme dolaska na Balkansko poluostrvo bili doliho- kefalne glave, a pri kraju ranog srednjeg veka osea se antropoloka promena u pravcu brahikefalije. To, bez sumnje, sve- doi o meavini doljaka i starosedelaca, na jednoj, i plemena

,e St. Stanojevi, Iz nae prolosti, Beograd 1934, 5455.71 St. Stanojevi, Iz nae prolosti, str. 5557.

99

i naroda koje je pokrenula velika seoba naroda, na drugoj strani. Do slinog zakljuka doao je i N. 2upani, koji^ je ustanovio da Srbi i Arbanasi ine jednu fizio-antropoloku zajednicu koja je nastala na podlozi ilirskog supstrata, posebno posle prodora Turaka u XV veku.72 Naporedo s ilirskim oigledno je i uee trakog antropolokog tipa u izvesnim srpskim skupinama istone Srbije. Na ovakvo uobliavanje takozvanog srpskog oveka, po podacima Al. Petrovia, Br. Malea, L. Jovania i 2. Gavrilovia,73 delovalo je vie faktora. Najznaajnije su bile migracije koje su dovodile i slovensko i drugo stanovnitvo u odreene prostore, u kojima se vrilo, kako bi rekao 2upani, amalgamisanje i meusobno proimanje, ne samo bioloko nego znatno vie kultumo i kroz to etniko, koje je davalo nov antropoloki fenotip, danas uglavnom svojstven Srbima.74 Brahikefalija je, kao i tamno- putost, reklo bi se, postala lepotni ideal, pa je u tu svrhu vreno i vetako doterivanje lobanja kod dece.75 Meutim, ova vetaka deformacija moe se shvatiti samo kao drutvena, a ne i izrazita antropoloka pojava koja danas uslovljava za Srbe prevlaujuu brahikefaliju kao i neke druge odrednice, koje su se vremenom oblikovale u odreene varijatete.

VI Jezik, pismo i knjievnost kao etnoloke odrednice

Jezik i pismo su dva vana elementa u identifikovanju odreene grupe pogotovu ukoliko se razvijaju u kontinuite- tu i tako postanu orednice za razgraniavanje. Knjievnost ima zapaenu ulogu u oblikovanju svesti. Istina, ima od ovog odstupanja u istoriji i savremenom svetu, to ipak nije karak- teristino za Srbe i njihov istorijski razvoj.

Prilikom dolaska na Balkansko poluostrvo jezik Slovena bio je relativno jedinstven. On je verovatno bio posledica estih meanja i prelivanja raznih migracionih tokova76 koji su vodili odreenom ujednaavanju, ali u odreenim epohama, drutvenim i istorijskim, i deliminom razgraniavanju. Razli-

78 N. Zupani, Etnogeneza Jugoslovena, Rad JAZU 222, Zagreb 1920, P. Vlahovi, Protobalkanske fiziko-antropoloke osobenosti savremenog stanovnitva Jugoslavije, Glaisnik Etnoigrafskog instituta SANU, XXIII, Beograd 1975.

78 Antropoloka bibliografija o Jugoslaviji, Uredio P. Vlahovi, Posebna izdanja Antropolokog drutva Jugoslavije sv. 1, Beograd 1963.

74 T. Vukanovi, Etnogeneza Junih Slovena, Vranjski glasnik X, Vranje 1974, 176.

75 S. Trojanovi, Neki problemi o srpskom narodu, Glasnik Etno- grafskog muzeja u Beogradu II, Beograd 1927, M. Filipovi, Defor- misanje lubanja u Jugoslaviji, Glasnik Etnografskog muzeja u Beo- gradu X, Beograd 1935, T. Vukanovi, Etnogeneza Junih Slovena, str. 177.

76 B. Grafenauer, str. 2224.

100

kovanje grupa po jezikim kriterijumima uvek je jasno kada je re o grupama koje govore na raznim jezicima. Ali, gde se spajaju grupe srodnih narodnih govora, ova granica je manje jasna, pa ak gotovo i neprimetna na terenu i na gra- nici modernih naroda.77

Ustaljivanje junoslovenskih masa na Balkanskom poluostrvu uglavnom je normalizovalo uslove za jeziku diferen- cijaciju. Tokom vremena stvaraju se uvek nove izoglase, naroito na linijama slabijeg dodira, a to znai tamo gde nastaju geografske ili istorijske prepreke u irenju.78 U srpskoj politikoj formaciji razvio se tokavski dijalekat sa nizom inova- cija koje su karakteristine za nemanjiku epohu.79 Jezik je, kao to je poznato, podloan promenama pa se tako tokom vekova razvio u posebnu odrednicu koja je postala karakte- ristina i za Srbe bez obzira na oreene dijalekatske razlike koje su rezultat geografskih, istorijskih, etnikih i drugih procesa o kojima su detaljnije govorili P. Ivi i B. Grafenauer u svojim radovima.80

Pismo je takoe jedna od odrednica koja se moe uzeti za razgraniavanje i unutranje povezivanje. Prema zabele- kama, Srbi su po dolasku na Balkansko poluostrvo imali svoje znake za brojanje, gatanje i podseanje. B ili su to ponekad mnemoniki simboli, zatim crte i reze koje su bile poznate i drugim Slovenima. Ali, od X veka i kod Srba se razvilo pismo koje nije poelo na srpskom jeziku. Nosilac pismenosti u srednjem veku, pa i kasnije, bila je crkva, koja se sluila ogranienim brojem sakralnih jezika.

