Prof.dr Branislav Nedović Doc. dr Radenko Đurica

EKOLOGIJA osnove ekologije

1

UPS Banja Luka, 2008.

2

Predgovor

Ekologija je modul, koji je napisan prema Nastavnom planu i programu, za studente Ekološkog fakulteta, odobranog od Senata UPS Banjaluka. Modul je urađen na osnovu savremene nastave, novog sistema obrazovanja. Namijenjen je kao sredstvo za ostvarivanje nastavnih ciljeva i zadataka ,te za zadovoljavanje interesnih grupa studenata u naučnoj oblasti ekologije. Ekologija, proučavanjem osnovnih ekoloških organizacionih sistema, organizama, populacija, biocenoza, ekosistema kao osnovnih prirodno organizovanih objekta u sastavu životne sredine, upoznaje njihovu: strukturu, dinamiku, funkciju i korisne osobine za čovjeka. Ona prati kako se odvijaju biohemijski procesi kruženja materije, proticanja energije i iinformisanje u ekosistemima, što je osnov njihove zaštite i korišćenja . Proizvodni procesi biljaka (primarnih proizvođači) su osnova života svih živih bića. Potrošači (životinje) su nosioci transformacija biljne proizvodnje za svoje i čovjekove potrebe, a razlagači (bakterije i gljive) su nosioci pretvaranja organske u neorgansku materiju, čime se obezbjeđuje tok kruženja životnih procesa Ekološka organizacija živih sistema, počev od: jedinke, populacije i biocenoze preko ekosistema do biosfere je prirodno dostignuće koje omogućava optimum razvoja svih živih bića i života čovjeka. Danas je čovjekov položaj dominantan u biosferi (životnoj sredini) te od njegove aktivnosti i ponašanja zavisi održivost kvalitetne životne sredine. Autor se zahvaljuje recenzentima na njihovim stručnim savjetima i sugestijama kao i tehničkom osoblju na uređenju ovog udžbenika.

Banja Luka, 01.10.2008 Autor

1.0. Ekologija / osnove ekologije

1.1. Ekološka misao i razvoj ekološke nauke.

Ekološka misao, vjerovatno, se započela razvijati od onog momenta kada je čovjek (Homo sapiens) shvatio značaj i ulogu životne sredine. Ona mu pruža ekološke uslove za život i opstanak. Ekološki način mišljenja i ekološki pristup, konkretnije se sreće u djelima antičkih mislilaca: Hipokrata, Aristotela i Teofrasta. Iako termin "ekologija" nije postojao, niti pak ekologija kao naučna disciplina ,pojedini istaknuti biolozi 18. i 19. vijeka shvaćali su suštinu nekih ekoloških elemenata, ekoloških pojmova i zakonitosti. Holandski prirodnjak Levenhuk, početkom 18. vijeka, shvatio je suštinu i značaj pojma "lanca ishrane" i "populacione regulacije" koji danas predstavljaju značajne oblasti moderne ekologije.

Temelje ekologije (kao biološke discipline) postavio je čuveni engleski biolog Čarls Darvin 1859. u poznatom djelu "Porijeklo vrste" u kome iznosi bogat ekološki sadržaj.

Naziv ekologiji (grč. oekos = stanište, dom, domaćinstvo i logos- nauka, izučavanje) dao je Ernest Hekel, 1866 godine u djelu: "Opšta morfologija organizama", definišući je kao nauku o međuodnosima između organizama i okoline organske i neorganske prirode. Hekel je, 1870. godine, ekologiju definisao kao nauku o ekonomiji prirode. Uključio je i pitanje razmjene i transporta materije i energije u životnim zajednicama.. Ekologija se u osnovi bavi proučavanjem rada ekosistema na Zemlji. Ekologija je nauka o životnoj sredini. U suštini, ekologija je naučna disciplina koja proučava raspored i rasprostranjenost živih organizama i biološke interakcije između organizama i njihove životne sredine. Životna sredina organizama uključuje fizičke osobine, koje sumarno mogu da se opišu tzv. abiotičkim faktorima kao što su klima i geološki uslovi (geologija), ali takođe uključuje i druge organizme koji dele sa njim njegov ekosistem

odnosno stanište

Ekološka misao i ekološka nauka snažno su se širile, da bi svoju pravu afirmaciju otpočele početkom 20. vijeka. Tada se uvode prve ekološke teorije i konvencije, uvodi se istraživački pribor i instrumenti,razrađuju se metodički pristupi. Ukazuje se i na bitne međuzavisnosti kao biljne i životinjske komponente, na postojanje tijesne međuzavisnosti između biocenoza i abiotičke sredine, na kompleks čovjek-biocenoza. Put od začeća ekološke misli do definisanja savremenog značenja ekologije, označilo je više razvojnih faza.One su uglavnom bile koncentrisane na istraživanje tri osnovna predmeta: živo biće, životna sredina i interakcije. Ekološka savremena nauka definiše "ekologiju kao nauku koja proučava odnose između živih organizama i njihove životne sredine". Pri tom treba razlikovati ekologiju u užem smislu, koja predstavlja biološku disciplinu i bavi se proučavanjem jedne dimenzije života i njegovim odnosima sa životnom sredinom i ekologiju u širem smislu kao nauku o ekositemima (Lakušić, 1987.).

Može se takođe reći da je ekologija naučna disciplina koja proučava živa bića, sredinu i međuodnose. Tri osnovne kategorije međuodnosa su akcije, reakcije i koakcije.

Do prije 20 godina odgovor na pitanje kada je prvi put problematika zagadivanja zraka regulisana propi50m u svijetu, bio je: zabrana upotrebe uglja u Londonu u doba Kralja Eduarda I 1306. godine. Medutim, prvi propis vezan za zastitu okoline u svijetu donesen je u Dubrovniku 1272. godine. U njemu se propisuju uslovi gradnje i odrZavanja javne kanalizacije i septickih jama (zastita od neugodnih mirisa), zabrana izbacivanja otpada u otvorene kanale. Kasnije su date i dopune 0 javnoj cistoci i protivpozamoj zastiti. kao i odredbe 0 zabrani topljenja masti i stavljenja koze unutar gradskih zidina. Propisan je naCin i dinamika sprovodenja ovih mjera, zaduzenih lica koja Ce ih sprovoditi (sa mandatom tri godine), te noveane kazne za one koji ih se ne budu pridrzavali.

1.2.Podjela ekologije

Ekologija je široko područje koje obuhvaća mnogo poddisciplina. Uobičajena, široka klasifikacija, koja kreće od najniže do najvišeg nivoa složenosti, gdje je složenost definirana kao broj članova (entiteta) i procesa unutar sistema koji se proučava, jest slijedeća:

Ekologija se prema objektu istraživanja dijeli na više ekoloških grana:

1) fitoekologija - proučava biljne populacije, biljne vrste, biljne zajednice i njihov odnos sa životnom sredinom; 2) zooekologija-proučava životinjske populacije, životinjske vrste, životinjske zajednice i njihov odnos sa životnom sredinom; 3) mikroekologija-proučava ekologiju mikroorganizama (ekologija bakterija, algi, gljiva i praživotinja;4) humana ekologija -proučava, ekologiju populacija čovjeka, njegov složeni splet međuodnosa sa životnom sredinom, što je bitno za preventivnu medicinu.Paralelno uz populacijski, razvija se ekosistemski pristup, gdje je u centru proučavanja ekosistem. Zbog toga se ekologija definiše kao nauka o ekosistemima. Prema oblastima koje proučava,ekologija se dijeli: 1) teorijska (opšta) ekologija-proučava genezu koncepcijskih pristupa u ekologiji; 2) primjenjena ekologija- ima izuzetno značajnu neposrednu primjenu u nizu bioloških disciplina,kao i u biotehničkim naukama a) medicinska ekologija, b) šumarska ekologija, c) agroekologija, d) ekološka ekologija i dr..). Mnoge pojave u ekosistemima mogu se objasniti samo uz pomoć metoda i rezultata istraživanja: ekologije, fitologije, zoologije, biohemije, fiziologije, morfologije, citologije i genetike. Stoga se u novije vrijeme razvijaju novi pravci koji se bave pretežno ekološkom problematikom, što se naglašava dodavanjem prefiksa "eko" ili pridjeva "ekološka". Javljaju se: ekološka fiziologija, ekloška morfologija, ekološka genetika. Prema stepenu organizacije, ekologija se dijeli na: 1) autekologiju (idioekologiju, ekologija individualnih organizama) izučava interakcije između organizama i životne sredine, analitičkim metodama (analitička ekologija); 2) demekologija- (populaciona ekologija) bavi se ispitivanjem ekologije populacija kao i bioloških ekosistema sintetičkim metodama (sintetička ekologija);

3) sinekologija-proučava ekologiju biocenoze (biocenologija) odnosno u fitoekologiji biljne zajednice (fitoekologija) a u zooekologiji životinjske zajednice (zoocenologija).4) ekologija ekosistema proučava tokove materije, energije i informacije kroz biotičke i abiotičke komponente ekosistema..Ekologija, prema proučavanju glavnih životnih oblasti, dijeli se na: 1) ekologiju terestičnih oblasti- proučava ekosisteme na kopnu; 2) ekologija slatkih voda- proučava ekosisteme tekućica, jezera, bara i močvara; 3) ekologija mora (marinska ekologija) -koja izučava ekologiju mora i okeana.

Ekologija, prema naglasku komponenti staništa, može biti: 1) geoekologija- proučava ekologiju litosfere; 2) hidorekologija-proučava ekologiju voda; 3) kosmička ekologija-proučava ekologiju kosmosa; 4) ekourbologija- proučava ekologiju naselja čovjeka; 5) ekologija životne sredine- proučava životnu sredinu.

PRIMIJENJENA EKOLOGIJA, primjena ekoloskih principa za rjesavanje covjekovih problema i odrzavanje kvaliteta zivota. Pod pretpostavkom da su Ijudi sastavni dio ekoloskog sistema, njihovo dalje postojanje zavisi od zdravlja,.dobrog funkcioniranja i plodnosti sistema. Iz ovih razloga primijenjena ekologija se zasniva na poznavanju ekosistema, principa i tehnika ekosistema koje se koriste za rjesavanje posebnih okolinskih problema i planiranja sistema upravljanja biosferom. Unatoc razlicitosti polja upravljanja, kao sto su sumarstvo, poljoprivreda, upravljanje svijetom divljine, okolinski inzenjering, projektovanje za okolinu, primijenjena ekologija je jedinstvena jer uzima pregled cijelog sistema i nastoji da vodi racuna 0 svim ulazima i izlazima sistema kao i 0 svim uticajima.Širenje ekološke nauke i pokreta Na osnovu sagledavanja tokova čovečanstva sredinom prošlog veka i uzimajući u obzir sve veći nesklad između tehnološkog napretka i demografskog razvoja s jedne i mogućnosti eksploatacije prirodnih resursa s druge strane, kao i nagli porast negativnih uticaja čoveka na okolinu, iz ekologije se razvila  naučna disciplina pod imenom zaštita životne sredine ("environmental protection"). Ona se zapravo bavi problemima koji se mahom stavljaju u okvir ekologije, iako ona ima mnogo širu oblast proučavanja. Iz te nauke je kasnije iznikao i društveni pokret pod nazivom "Pokret za svest o životnoj sredini" ili popularnije "Zeleni" koji su se vremenom i politički angažovali.  Danas pojam "Zeleni" obuhvata razne stilove "zdravog“ življenja i često je u vezi sa vegetarijanstvom, makrobiotikom, organskim uzgajanjem biljaka, zdravom ishranom, lečenjem raznih bolesti prirodnim lekovima, zaštitom životinja. Podseća i na problem odlaganja otpada, održivi razvoj, reciklažu. U međuvremenu, pojavili su se i ekološki menadžment, ekološka građevina i poljoprivreda, ekološki turizam i suveniri, eko-slobodno vreme, a ima ljudi koji pominju i ekologiju duše.   Tako su, pod pritiskom javnog mnjenja i naučnika širom sveta, vlade razvijenih zemalja počele da razmatraju problem ekološkog menadžmenta, uprkos protivljenjima moćnih kompanija čiji su se interesi najčešće sukobljavali sa promenom tehnologije koju su zahtevali naučnici.   Brige o planeti Zemlji

Prva svetska konferencija o životnoj sredini održana je u Stokholmu 1972. godine kada je doneta Stokholmska deklaracija i predloženo osnivanje specijalne institucije za stimulaciju koordinacije i unapređenje međunarodne saradnje u oblasti životne sredine - UNEP. Tada je najvažniji globalni problem bio zaštita ozonskog omotača od hemikalija koji ga razaraju - freoni i haloni.   UNEP je sačinio i predložio za ratifikaciju Bečku konvenciju 1985. godine a zatim i Montrealski protokol 1987. godine za kontrolu supstancija koje oštećuju ozonski omotač sa amandmanima u Londonu i Kopenhagenu. U Riju je 1992. godine održana svetska konferencija o životnoj sredini i razvoju, popularno  nazvana Samit planete Zemlje. Tada je u Rio deklaraciju i u Agendu 21 - Program planova i aktivnosti za zaštitu životne sredine u 21. veku - uveden pojam održivog razvoja. Poznat je i Kjoto protokol (1997.) koji obavezuje najrazvijenije zemlje sveta da do 2012. godine smanje emisiju šest štetnih gasova za oko 5,2%. Godine 2000. u Njujorku je održan Milenijumski samit UN na kome je doneta Milenijumska deklaracija koja sadrži osam poglavlja od kojih se jedno odnosi na zaštitu životne sredine.   Poslednjih decenija i zakonski su regulisani mnogi procesi proizvodnje u vezi sa zaštitom životne sredine - na primer Direktiva Evropske unije o smanjenju opasnih sastojaka (RoHS) koja je na snazi od jula 2006. godine. Ona ograničava upotrebu šestovalentnih sastojaka u proizvodnji elektronskih uređaja: olova, žive, kadmijuma, šestovalentnog hroma, polibromnog bifenila (PBB) i polibromnih difenil etra (PBDE), pa je EU i zabranila prodaju proizvoda koji sadrže ove sastojke.   Korist od prizvoda ekološkog ugleda Vremenom je pojačana propaganda o alarmantnom stanju životne sredine. Pomenimo samo "efekat staklene bašte" i globalno zagrevanje, nuklearni otpad, eksploataciju amazonskih šuma koje predstavljaju pluća planete ili problem nestajanja pijaćih voda. Imajući sve to u vidu, mnoga preduzeća u tome već naziru svoju novu marketinšku priliku i sve je veći broj onih koji proizvode i prodaju ekološke proizvode.  

  Ugleg ekološki svesne firme je nešto što će u budućnosti značiti sve više, jer će ljudi radije kupovati isti proizvod od onog proizvođača koji svojim poslovanjem ne šteti planeti. Investiranje u očuvanje životne sredine kompaniju čini atraktivnom i konkurentnom, pa ona ostvaruje veći profit i gradi specifičan ugled koji privlači poslovne partnere i medije. Sama pojava prefiksa "eko" na proizvodu (mada se on može odnositi i na ekonomičnost) već obećava nešto dobro i pozitivno.   Na pretraživaču Gugl nalazimo 5.580.000 Web lokacija na raznim jezicima koji pominju ekološke proizvode. Od tog broja samo 61 lokacija je na srpskom.   Ekološki proizvodi su popularniKao ekološki proizvodi hrane navode se suhomesnata roba, meso nabavljeno sa brdskog područja, hleb i peciva, voće i povrće, med, a tu su i planinski ekološki proizvodi od jagnjetine, kajmaka i drugih mlečnih proizvoda. Zatim, postoje ekološka sredstva za čišćenje, fitoterapijski proizvodi, kozmetika, materijali za hobi, ukrasne sveće, kancelarijski materijal, proizvodi za baštu i kućne ljubimce, hrana za životinje. Mogu se kupiti ekološki proizvodi za grejanje, roštilj i potpalu vatre, briketi od biomase za grejanje kamina, sredstva protiv komaraca i moljaca.