Preko srpskih prostora u balkanskoj sredini prolazila je granica izmeu latinske i grke pismenosti, koja se poklapa sa jo starijom podelom izmeu dveju glavnih kulturrdh zona poznate antike, latinske i grke.81 Tako se ogodilo da je slovensko stanovnitvo ranije poelo pisati latinski i grki nego na svom jeziku. Ali, ova pismenost nije bila masovna. Naprotiv, to je bila privilegija koju je potreba nametala sve dok nije nastalo slovensko hrianstvo 1 slovensko pismo za koje su zasluni Solunjani Cirilo i Metodije. Oni su sastavili azbuku (glagoljiu), koja je dala osnovu jo jednom velikom sakralnom i knjievnom jeziku srednjovekovne i docnije Evrope. Taj jezik se danas naziva staroslovenski. Ali, kako su ga Srbi prihvatili ostaje tajna u tami vekova. Uz gla- goljicu se pojavila i azbuka koja sada nosi ime irilica. To je, u stvari, tadanje sveano grko pismo prilagoeno potre-

77 . Grafenauer, str. 13.78 P. Ivi, Srpski narod i njegov jezik, Srpska knjievna zadruga,

Beograd 1971, 33.78 P. Ivi, Srpski narod i njegov jezik, str. 42.80 Videti, P. Ivi, Srpski narod i njegov , B. Grafenauer,

nav. rad. Jugoslovenski istorijski asopis 12, Beograd 1966.81 P. Ivi, Srpski narod i njegov jezik, str. 107 i dalje.

101

bama slovenskog jezika dodavanjem slova za glasove kojih nema u grkom. Kao praktiniji, ovaj tip azbuke prevladao je od kraja XII veka uglavnom na podruju istone crkve, odakle je postalo jedno od obeleja (recenzija) srpskog naroda u daljem toku njegove istorije.82 Ovim jezikom i ovim pismom otpoeli su Srbi i svoju knjievnost, zasnovanu na usmenom stvaralatvu, koje je u odnosu na ono doneto iz matice menjalo sadraj i dobijalo nove oblike.83

Kultuma povezanost se odraavala u ivom knjievnom jeziku i njegovoj potrebi u svetovnoj knjievnosti. To je proces koji se poklapa sa pojavom narodne svesti, mada e dugo biti bez seoskih masa, ogranien na uzan krug viih slojeva.84

Tekstovi XIII i XIV veka ukljuuju srpsku istoriju u kratke izvode vizantijske hronologije i daju Srbima sasvim odreeno mesto u hrianskoj viziji svetske istorije, koja od stvaranja sveta vodi preko Hristove rtve do stranoga suda.85 * S druge strane, rodoslovi ukljuuju Srbe u svetsku istoriju preko tobonjih Nemanjinih predaka i vezuju poznati deo srpske istorije za hrianski antiki svet, za cara Konstantina. Makar i imaginama, slika srpske prolosti povezana je tako u vrstu celinu.88 Ako se ovome dodaju, u turskom periodu, tvorevine samonikle, takozvane usmene knjievnosti onda ova povezanost postiaje jo jasnija u svojoj istorijskoj dubini.

U izgradnji srpske nacije veliki znaaj se pridaje doga- ajima koji su se krajem XVIII veka odigrali na idejnom i knjievnom polju. To je pre svega pojava Dositeja Obradovi- a, koji je kod Srba prvi postavio naelo prirodnih kriterijuma princip jedinstva jezika i roda, kao osnov svesti nacionalnog jedinstva.87 Pojava D. Obradovia, koji je 1783. godine izdao 2ivot i prikljuenije, bila je znak da su srednjovekovne klase srpskog drutva, posebno one u Ugarskoj, dobile supamika pred kojim e morati da se povuku ezde- setih i sedamdesetih godina XIX veka, a pobeda Vukove re- forme i konana afirmacija knjievnog jezika na osnovu narodnog govora skladno je upotpunila istorijski proces.88

Svi ovi dogaaji, meusobno povezani u celinu, zajedno sa istorijskom prolou i prvim srpskim ustankom, bili su od prelomnog znaaja u procesu formiranja srpske nacije. Oni su uticali na sazrevanje nacionalne svesti Srba, podstakli formiranje srpskog knjievnog jezika, uvrstili veze izmeu Srba s june i severne obale Dunava i Save i postavili vrstu osno-

8S P. Ivi, Srpslci narod i njegov jezik, str. 107, B. Grafenauer, str. 31.

83 . Sp. Radojii, Nekoliko napomena, str. 226227.84 B. Grafenauer, str. 14.85 S. Cirkovi, Moravska Srbija, str. 107.8* S. Cirkovi, Moravska Srbija, str. 108.87 B. Grafenauer, str. 10.88 N Petrovi, Razvitak srpske nacije, str. 4952.

102

vu srpskog naroda u borbi za nacionalna prava i sopstvenu dravnost. Srpsko pitanje na taj nain izlazi iz lokalnih okvi- ra i postaje vaan problem velike evropske politike.

VII Verska obeleja kao odrednice

Jedan od oblika razgraniavanja tokom istorije postala je i crkvena organizacija. Dogmatska i kanonska pitanja u narodu nisu bila mnogo poznata. A li su zato verski obredi i narodni obiaji prilikom praznika i svetaca bili meusobno isprepletani, a poreklo tih obiaja nije uvek bilo ni hrian- sko ni pravoslavno. Njihove korene treba traiti u posebnim prilikama u kojima je srpski narod vekovima iveo i pro- izvodio sredstva neophodna za ivot i opstanak u patrijarhal- nim uslovima jedne sredine u kojoj se vodila teka borba za opstanak i ivot.89

U srpskoj feudalnoj dravi bile su u poetku dve crkvene organizacije: pravoslavna i katolika.90 Meutim, vremenom se i ovde stvorio jedinstven okvir izdvajanjem samostalne srpske crkve 1219. godine, koji se poklapao sa podrujem nemanjike drave. Na taj nain dolo se do posebnog kriterijuma koji je, uz drugo, sluio za razgraniavanje.91 Pripadanje srpskoj crkvi stoleima se smatralo kao bitno obeleje srpstva. Preko svetih kraljeva i dinastije koja je dala sveti- telja, osnivaa autokefalne crkve, politika traicija je ugra- ena u crkvenu tradiciju.92 Srpskoj crkvi posebnu aktuelnost dalo je sukobljavanje sa Turcima. Ljudi XV veka videli su dravu i crkvu u doba Nemanjia u nerazdvojnoj povezanosti, kao to su videli i narod u okviru Nemanjia drave kao religioznu i svetovnu zajednicu.93 Zahvaljujui tome, posle propasti srednjovekovne srpske drave, Srbe pod turskom vlau povezala je jedino privilegovana organizacija srpske crkve, kao personalni savez srpskog, u nekim razdobljima i susednog slovenskog, pravoslavnog ivlja. Ovaj poloaj bio je blii prirodnom, jezikom i kulturnom razlikovanju etnikih grupa, pa se upravo u tim stoleima formirao jasniji pojam srpskog naroda i njegove povezanosti u celini. Ovaj pojam se zbog toga upotrebljavao pri razlikovanju etnikih grupa sve do XVIII veka. To je kriterijum koga Evropa, izvan oblasti Turskog Carstva, a donekle i pre Turskog Carstva, u oblastima koje nisu bile pod uticajem vizantijske kulture, nije po- znavala. Naime, nacionalna pripadnost se odreivala po veri

89 N. Petrovi, Razvoj srpske nacije, str. 48.* . Sp. Radojii, Nekoliko napomena, str. 225226.81 S. Cirkovi, Srbi etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.92 S. inkovd, Moravska Srbija, str. 108. S. Cirkovi, Moravska Srbija, str. 108.

103

i crkvi.94 Ovako politiki i etniki obeleena, crkva je posle turskih osvajanja uvala i prenosila srednjovekovnu dravnu i politiku tradiciju, koja je ostala bitan elemenat etnike svesti kod Srba.95 * Masa srpskog naroda u ovoj svojoj speci- finoj organizaciji imala je oslonac i kakvo-takvo uporite u borbi protiv feudalizma uopte, a posebno protiv pokuaja da je pretvore u podlonike i kmetove." Ovo posebno dolazi kod Srba u Austriji i Ugarskoj. Organizacija koja je pove- zivala mase srpskih doseljenika bila je verskog karaktera. Ali, ona je uz to imala i odreene drutvene funkcije, posebno u odbrani od imijaenja.97 Kada verska pripadnost ima i politiki karakter, kao to je bio poloaj srpske crkve u Ugar- skoj, onda i ova strana povezivanja postaje izvanredno moan faktor pri oblikovanju iroke svesti o nacionalnoj pripadnosti.98

Uticaj pravoslavne crkve osetio se tokom XVIII veka i u privrednom smislu. Ona je postala imuna, to je uticalo na formiranje i postepeno jaanje srpskog trgovakog graanstva koje je svugde imalo oluujui uticaj na formiranje nacionalne svesti i snaenje modemih nacija.99 *