Takođe, hemijsko čišćenje garderobe može biti ekološko, kao i uređaji za prečišćavanje pijaće vode,  zvučni uređaji i alarmi za automobile, aparati za telekomunikaciju, kućni bioskopi, DVD snimači i drugi kućni aparati. Postoje ekološki građevinski materijali (krečni malter od belog mermernog peska i silikatni krečni malter na bazi smole, geoglina, nosive ploče od trske), ekološki proizvodi iz livnice, auto lakovi, nautičke i građevinske boje, hidroizolaciona sredstva za gradnju mostova i autoputeva.   U nekim zemljama ekološki proizvodi su uvek primetno obeleženi "znakom ekološkog proizvoda“ koji je jedinstvena propisana oznaka i garantuje proizvodnju u skladu sa zakonom o ekologiji te zemlje. Mnoge svetske firme imaju logotipe na svojim ekološkim proizvodima koji su dizajnirani tako da pomognu potrošačima da ih prepoznaju kao takve među ostalim proizvodima iste kategorije.   Korišćenje ekoloških proizvoda daje nam osećaj da utičemo na bolji kvalitet življenja, ishrane i delujemo pozitivno na životnu sredinu. Kako, sem što vidimo razliku u ceni i neku upadljivu zelenu nalepnicu? Ekološki je pridev koji je povezan sa karakteristikama kao što su prirodni, biološki, organski, biorazgrađujući i podrazumeva kontekst upravljanja prirodnim resursima po principu zaštite životne sredine i održivog razvoja. Tako se, na primer, u eko-proizvodnji hrane izbegava upotreba ?grohemikalija - veštačkih đubriva, herbicida i pesticida i takva hrana je prirodnijeg ukusa. Zagovornici ekološke hrane smatraju da ona ima veću prehrambenu vrednost i da pojačava imunitet pa je dokazano korisna u borbi protiv mnogih bolesti. S druge strane ekološka poljoprivreda definisana je od strane Međunarodnog udruženja za razvoj organske poljoprivrede - International federation of organic agriculture movements (IFOAM) i prihvaćena u programima UN (WHO i FAO) i EU.   Generalno, kada uz proizvode dodate pridev ekološki, to znači da su oni zdravi, (nekad i isceljujući), domaći, nisu kancerogeni, ne zagađuju prirodu i ambijent, proizvedeni su od prirodnih materijala s minimalnim utroškom energije, ne potrebuju neograničene resurse i imaju kontrolisanu potrošnju vode u proizvodnji, ne sadrže sastojke opasne po zdravlje, imaju duži vek trajanja, energetski su efikasniji, recikliraju se jeftinije ili se mogu ukloniti bezopasno po okolinu, a pre svega su u modi. Od nekih proizvođača ćete čuti da su njihovi proizvodi ekološki zato što su sigurni i jednostavni za upotrebu.   Međunarodn standardi, sertifikati i kontrole Pojedini imaju međunarodne ateste i sertifikate ISO 9001 i 14001 kao ekološki proizvodi. Međunarodna organizacija za standardizaciju - ISO (International Organisation for Standardisation) najveća je svetska institucija za razvoj standarda i predstavlja mrežu nacionalnih instituta u preko 158 zemalja, na bazi jedan član - jedna zemlja, sa sedištem u Ženevi u Švajcarskoj gde se koordiniše ceo sistem. Iako je ISO nevladina organizacija, mnogi članovi nacionalnih instituta su ili imenovani od strane izvršnih vlasti u svojim zemljama ili su u isto vreme članovi tih izvršnih vlasti. Samim tim, ISO predstavlja organizaciju u kojoj se konsenzusi postižu na bazi rešenja koja odgovaraju zahtevima kako poslovnih, tako i drugih interesnih grupa kao što su potrošači ili državna uprava.   Standard ISO 14001:2004 ili sistem ekološkog menadžmenta je upravljanje uticajima kompanije na životnu sredinu. Sa implementacijom ISO 14001:2004 utvrđuje se koji od radnih procesa zagađuju životnu sredinu, određuju se realni ciljevi za smanjenje zagađenja i uvode se

neophodne radnje koje obezbeđuju ostvarenje zadatih ciljeva. Strategija je da se smanji količina sastojaka koji utiču na životnu sredinu i to obuhvatajući ceo ciklus trajanja: od nabavke sirovina i materijala, tokom postupka proizvodnje, fizičke distribucije, upotrebe kod potrošača, sve do konačnog odlaganja.   Američka agencija za međunarodni razvoj (USAID) preko programa Revitalizacije društva putem demokratskog delovanja (CRDA) obezbeđuje obuku i stručnu pomoć da bi se povećao broj proizvođača prehrambenih proizvoda koji će dobiti sertifikate HACCP (standard bezbednosti hrane) i ISO 9001/14001 sertifikate (standardizovani sistemi kvaliteta).   Analizirajući svoje marketinške aktivnosti mnoge kompanije ističu da ekologija nije sredstvo ekonomske propagande nego misija ekološki orijentisanog preduzeća i da bi trebalo u tom svetlu posmatrati promociju proizvoda kao ekoloških za dobrobit čovečanstva.

Sl. 1. Položaj ekologije i povezanost sa drugim naukama i aktivnostima

1.3.Značaj ekologijeEkologija kao fundamentalna biološka nauka, istraživačkim zahvatima doprinosi

otkrivanju i rješavanju mnogih problema u životnoj sredini i životu čovjeka.Ekološka istraživanja omogućavaju da se duboko prodire u tajne žive prirode, kao i sve

postojeće veze između živih bića i životne sredine. Poznavanje suštine ekoloških zakonitosti i pojava, pruža mogućnost čovjeku da prirodu racionalno koristi, unapređuje i uređuje prema svojim potrebama. To je najbitnija korist koju ekologija može pružiti čovjeku. Čovjek sve više mijenja prirodne i razvija vještačke ekosisteme,pri čemu se mijenjaju prirodni ekološki odnosi u šumama, livadama, njivama, rijekama i morima. Ukoliko je ekologija razvijenija, čovjekovo mišljenje (ekološka svijest) o prirodi biće pozitivnije, a intervencije uspješnije. Nedovoljno poznavanje ekoloških zakonitosti i neodgovorno ponašanje čovjeka, često su uzroci nepopravljivih šteta za ljudsko društvo. Otuda ekologija ima veliki značaj u zaštiti prirode.

Ekološka istraživanja predstavljaju naučnu prethodnicu na svim pravcima čovjekove aktivnosti za veću proizvodnju hrane, koja je u mnogim dijelovima svijeta neravnomjerno raspoređena i nema je dovoljno. Ekologija daje i ubjedljive argumente da se obradive površine na kopnu, za proizvodnju hrane, neadekvatno eksploatišu i otkriva bolje puteve agroproizvodnje.

Ekologija medicini pruža značajne podatke o načinu života parazitskih organizama, bakterija, virusa; što je veoma značajno prilikom liječenja, naročito u preventivnoj medicini. Saznanja o međuodnosima čovjeka i životne sredine, te uticaja faktora na život čovjeka su bitne podloge za medicinsku ekologiju.

Ekologija doprinosi razvoju šumarstva i travnjaka, time što otkriva najpovoljnije uslove razvoja pojedinih vrsta kao i poznavanje razvoja štetočina, te njihovo efikasnije uništavanje. Poznavanjem ekologije pojedinih organizama omogućeno je i njihovo uzgajanje u vještačkom ekosistemu (ribnjaci, fazanerije, vještačke livade).

Povećanje populacije ljudi, sve veća prenaseljenost, ozbiljno ugrožava prirodnu sredinu (vazduh, vodu, zemljište, biodiverzitet), što dovodi do teških poremećaja u biosferi. Ove probleme razrješava ekologija u saradnji sa drugim naukama; (Sl. 1). Tako pridonosi očuvanju kvaliteta životne sredine.

Ekoloski pojmovi

OKOLINSKA POLITIKA

Okolinska politika je vodic za sprovoaenje i usavrsavanje sistema okolinskog upravljanja date organizacije, tako da ona moze da odrzava i potencijalno poboljsava njene okolinske ucinke. Politika treba zbog toga da reflektuje obavezu najviseg rukovodstva ka udovoljenju zakona koji se na nju odnose i na kontinuirano usavrsavanje. Politika formira osnovu na kojoj organizacija postavlja svoje okvirne i operativne ciljeve. Politika treba da bude dovoljno jasna, razumljiva unutrasnjim i vanjskim zainteresiranim stranama i treba da se periodicno razmatra i revidira, da bi odrazila izmjenjive uslove i informacije. Njeno podrucje primjene treba da se jasno identifikuje.

Najvise rukovodstvo organizacije treba da odredi i dokumentuje svoju okolinsku politiku, unutar konteksta okolinske politike nekog sireg korporativnog tijela, ciji je ona jedan dio, i prema odobrenju tog tijela, ukoliko ono postoji.

U BH standardima koji se odnose na sistem kvaliteta i okolinsko upravljanje "Policy' je prevedono sa politika kako je dato i u ovom leksikonu. Postoje stavovi, meautim, da bi "Policy' trebalo prevesti sa "usmjerenja"

.OKOLINSKA USMJERENJA KOMPANIJE BOSNALlJEK - SARAJEVO

Mi smo svjesni okolinsklh uticaja nasih aktivnostiShvatamo da svoje poslovne ciljeve mozemo postici ako postujemo okolinske standarde koje postavlja drustvo. "Bosnalijek" je svjestan da su glavni uticaji njegovih proizvoda i usluga na okolis kroz njihov zivotni ciklus. Zaposleni razumiju svoju odgovornost i uzimaju u obzir okolinske probleme u toku rada.

MI stalno poboljSavamo nasu radnu praksuInvesticije u tehnologiju, obuku i poboljsanje radne prakse zasnivaju se na iskustvu razlicitih interesnih grupa i na kompanijinim postupcima sistemskog pracenja. Okolinski uticaj operacija smanjuje se primjenom najboljih dostupnih tehnoloskih rjesenja i prihvatanjem zakonskih i sluzbenih zahtjeva kao minimuma standarda kojim ti postupci udovoljavaju.

Mi ekonomicno koristimo resursePrirodni izvori, sirovine i energija koriste se stedljivo u svim aspektima kompanijinih postupaka. Postepeno cemo poboljsavati zastitu okoline i smanjivati nastanak otpada unutar preduzeca. Razvijat cemo postupke reciklaze i u svakom slucaju cemo se brinuti za siguran nacin odlaganja neupotrebljivog otpada da bismo izbjegli nepozeljan dugorocni negativan uticaj na okolinu. Nastavit cemo razvoj nisko-emisionih tehnologija, istovremeno povecavajuci koristenje obnovljivih energetskih izvora.

Mi podriavamo saradnju na problemina zastite okolisaKompanija se trudi da osigura da cijeli lanac snabdijevanja udovoljava standarde jasno utvrdene kvalitete. Iz tog razloga podrZava snabdjevace i partnere u razvoju novih postupaka da udovolje visokim okolinskim standardima koje sam "Bosnalijek" koristi.

Mi smo otvoreni u nasim aktivnostimaKompanija komunicira otvoreno i slobodno u vezi svojih ciljeva, aktivnosti i uticaja koji su u vezi sa uticajem na okolis. OdrZava se konstruktivan, stalan dijalog sa ukljucenim stranama i kompanija aktivnom praksom doprinosi i podrZava razvoj zastite okolisa.

Ekoloski standardi, dokument za opcu i visekratnu upotrebu donesen konsenzusom i odobren od priznatog tijela, koji sadrii pravila, smjernice ili karakteristike aktivnosti ili njihove rezultate i koji ima za cilj postizanje optimalnog stepena uredenosti u datom kontekstu. Standardi se moraju temeljiti na provjerenim nauenim, tehnoloskim i iskustvenim rezultatima, a cilj im je dosezanje optimalnog napretka zajednice. Razlikuju se:

. medunarodni standard (international standard), standard dostupan javnosti, koji je usvojila neka medunarodna organizacija za standardizaciju/ standarde;

. regionalni standard (regional standard), standard dostupan javnosti, koji je usvojila neka regionalna organizacija za standardizaciju/standarde;

. nacionalni standard (national standard) standard dostupan javnosti, koji je usvojilo neko nacionalno tijelo za standarde;

. pokrajinski standard (provincial standard) standard dostupan javnosti, koji je usvojen na nivou dijela neke zemlje;

. ostali standardi (other standards), standardi usvojeni na drugim nivoima na primjer: granski standardi i standardi preduzeea.

Vrste standarda:. osnovni standard (basic standard), standard

kojim se pokriva siroko podrueje iIi koji sadriiopee odredbe za pojedino podrueje;

. terminoloski standard (terminologystandard), standard koji se odnosi na termine, obieno pracene njihovim definicijama, objasnjenjima, slikama, primjerima, itd;

. standard za ispitivanja (testing standard), odnosi se na metode za ispitivanje ponekad dopunjen sa drugim odredbama koje se odnose na ispitivanja, kao sto su uzorkovanje, upotreba statistiekh metoda, redoslijed ispitivanja;

. standard za proizvod (product standard), specificira zahtjeve koje treba zadovoljiti proizvod ili grupa proizvoda, da bi se osigurala njihova spremnost za namjenu;

. standard za proces (process standard) specificira zahtjeve koje mora ispuniti neki proces, kako bi se osigurala njegova spremnost za namjenu;standard za uslugu (service standard), specificira zahtjeve koje mora ispuniti neka usluga, kako bi se osigurala njena spremnost za namjenu;

. standard za interfejs (interface standard) specificira zahtijeve koji se odnose na kompatibilnost proizvoda ili sistema u njihovim taekama spajanja;

. standard 0 potrebnim podacima (standard on data to be provided) sadrzi spisak karakteristika za koje treba navesti vrijednost ili druge podatke radi blizeg opisa nekog proizvoda, procesa ili usluge.

Tehnosfera, iznalazenje i usavffiavanje sistema koji daje mogue, a zeljeni drustveno-ekonomski razvoj uz koristenje naucnih i tehnoloskih rezultata i potencijala. U odnosu na druge razvojne sektore, razlikuju se tri slueaja: (1) tehnoloski razvoj je (samo) sredstvo za realizaciju svih drugih razvojnih strategija, (2) ciljevi svih razvojnih strategija su na istom nivou znaeajnosti i (3) strategija tehnoloskog razvoja dominira nad znaeajem strategija razvoja drugih sektora. U praksi drZava i organizacija se uvijek susreeu sa razlilcitim mjesavinama ovih slucajeva. Umjesnoseu vlade ili menadzmenta (tehnoloska infrastruktura i nacin koriseenja

znanja i rezultata) iznalazi se njihova optimalna mjesavina,Velike tehnoloske revolucije1.Agrarna revolucija (proizvodnja hrane prilagođavanjem divljih biljaka i životinja ),2. Industrijska (pama masina i masina alatljika za kojom stoji covjek) od sredine18-tog do sredine 19-tog vijeka;3. Mehanizacijska (elektricna energija i mehanizacija) od sredine 19-tog

do sredine 20-tog vijeka;4. Iinformaticka (mikroelektronika i informatizacija) od sredine 20-tog vijeka, da bi danas bila u punom zamahu;

5. Naucna (laser, fotonika, nuklearna fuzija, opticka vlakna, celularni radio,umjetna inteligencija. bio inzinjering) na cijem pragu se nalazimo

Djelovanje tehnologije na prirodu ispoljava se kroz : 1. eksploatasiju prirode, koriscenjem prirodnih resursa , 2. zagađivanjem životne sredine i 3.pružanje korisnih usluga ćovječanstvu,

EKOLOSKA KRIZA, kriza proizasla iz cinjenice da se na planeti Zemlji razvijaju dva sistema - prirodni i drustveni. Drustveni sistem se razvija koristenjem resursa prirode, a prirodi vraea sve one sto mu je nepotrebno. Tako je osnov krize nacin na koji drustvo koristi prirodne vrijednosti za poveeanje svog kapitala. Pri ovome se prirodni sistem razvija spontano, samoregulisu6i, dok se drustvo razvija svjesno. Ipak, priroda se moze razvijati bez Covjekovog prisustva, dok se drustvo ne moze razvijati bez prirodne baze. Korijen krize je u ciljevima Covjekove aktivnosti drustveno-ekonomski razvoj - i nacinu kako Covjek prirodni kapital (prirodne vrijednosti) pretvara u svoj kapital (vrijednost proizvodnje i covjekovo zdravlje, zadovoljstvo i osposobljenost) – tehnoloski razvoj. Istinski govore6i, naziv krize bi trebalo da bude "drustvena kriza prema prirodi".

EKO-EFIKASNOST

Mjera kompatibilnosti izmedu zadovoljavanja Ijudskih potreba i prirode je eko-efikasnost. Eko-efikasnost je termin dat od strane Svjetskog poslovnog savjeta za odrZivi razvoj (SPSOR) 1993-e. Koncept eko-efikasnosti ovog savjeta sugerise vaZnu vezu izmedu resursne efikasnosti (koja vodi do produktivnosti i profitabilnosti) i okolinske odgovornosti. Eko-efikasnost cini biznis osjetljivijim. Eliminirajuci otpad i koristeci resurse mudro, ekoefikasne kompanije smanjuju troskove i postaju kompetitivnije. I, kako se standardi okolinskih ucinaka primijenjuju, eko-efikasne kompanije ce ostvarivati napredak na osvajanju novih trZista i povecavati ucesce na postojecim trzistima.