Pravoslavna crkva u Austriji bila je specifian politiki i organizacioni okvir, koji je omoguavao da se posebnosti srpske etnike zajednice sauvaju, dalje razvijaju i postanu komponenta jednog procesa koji e dovesti do formiranja srpske nacije sevem o i juno od ovih reka.190

Pravoslavna crkva nije bila jedina snaga ni jedini uvar etnikih osobina i posebnosti srpskog naroda, pa ni jedina komponenta u procesu formiranja srpske nacije. Meutim, njen znaaj se ne sme potcenjivati niti precenjivati, a najma- nje idealizovati.101

VIII Neka obeleja narodnog ivota u Srba

Za poslednjih stotinak godina sabrana je obilata graa o narodnom ivotu u Srba, koja je objavljena u strunim i drugim publikacijama. Ona omoguava da se iz opteg i u okviru zajednikog ljudskog stvaralatva izdvoje neki elementi koji su se vremenom stopili sa srpskim nainom ivota i postali njegov sastavni deo. Ovi elementi se mogu zapaziti u privredi, nainu stanovanja, domaem ivotu, narodnom stvaralatvu, obiajima, verovanjima i drugim oblicima u kojima

. Grafenauer, str. 910.95 S. irkovi, Srbi etniki razvoj, Enciklopedija Jugoslavije 7.* N. Petrovi, Razvoj srpske nacije, str. 45.97 N. Petrovi, Razvoj srpske nacije, str. 41.98 B. Grafenauer, str. 14. N. Petrovi, Razvoj srpske nacije, str. 48.104 N. Petrovi, Razvoj srpske nacije, str. 45.101 Uporedi, N. Petrovi, Razvoj srpske nadje, str. 46.

104

se odraava i izraava ljudski ivot. Bez obzira to to mogu. biti elementi poznati i drugim narodima i kulturama, oni su se vremenom toliko stopili sa srpskim nainom ivota da su u okviru opteg postali i njegova odlika i njegova specifika.

Primeri uzeti s reda, o kojima e u daljim izlaganjima biti rei, verovatno e ovo najbolje potvrditi ili opovrgnuti.

Privredni ivot sadri niz radnih procesa koji su svojstve- ni odreenom stepenu razvoja i postaju obeleje uesnika u procesu rada. Kod Srba su neke privredne grane veoma rano postale njihovo osnovno zanimanje, pa su se u skladu sa optim, razumljivo, stvarale i neke specifinosti. Stoarstvo je, na primer, u prolosti, a ponegde i danas, bilo glavno zanimanje velikog dela srpskog stanovnitva. U planinskim krajevima gajena je stoka sitnog zuba uz dobro poznati baijski ili katunski nain stoarenja, koji su i ranije bili zastupljeni u balkanskim prostorima. Stoka je, kao i kod ostalih naroda,. bila glavno bogatstvo, a u XIX veku Srbija je bila poznata po izvozu svinja, jer su velike hrastove ume Sumadije, do krenja, davale dosta ira za njihovu ishranu. Ovo se, bez; sumnje, do nedavno moglo uzeti kao jedno od obeleja u stoarskoj privredi srbijanskog sela. Slino je i sa zemljo- radnjom, koja ima dugu tradiciju., a pratile su je ne samo- mnoge narodne tehnoloke ve i obredno-religijske radnje. U okviru voarstva gajenje ljiva je bilo, pa dobrim delom i danas je ostalo, jedno od obeleja Sumadije i drugih krajeva u kojima za to ima prirodnih uslova. Sljiva je na ovaj nain postala srpska nacionalna biljka, kao i proizvod od nje srpsko nacionalno pie rakija ljivovica. U lovu i ribolovu. ouvale su se mnoge arhaine i specifine zamke (vukova veala) i orua. U prenosu dobara i transportu, pored optih, ima i nekih specifinosti. Tereti su se uglavnom prenosili to varima, a zatim, i uporedo s tim, upotrebom volovskih ili konjskih zaprega. Rasprostranjena su bila drvena kola, a zimi i prenos saonicama. Ono to posebno skree panju bilo je karavansko kretanje, a u planinskim predelima manji tereti su se prenosili u rukama, na glavi, na pleima i leima,102 to ne znai da toga jo nema. Oblik konjske opreme samar sa drvenicama, imao je karakteristian izgle, pa se kao takav dosta dugo ouvao u upotrebi. U trgovini je preovlaivala razmena dobara uz karakteristian prido kao i dobro poznata trampa (razmena).

Srbija nema jedinstven tip stanita. Poetni oblici bili su sibare, busare, ljive, lubare, a zatim jednodeljne pokretne- brvnare i kua na elici, koje su u Srbiji bile karakteristika mnogih krajeva. U pomonim zgradama panju privlai o- vanski kuer i vajat kao stambena zgrada oenjenih za- drugara sa epecifinim izgledom i opremom.

102 Uporedi, Narodi Jugoslavije, SANU, Beograd 1965, str. 59.

105

Domai ivot je imao poeebno obeleje. Znao se red pri leganju i ustajanju, kao i redosled pri sedenju za obed. Naj- vei teret domaih poslova, poslova u kui, padao je na ne- vestu. Ona je morala svakog lana da uslui, od dodavanja vatre mukarcima koji su puili kad sede u kui, do raspre- manja obue svim ukuanima i njenog iznoenja da se obuju kad to zatreba, odnosno polivanja vodom da se eljad umiju ujutro i u drugim prilikama. Nevesta je prva ustajala i palila vatru na ognjitu u kui, a poslednja odlazila na poinak, i to kad obavi sve domae poslove.

Ishrana srpskog stanovnitva je razliita u raznim oblastima. Ali, ono to se moe uzeti kao specifinost jeste da je najslabija bila u letnjem periodu kada se obavljaju najtei radovi. Tada se uglavnom zadovoljavalo hlebom od raznih itarica i mlekom i mlenim proizvodima, dok su se s jeseni i zimi pripremala jela s mesom i varivom. Ipak, neki krajevi postali su poznati po spravljanju sira, kajmaka, pastrme i prute (suvo meso), proizvodima koji su dobili nacionalno obeleje. Jedan od takozvanih nacionalnih specijaliteta je cicvara, kaa od ukuvanog peninog brana, kojoj se dodaju kajmak i sir, odnoeno mast i jaja. Sir se ponekad ostavlja zajedno sa paprikom, to mu daje specifian ukus, a ima i drugih specijaliteta nacionalne kuhinje pozajmljenih pa prilagoenih srpskom stilu ivota (gibanica, evapiii, meso na ranju itd.).

Narodna nonja na teritoriji Srbije razlikovala se po oblastima. Ali, gotovo je suvino poseati da su se posle upo- trebe arhainih haljetaka, kao to su pelengiri, koulja tipa tunike, kabanica, zuban, pregaa, tozluci, priglavci, opanci oputai od presne koe itd. izdvojile kao srpske nacionalne umadijska muka i takozvana srpska graanska nonja, koje su postale oznaka srpske etnike pripadnosti.

U srpskom drutvenom ivotu takoe ima i arhainosti i specifinosti. Bitna osobina je bila u zajednitvu i kolektivnom nainu ivota, koji se odvijao u velikim porodicama, kasnije nazvanim zadruge, i u seoskim optinama, kao i javno odluivanje na skupovima o pitanjima o opteg interesa. Plemensko ureenje kod Srba, koje uoavaju ve klasini pisci,103 postepeno gubi znaaj, jer se krvna zamenjuje teri- torijalnom povezanou (selo), a bratstva se dele u pojedine porodice koje se jenostavno nazivaju kua ili rod. Use- ljenici u dananju Srbiju i posle vie generacija znaju kojem su plemenu pripadali njihovi preci u matici.104 Zivotne prilike bile su takve da se porodice nisu rado delile. Oevi, braa, sinovi, unuci sa enama i decom dugo su ostajali zajedno na

le* Videtd K. Jireek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 75.104 Uporedi, K. Jdriek, Istorija Srba I, str. 77.

106

jednom zajednikom imanju. Najvidnije obeleje njihovog zajednitva bilo je zajedniko ognjite, gde lanovi kue, kako se to kae, jedu iz jednog kotla. Znak rasturanja bio je dim iz vajata. Sa ovakvom organizacijom zadrugom iveli su Srbi i na zemljitu pod turskom, austrijskom, mletakom i dubrovakom upravom.105 Oblici kolektivnog rada i meu- sobnog pomaganja ostaci su iz vremena seoske optinske organizacije. To su moba kolektivna dobrovoljna pomo, po- zajmica kada rad treba da se vrati; sprega objedinja- vanje stone radne snage za naizmenino svravanje poslova,106 supaa zajedniko uvanje ovaca, i drugi oblici koji su i opti i specifini. Prela i posela, sa svojim osobenostima, takoe su na svoj nain jedno od srpskih obeleja, to ne zhai da ih nema i kod drugih naroda, ali u izmenjenom obliku.

U obiajima o roenju sadrane su takoe neke specifinosti. Na primer, striba i postupaonica, iako su dobro poznati obiaji, imaju i svoju srpsku varijantu. Slino je i u svadbenim obiajima. Sama struktura svadbene povorke sa okie- nim asnicima i ajom, veseljakom i duhovitim ovekom, ali isto tako i sa religijsko-maijskom komponentom, imaju mnoga posebna obeleja. Slian je sluaj sa svadbenim rukom, izvoenjem mlade iz roditeljskog doma i doekom u mlado- enjinoj kui, s nakonjetom u rukama i cerealijama kao simbolima reprodukcije ljudske vrste.