Od pomoci je grupa pristupa eko-efikasnosti sugerisanih od SPSOR u tri sukcesivne sire kategorije:. cisci procesi - modifikacija proizvodnog procesa i tehnologija kako bi generisale manje

zagadivanja i otpada. Ovaj pristup podrazumijeva da je definicija produkta fiksirana,. cisci proizvodi - modificiranje projektovanja i materijalnog sastava produkta tako da generisu

manje zagadivanja i otpada kroz njihov zivotni ciklus. Ovaj pristup ukljucuje razvoj ciscih procesa, ali isto dozvoljava vise fundamentalnih promjena unutar samog proizvoda,

. odriivo koristenje resursa - modificiranje produkcionog sistema u cjelosti, ukljucujuci relacije sa snabdjevacima i prodavcima, tako da se smanjuje potrosnja materijalala i energije po jedinici funkcije proizvoda. Ovaj pristup ukljucuje cisci proces i proizvod, ali isto

dozvoljava sire tehnicke i ekonomske inovacije.

Primjena organizacionih, tehnickih i drugih mjera ciji je cilj pove6anje eko-efikasnostiaktivnosti, proizvodnje i pruzanja usluga. SadrZi slijede6e oblasti:

. upravljanje kvalitetom zraka, .ocuvanje bioloske raznovrsnosti, . upravljanje vodama, · upravljanje kemikalijama, . upravljanje tlom, . pove6anje energetske efikasnosti, · upravljanje otpadom, . razvoj ciste proizvodnje, · zastita od buke, · upravljanje akcidentima, . zastita od joniziraju6eg zracenja, . zastita prirode i upravljanje prirodnim resursima, . upravljanje rizicima

Uticaj radne životne sredine, analiza uticaja na radnu okolinu koja se koristi u procjeni zivotnog ciklusa. Radna životna sredina se treba mjeriti (kvantitativno) i biti na neki nacin procijenjena. Metode procjene ukljucuju razlicite studije slueajeva i zasnovane su na devet razlicitih faktora radne okoline (sest fizickih faktora i tri psiholosko! drustvana faktora):

. rizik odacidenta, . fizicka tezina rada, . buka, . rizik po zdravlje od kemikalija, . vibracije, . op6a fizicka okolina, . radna atmosfera, . zadovoljstvo rada, . sloboda djelovanja.

"'"EKO OZNAKE

Eko oznacavanje proizvoda (eco labelling) je poseban mehanizam podrske okolinski prihvatljivim proizvodima i tehnologijama njihovog dobivanja. Cilj je podrska prometu ovih. proizvoda, koji se vise kupuju jer su kupci senzibilirani prema okolinskim pitanjima, a cest je slucaj da ovi proizvodi imaju nize poreze na promet proizvoda, tj. drZava podrZava proizvodnju okolinski prihvatljivih proizvoda.

Prvi program eko-oznaka, njemacki "plavi andeo", uveden je 1978. godine. Do 1990. plavi andeo je dodijeljen za 3.200 proizvoda u 60 proizvodnih kategorija, a koristeni simbol je prepoznatljiv od strane najveceg broja gradana Njemacke.

Evropska unija je usvojila sistem eko oznacavanja 1992. godine. Kriteriji dodjele oznakebazirani su na ocjeni okolinskog uticaja proizvoda kroz njegov zivotni ciklus.

Eko oznaka EU imaju za cilj:· promociju, projektovanje. prodaju i upotrebu produkata koji imaju umanjeni stetni uticaj

na okolinu u toku zivotnog cilkusa i· snabdijevanje potrosaca boljim informacijama 0 okolinskom uticaju proizvoda.

Eko oznake su i alat odrZive potrosnje, u jednu ruku pomazu potrosacima da razlikuju proizvode, a u drugu ruku podsticu proizvodace da proizvode na okolinski prihvatljiv (environmental friendly) nacin.

Ucesce u EU i drugdje u programu ekooznacavanja je dobrovoljno. Organizacije koje to zele duzne su da obezbijede dokumentaciju 0 okolinskom uticaju. Ovaj postupak moze biti dugotrajan i skup. a zahtjevi za njegovo dodjeljivanje se razlikuju od zemlje do zemlje.

Uvodenjem jedinstvene regulative na nivou EU ovaj problem je razrijesen kod prodaje proizvoda u zemljama clanicama EU. Sistem eko oznacavanja uvele su neke zemlje centralne i istocne Evrope, kao na primjer: Hrvatska i Ceska.

Planeta Zemlja je ekološki uslov života

Земља је један од планета сунчевог сустава и трећи планет по удаљености од сунца, теyемља је једини засад откривени планет на којем постоји живот. Земља је пети највећи планет сунчевог сустава, и има промјер око екватора од 12756 км, но ипак мален у успоредби с рецимо највећим планетом Сунчевог сустава Јупитером који има 11 пута већи промјер од земље. Земља има и један природни сателит мјесец који кружи око земље у елиптичној путањи захваљујући снази Земљине гравитације, но и Мјесец утјече својом гравитацијском силом на земљу, што је видљиво у валовима оцеанским мијенама. Чак постоји и теорија, додуше недоказана да се мјесец прије више од 4 милијарде година одвојио од земље након што је велики метеорит погодио земљу. Према процјенама старост земље процјењује се на неких 4,5 милијарди година. Земља се наводно развила, као и Сунце те остали планети Сунчевог сустава из огромног облака плинова и прашине познатих као сунчева небула који су се развили на крају живота велике звијезде, односно у њеној експлозији познатијом под називом «Супернова». Сви нама познати кемијски елементи развили су се од експлозије те Супернове, а од тих кемијских елемената састављена су и наша тијела. Ова теорија је прихваћена од већине знанственика јер успијева објаснити зашто су унутрашњи планети постали чврсти, док су вањски планети сунчевог сустава већином у плиновитом стању, осим Плутона. На почетку су наравно температуре соларне небуле биле огромне но како се она удаљавала од сунца тако се смањивала температураŽivot na zemlji je prvenstveno moguć zahvaljujući Zemljinoj atmosferi i činjenici da je zemlja jedini planet na kojem ima pitke vode. Štoviše voda pokriva 71% Zemljine površine i čini okosnicu života na zemlji. No valja napomenuti kako je od te vode pitko samo 3%, koliko se odnosi na slatkovodne površine, dok se ostalih 97% odnosi na morske površine. Voda je tekuća na zemlji zahvaljujući kombinaciji raznih čimbenika, kao što su gravitacija, efekt staklenika, kruženju zemlje oko Sunca i njenom položaju u sunčevu sustavu, vulkanizmu te sastavu Zemljine atmosfere. Iako je zemlja jedini poznati planet na kojem postoji život, znanstvenici ne isključuju činjenicu da je život mogao postojati prije na drugim planetima ili da postoji na nekom nama nepoznatom planetu. Tako primjerice na reljefu Marsa se mogu vidjeti jasne značajke koje nalikuju na riječne kanale te prejudiciraju činjenicu da je na njegovoj površini nekad postojala voda u tekućem stanju. Naročito ako se uzme u obzir da voda još uvijek postoji na Marsu, ali u zaleđenom obliku u polarnim kapama.

Zemlja je ujedno i jedan od geološki najaktivnijih planeta sunčevog sustava i konstantno se mijenja, naravno kroz veoma duge vremenske periode. Proučavanju zemlje doprinose mnoge znanstvene discipline od kojih se naročito ističu biogeografija, geologija, klimatologija, hidrologija, meteorologija, oceanografija, geofizika i zoogeografija. Udaljenost zemlje od sunca iznosi 150 milijuna km, a zemlja se okreće oko sunca brzinom od oko 107000 km/h. Zemlja se ipak ne okreće oko sunca u savršenoj kružnici već ta kružnica ima mali eliptični oblik tako da maksimalna udaljenost zemlje od sunca iznosi 152 milijuna km, a minimalni 147 milijuna km. Sunčev sustav dio je jedne galaksije koju nazivamo Mliječna staza, a sastoji se od milijardi zvijezda povezanih gravitacijom. Vrijeme na zemlji računa se u danima i godinama. Dan na zemlji je ustvari vrijeme Zemljine rotacije oko vlastite osi i traje otprilike 24 h, odnosno 23 h, 56 min i 4,1 sec, dok je godina vrijeme Zemljine revolucije oko sunca i traje otprilike 365 dana odnosno 365 dana, 5 sati, 48 min i 46 sekundi.

Pogled na Zamlju iz svemira. Voda pokriva 71% Zemljine površine i čini okosnicu života na zemlji.

Vulkan. Zemlja je veoma aktivna planeta sunčevog sustava.

Efekt staklene bašte omogućio je život na Zemlji, ali je zbog ljudskog utjecaja taj efekt u zadnjih nekoliko godina sve izraženiji i dolazi do globalnog zatopljenja. Slika prikazuje topljenje leda

Savremeni ekolozi smatraju da se ekološka problematika može proučavati na više nivoa: populacijskom nivou (jedinke iste vrste), na nivou biocenoze (zajednice živih vrsta), na nivou ekosistema i na nivou biosfere.

Spoljašnji sloj Zemlje sastoji se od nekoliko delova: hidrosfere (ili vodenog sloja), litosfere (sloja zemljišta i stena) i atmosfere (ili vazdušnog sloja). Biosfera (ili sfera života) ponekad se definiše i kao "četvrti omotač" i osnosi se na sve životne pojave na planeti ili na onom delu planete gde postoji život. Ona u znatnoj meri zahvaća i ostala tri sloja uprkos činjenici da zapravo na postoje stalni stanovnici atmosfere. U odnosu na veličinu Zemlje, biosfera pokriva samo jedan njen tanak sloj koji se proteže od 11, 000 metara ispod površine more pa do 15, 000 metara iznad.

Život je prvo nastao u hidrosferi, u manjim dubinama, odnosno u fotičkoj zoni (dubini do koje dopire sunčeva svetlost). Tada su se pojavili višećelijski organizmi koji su nastanili bentalnu zonu (odnosno, dno mora). Život na kopnu se razvio kasnije, nakon što se formirao ozonski omotač koji je štitio živa bića od UV (ultraljubičastog) zračenja.

Smatra se da je bioraznovrsnost dobila zamah razdvajanjem (ili sudarima) kontinenata. Biosfera i bioraznovrsnost su nerazdvojive osobine Zemlje. Sfera u sebi sadrži bioraznovrsnost. Ova bioraznovrsnost se istovremeno manifestuje na ekološkom nivou (ekosistem), populacijskom nivou (unutrašnja bioraznovrsnost) i na nivou vrsta (bioraznovrsnost vrsta).

Biosfera se sastoji od velikih količina hemijskih elemenata kao što su ugljenik, vodonik i kiseonik. Ostali elementi, kao fosfor, kalcijum i kalijum, takođe su važni za život, iako se nalaze u manjim količinama. U ekosistemu i slojevima biosfere postoji stalno kretanje ovih elemenata koji se mogu

pronaći i u mineralnim i u organskim oblicima. Pošto je količina raspoložive geotermalne energije prilično mala, sva raznovrsnost funkcionisanja ekosistema je zasnovana na raspoloživoj solarnoj energiji. Biljke i fotosintetički mikroorganizmi pretvaraju svetlost u hemijsku energiju procesom fotosinteze, pri čemu nastaje glukoza (prosti šećer) i oslobađa se kiseonik. Tako glukoza postaje sekundarni izvor energije koji omogućuje ekosistemu da funkcioniše. Određeni deo ove glukoze koriste drugi organizmi kao izvor energije, dok se ostali deo glukoze može pretvoriti u druge molekule kao što su npr. aminokiseline. Biljke koriste deo ovog šećera, koncentrovanog u obliku nektara, da privuku oprašivače koji tako pospešuju razmnožavanje biljaka. Ćelijska respiracija je proces u kojem organizmi (kao npr. sisari) razlažu glukozu na njene sastavne delove, vodu i ugljen-dioksid na taj način obnavljajući uskladištenu energiju koju su biljke prvobitno dobile od sunčeve svetlosti. Srazmera između fotosintetičke aktivnosti biljaka i drugih nosioca fotosinteze i respiracije drugih organizama određuje poseban ustroj Zemljine atmosfere, naročito u pogledu količine kiseonika. Atmosferska strujanja mešaju atmosferu i na taj način uravnotežuju odnos elemenata i u područjima intenzivne biološke aktivnosti i u područjima slabije biološke aktivnosti.

Voda se razmenjuje između hidrosfere, litosfere, atmosfere i biosfere u pravilnim ciklusima. Okeani, kao veliki rezervoari vode, obezbeđuju toplinsku i klimatsku stabilnost isto kao što se hemijski elementi transportuju zahvaljujući velikim okeanskim strujama.

Da bi bolje razumeli funkcionisanje biosfere te poremećaje povezane sa delovanjem čoveka, američki naučnici su napravili umanjenu simulaciju biosfere, nazvanu Biosfera II.

Ekološki poremećaj

Uopšteno govoreći,ekološki poremećaj nastaje kada životna sredina počne negativno delovati na opstanak živih vrsta ili određene populacije.

To se dešava i kad faktori životne sredine počnu gubiti na svom kvalitetu u poređenju sa potrebama živih vrsta i to nakon promene abiotičkih ekoloških faktora (na primer, porast temperature ili smanjenje količine kiše).

To se takođe dešava kada životna sredina počne negativno delovati na opstanak vrsta (ili populacije) usled pojačane aktivnosti grabežljivaca (na primer, prekomerni ribolov). Napokon, to se dešava i kad faktori okoline počnu negativno delovati na kvalitet života živih vrsta (ili populacije) usled porasta broja jedinki (prenaseljenost).

Ekološki poremećaji mogu biti veći ili manji (i varirati u trajanju od nekoliko meseci do nekoliko miliona godina). Mogu biti biti uzrokovani prirodnim ili ljudskim faktorima. Takođe, mogu zahvatiti jednu vrstu ili manji broj njih, a mogu pogoditi i velik broj njih (vidi članak uništenje vrsta).

Na kraju, ekološki poremećaj može biti lokalni (kao kod izlivanja nafte) ili globalni (porast nivoa mora povezan za globalnim zagrevanjem).

U skladu sa navedenim stepenima ograničenosti, lokalni poremećaj može imati značajne ili manje značajne posledice koje idu od ugibanja većeg broja jedinki pa do potpunog uništenja vrsta. Kakav god bio uzrok, nestajanje jedne ili više živih vrsta redovno uzrokuje poremećaj u lancu ishrane sa

dalekosežnim posledicama na opstanak ostalih vrsta. U slučaju globalnog poremećaja posledice mogu biti daleko izraženije; u nekim nestancima vrsta više od 90% vrsta koje su živele u određenom vremenu izumrlo je. Naravno, mora se napomenuti da je nestanak određenih vrsta (kao što su dinosauri) doveo do oslobađanja određenog staništa omogućivši pojavu i diversifikaciju sisara. Ovde je ekološki poremećaj, paradoksalno, pospešio beodiversifikaciju.

Ponekad je ekološki poremećaj ograničenog obima i bez većih posledica za ekosistem. Ali, najčešće te posledice traju mnogo duže. U stvari, najčešće se radi o povezanom nizu događaja sa završnim događajem. Na ovoj tački nije moguć povratak na prethodno stabilno stanje i novo stabilno stanje će se postepeno vaspostaviti (vidi homeoreza). Na kraju, isto kao što može izazvati nestanak vrsta,ekološki poremećaj može smanjiti kvalitet života preostalih jedinki. Prema tome, iako se smatra da je raznovrsnost ljudskog roda ugrožena, neki smatraju da je nestanak ljudske vrste vrlo blizu. Bilo kako bilo, epidemije, zagađenje hrane, negativan uticaj onečišćenja vazduha na zdravlje, manjak hrane, manjak životnog prostora, nagomilavanje otrovnog i teško razgradivog otpada te ugrožavanje opstanka ključnih vrsta (veliki majmuni, pande i kitovi) takođe su faktori koji utiču na ljudsko blagostanje.

U proteklih nekoliko desetaka godina jasno se uočava sve veći uticaj čoveka na ekološke poremećaje. Zahvaljujući tehnološkom napretku i brzom priraštaju stanovništva ljudski rod ima mnogo veći upliv na svoje životno okruženje nego ijedan drugi faktor ekosistema.

Neki od najčešće pominjanih primera ekoloških poremećaja su:

permsko-trijasko istrebljenje pre 250 miliona godina kredno-tercijarno istrebljenje pre 65 miliona godina globalno zagrevanje povezano sa efektom "staklene bašte". Zagrevanje može prouzrokovati

poplave oko delta azijskih reka (vidi takođe ekoizbeglice), češće pojave ekstremnih vremenskih poremećaja i kvalitativne i kvantitativne promene u proizvodnje hrane (vidi globalno zagrevanje i poljoprivreda)

pojava rupe u ozonskom omotaču krčenje šuma i povećanje pustinja, uz nestanak mnogih vrsta topljenje nuklearnog jezgra u Černobilju 1986. izazvalo je smrt mnogo ljudi i životinja i

uzrokovalo brojne mutacije na ljudima i životinjama. Oblast oko nuklearke je napuštena zbog velike količine radijacije ispuštene pri topljenju jezgra.