U pogrebnom ritualu, pored vidnog iskazivanja tuge, dovoljno je podsetiti na takozvano veselje u alosti, kad umre za enidbu ili udaju stasala osoba, kao i na obavezu podiza- nja spomenika do godine dana, koja je do nedavno bilo strogo potovano pravilo.

Siroko su bila rasprostranjena i dobro poznata verovanja u zle oi, neiste sile, natprirodna bia i drugo to je u narodnom shvatanju dobijalo fantastian odraz. Veliki broj praznika praen je magijskim obredima i radnjama iji je krajnji cilj zdravlje, napredak i ekonomsko blagostanje do- mainstva. Meu njima je i slava krsno ime koju danas smatraju iskljuivo srpskim nacionalnim obelejem, jer je kao takva hodom istorije prihvaena za razgraniavanje i identifikaciju.

U bogatom kolektivnom usmenom narodnom stvaralatvuodraena su zbivanja minulih epoha, ali i isklesani likovi iz ive i mrtve prirode, koji predstavljaju nacionalne simbole. Marko Kraljevi, Milo Obili, kosovski junaci, Prokleta Je- rina, hajduci, uskoci, sirotinja raja, zulumari izraz su narodnih oseanja i htenja ireg nacionalnog shvatanja.

,es . Jireek, Istorija Srba I, str. 78.10* iNarodi Jugoslavije, SANU, Beograd 1965, 80.

107

Najzad, gusle kao simbol muzike i poezije bile su i ostale izraz herojske zabave.

Ima i drugih obeleja u srpskom narodu, jer ovde je uka- zano samo na neka, na alost, bez analize i dubljih komentara. Na jednu grupu takvih obeleja svojevremeno je skrenuo panju Sima Trojanovi. Po Trojanoviu, redosledom kako to on opisuje, kao obeleja panju privlai: buenje uiju deci, da- vanje imena, minue, postupaonica, kumstvo, momanik, kapa krikara, nain eljanja kose, vezena jabuka, prsten i obeleavanje smrti.107

Primera kao to su ovi, pa svakako i karakteristinijih, moe se mnogo navesti iz srpskog narodnog ivota. Ali, i ovo je dovoljno da posvedoi kako je srpska etnika zajednica prola sve faze u svojoj konsolidaciji izgraujui kroz to ili prilagoavajui sebi odreene tekovine koje su postale svojstvene toj zajednici i toga se uklapaju u tokove razvoja ljudskog drutva kao njeno obeleje. Sa ovim uobliavanjima i stvaralakim dostignuima irih razmera ulo je srpsko stanovnitvo u novu etapu svoje drutvene emancipacije, kultur- nog napretka i ekonomskog razvoja i preko toga se uklopilo, odnosno postalo inilac u savremenim tokovima naune, teh- nike, tehnoloke i socijalne revolucije savremenog sveta.

IX Konsolidacioni okviri srpskog etnikog razvoja

U prethodnim izlaganjima bilo je rei uglavnom o tome kroz koje je glavne drutvene politike, etnike i stvaralake procese prolazio srpski etnos u svom razvojnom putu od ro- dovsko-plemenske, preko dravotvorne, do svesti izraene u narodu i naciji kao drutvenim kategorijama savremenog doba.

Slovenska plemena u prvim fazama doseljavanja na Bal- kansko poluostrvo nisu imala, kako istiu istraivai, neke dravne svesti. Zajednice su se obrazovale prema potrebi i naklonosti, uglavnom radi odbrane koja je spolja, a kada i to proe, savezi su se rasturili do nove potrebe. Ovako spajanje omoguila je svest o srodnosti, zajednikim navika- ma i relativno jedinstvenom jeziku koji se u poetku, do diferencijacije etnikog jezgra, nije bitnije razlikovao. Tek sa razvojem dravnih centara mogla se razviti svest ne samo o plemenskoj ve isto tako i teritorijalnoj povezanosti. Terito- rijalna povezanost je dobila i svoja spoljna obeleja. Kraljev- sku titulu dobila je Zeta, a to je omoguilo da oko sebe

107 Videti, S. Trojanovi, Glavna obeleja srpskog naroda, Pose- ban otisak iz Glasnika Etnografskog muzeja u Beognadu, knj. I, Beograd 1926.

108

okupi brdska plemena iz neposredne okoline.108 tavie i za- stava, kao simbol drave, pominje se u Zeti 1078. godine,109 a to je hio znak da se stvaraju predstave o odreenom okup- ljanju. Srbija se, istina, u poetku razvijala iz skromnih za- etaka. Ali, uvek je uspevala, ak i kada se nala, i to nekoliko puta, u zavisnom poloaju, da sauva unutranje jedin- stvo i da uvek iznova nae svoj put sve do svoga velikog uspona.110

Malo se zna o prostiranju srpskog imena i srpske svesti, o tendencijama u njihovom irenju ili suavanju u uslovima jo vrlo jednostavne drutvene strukture prednemanjikog perioda. Od sredine XI veka Srbija je trajno objedinjavala, u zajednikoj dravnoj organizaciji, Raku, Duklju i Travu- niju, a povremeno i Zahumlje i Bosnu i Neretljansku Kne- evinu. Trite razvoja bilo je samo u XI veku u Duklji, u XII veku ponovo se prenelo na Raku, odakle e postepeno poeti irenje ka Pomoravlju, zatim prema severu do Dunava i, najzad, irenje na teritoriju Slovena u Makedoniji, koje je trajalo nepun vek razdoblje suvie kratko da bi ostavilo trajnije posledice. Politika povezanost je u poetku XIII veka bila dopunjena posebnom crkvenom organizacijom. Iz starog kristalizacionog jezgra izoblikovala se svest o etnikoj pripadnosti na bazi drave, koju ne potvruje samo uvrivanje istog imena i na severu, ve i jo jasnije upotreba toga imena u etnikom smislu, prilikom seobe Srba u junu Ugarsku, posle pada (1459) samostalne srpske drave pod tursku vlast.111 Okvir nemanjike drave verovatno je negde zahva- tio populacije koje dotle nisu bile etniki diferencirane ili su bile integrisane samo u malim regionalnim grupama, a na drugoj strani je ostavio neobuhvaene delove stanovnitva koje je dotle nosilo srpsko ime, a koje su postepeno gubili ba zbog toga to kasnije nisu sudelovali u razvoju celine.112

Presudan period u etnikoj konsolidaciji Srba bio je raz- oblje Nemanjia. Tokom dva stolea, ispunjena veoma znaajnim drutvenim i politikim procesima, jedino se stabilno drao jedinstven okvir koji je potisnuo i zamenio ranije regionalne politike zajednice i bacio u zasenak njihove partikularistike tenje.113 Feudalno povezivanje je u velikoj meri uticalo na nastanak docnijih naroda, pa je to bio sluaj i sa srpskim, bez obzira to je narodno oseanje sazrevalo i u kasnijim stoleima.114 Duanovo carstvo je unelo poremeaj

108 St. Novakovi, Nekolika tea pitanja, str. 111.109 St. Stanojevi, Iz srpke prolosti, Beograd 1934, 78.110 Videti, B. Grafenauer,, str. 3132. Videti, B. Gnafemauer, str. 32.118 S. irkovi, Moravska Srbija, str. 102.118 S. irkovi, Moravska Srbija, str. 102.114 Videti, B. Grafenauer, str. 15.

109

u razvoj Srba kao etnike zajednice. Duanova drava je ostala nominalno srpska. A li njegovo realizovanje carstva ugro- zilo je tadanje etniko jezgro, do tada uvano u vrstoj ljusci narodne drave.115 Dogaaji za vreme cara Uroa trenutno su ugrozili sudbinu srpstva. Posle 1371. poljuljani su tem elji itavog dotadanjeg razvoja. Jedinstvena drava je praktino iezla, a svetorodna dinastija izumrla. Dotadanji dravni tok razlio se u nekoliko regionalnih korita i nije se znalo da li e se bilo kada ponovo spojita.11 Ali, kriza ne samo to je brzo prebroena ve se srpska svest u novim uslovima na severu posle 1371. konsolidovala tako da gubitak drave nije imao sasvim tragine posledice. To je razdoblje poznato kao moravski period Srbije koji se odrazio u pomeranju stanovnitva, kolonizaciji, demografskim promenama, politikim odnosima i kulturnoj orijentaciji.117 Istorijski idealni kontinuitet (Nemanjii-Lazar-Brankovii) bio je vaan za odr- avanje i uvrenje etnike svesti Srba. Ova svest je dobila istorijsku dubinu, kao jednu od svojih dimenzija, koja se preko literature onoga doba (rodoslovi, letopisi, saznanija o srpskih carej, srpskih gospod) odrazila u vem osti tradicijama, koje sretamo u svim oblastima ivota Moravske Srbije. Srbi su se prilagoavali svetu koji se menjao. Ali, ostali su do- sledni svojoj veri, despotskoj tituli, svojim ugovomim obave- zama, sopstvenim zakonima, nasleenim obiajima i forma- ma.118 Ovaj tradicionalizam je pomogao da se srpska svest uvrsti i pronese kasnije kroz teka vremena turske vlasti.11* Pomeranjem centra oblasti na severu u Pomoravlju i Podu- navlju su vre ukljuene u ivot, pa se tu obrazovalo jedno novo populaciono jezgro koje je postalo nosilac etnikog razvitka u vreme kada je pod turskim pritiskom gueno staro jezgro na jugu.120 Na sever Srbije su se naslanjale naseobine u junoj Ugarskoj, tako da se, umesto pred turskim osvaja- njima obrazovao kontinuiran etniki prostor. Tokom vremena taj prostor je suavan na rubovima, ali se u sredinjem delu ouvao i bio pojaan seobama koje su usledile krajem XVII i u XVIII veku. Na ovom prostoru je u XVIII veku, severno i juno od Save i Dunava, bila kolevka budue srpske nacije.'