2.0. Ekološki faktori uslovi života

Dinamika i stabilnost

Ekološki faktori koji mogu uzrokovati dinamičke promene unutar celokupne populacije ili unutar pojedinih vrsta u određenoj ekološkoj sredini najčešće se dele na dve grupe: abiotičke i biotičke.

U abiotičke faktore ubrajamo geološke, geografske i klimatološke parametre. Biotop je region sa srodnim obeležjima životne sredine u kojem postoji poseban sklop abiotičkih ekoloških faktora. Ti faktori su:

voda , koja je istovremeno i osnovni element živog sveta i njegov milje vazduh , koji obezbeđuje kiseonik, azot i ugljendioksid za sve žive vrste te proizvodnju i

ispuštanje polena i spora plodna zemlja , koja je u isto vreme i hrana i fizička podrška

o plodna zemlja pH, salinitet, azot i fosfor imaju osobinu da zadržavaju vodu pri čemu je koncentracija tih elemenata vrlo važna

temperatura , koja ne bi smela da dostiže ekstremne vrednosti čak i u slučaju kada neka od živih vrsta može podneti visoke temperature

svetlost , koja ekosistemu obezbeđuje energiju putem fotosinteze prirodne katastrofe takođe se mogu smatrati abiotičkim faktorima.

Ekološki faktori su pojedinačni ekološki uslovi koji omogućavaju aktivan život u ekosistemu. Ekolozi su uočili da kvalitet i intenzitet ekoloških faktora varira u prostoru i vremenu, te da od toga zavisi brojnost i distribucija populacija u ekosistemu. Ekološki faktori u pogledu kvaliteta i intenziteta imaju različit značaj za populacije. Njihova stalna promjenjivost i kompleksnost na različitim staništima i u različito vrijeme određuju opstanak populacija. Istovremeno populacije se neprekidno aktivno prilagođavaju kompleksu ekoloških faktora na staništu. Raznovrsne populacije ne mogu biti istovremno prilagođene na svu različitost ekoloških faktora, koji postoje na planeti Zemlji. Svaka populacija može da opstane samo u okviru određenih granica promjena ekoloških faktora. Podnošljivost populacije na određene ekološke faktore nalazi se između minimalnog i maksimalnog intenziteta. Koliki raspon nekog ekološkog faktora može da podnese populacija, zavisi od njene sposobnosti da se prilagodi na veličinu amplitude ekološke valence (Sl.5.) određene vrste.

Sl.5. Ekološka valenca- šema

Faktori mogu djelovati pozitivno (+), negativno (-) ili neutralno (0) na živa bića. Ekološke faktore dijelimo na abiotičke, biotičke i antropogene.Ekološki abiotički faktori su nežive komponente staništa. One obuhvataju orografske, edafske i klimatske faktore: 1. Orografski (reljefni) faktori staništa odnose se na: nadmorsku visinu, ekspoziciju i inklinaciju.

1.1. Nadmorska visina je značajan "visinski kompleks" za ekosisteme. Sa porastom nadmorske visine povećava se: količina padavina, trajanje snježnog pokrivača, uticaj ultravioletnih zraka, vlažnost vazduha, naoblaka, a u danima bez naoblake intenzitet svjetla se povećava, jer svjetlo traje duže nego u nizijama. Zemljište se više zakiseljava zbog ispiranja hranjivih materija, povećava se zastupljenost biljnih vrsta nižeg proizvodnog potencijala, a istovremeno opada temperatura i vegetacioni period. • 1.2. Ekspozicija (izloženost stranama svijeta) značajno utiče na ekološko stanje

staništa ekosistema. Južne ekspozicije staništa su toplije od sjevernih., južne ekspozicije primaju 1,6 - 2,3% više svjetla nego sjeverne.

• Ekspozicija – izloženost staništa sjevernoj odnosno južnoj strani utječe na rasprostranjenost pojedinih termofilnih vrsta biljaka. Stjenjačka vegetacija u NP Paklenica na južnim, izloženim stranama kanjona obrasla je termofilnim vrstama npr. hrast crnika (Quercus ilex), zelenika (Phillyrea media).

• Stijene na sjevernoj (zasijenjenoj) strani su mikroklimatski hladne i vlažnije, pa ih nastanjuju kontinentalne vrste, tisa (Taxus baccata).

Istraživanja mahovina u Švicarskoj pokazala su da neke vrste na južnim obroncima rastu na prosječnoj godišnjoj temperaturi od 23,3oC, a stijena na sjevernoj strani 50 m dalje ima godišnji prosjek od samo 6,6oC. Godišnja kolebanja između minimalnih i maksimalnih vrijednosti iznosila su između 66,5o na prvom odnosno 23oC na drugom tipu staništa.

1.3. Inklinacija (nagib) utiče na ugao sunčevog osvjetljenja a time i na zagrijavanje, sunčanje zemljišta, trajanje topljenja snijega i oticanje vode, te na brzinu erozije. Termobilnost staništa je veća na strmijim inklinacijama nego na položenijim.

2. Edafski ekološki faktori

2.1. Geološka podloga se ispoljava u više-manje tvrdoj materiji i siromaštvu vazduha, malom kapacitetu za vodu (redovno osiromašeno vodom), dok je kapacitet za toplotu osrednji, kao i provodnost za toplotu. Hemijska jedinjenja i biogeni elementi manje-više su fiksirani u stijenama, stoga su malo pokretljivi i ekološki manje utiču na stanište.Nepovoljni fizičko-hemijski uslovi litosfere čine je nepovoljnim staništem za mnoge biljke, te se i na njoj razvijaju specifične populacije. Stijene su vjerovatno prvi naselili mikroorganizmi (bakterije), koji su bili sposobni da hemosintezom proizvode organske materije. Danas ih naseljavaju različite biljke i životinje. Naseljavaju se različiti heterotrofni organizmi (bakterije, gljive ...) koji razlažu organsku materiju i vrše mineralizaciju. Lišaji, kao simbiotski organizmi masovno naseljavaju recentne gole stijene, kamenjare po brdima i planinama, jer se zadovoljavaju malim količinama mineralne hrane i vode što im pružaju stijene. Neke vrste lišaja, hifama prodiru u kapilare stijena i troše ih svojim sekretima i eskretima, dok druge korodiraju površinu stijena. Za lišaje je karakteristično da mogu podnijeti duge sušne periode atmosfere i visoke temperature (do 70oC). U vlažnoj klimi litobiosferu naseljavaju alge, naročito na kontaktnim mjestima litobiosfere i hidrobiosfere, gdje intenzivno izazivaju velike promjene na njenoj površini.Na hrapavim stijenama, gdje ima već nešto organske materije i mineralne materije, naseljavaju se mahovine (ako su povoljni klimatksi uslovi), koje fotosintezom proizvode više organske materije. Recentne stijene postale su povoljno stanište za zeljaste biljke. U pukotinama stijena koje su nastale fizičkim trošenjem, hemijskim raspadanjem i biološkom aktivnošću organizama naseljavaju se biljke pukotinjarke (crni bor). One svoje korijene često puštaju duboko u pukotine stijena.(Sl. 6).

Sl.6 Geološka krečnjačka podloga dominira na južnim Dinaridima sa degradiranom vegetacijom

Pukotine naseljava i fauna, koja svojom aktivnošću (hrani se, diše, izlučuje materije, ispušta CO2, mijenja organske materije varenjem, razmnožava se), učestvuje u promjenama ekoloških svojstava litobiosfere.

Najveće promjene u litobiosferi izaziva korijenje biljaka, koje svojim sistemom fizički razara stijene, i izlučevinama nagriza minerale, troši ih hemijski i tako od stijena gradi rastresitu i usitnjenu mineralnu masu, koja sa organskom materijom formira novu ekološku sferu zemljišta (pedobiosferu). Procesi biotizacije litosfere i promjene njenih ekoloških svojstava proticali su, protiču i proticaće različitim intenzitetom, zavisno o građi stijena i klimatskim prilikama na Zemlji. Litobiosfera ima značajnu ulogu u životu jednog dijela živog svijeta koji se prilagodio ekološkim uslovima staništa litosfere. Budući da je i litosfera raznolika po građi, to je uticala da se na njoj razvija specifična krečnjačka, dolomitska i serpentinska vegetacija.2.2. Pedološki faktori - zemljište, je površinski prostor Zemlje na kojem mogu da se razvijaju živa bića. (Sl.7). To je kopneno stanište koje je nastalo i koje nastaje raspadanjem stijena (fizičko-hemijskom i biološkom transformacijom) pod uticajem ekoloških faktora klime i biogena (naročito mikroorganizama).Debljina zemljišta varira u zavisnosti od geološke podloge na kojoj se formira, ili od količine donešenih djelića stijena (ako se obrazuje nanosima) kao i o drugim ekološkim faktorima. Zemljišta nema na golim stijenama, pustinjama (na pokretnom pijesku) i na mjestima gdje hemijska jedinjenja onemogućavaju razvoj živog svijeta. Zemljište, kao fizička sredina, sastoji se iz mješavine čvrstih dijelova (mineralni i organskih), vode i vazduha. Mineralni (neorganski) dijelovi nastaju raspadanjem (drobljenjem) stijena u obliku manjih ili većih čestica. Organski čvrsti dijelovi u zemljištu su razni mrtvi ostaci biljaka i životinja u raznim stadijumima raspadanja i razni živi organizmi (mikroorganizmi, korijenje biljaka...). U edafonu se živa bića pored odnosa sa abiotičkim faktorima nalaze i u veoma složenom međusobnom životnom odnosu (simbiotički ili antagonistički) u kome je početak i kraj kruženja materije.

Sl.7. Zemljište je osnovni ekološki faktor, veoma bitan za biodiverzitet i čovjeka

• Zemljište se ponaša kao aktivna cjelina koja omogućava (u povoljnim uslovima) da se bujno razvijaju živa bića, odnosno (u nepovoljnim uslovima) usporava ili onemogućava njihov razvoj. U zemljištu se nalazi veliki broj ekoloških faktora i komponenti (voda, vazduh, mineralna i organska hrana) od kojih zavisi bioproduktivnost organske materije. Raspoloživost hranjivih tvari- posebno važno za biljke i životinje. Bazična, eruptivna tla bogata su hranjivim tvarima, jednako na vapnenačkim, prapornim, muljevitim i glinenim tlima. Siromašna hranjivima su npr. granitna i pješčenjaćka tla, šljunak, pijesak. Količina hranjivih tvari u tlu ovisi o razvijenosti korjenovog sustava, debljini i dubini tla, izlučivanju plinova CO2, temperaturi, količini oborina, stvaranju humusa, djelovanju mikroorganizama.

3. Klimatski faktori

3.1. Prirodni vazduh je najdaragocjenija materija, koja u procesu disanja omogućava postojanje života. Prirodni sastav vazduha predstavlja smjesu različitih gasova. Apsolutni suvi vazduh sadrži: 78,08% N2; 20,95% O2; 0,93% Ar, 0,03% SO2. U sastav vazduha ulaze veoma male količine elemenata Ne, Kr, Ra, He, te molekule gasova CH4, NH3, NOx, H2O zatim razne mehaničke čestice, prah, pepeo, spore, polen, sjeme, bakterije i dr. Sve te materije djeluju na živa bića ovisno od

njihovog inteziteta. Čist vazduh u prirodi nalazi se u šumama, iznad livada i morskih površina. To su mjesta gdje čovjek najviše voli da se odmara, jer je uticaj vazduha veoma povoljan. Ekološki uticaj supstanci vazduha, te pojave vjetra i pritiska na živi svijet se različito ispoljava:

1) Azot (N2) neutralno djeluje na organizme, učestvuje u sastavu bjelančevina. Elementarani azot biljke iskorišćavaju poslije njegove transformacije u nitratni i amonijačni oblik.

2) Kiseonik (O2) je neophodan organizmima za proces disanja, aktivnost aerobnih mikroorganizama, te za sve oksidacione procese. Troši se u velikim količinama u procesima sagorjevanja, posebno fosilnih goriva najviše u industriji i saobraćaju. U vegetacijskom periodu, kiseonika ima uvijek dovoljno, te biljke i životinje ne oskudjevaju u kiseoniku. U zemljištu može biti manjak kiseonika. Naročito u močvarnim zemljištima, na što su se biljke specifično prilagodile pojavom vazdušnog korijenja i vazdušnog tkiva..

3) Ugljendioksid (SO2) je neophodan u procesu fotosinteze. Zato njegove koncentracije mogu uticati na njen efekat. Intenzitet fotosinteze raste sa porastom koncentradije SO2 do oko 0,20%. Dalje povećanje koncentracije SO2 djeluje otrovno. Koncentracija SO2 u vazduhu, mjerena postupkom analiziranja glečerskog leda, prije industrijalizacije bila je 0,026%, a danas je 0,035% sa tendencijom porasta.(Sl.8.).

Sl.8. Biohemijsko kruženje kiseonika i ugljendioksida u prirodi

Procesom disanja, sagorijevanjem fosilnih goriva, razlaganja organskih materija i radom vulkana nastaju nove količine SO2. Zapravo količina SO2 se povećava iznad ravnotežnog stanja što se negativno odražava u životnoj sredini. • 4) Mehanički faktori – vjetrovi, oluje, zapusi snijega i pijeska, lavine, pomicanje tla,

poplavljivanje i dr.

Vjetar nastaje strujanjem vazduha, kao posljedica razlika u vazdušnom pritisku između pojedinih prostora na Zemljinoj površini ili atmobiosferi. Razlike u pritisku najčešće nastaju iz termičkih i dinamičkih uzroka. Nejednaka temperatura mijenja vazdušni pritisak a ovaj uzrokuje pokretanje vazdušnih masa (vjetra). Dinamički uzrok proizlazi iz već postojećeg vazdušnog kretanja (vertikalnog ili kosog). Vazduh se sabija i povećava se pritisak koji pokreće vazdušnu masu. Ekološko djelovanje vjetra na vegetaciju je mehaničko (rjeđe hemijsko, slani vjetar), a učinak je mehanički i biološki.Vjetar nanosi neposredno velike štete vegetaciji, a posredno preko e o l s k e erozije. Nju uzrokuje vjetar sa površinskih slojeva pedobiosfere, naročito u pustinjama i polupustinjama. U aridnim krajevima intenzitet erozije vjetrom je veći nego u humidnim krajevima. Vjetar brzine od 10 m/s podiže čestice promjera od 1 mm, a brzina vjetra od 20 m/s podiže čestice promjera od 3 mm. Eolska erozija nanosi velike štete u području američkih predjela, stepa i savana koje su preuranjeno izgubile prirodni vegetacijski pokrivač i kao takve su izložene razornom djelovanju vjetra, koji doprinosi razvoju pustinja. Snažni vjetrovi podižu velike količine pustinjskog pijeska i prašine iz suvih područja, nose ih na velike udašenosti visokim vazdušnim strujanjima, što utiče na aerozagađenje.

5) Vazdušni pritisak nastaje od čestica vazduha koje privlači zemljina teža. Taj pritisak se naziva atmosferski pritisak. Mjeri se barometrom (grč. riječ baros-težina, metron-mjera) i izražava se u milibarima (mb), Kretanje vazduha utiče na pritisak tako što se vazdušne mase dižu uvis, pa pritisak opada i obratno. Ekološki učinak atmosferskog pritiska ispoljava se na druge klimatsko-ekološke faktore. Smanjenje atmosferskog pritiska s porastom nadmorske visine ima za posljedicu snižavanje toplotnog

kapaciteta vazduha, veću vlažnost vazduha i veći intenzitet svjetlosti. Međutim, najvjerovatnije da smanjenje atmosferskog pritiska nema štetnog uticaja na vegetaciju.

4. Sunčeva energija 4.1. Svjetlost je prirodni nezamjenljivi izvor energije koji omogućava produkciju fitomase. Svjetlosni zeleni spektar preko 780 nm pretvara se u toplotnu energiju, koja utiče na habitus, morfološku i anatomsku građu biljaka. Sa ekološkog stanovišta, svjetlost djeluje na horizontalno i vertikalno rasprostranjenje biljaka na Zemlji. Ekološki svjetlosni uticaj na biljke ispoljava se:

1) kvalitetom (sastavom); 2) intenzitetom (jačinom) i 3) dužinom ekspozicije (trajanje dnevnog osvjetljenja) i uticajem na habitus sa većim biljkama

su od manjeg značaja; 4) crvenooranž zraci (589-780 nm) najpovoljnije djeluju na proces fotosinteze.(Sl.9). – Svjetlo – razlikuje se obzirom na intenzitet, dnevni i godišnji raspored i hod

svjetla, udjelu difuznog ili direknog svjetla, nadmorskoj visini, geografskoj širini, zasjenjenju;

utječe na klijanje, rast i razvoj biljaka, intenzitet asimilacije, podražaje, otvaranje puči;

migracije selidbe ptica u proljeće i u jesen, selidbe leptira, selidbe sisavaca i dr.

aktivnost životinja u pojedinim godišnjim dobima i adekvatno ponašanje, razmnožavanje, spremanje zaliha hrane i dr.

Sl.9 Spektar sunčeve svjetlosti

Poznavanje kvaliteta svjetlosti značajno je kod gajenja biljaka u staklenicima (vještačke boje lampi), u prirodi kod izbora terena, pravca redova i gustine sklopa biljaka. Intenzitet sjvetlosti koja dopre do površine Zemlje mijenja se u prostoru i vremenu.(Sl. 10). Prema potrebi za različitim intenzitetom svjetlosti biljke se djele na:h e l i o f i t e , koje zahtjevaju više svjetlosti i s k i o f i t e , koje zahtjevaju manje svjetla. Naravno da postoje i neutralne biljke koje podnose veće i manje osvjetljenje. Heliofite su najčešće biljke sa rijetkom krunom (breza, bor, jasen...), otpornije su na mraz i visoke tmperature od skiofita sa gustom krunom (bukva, jela, lipa...). Biljke posjeduju osobine da regulišu osvjetljenja pojedinih organa. Tako: suncokret, lucerka, pamuk, maslačak i druge biljke tokom dana okreću svoj cvat u pravcu Sunca. Neke biljke u toku dana podešavaju listove prema Suncu, ujutro listovi zauzimaju horizontalan položaj. Osobina biljaka da mijenjaju položaj svojih organa prema izvoru svjetlosti naziva se f o t o t r o p i z a m .Dužina ekspozicije svjetlosnih zraka ima izrazit uticaj na rast i razvoj biljaka. Biljke imaju sposobnost da reaguju na dužinu dana i noći, promjenom intenziteta i brzine vegetativnog i generativnog razvoja. Ovu pojavu nazivamo f o t o p e r i o d i z a m .Na osnovu dužine trajanja osvjetljenja biljke se mogu razvrstati na biljke kratkog i dugog dana i neutralne biljke..

4.2.. Temperatura kao ekološki faktor se razvija pod uticajem energetskog Sunčevog potencijala, koji zagrijava geobiosferu. Površina pedobiosfere može se znatno zagrijati ili ohladiti zavisno od stanja Sunčeve radijacije. U zavisnosti od sunčevog zračenja (koje se razlikuje po intenzitetu ovisno od geografske širine, doba godine, dana i noći) na Zemlji se formiraju različite toplinske zone. Ekvatorijalnu zonu karakteriše srednja mjesečna temperatura između 24o i 28oS. Toplotna zona leži sa obe strane ekvatora sa nešto većim kolebanjem temerature, u nju je uključena i mediteranska zona. Umjerenu zonu karakterišu ljeti povoljne temperature za vegetaciju i hladne zime kada temperature spadnu ispod 0 o. Polarna zona ima pola godine temperaturu ispd 0o, a prosječne temperature najtoplijeg mejseca ne prelaze 10o S.

Sl. 10. Energetski raspored sunčevog intenziteta na Zemlji u kalorijama

Temperatura je opšti ekološki faktor koji značajno utiče na rast, razvoj i život uopšte. (Sl.11).

Sl.11. Raspored temperaturnih područja u B i H

Temperatura u stvari postavlja granice života, a posebno populacijama i zajednicama u ekosistemima, (ekološka amplituda života u odnosu na temperaturu).• Temperatura – određena količina topline potrebna za odvijanje fizioloških procesa.

Određene biljke i životinje žive u okviru temperaturnog optimuma. Temperatura ovisi o temperaturi tla, temperaturi mora, nadmorskoj visini (svakih 100 m temp. opada za 0,5oC), rasporedu planina, konfiguraciji terena. U vrijeme niskih temperatura, biljka je u fazi mirovanja, korjenov sustav, gomolji i lukovice.

• Provodljivost tla za vodu i ishlapljivanje - posebno važna za biljke, a ovisna je o temperaturi. Količina vode je neobično važna za njenu dostupnost pomoću korjenovog sustava (halofiti). Transpiracija (izlučivanje vode kroz puči) također ovisi o količini vlage u zraku, vjetrovima.

• Količina ugljik –dva-oksida i kisika u zraku, vodi odnosno tlu važan je faktor za biljke jer utječe na procese fotosinteze i disanje; količina ovih plinova u uskoj je povezanosti s izmjenom tvari mikroorganizama

4.Voda4.1.Voda na površini Zemlje pojavljuje se u obliku izvora, potoka i rijeka. Akumuliše se u barama, jezerima i morima. Pojavljuje se u obliku vodene pare u atmosferi i u obliku snijega ili leda na visokim planinama i polovima Zemlje sa različitim zapreminskim odnosom. Praktično, voda obuhvata (prekriva) 71% površine Zemlje od čega 97,39% pripada moru, 2,60% slatkim vodama, a 0,01% ostalim oblicima vode. Raspored količine vode na kopnu Zemlje je heterogen i kreće se od vlažnih do sušnih predjela.(Sl.13.).Voda se u prirodi javlja i kao podzemna voda (bunari, pećinska jezera, ponornice), te kao hidrotermalne vode na oko 2000-3000 m dubine i termo-mineralne vode (slane, slatke, kisele). Najveća dubina vode je u moru (11.500 m). Čovjek neprekidno istražuje i koristi vodeno bogatstvo. Voda ulazi u sastav živih bića - praktično voda je ekološki uslov života koja neprekidno kruži (Sl. 14 ).Voda je najveća životna sredina (a u kopnenim ekosistemima označava stanje vlage na staništu) koja ima 1,4 milijardi km2 životnog prostora ili 300.000 puta više od životnog prostora pedosfere.Temperatura u vodi rijetko pada ispod 0oS, i to na površini dok u atmosferi može pasti i do - 80 oS. Zbog toga kolebanja temperature u vodi su znatno manja. Istina, termalne vode mogu imati temperature preko 80 oS. U vodi je formiran veliki broj akvatičnih biocenoza.

Sl.14. Globalno i lokalno kruženje vode u prirodi

Voda je materija koja najvećim procentom sudjeluje u izgradnji biljaka i neprekidno djeluje kao pogonska snaga, koja stalno u pokret stavlja promet hranjive supstance zemljišta, donosi ih biljci i kroz nju raznosi u sve organe, da bi po obavljenom poslu najvećim dijelom napustila biljku putem transpiracije. Od vode zavise svi životni procesi u biljkama i sav život biljaka. Značajne osobine vode kao ekološkog faktora nalaze se u stalnom kruženju vode u njenom kolebanju, kako po prostoru, tako i po vremenu (u vazdušnoj sredini). O tim promjenama ovisi život terestičnih biljaka. Biljke trajno primaju vodu i tako nadoknađuju gubitke koji nastaju transpiracijom. Biljke transpiracijom izluče 500-600 puta više vode nego što iznosi težina suve materije njihovog tijela. Uz tekuće vode u ekologiji je značajna čvrsta voda ( u obliku snijega, leda) i vodena para. Ekološki status vode na staništu u zajednici i ekosistemu zavisi od klime atmosfere i pedobiosfere, o osobinama zemljišta, o reljefu, i hidrološkim prilikama, te o genetički uslovljenim potrebama biljke za vodom i ekološkim sposobnostima da je iskoriste.

Ekološko značenje vode u najužoj je vezi s njezinim fiziološkim funkcijama i potrebama biljaka. Voda je ne samo građevni dio biljnog organizma, faktor primanja hrane i prenosa materije u biljnim ćelijama, već i snabdjevač biljaka vodonikom (N) a često regulator temperature biljnog tijela.

Potrebe za vodom kod biljaka zavise i od genetičkih, odnosno bioloških osobinama. Ispitivanja su pokazala da je za proizvodnju 1 kg suve materije potrebno vode kod pojedinih

kultura: ječmu 543, pšenici 513, ovsu 597, kukuruzu 368, raži 710, krompiru 636 kg vode.U odnosu prema potrebama za vodu biljke se mogu ekološki podijeliti na:

1) submerzne biljke (koje žive potopljene u vodi; 2) flotantne biljke (koje žive plivajući po vodi); 3) hidrofite (koje žive uz obalu vode); 4) mezofite (koje žive na vlažnim staništima); 5) kserofite (koje žive na suvljim staništima).

Grupe ovih biljaka prilagodile su se morfološko-fiziološki na uslove staništa. U zemljištu može doći do prekomjerne suše, kada nema dovoljno padavina, kada je voda snažno vezana za čestice zemljišta, kada se u zemljištu nađu visoke koncentracije soli. U svim slučajevima kada nastane suša, lišće biljke počinje da se kovrdža, zatim vene i potom se suši. Prekomjerna voda u zemljištu, koja nastaje stagnacijom, padavinama, poplavama ili podzemnom vodom, može negativno djelovati na život biljaka.Veliko prisustvo vode onemogućava pristup kiseonika (O2) te ga biljke ne mogu koristiti u biološkim procesima. a povećava se koncentracija ugljendioksida (SO2), koji štetno utiče na život biljaka kao i druge toksične materije. Voda ima i razaračke pa i ubilačke sposobnosti kad nastupi stihijskom mehaničkom snagom, u obliku bujica, poplava kada razara površinske slojeve pedobiosfere, odnosi hranjive materije i čitave komplekse zemljišta i uništava vegetaciju. Ove aktivnosti vode poznate su kao e r o z i j a i l i p o p l a v a ( S l . 1 5 . )

Sl.15. Poplave zemlj

4.2. Padavine na stanište imaju snažan uticaj na bioprodukciju ekosistema (Sl. 12). One snabdijevaju zemljište vodom, odnosno biljke koje se na njemu nalaze. Ukoliko je humidnost veća, ekosistemi su u pravilu bujniji, izuzimajući staništa na koja utiču kamenitost, nagnutost, poplave, močvarnost zemljišta i dr. Na propusnim zemljištima, te zemljištima s niskim kapacitetom za vodu i sa većim nagibom, kao i u slučaju nedostatka dovoljno visokog vodostaja podzemne vode, bujnost ekosistema je limitirana uglavnom količinom i rasporedom padavina tokom vegetacije (ekosistemi krša). Na dubljim i težim zemljištima koja imaju visoki kapacitet za vodu osigurana je voda samo za bujan proljetni rast, dok ljetni razvoj zavisi od padavina i podzemnih voda. Postoje i dolinski ekosistemi koji sa okolnih padina (šuma) tokom ljeta dobijaju podzemnu vodu, koja uz malu naoblaku osigurava bujan razvoj biljaka i bez većih padavina. Na prostorima balkanskih ekosistema prisutna je velika insolacija, mala relativna vlaga i velika evapotranspiracija. Za bujan rast biljaka potreban je optimum padavina oko 1.100 - 1.200 mm ( više na plitkim i propusnim zemljištima). Visina nivoa podzemne vode (gornja granica), značajno utiče na postanak i razvoj tipova nizijsko-močvarnih ekosistema, kvantitet, kvalitet i bioprinos. Ako je podzemna voda za vrijeme vegetacije dostupna biljkama, ona može znatno nadoknaditi manjak padavina. Idealno bi bilo kada bi nivo podzemne vode u toku vegetacije bio veći, a zimi manji, međutim, po pravilu to je obratno. Djelovanje nivoa podzemne vode zavisi od osobina zemljišta, klimatskih prilikama i pokretljivosti podzemnih voda. Neznatno kolebanje nivoa podzemne vode (5-20 sm) u kraćim vremenskim intervalima povoljno djeluju na kvalitet i bioprinos.

Sl.12. Raspored padavina u B i H

4.3.Vlažnost staništa je najznačajniji ekološki faktor za bujnost ekosistema. Prema stepenu vlažnosti travna staništa su: močvara, poplavna, mokra, vlažna, umjereno (ocjedna), suva, vrlo suva i ekstremno suva. Voda je osnovni uslov za opstanak čovjeka na Zemlji. U vodi se pojavio život, u živim organizmima ima najviše upravo vode i bez nje život ne bi bio moguć. Bez vode bili bi smrtonosno okovani vlastitim otpacima. Da bi se izbjegao negativan uticaj nedostatka vode, čovjek dnevno treba da uzima oko 8 čaša vode. Istovremeno čovjek izlučuje vodu iz organizma preko određenih organa. Voda se u organizmu nalazi kao tečnost u vaskularnom sistemu, u međućelijskom prostoru i u ćelijama. Ako organizam ne uzima dovoljno vode, postepeno dehidrira. Kada gubitak vode bude preko 15,00 % od tjelesne težine, nastupa smrt. Posljedice manjka vode manifestuju se otežanim disanjem, jer se onemogućava apsorpcija O2 i odstranjivanje SO2; usporava se metabolizam i raznošenje hranjivih materija i kiseonika putem krvi, povećava se zagrijavanje organizama, sadržaj toksina, taloženje kamenca u bubregu a ispoljavaju se i druge negativne pojave u organizmu.

Sl.13. Ekstremna suha i vlažna područja na Zemlji

5.Biološki faktori 5.1.Biološki faktori obuhvataju kompleks različitih međusobnih dejstava živih bića u životnoj sredini: 1) virusni uticaji ( gripa, rak, sida..)2) fitogeni uticaji, koji potiču od biljaka (insektivorne biljke- love insekte, biljke prave hladovinu), ali najznačajniji je fitocenoza.3) zoogeni uticaji koji potiču od životinja ( životinje se hrane biljkama i nalaze svoje stanište na biljkama ili vrše njihovo oprašivanje (Sl.16) ili raznose plodove).Biotički faktori zajedno sa abiotičkim faktorima djelujući na stanište, grade životnu sredinu, koja pruža pored povoljnih uslova za život i otpor prema živim bićima.

Sl. 16. Visibaba i pčela u korisnim međubiološkim odnosima (oprašivanje i sakupljanje nektara)

Reakcije vrsta na dejstva ekoloških faktora manifestuju se prilagođavanjem na različite načine. (Sl.17). Tako su u specifičnim uslovima, na određenim staništima, kroz duži evolutivni period nastale različite ekološke forme i biološki indikatori, koji ukazuju na stanje abiotičkih faktora u staništu.

Sl.17. Bubamara se hrani biljnim ušima na stablu divlje ruže

Biotički ekološki faktori takođe utiču na otpornost zajednice; ovi faktori mogu delovati unutar određene vrste te između više vrsta.

Odnosi unutar vrste se vaspostavljaju među jedinkama istih vrsta koje, opet, sačinjavaju populaciju. To su odnosi kooperacije i kompeticije (takmičenja) uz podelu teritorije te, ponekad, i hijerarhijski postavljenu organizaciju zajednice. Odnosi među vrstama; interakcije između različitih vrsta su brojni i najčešće se opisuju s obzirom na njihove pozitivan, negativan ili neutralan upliv na zajednicu (na primer, simbioza (odnos ++) ili kompeticija (odnos --)). Najznačajniji odnos je odnos grabljivca (pojesti drugog ili sam biti pojeden ), koji nas dovodi do lanca ishrane, bazičnog koncepta u ekologiji (na primer, biljojedi jedu travu, mesojedi jedu biljojede a te mesojede jedu veći mesojedi). Prevelik broj grabljivaca u odnosu na brojnost plena negativno utiče i na zajednicu grabljivaca i na zajednicu lovine tako što smanjena količina hrane i visoka smrtnost mladih jedinki (koje još nisu dostigle punu seksualnu zrelost) mogu smanjiti (ili sprečiti porast) populacije i jednih i drugih. Selektivno izlovljavanje određenih vrsta od strane čoveka je aktuelni primer stanja u kojem postoji veći broj grabljivaca u odnosu na lovinu. Ostali faktori unutar iste vrste uključuju parazitizam, zarazna oboljenja i stalna borba za ograničene resurse u slučaju kada dve vrste dele isto ekološko stanište.

Stalna interakcija između različitih živih bića odvija se istovremeno sa stalnim mešanjem minerala i organskih materija koje organizmi koriste za svoj rast, život i reprodukciju, da bi kasnije poslužili kao đubrivo. Ovo stalno kruženje elemenata (posebno ugljenika, kiseonika i azota) te vode jednim imenom se naziva biogeohemijski ciklusi. Ti ciklusi omogućavaju dugotrajnu stabilnost biosfere (ukoliko na trenutak zanemarimo još uvek slabo proučen uticaj ljudskog faktora, ekstremnih vremenskih prilika ili geoloških pojava). Ova samoregulacija, koja se kontroliše povratnom spregom obezbeđuje dugotrajnost ekosistema i naziva se homeostaza. Ekosistem takođe nastoji da se razvije do stanje idealne ravnoteže koje se dostiže nakon sukcesije događaja odnosno klimaksa (na primer, jezerce može da postane tresetište).