Doseljeni Srbi u Junoj Ugarskoj osveili su slovenski ivalj koji je ovamo dospeo ranijim migracijama, koje su po- ele jo u XII veku i trajale i i u XIV veku, na. primer za vlade Dragutinove. Na ovim prostorima, kroz za?

115 S. Cirkovi, Moravska Srbija, str. 104.lle S. irkovi, Moravska Srbija, str. 104.117 S. irkovi, Moravska Srbija, str. 105.118 S. irkovi, Moravska Srbija, str. 108109.118 S. irkovi, Moravska Srbija, stn. 109.1# S. Cirkovi, Moravska Srbija, str. 105.

110

dragu, selo i kneinu, ojaalo je seljako patrijarhalno srpsko- dratvo. U ovako slobodno izgraenom drutvu XVIII veka, sa njegovim demokratskim, antifeudalnim i antiturskim stremljenjima, izgraivao se srpski ovek onakav kakav se javlja u masi narodnoj u XIX veku.121

Srbi u Austriji su u novoj sredini sauvali itav niz etnikih obeleja donetih iz stare postojbine. Okolnost to je nova sredina bila naprednija samo je ubrzala proces konsoliacije i formiranje srpske nacije u XVIII, a posebno u XIX veku, i to pre svega kod Srba u Austriji, pa zatim i uporedo kod Srba juno od Save i Dunava,122 u nacionalnoj dravi. Razvi- tak srpskog graanstva u Ugarskoj, osobito u Vojvodini, u dragoj polovini XVIII veka dao je prve ideoloke osnove za pretvaranje srpskog naroda u savremenu naciju.123

Tokom perioda formiranja srpske nacije teritorija koju je naseljavao srpski ivalj bila je ispresecana dravnim grani- cama. Ali, to je ipak bila jedinstvena kontinuirana teritorija, dok su privredne veze, razmena dobara i iri dodiri na kulturnom polju preko tih granica sve vie jaali, osobito u XIX veku.124

Neophodno je ovde spomenuti da se pod pritiskom tue vlasti kod Srba u Ugarskoj, kao i Srba uopte, javila ideja0 bliem povezivanju sa Rusijom i o raskoj zatiti srpskog ivlja. To je dobilo slovensku varijantu, pa je u izvesnoj meri uticalo i na stvaranje nacionalne svesti Srba.125

Srpska etnika zajednica prola je, kao to se vidi, kroz niz etapa drutvenog i dragog razvoja u toku svoga konsoli- zovanje naroda, a druga nacije u savremenom smislu. Narod dovanja. Ali, u tom procesu bitne su dve faze. Jedna je obra-- se formirao prvo na etnikoj pripadnosti, integracijom i dra- gih etnikih elemenata koji su postepeno primih oseanje pripadnosti kasnijem srpskom narodu. U procesu razvoja stvo- rena je teritorija, zajedniki ivot, istorijska prolost, antropoloki izgled, jezik, pismo, literatura na narodnom jeziku, vera, specifian stil ivota, svest o pripadnosti srpskom na rodu i, na osnovi svega ovoga, nacionalna drava. Ceo ovaj sloeni proces dao je narod i naciju sa svojom ekonomskom integracijom i dragim obelejima savremenog doba.

Modema nacija, kao rezultat vieg stepena podele rada1 znatno razvijenijih privrednih odnosa u drutvu, predstavlja zajednicu povezanu mnogo vrim unutranjim vezama nego to je to sluaj kod etnikih zajednica u pretkapitalistikim

1S1 V. ubrilovi, Predgovor u Vaskrs drave srpske, six. 21.m N. Petrovi, Razvoj srpske nacije, str. 4142.123 Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd 1960, 1305.124 N. Petrovi, Razvoj srpske nacije, str. 52.125 Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd 1960, 1305.

111

drutvenim formacijama. Meutim, to ne znai da je nacija skladan, harmonino komponovan organizam lien unutranjih trvenja, politikih sukoba, otrih klasnih borbi i drugog. To nije zatvoren organizam, ograen od sveta, dovoljan sam sebi, statian, koji ne podlee . U svakoj naciji poetoje dve nacije rekao je Lenjin. Ali, te osobenosti dobijaju nove komponente i nova obeleja pod rukovodstvom radnike klase, kao nove drutvene snage.126

** Videti, N. Petrovi, Kazvoj srpske nacije, str. 52.

112

petar vlahovic-nastanak i razvoj srpske nacije-1979

Documents