Biotički faktori• Interakcija između biljnih i životinsjkih vrsta, omogućuje prenošenje polenovih zrnaca

pomoću insekata ili ptica na druge primjerke istih biljnih vrsta.• Ishrana životinja biljkama ili biljaka životinjama (biljke mesožderke (rosika Drossera

rotundifolia).• Simbioze biljnih vrsta s različitim vrstama gljiva (mikoriza) ili lepirnjača

s nitrofilnim bakterijStanišni uvjeti i vezanost biljaka i životinja na određene tipove staništa• Vezanost biljaka je tipična kod pojedinih biljnih skupina (halofiti, rastu na slanim

tlima, Salicornia herbacea, Obione portulacoides, Aster tripolium).• Na bazičnim tlima rastu neke alpske vrste npr. Rhododendron hirsutum, Gentiana

clusii.• Na kiselim tlima pak rastu Rhododendron ferrugineum, Gentiana kochiana. • Rotkvica (Raphanus raphanistrum raste na kiselim tlima.• Cjevonosnice (Procelariiformes) skupina ptica koja je raširena na morima i oceanima.

Jedino u sezoni gniježđenja slijeću na kopno, obični albatros (Diomedea exulans), jadranski zovoj (Puffinus yelcouan).

• Brgljez kamenjar (Sitta neumayer) je raširen na stijenama i liticama submediteranskih i mediteranskih područja jadranske obale od N. Vinodolskog do Konavala.

• Ušata ševa (Eremophila alpestris) je raširena na visokoplaninskim livadama Dinare.• Troprsti djetlić (Picoides tridactylus) je raširen u crnogoričnim šumama Goskog kotara

i Like (NP Risnjak, NP Plitvička jezera, NP Sjeverni Velebit).

Pprilagodbe u nekih skupina ptica na život u vodenim tipovima staništa, ishranu, gniježđenjeTipovi prilagodbi u nekih skupina ptica na život u vodenim i kopnenim tipovima staništa• Skupina bezgrebenki, Ratitae, noj, nandu, emu

– Duge noge za život u savani, tj pampasima, redukcija prstiju na stopalu, na 2 (noj) odnosno 3 (nandu, emu), širok i spljošten kljun, dlakasti tip perja sa slabim zastavicama, redukcija krila, nema grebena na prsnoj kosti. Hrane se raznolikom hranom (biljnom i životinjskom)

• Sakupina pingvini– Južna polutka, gusto perje, noge straga na tijelu, kosti šupljikave

ispinjene uljem što im daje težinu, život u moru, ishrana ribom, koji hvataju roneći, gniježđenje na kopnu. Ugrožena skupina zagađenjem mora, globalnim klimatskim promjenama i topljenjem ledenjaka.

• Skupina plijenori i gnjurci – Plivajuća kožica između prstiju, dug i oštar kljun za hvatanje riba, noge

položene straga na tijelu, velika trtična žlijezda koja izlučuje mast za podmazivanje perja. Ishrana: riba, hvataju je ronjenjem.

Plijenori i gnjurciTipovi prilagodbi u nekih skupina ptica na život u vodenim tipovima staništa• Skupina cjevonosnica

– život na morskoj pučini, izvrsni letači, burnice, zovoji i albatrosi. Samo

za gniježđenja slijeću na kopno, ostali dio života provedu na morskoj pučini, u letu ili sjedeći na morskoj površini. Ishrana ribom, glavonošcima. Na kljunu cjevaste žlijezde za izlučivanje soli. Ribu hvataju zaranjanjem

• Skupina veslonožica– Kormorani i pelikani, četiri prsta naprijed povezana plivaćom kožicom,

slabije razvijena trtična žlijezda pa kormorani suše svoje perje, gnijezde na drveću kolonijalno, ili na fltirajućoj vegetaciji, Ishrana ribom. Ribu hvataju roneći (kormorani) ili u grupama, tjerajući ih u plićak (pelikani).

CjevonosniceVeliki zovoj Jadranski zovoj

VeslonožiceTipovi prilagodbi u nekih skupina ptica na život u vodenim tipovima staništa, ishranu, gniježđenje• Skupina čaplje (bukavci i čaplje)

– Duge noge, četiri prsta, tri naprijed, jedan natrag, dugi kljun, močvarna staništa, tršćaci ili šume. Ishrana ribom. Hvataju je hodajući vrebajući plijen.

• Skupina rode (rode, žličarke i ibisi)– Slične i srodne čapljama, hrane se na livadama i oranicama, vezane uz

čovjeka (bijela roda) ili u poplavnim šumama npr. crna roda. U letu imaju ispružen vrat, za razliku od čaplji koje imaju svinut vrat.

• Skupina guščarice (labudovi, guske, patke, ronci)– Zbito tijelo, na prstima plivaća kožica, četvrti prst, stražnji zakržljao,

kljun nazubljen prilagođen procjeđivanju vode i filtriranju planktonskih i sitnih životinja ili algi i biljaka.

Čaplje i bukavci Rode, žličarke, ibisi Guske, labudovi, patke •

Patke plivačiceHrane se skupljajući hranu s površine vode ili zaranjajući prednji dio tijela. Odlični letači, prelijeću velike udaljenosti. Perje je gusto i podmazivano masti iz trtične žlijezde.

Patke roniliceHranu traže roneći na veće dubine (do 20 m), hrane se pridnenim životinjama (bentos) ili različitim drugim vodenim životinjama. Sve patke imaju dobro izražen spolni dimorfizam.

RonciHranu traže roneći, a hrane se ribom. Kljun s oštrim zupcima, kako im riba ne bi skliznula

Patke plivačicePatke roniliceRonciTipovi prilagodbi ptica grabljivica te sposobnost hvatanja plijena u različitim tipovima staništa • Skupina ptica grabljivica

– Predatori, hrane se drugim životinjama, pticama ili ribom. Pandže oštre na četiri prsta, odličan mehanizam za ubijanje. Oštar kljun za čupanje perja i kidanje mesa. Savršeni letači.

• Orao štekavac (Haliaetus albicilla)– Hrani se ribom i drugim pticama

• Veliki štekavac – raširen u Sibiru, hrani se ribom, ugrožena vrsta.

• Suri orao (Aquila chrysaetos)– Kozmopolitska vrsta lovi plijen od veličine zeca do lisice i divokoze.

Ugrožena vrsta.

Orao štekavacSuri oraoTipovi prilagodbi ptica grabljivica te sposobnost hvatanjan plijena u različitim tipovima staništa• Filipinski orao

– Hrani se u tropskim šumama Filipina majmunima• Harpija

– U tropskim šumama J. Amerike

• Strvinari– Strvinari Novog svijeta, andski i kalifornijski kondor, hrane se strvinom,

koju pronalaze osjetilom mirisa i vida, odlični letači, koji se koriste pasivnim letom

– Strvinari starog svijeta, bjeloglavi sup (Gyps fulvus), crkavica, sup starješina i kostoberina, tipični lanac razlagača strvine u prirodi.

• Jastreb (Accipiter gentilis)– Odličan letač koji hvata ptice i zečeve iz zasjede

• Kobac (Accipiter nisus)– hrani se uglavnom pticama pjevicama koje hvata iz zasjede

Bjeloglavi supJastreb i kobacTipovi prilagodbi ptica grabljivica te sposobnost hvatanjan plijena u različitim tipovima staništa• Škanjac s otočja Galapagos• Sokolovi

– Hranu love u zraku, npr. sivi sokol (Falco peregrinus) obrušavanjem pri čemu razvijaju brzinu i do 240 km/h.

– Stepski sokol (Falco cherrug) hvata svoj plijen sa zemlje, tekunice– Mrki sokol (F. eleonorae) hvata ptice, gniježđenje je pomaknuto na

kasno ljeto kada započinje jesenska selidba ptica. Natsanjuje pučinske otoke.

– Mali sokol (F. columbarius) zimovalica u Dalmaciji iz sjevernih područja Europe.

Sivi sokol i mrki sokolKokoške• Prilagodbe na kopneni način života. Snažne noge s ostrugama, tupe pandže za

kopanje, snažan kljun, za hvatanje kukaca, sjemenki, plodova. Spolni dimorfizam dobro istražen. Gnijzede se na tlu.

• Nastanjuju sve tipove staništa od krajnje sjevernih do sniježnih vrhunaca te tropskih i suptropskih područja.

• Najznačajniji predstavnici, fazan, porijeklom iz Azije;• Paun, južna Azija• Prepelica, palearktik• Jarebica, palearktik• Jarebica kamenjarja, mediteransko područje• Veliki tetrijeb, palearktikNajznačajniji predstavnici

• Veliki tetrijebŽdralovke• Prilagođene na močvarna staništa ili tundre. Duge noge sa snažnim prstima, odlični

letači, poduzimaju daleke selidbe u tropsku Afriku (ždralovi). Veličinom se jako razlikuju, vrlo raznolika i divergentna skupina. Gnijezde na tlu ili u močvarnoj vegetaciji.

• Predstavnici: • obični ždral močvarna područja, tundra• Liska – močvarna staništa• Štijoka – močvarna staništaDroplja - stepska staništa

5.2..Antropogeni faktori obuhvataju ukupno djelovanje uticaja čovjeka na životnu sredinu. Oni mogu biti po svom uticaju različiti:1) mehanički faktori su fizičko uništavanje prirodnih ekosistema, koristeći geološke, biološke i druge resurse (stijene, rude, pijesak, vodu, zemljište, živi svijet), neplanska sječa šuma čime se praktično mijenja reljef na zemljištu. 2) tehničko-tehnološkim procesima u proizvodnji, čovjek emituje razne hemijske materije u životnu sredinu, čime značajno utiču na ugrožavanje biodiverziteta i zdravlje ljudi;3)razvijanjem urbanizacije formiraju se različiti elološki faktori, koji negativno utiču na životnu sredinu: 4) sociološki i politički faktori su društveni uticaji na životnu sredinu (ponašanje),5) misaoni faktori (uticaji nauke, obrazovanja). Uticaji antropogenog faktora na životnu sredinu se stalno povećavaju, naročito korištenjem prirodnih resursa, što zahtjeva umjereniji odnos u životnom prostoru.

6. Ekološka rješenja prilagođavanja – adaptacija -živih bića na ekološke usloveŽiva bića (jedinka individaua, organizam) jasno se fizički razgraničavaju od životne

sredine u kojoj živi. Ona internom funkcionalnom organizacijom obezbjeđuju svoju unutrašnju stabilnost a kao otvoren sistem u stalnoj su materijalnoj i energetskoj razmjeni sa životnom sredinom, što im omogućava funkcionisanje životnih aktivnosti. Organizam i životna sredina tako čine jedinstven ekološki sistem. Jedinke u okviru svog genetičkog potencijala imaju sposobnost da reaguju na ekološke faktore životne sredine, i da se prilagođavaju (svojim izgledom, organizacijom i funkcionalnim aktivnostima). Sposobnost odgovora na promjene ekoloških uslova životne sredine nazvija se ekološka adaptacija, otuda su ekologija i genetika dvije strane istog problema živih bića.Živo biće može u veoma kratkom vremenskom roku, pokretanjem fizioloških procesa, iskazati određeno ponašanje (pokretanje listova, cvjetova, ptice na pojavu iznenadnog zvuka brzo mijenjaju teritoriju ...). Neke promjene kao odgovor na životne uslove životne sredine mogu biti trajne (morfološke promjene oblika, boje, veličine i sl.). Ovako modifikovan izgled i osobine organizama označavamo kao ekotip. Povratkom u prethodne ekološke uslove boravka, nastale promjene će postepeno nestati (promjene su reverzibilne). Promjene na organizmu mogu biti trajne kada nastane genotip i one su nepovratne (irverzibilne). Opstanak i rasprostranjenost organizama u životnoj sredini, uslovljen je njegovom životnom formom (skup morfoloških i fizioloških osobina) i ekološkom valencom.Raznovrsnost životnih formi, uključujući i sve vrste ponašanja, omogućava bogatstvo aktivnosti i funkcinalnih veza, koje jedinke ostvaruju u zadovoljavanju svojih potreba. Svaka jedinka određene vrste ima svoj način ishrane, izgradnje skloništa, mjesto skrivanja, način razvića. Ovaj funkcionalni status (mjesto i uloga organizama) u zadovoljavanju svojih potreba označen je ekološkom nišom. Sa povećanjem sličnosti ekološke niše povećava se i međusobna

konkurencija organizama različitih vrsta. Organizam je sistem na nekoliko bioloških nivoa organizacije: atomi - molekuli - ćelije (jednoćelijski organizmi) - tkiva, organi - organski sistemi (višećelijski organizam). Na svakom organizacionom nivou odvija se karakterističan funkcionalni proces, s tim što se na većem nivou integracije pojavljuje novi kvalitet organizacije. Svaki viši nivo biološke integracije, podrazumijeva koordinaciju i integraciju aktivnosti sastavnih dijelova u kvalitetniju funkcionalnu cjelinu. Vrhunac tog objedinjavanja je organizam.Svaka jedinka je jedinstvena pojava u vremenu i prostoru, kako po svojim tjelesnim (fizičkim) tako i po svojim drugim osobinama koje u svakom trenutku postojanja individue predstavljaju rezultat razvojnih procesaPrirodna selekcija: adaptacija ili abaptacija • Organizam X živi u okolišu Y, ribe žive u vodi i ne mogu živjeti izvan vodenog tipa

staništa, pastrva (Salmo trutta) treba čiste gorske potoke s temperaturom od 8-12o C;• Organizam X može živjeti samo u okolišu Y, biljke adaptirane na skeletnu, kalcitnu

podlogu ne mogu živjeti na drugim tipovima tla velebitska degenija (Degenia velebitica).

• Adaptacija je sposobnost reagiranja organizma na uvjete okoliša. Abaptacija je pak prikladniji i etimološki jer je sposobnost reakcije organizma na okoliš prije rezultat ekoloških faktora iz prošlosti nego njegovo programiranje za budućnost, naime organizam reagira na ekološke faktore sada, a ekološki faktori su mnogo sličniji onima iz prošlosti (globalne klimatske promjene u sadašnjosti i dizanje temperature u zadnjih 100 godina za 1-2oC).

6.1.Ekološka forma (životna forma, adaptacija) je skup morfoloških i fizioloških prilagođenosti jedne vrste, usaglašenih odgovarajućim ekološkim uslovima (faktorima) životne sredine. Ekološka forma vrste je ekološka kategorija, jer je produkt staništa a nije vezana za sistematsku kategoriju. Vrste koje vode sličan način života pripadaju istoj ekološkoj formi. 1) sisari koji provode život ispod zemlje (krtice-bubojed, slijepo kuče-glodar i čokor-glodar), a od insekata tu je npr. rovac; iako sistematski pripadaju različitim taksonomima, imaju sličnu ekološku formu; 2) suprotno, dabar, vjeverica i slijepo kuče iz grupe glodara, s obzirom da žive u različitim uslovima staništa formirali su drugačije forme: 3) biljke iz iste sistematske srodničke grupe (lopoč, lokvanj i amazonska vikterija) imaju slične ekološke forme, jer žive na površini vode (flotantne biljke) sa krupnim okruglim plivajućim listovima i lijepim cvjetovima.

Sl.18. Raunkerove forme biljaka: 1. hamefite, 2.hemikriptofite, 3.geofiti, 4.fanerofite, 5.terofiti

Postoje različite klasifikacije za ekološke forme. Tako prema tipu nastanjivanja staništa životinje se mogu podijeliti na više životinjskih formi prilagođenih životu na: kamenjaru, livadi, pijesku, vodi, žbunju, šumi, visokom drveću. Ekološke forme biljaka su veoma raznolike, te je teško pronaći prave kriterijume za njihovo grupisanje. Poznata biljna ekološka klasifikacija formi (oblika) obuhvata:1) biljni plankton., 2) biljke u zemljištu., 3) biljke na kamenju., 4) jednogodišnje biljke., 5) vodene biljke., 6) više biljke sa trajnim organima u zemlji., 7) višegodišnje biljke s pupoljcima neposredno iznad zemlje., 8) biljke sa sočnim listovima., 9) drveće, 10) epifiti (poluparaziti) na drveću. (Sl.18).

6.2.Biljni indikatori (fitoindikatori) su biljne vrste koje su živeći na staništu, prilagođene na ekološke uslove, tako da svojim prisustvom ukazuju na stanje nekih abiotičih faktora.. Utvrđeni su ekološki indeksi za više ekoloških faktora, među kojima su najvažniji:

1. Ekološki indeks za vlažnost staništa klasifikuje prilagođenost biljaka prema vlažnosti staništa, od suvih staništa (kserofite) do onih koje žive u vodi (hidrofite)

2. Ekološki indeks za hemijsku reakciju, gdje niske vrijednosti ovog indeksa ukazuju na kisela zemljišta (acidofilne biljke), a visoke vrijednosti ovog indeksa odgovaraju visokom sadržaju baza (bazifilne biljke)..

3. Ekološki inedeks za hranjive materije, ukazuje na odnose u pogledu sadržaja hranjivih materija u zemljištu (naročito azota), od niske vrijednosti u neplodnim zemljištima (oligotrofne biljke), do visoke vrijednosti sadržaj hranjivih materija ( nitrofilne biljke).

4. Ekološki inedeks za svjetlost, karakteriše srednju jačinu osvjetljenosti, pri kojoj biljka može dobro da raste za vrijeme svog vegetacionog perioda. Niži indeks znači slabije zahtjeve prema svjetlosti (skiofitne biljke ili biljke sjenke), a veći označavaju veće zahtjeve bi ljaka prema svjetlosti (helofitne biljke ).

5. Ekološki indeks za temperaturu, karakteriše srednju temperaturu koju biljka najbolje podnosi za vrijeme svog vegetacionog perioda. Niže vrijednosti indeksa ukazuju na rasprostranjenje na hladnim staništima (frigofilne alpske biljke ), a na toplijim staništima (termofilne mediteranske biljke ).

Veoma su interesantni biološki indikatori vezani za utvrđivanje stanja kvaliteta životne sredine. Lišaji su pouzdani bioindikdtori za utvrđivanje kvaliteta vazduha. Postoje živa bića koja su dobar indikator zagađenosti vode i zemljišta.

6.3.Ekološka niša je apstraktan ekološki pojam, koji se vizuelno teško prikazuje. Ekološka niša definisana je kao mjesto koje vrsta zauzima na staništu. Potom je pojam proširen na funkcionalni status (uloge) vrste u hranidbenim odnosima, (odnos ishrane). Položaj (mjesto) i uloga (funkcija) vrste su bitni za ponašanje i opstanak vrste u prostoru i vremenu, ali se time obuhvataju i svi uticaji abiotičkih i biotičkih faktora koji određuju opstanak vrsta na staništu. Ekološka niša je specifičan način života organizama određenih vrsta (način ishrane,razmnožavanja i razvoja, skrivanja od prirodnih neprijatelja...Primjeri ekoloških niša:1) u gornjem toku tekućica žive: pastrmka (u zoni obale), ljipljen (živi u središtu pješčane rijeke), a peš ispod kamenja. To su praktično njihove prirodne niše.

2) U četinarskoj šumi (Sl. 4). žive i hrane se ptice: crni kos (ispod drveća), puzavac (sa prizemne kore), kraljić (sa početnih grana); šareni djetlić (sa središta drveta), krstokljun (u zoni šišarica) i šarena muharica (sa vrhova drveća).3) Biljke zauzimaju brojne ekološke niše, u skladu sa raznovrsnim ekološkim faktorima (voda, temperatura, svjetlost) koji djeluju na stanište. Kopriva raste na staništima koja su bogata azotom, kukurijek na kiselom staništu a neke lincure na krečnjaku. To su biološki indikatori određenih ekoloških niša.Postojanjem brojnih kombinacija abiotičkih i biotičkih faktora, u ekosistemu postoji obilje raznovrsnih životnih mogućnosti, što omogućava da vrsta pronađe svoju ekološku nišu (izbjegavajući druge vrste).

6.4.Životni kompleksi mogu biti minijaturni (list biljke sa njegovim stanovnicima, pečurka sa njenim stanovnicima, cvijet sa njegovim stanovnicima...) ili veći. Jedna biljka sa biljojedima, parazitima i drugim stanovnicima čini tipičan životni kompleks. Životinjske lešine, izmet raznih životinja - balega, jazbine, duplje za stanovanje ptica i sisara, naselja ispod kamena, uginula drvena stabla šumskih biljaka-panjevi su specifični životni kompleksi koje naseljava raznovrstan živi svijet sa karakterističnim odnosima i horizontalnim rasporedom u prostoru. Prostorni raspored pojedinih vrsta i njihovih životnih kompleksa može biti i u vertikalnom pravcu. On se vidljivo ispoljava u slojevitom rasporedu životnih kompleksa. Svaka biocenoza obuhvata dva osnovna vertikalna sloja. Prvi neosvjetljeni sloj smješten je kod kopnenih biocenoza ispod površine zemlje, odnosno na većim dubinama kod vodenih biocenoza i označen je odsustvom zelenih biljaka. Drugi je osvijetljeni sloj u kome je moguć život autotrofnih organizama. Svaki od ovih slojeva diferencira se više ili manje na nekoliko spratova (slojeva), koje karakteriše posebna kombinacija biljaka i životinja i njihovih životnih kompleksa. Vertikalnu slojevitost obilježavaju tri osnovna momenta u šumskoj biocenozi:

1) primarni klimatski faktori šumskog staništa duboko su modifikovani dejstvom šume i tako je nastala ekoklima šume;

2) svaki od tih faktora pokazuje jasan vertikalni gradijent, te odtuda svaki sprat ima svoju mikroklimu koja pruža posebne uslove, ishrane i zaklone,

3) slojevitom građom u šumskim zajednicama data je mogućnost maksimalnog korišćenja šumskog prostora i njihovih osnovnih ekoloških uslova, čime je ublažena kompeticija između organizama šume.

.Ekološka rješenja prilagođavanja živih bića na uticaje ekoloških faktora

1.Veličina listova je smanjena, da bi se umanjila transpiracija2.Stablo je zaštićeno debelom korom, da bi se biljka zaštitila od vanjskih povreda 3.Položaj listova se mijenja u odnosu na ugao svjetlosti, radi prilagođavanja osvetlenju4.Pupoljci su obavijeni tvrdim listićima, dlakom ili smolom , zaštita od spoljnih uticaja5.U biljci se nagomilava smola ili druge hemijske materije, zaštita od vanjskih uticaja 6.Lišće opada u jesen, biljka prelazi u fazu mirovanja zbog zimskih nepovoljnih uslovs7.Biljka prelazi u fazu mirovanja ili anabioze, zbog nepovoljnih ekoloških uslova 8.Na biljkama se razvijaju žljezde sa eteričnim uljem, zbog odbranbenih razloga9. Na listovima se razvija debeo sloj kutikule ili voska, zbog zaštite od prevelike transpiracije10 Listovi su prekriveni bijelim dlačicama, zbog odbrane od jakog osvjetlenja11 Biljni organi se preobražavaju u druge oblike, kako bi se eliminisali negativni uticaji ekoloških faktora 12.Životinje mijenjaju letno krzno i perje u zimsko , radi zaštite od zimske hladnoče

3.0. Ekološka integracija živih sistema

Ekološka organizaciona integracija živih bića započinje udruživanjem jedinki u populacije, nastavlja se formiranjem biocenoza, ekosistema i biosfere a završava se životnom sredinm u kojoj glavni uticaj ima čovjek, kao drištveno i misaono biće.,

3.1.Populacija je sistem individua iste vrste koje žive na istom prostoru i u istom vremenu, tj. u istim ekološkim uslovima i po pravilu vrše aktivnu razmjenu genetskog materijala, ostvarujući vitalno potomstvo.(Sl. 20). Populacija je geografski, ekološki i fenološki izolovana od ostalih populacija iste vrste1, te po pravilu, sa njima ne razmjenjuje genetički materijal, niti ostvaruje potomstvo, iako među njima nije došlo do reproduktivne izolacije, prostornom, ekološkom ili fenološkom konvergencijom. Ako se uklone izolacije između populacija, moguća je reprodukcija koja daje vitalno potomstvo. Geografska izolacija je fizičkog karaktera, te gotovo nema značaja za diferencijaciju, već uglavnom konzerviše specijacije na prostoru (prostorna izolacija). Ekološka izolacija je ekološkog a fenološka biološkog karaktera. One značajno utiču na diferencijaciju populacije, naročito kod sesilnih organizama. Reproduktivna izolacija je biohemijsko-fiziološkog (genetičkog) karaktera te je za njeno otklanjanje neophodan poduhvat genetičkog inženjeringa i biotehnologije.U ekološkom pogledu populacija se karakteriše sličnim adaptivnim mogućnostima i sličnim ekološkim potrebama. Prema tome, populacija je prostorno i vremenski integrisana grupa jedinki iste vrste sa nizom zajedničkih genetičkih i ekoloških osobina. Populacija je veoma dinamičan ekološki sistem pri čemu se pod uticajem ekoloških i genetičkih faktora mogu mijenjati mnoge bitne osobine. Bitne osobine populacije su gustina (veličina), natalitet (rađanje), mortalitet (smrtnost) i rast populacije.

Sl. 21. Faktori koji utiču na promjene brojnosti populacije1 Врста је систем популација које живе на различитим просторима, у различитим временима, у различитим еколошким условима и са различитом фенологијом, те, по правилу, у природи не врше размјену генетичког материјала због изолације. Врсте имају потенцијалну могућност за размјену генетичког материјала и остваривање виталног потомства ако се природно или вјештачки уклоне изолациони механизми. У састав врсте може улазити једна или безброј популација.

Gustina populacije (veličina) predstavlja broj individua ili biomasa izraženih u težini ili energiji po zapremini ili jedinici površine. Način izražavanja gustine populacije prilagođava se ekološkim, prostorinim osobinama staništa. Gustina1 se može iskazati: 1) bakterije u vodi iskazuju se brojnošću na jedinici zapremine; 2) fitoplankton u obliku brojnosti na jedinicu zapremine; 3) zooplanktoni u obliku biomase na jedinicu zapremine; 4) hrastovi u obliku brojnosti na jedinicu površine.Natalitet je produkcija novih jedinki diobom, rađanjem i klijanjem. Izražava se kao ukupan broj novoproduktivnih jedinki, ali i kao stopa nataliteta koju izražavamo kao broj rođenih jedinki po jedinici vremena. Kapacitet produkcije novih jedinki u procesu razmnožavanja zavisi od vrste populacije (kraljica afričkih termita produkuje dnevno do 30.000 jaja, a ženka nosoroga samo jedno mladunče godišnje). Populacija ima fiziološki natalitet (apsolutni maksimum) koji se poklapa sa biološkim potencijalom samo kao teorijska mogućnost jer se ne može ostvariti u životnoj sredini. Kod vrsta sa više prirodnih neprijatelja i pri većem otporu životne sredine , fiziološki natalitet je veći i obratno. Na taj se način vrsta bori za opstanak, obezbjeđuje se za opstanak. Ekološki natalitet (ostvareni) je stvarna vrijednost produkcije (novih) jedinki u populaciji ostvaren u ekološkim uslovima životne sredine. Ekološki natalitet varira zavisno od promjenljivosti ekoloških uslova na staništu i kreće se od visoke do niske brojnosti. Što su uslovi životne sredine povoljniji razlika između fiziološkog i ekološkog nataliteta je manja i obratno.Mortalitet (smrtnost) u populaciji izražava se brojevima jediniki u funkciji vremena. Mortalitet je negativan faktor u populaciji jer je suprotan od nataliteta. Stopa mortaliteta je broj uginulih jedinki populacije u određenom vremenu. Fiziološki mortalitet (minimalni) je smrtnost usljjed fiziološke starosti jedinke. Ona se teško ostvaruje jer su potrebni optimalni uslovi u životnoj sredini i odsustvo ograničavajućih faktora. Ekološki mortalitet (ostvarena smrtnost) realizuje se u postojećim ekološkim uslovima koji mogu biti veoma promjenljivi, od nepovoljnih do povoljnih, što će usloviti i dužinu života.Rastenje populacije proučava se na prirodnim staništima i eksperimentalno u laboratorijskim populacijama. Kretanje rasta populacije izražava se brzinom kretanja, koja se dobija kada se podijeli priraštaj (broja individua) sa brojem dana (periodom trajanja-nedelja, mjeseci, godina). Kada se teorijski posmatra rastenje populacije u početku naseljavanja staništa, uočava se da je ono malo, vjerovatno zbog prilagođavanja životnoj sredini, da postepeno opada i može da ide prema nuli (natalitet = mortalitet) i da se tu duže održava. Potom može ponovo rasti ili da opada ipod nule (negativni rast populacije). Pretpostavlja se da bi rast populacije u idealnim uslovima staništa (kada otpor sredine ne bi postojao) bio neograničen (konstantnom brzinom: 2, 4, 8,16, 32...); međutim rastenje populacije u životnoj sredini je ograničeno i poprima najčešće sigmoidni tok krive. Rastenje

1 Metode i tehnike za određivanje gustine:1) Prebrojavanje čitave populacije (najegzaktnija metoda ali je tehnički teško izvodljiva), Primjenjuje se

kod popisa stanovnika.1) Metod uzimanja uzoraka (proba) primjenjuje se tako što se uz određene veličine (površine ili

zapremine) izvrši i prebrojavanje jedinki (veći organizmi) ili se izvrši vaganje težine sakupljenih jedinki (sirove i suve mase). Broj veličina uzoraka je različit, zavisno od procjene. Utvrđuje se srednja vrijednost gustine. Metode i tehnika uzimanja uzoraka su različite.

2) Relativna brojnost je čest metod iskazivanja gustine, jer je apsolutnu gustinu teško odrediti. Relativna brojnost se iskazuje dogovorenim brojevima sa određenim značenjem. Koriste se različite skale (1-5 ili 1-10) ili procenti.

prirodnih populacija najčešće ne slijedi teorijsku šemu jer je rijetka pojava da je brzina rastenja svedena na nulu. Veličine zasićenih populacija osciliraju oko gornje asimptote. Kolebanje (fluktuacija) brojnosti zasićenih populacija ima mnogostruke uzroke (sezonske fluktuacije čiji period može biti godišnje doba ili "dobre" i "loše" godine nekih vrsta populacije). Fluktuacije koje su manje, više se pravilno ponavljaju u razmaku od više godina označene su oscilacijama ("mišje godine", "najezda skakavaca"). Poznavanje oscilacije populacije je dragocjen podatak za borbu protiv štetočina.Povećanje brojnosti populacije leži u biotičkom (reproduktivnom) potencijalu, te u migraciji i emigraciji jedinke. Sl.20). Sve vrste imaju veliki potencijal. Izračunato je da bi jedan par muva za godinu dana mogao dati potomstvo, koje bi brojalo 26 cifara, i koje bi za nekoliko godina pokrilo cijelu Zemlju. Sličan biološki potencijal razmnožavanja posjeduju i drugi organizmi, čime se vrši veliki pritisak na životnu sredinu. Međutim, biološki potencijal razmnožavanja ne može ostvariti maksimalnu brojnost jer mu se suprotstavlja životna sredina. Zbog toga je stvarna brojnost populacije rezultanta međuodnosa biološkog potencijala i otpora životne sredine, ali i migracije i emigracije jedinki. Prilagođenost organizama se sastoji u slijedećem: što je veći otpor životne sredine to je veći biološki potencijal da bi se obezbjedila populacija od izumiranja. U otporu sredine sadržani su razni faktori i složeni mehanizmi koji vladaju na staništu (abiotički, biotički i antropogeni). Lista ekoloških faktora otpora životne sredine je velika (nepovoljni klimatski uslovi, nedostatak minerala u zemljištu, konkurencija za hranu, razvoj parazita, opasnost od grabljivica, ograničenost prostora, prenamnožavanje populacije, faktori održavanja ravnoteže, faktori zagađivanja životne sredine, uticaj antropogenih faktora...).

.

3.2.Biocenoza (životna zajednica) je sastavljena od populacija različitih vrsta biljaka i životinja koje su u okviru biotopa povezane spletom odnosa u jedinstven funkcionalni sistem. Biocenoza, ili zajednica, je grupa životinjskih ili biljnih jedinki ili mikroorganizama. Savremena ekologija daje realnu definiciju pojma biocenoze: "Biocenoza je sistem populacija različitih vrsta, koje žive na istom prostoru, u istom vremenu, u istim ekološkim uslovima. Ona ostvaruje visok stepen funkcionalnog biocenološkog i ekološkog jedinstva, sa specifičnom fizionomijom, strukturom, dinamikom i produkcijom*. (Lakušić, 1987.). Karakteristične osobine biocenoze su:1) Kvalitativni sastav biocenoze Biocenoza je određena kombinacijama različitih biljnih i životinjskih populacija, koja se održava u datim ekološkim uslovima na biotopu. Biocenoza ima svoju strukturu koja se ogleda u njenom kvalitetnom sastavu

Sl.22. Povezivanje populacija mrtve koprive i maslačka u biocenozu

Biocenoza krša je siromašnija po vrstama (Sl. 22). od biocenoze listopadne šume i livade (Sl. 23). Razlike u obilju vrsta koje ulaze u biocenozu objašnjavaju se uticajima ekoloških uslova. Biocenološki princip na kome počiva kvalitetni sastav životnih zajednica glasi: "ukoliko životni uslovi biotopa postaju manje raznovrsni i ukoliko se više udaljavaju od prosječnog optimuma, utoliko je njihovo eliminatorno dejstvo veće, a biocenoza je siromašnija vrstama, uniformnija i karakterističnija je po sastavu." Zato su arktičke oblasti i pustinje sa ekstremnim ekološkim (klimatskim) uslovima za život sa najjednostavnijim sastavom biocenoza.

Sl.23. Biocenoza različitih biljnih vrsta na staništu livade

Pogoršavanjem uslova za život smanjuje se broj vrsta u sastavu biocenoza (arktičke oblasti, pustinje, dubine jezera i mora, planinske visine), odnosno povoljniji ekološki uslovi povećavaju broj vrsta u sastavu biocenoze. Broj vrsta je najveći u biocnozama tropskih šuma. Biocenozu karakteriše:

2) Kvantitativna struktura biocenoze označava brojnost pojedinih populacija. Gustina populacije jedne vrste na jedinici površine može se iskazati brojem jedinki, količinom biomase

i energetskom vrijednošću, a to znači da je moguće iskazati gustinu naselja (planktonske zajednice jednog jezera) s ciljem utvrđivanja organske produkcije u okviru jedne biocenoze. Biljna vrsta bukva pojavljuje se u više biocenoza (bukova šuma, šume bukve i jele), ali se njena brojnost razlikuje (brojnija je u čistoj bukovoj šumi, nego u mješovigoj šumi bukve i jele). Znači da se ista vrsta može pojavljivati u više biocenoza i da karakter biocenoze ne zavisi samo od kvalitetnog sastava, nego i od kvantitativne kombinacije vrsta koja značajno utiče na fizionomiju (opšti izgled) životne zajednice.Za strukturu biocenoze od posebnog su značaja brojni odnosi pojedinih populacija izraženi u relativnim brojevima (procentima). Kada se na ukupnu gustinu naselja biocenoze izvaže procentualno učešće pojedinih vrsta, dobija se slika relativne zastupljenosti, odnosno stepen učešća vrste koja svojom brojnošću i biomasom najviše utiču na fizionomiju biotopa i biocenozu (ekološki dominantne vrste). Dominantne vrste u biocenozama čine suštinu biocenoze, te njihovo otklanjanje znači i suštinsku izmjenu karaktera same biocenoze. Dominantne vrste u kopnenim biocenozama su biljke, te ih ekolozi nazivaju edifikatorima (biocenoza (biocenoza hrastove šume, biocenoza smrčeva šume...). Tamo gdje izostaju dominantne vrste biljaka biocnoze dobijaju nazive po biotopu (biocenoza potoka, biocenoza bare...). Dominantnost je uslovna vrijednost jer je i brojni odnos promjenljiv u funkciji vremena.Kvantitativna struktura biocenoze označava stepen učestalosti u kojem se jedna vrsta susreće u biocenozi. Stepen stalnosti jedne vrste mjeri se njenom frekvencijom (učestalost pojavljivanja) u pojedinačnim probama izraženim u procentima. Ako se u 100 proba pojavljuje jedna vrsta 80 puta, to znači da ima stepen stalnosti 80%. Postoje različite skale iskazivanja stepena stalnosti. Vrste sa niskim stepenom stalnosti (0-25%) su slučajne vrste u biocenozi, a one sa visokim (75-100%) su stalne vrste (konstantne) u biocenozi. Vrste koje su vezane za određeni tip biocenoze sa velikim stepenom konstantnosti, ili su praktično za nju isključivo vezane (borovnica i krstokljun u četinarskim šumama, mrazovac na livadama, trska i rogoz uz obale bara i jezera) nazivaju se karakteristične vrste određene biocenoze.

3) Prostorna struktura biocenoze označava prostorni raspored izmješanih vrsta na biotopu koji je različit za svaku vrstu. Kada se tome doda da životinje koje su obdarene sposobnošću kretanja (mijenjaju položaj), slika prostornog rasporeda na biotopu postaje veoma složena. Biotop od lokaliteta do lokaliteta pruža različite ekološke uslove što uslovljava različit prostorni raspored organizama. Normalan raspored jedinki u biocenozi je heterogen (neravnomjeran) sa različitim stepenom od idealnog homogenog tipa kakav je kod gajenih šuma i agrobiocenoza, do heterogenih biocenoza travnjaka i tropskih šuma. Neravnomjerni prostorni raspored jedinki u biotopu dovodi do većih ili manjih lokalnih grupisanja dijelova populacija većeg ili manjeg broja vrsta različitog karaktera. Grupisanje je uslovljeno abiotičkim (naročito klimatskim) i biotičkim faktorima sredine koji formiraju staništa sa posebnom kombinacijom ekoloških faktora (šume, proplanci, kamenjari, lokalne degresije, uzvišice, vlažnija, suvlja mjesta...). Takva lokalna staništa u šumi naseljavaju populacije različitih vrsta izgrađujući životne komplekse različitog karaktera, obima i mozaičnog rasporeda.

4) Vremenska promjena strukture biocenoze uslovljena je ritmičkim promjenama ekoloških faktora (dnevno-noćne, sezonske i sukcesije) koje iskazuju pojedinačne promjene u ponašanju

organizama u biocenozi. Dnevno noćne promjene (dnevno – noćni periodizam) nastaju zbog smjene dana i noći u biocenozi. One izazivaju različite životne aktivnosti organizama, u njihovoj fiziologiji i ponašanju. Biocenoza reaguje tako da su jedne vrste aktivne danju, a druge noću. To praktično znači da se u isti mah smjenjuju lanci ishrane, zvučna aktivnost organizama (ptice, žabe...).Sezonske promjene (sezonski periodizam) biocenoze nastaje pod uticajem godišnjih doba. One predstavljaju reakciju čitave biocenoze na sezonske promjene ekoloških faktora. Promjene se manifestuju u vidljivom izgledu karakterističnom za pojedine biocenoze. Fenološke promjene, sezonsko kretanje gustine populacije, promjene u ponašanju i aktivnosti i njihova korelacija sa promjenama abiotičkih faktora, slivaju se u promjenljiv mozaik koji određuje aspekt biocenoze i njenih životnih kompleksa. Sezonske promjene uočavaju se u: proljetnom, ljetnom, jesenjem i zimskom aspektu (šume, livade, krša, rijeke, jezera i mora). Sezonske smjene aspekata moguće je praviti na osnovu sezonskog pojavljivanja ili isčezavanja vrsta, pojavom migracije, promjenama gustine, promjenama životne aktivnosti (naročito razmnožavanja) i ponašanja. Sezonski periodizam biocenoza različito je izražen u pojedinim klimatskim oblastima. U tropskim prašumama smjene su usljed promjene sušnog i vlažnog perioda, u umjerenim oblastima promjenama temperature i svjetlosti, a u sjevernim biocenozama (tundre, tajge) kratkim ljetom i surovom zimom.Ekološka sukcesija (razvoj ekosistema) označava izmjenu tipova strukture i biocenoloških procesa u vremenu, uslijed prirodnih i antropogenih uticaja do te mjere da nastaje nova biocenoza . Novonastala biocenoza koja predstavlja završnu kariku naziva se klimaks zajednice. Smatra se da su šume na planeti Zemlji postale sukcesijom u toku više stotina godina na mjesto nekih primitivnijih fitocenoza.Disperzije i migracije životinja i biljaka u prostoru i vremenu• Biljni i životinjski organizmi imaju sposobnost aktivnog ili pasivnog kretanja.• Školjke, koralji, sedentarni oblici morskih životinja• Biljke prilikom razmnožavanja imaju sposobnost pasivnog rasprostiranja peludnih

zrna, sjemenaka i plodova zrakom ili vodom.• Disperzije označavaju sposobnost kretanja životinja letom, hodanjem ili plivanjem.• Migracije (selidbe) označavaju masovna kretanja većeg broja jedinki s jednog

područja u drugo. Interkontinentalne selidbe ptica, selidbe leptira, transoceanske selidbe jegulja ili selidbe sisavaca.

• Slućajna disperzija (Random dispersion) se odnosi na vjerojatnost da je neka biljna ili životinjska vrsta zauzela bilo koji dio u prostoru, pa je nejednoliko raspoređena

• Pravilna disperzija (Regular dispersion) ima jednolik i pravilan raspored jedinki u nekom području

• Združena disperzija (Agreggated dispersion) označava da se više jedinke zajedno koncentrira u nekim optimalnim dijelovima svoga područja.

• Disperzije su i oblik kolonizacije prilikom naseljavanja određenog područja kada dolazi do povećanja brojnosti u populaciji.

• Važno je pitanje zbog čega dolazi do udrživanja organizama? Ovaj oblik očito pospješuje razmnožavanje i preživljavanje pojedinih svojti u prostoru i vremenu, što pospješuje procese evolucije.

• Objašnjenje u obliku udruživanja je na relaciji predator plijen, gdje životinje koje žive u grupama lakše signaliziraju opasnost ostalim članovim. Pri tome uvijek postoji veća opasnost za predstavnike koji se nalaze na rubu grupe.

5) Lanci ishrane u biocenozi povezuju različite populacije u biocenozi. Proizvođači (producenti) su autotrofni organizmi na čiji račun direktno ili indirektno žive potrošači (konzumenti). Razlagači (reducenti) se hrane mrtvom organskom materijom koju mineralizuju i vraćaju staništu u pristupačnom obliku za proizvođače. To su saprofitski organizmi od kojih najvažniju ulogu imaju saprofitske bakterije. Proizvođači, potrošači i razlagači čine tri osnovna nivoa piramide u biocenozi. U okviru ovih osnovnih nivoa ishrane formiraju se, počevši od proizvođača, specifični nizovi potrošača, obrazujući lance ishrane. Lanci ishrane u biocenozi mogu biti vrlo različiti i složeni (Sl. 24). U lancima ishrane postoje karakteristični kvantitativni odnosi: početni članovi su najbrojniji (ili imaju najveću masu organske materije), dok broj i masa postepeno opadaju prema završnim članovima. Ta činjenica određuje i protok energije u lancima ishrane, odnosno biocenozi.

Sl.24. Lanci ishrane u biocenoz

Dinamička ravnoteža i izvori energije• Jedan od osnovnih zadaća ekologije je istraživanje protoka energije. Svaka biljka i

životinja za rast i razvoj treba dostupne izvore energije.• Zelene biljke energiju dobivaju iz vode (H2O) i ugljik-dioksida (CO2), te njihovom

sintezom proizvode ugljikohidrate uz pomoć Sunčane energije. Ova se energija može osloboditi ili pohraniti za stvaranje drugih, složenijih spojeva. Biljke su primarni proizvođači ili sakupljači energije.

• Životinje ne mogu same proizvesti hranu, pa ih smatramo potrošačima, konzumentima. Vrste koje se hrane biljkama su biljojedi ili potrošači I reda. Predatori koji se hrane drugim životinjama su konzumenti ili potrošači II reda.

• Na kraju se nalaze razgrađivači ili destruenti, koji razgrađuju biljnu masu ili uginule životinske organizme. Sve ove skupine organizama međusobno su povezane složenim odnosima u jednom zatvorenom sustavu - u ekosistemu.

Hranidbeni lanci u ekosistemu tropskih šuma• Ekosistem je međusobno povezana zajednica biljaka i životinja koja živi na

određenom prostoru u određenom vremenu. Ekosistem je jednostavan ili složen. Primjer jednostavnog ekosistema je zajednica algi na nekom trulom panju, kojima se hrane kukci, grabežljivci ili gljive.

• Hranidbeni lanac je pojednostavnjen odnos između pojedinih organizama i njihov položaj u složenom ekosistemu tropskih šuma gdje je veliko bogatsvo vrsta, u principu

postoji složena hranidbena mreža, koju je teško pokazati dijagramom.• Voće-letipas cvijeće - kolibrići – bumbari, pčele, kukci - trava• I - otpalo lišće - termiti – mravojed / I• Ptice koje se hrane voćem insektivorne ptice tapir• I /• Orao jaguar udav sokol

Hranidbeni lanac u listopadnim šumama kontinentalnih, umjerenih područja, NP Plitvička jezera• Zeljasto bilje sjemenje grmlje drveće plodovi - mrki medvjed• / / / / / divlja svinja• Kukci, leptiri mali glodavcipotkornjaci frugivorne ptice• / / vuga• Zviždak, - šumska sova crna žuna vuk• crnokapa grmuša /• Bjelovrata muharica planinska sova

/ Ušara

Podzemni ekosistem pećina i jama Špilja Manita peć u NP Paklenica

složen ekosistem ovisan o više faktora: vječiti mrak

konstantna temperatura 8-12oC veliki broj vrsta endema kukci, pauci rakovi oko ulaza alge, gljive i plijesni

Metode terenskih istraživanja

• Apsolutne metode

• Prebrojavanje (cenzus)– Određena površina, transekt gdje se određuje broj neke vrste na

jedinici površine (m2, km2, ha)– Cenzus na manjim površinama, kvadrati ili krug – Prstenovanje, određivanje brojnosti na temelju ponovno markiranih

životinja – Telemetrija (praćenje pojedinih markiranih životinja)

Metode terenskih istraživanja

• Relativne metode

• Procjene brojnosti– Procjena brojnosti jedinki na nekoj površini

(kvadrat ili krug, 5,10 ili 20 m2)broj jedinki : 1m2= X broju jedinki: 10m2

-procjena pokrovnosti vegetacijeFormiranje i primjer baze podataka• Program Excel, Statistica 6,0

– Vrsta Područje NP Krka NP Mljet NP Kornati

• G. arctica + + +• G. stellata + + + • G. adamsii - - -• T. ruficolis + + +• P. cristatus + + +• P. nigricollis + + +

Standardizacija i transformacija podataka• Standardizacija – obično koristi udio svake pojedine vrste prema ukupnom broju

zabilježenih jedinki u svakom pojedinom staništu. Standardizacija smanjuje razlike između veličine uzorka i ukupnog broja jedinki

Primjer pu= pp/pn pu-udio pojedine vrstepp- brojnost pojedine vrstepn- ukupni broj jedinki

Standardizacija i transformacija podataka

• Transformacija podataka podrazumijeva izvaditi drugi korijen iz broja jedinki+1 (n+1), gdje je n broj svake pojedine vrste.

• Ovaj oblik transformiranja podataka smanjuje utjecaj najbrojnije vrste i vrsta zastupljenih s malim brojem jedinki.

Kvalitativni indeksi sličnosti staništa• Određeni su na temelju binarnih koeficijenata (ima ili nema), dakle prisustva ili

odsustva pojedinih vrsta.• 1) Jaccard-ov indeks sličnosti

– Sj = a/a+b+c

2) Soerensen-ov indeks sličnosti– Ss = 2a/2a+b+c

3) Simple-matching-ov indeks- Sm = a+d/a+b+c+d a- broj vrsta prisutnih u obje zajednice; b-

broj vrsta prisutnih u zajednici a, ali ne i u zajednici b; c- broj vrsta prisutnih u zajednici, b, a

nema ih u zajednici a; d- broj vrsta kojih nema niti u jednoj

zajednici

Kvantitativni indeksi sličnosti staništa

• Uz pojedinu vrstu uključuju i njenu brojnost ili procjenu brojnosti

• Najčešći kvantitativni indeksi:– Bray-Curtis (Sbc)– Canberra (Sc)– Percentage-similarity (Sps)

Bogatstvo vrsta

• Najznačajnija karakteristika svakog staništa je bogatstvo vrsta.

• Uz bogatstvo vrsta koristi se i mogući ili očekivani broj vrsta, “jacknife estimate” metodom, za uzorke na plohama u obliku kvadrata.

• So= S + (n-1)/n x kSo-očekivani broj vrsta S – zabilježeni broj vrstan – broj transekatak – broj vrsta zabilježen u samo jednom transektuBogatstvo vrsta• Dominatnost pojedine vrste je prikaz njene zastupljenosti u pojedinom staništu.

• Računa se prema izrazu:

• Di= ni/NiDi- dominantnost ni – broj jedinki pojedine vrste Ni- ukupni broj jedinki

Indeks diverziteta-raznolikosti• Raznolikost (diverzitet) je kombinirani prikaz brojnosti pojedine vrste i broja vrsta.

• Najčešće se koristi Shannon-Wiener-ov indeks raznolikosti

• Shannon-Wiener-ov indeks raznolikosti

• H= - Σ (pi)(log2pi) pi- dominantnost ite vrste ln pi- prirodni logaritam iz dominantnosti

3.3. Ekosistem

Definisanje pojma ekosistemaEkološko naučna misao u definisanju pojma i značenja ekosistema, veoma je bogata i raznovrsna što je doprinijelo da se uvećaju saznanja o ekosistemu. 1 Pojam "ekosistem" (oekos = stanište, stan; sistem=sastav) u ekologiji je uveo Gensli (1935). Ekosistem je osnovni objekat istraživanja ekologije. Ekosistem predstavlja ekološku cjelinu (prostornu,strukturnu, funkcionalnu i dinamičku) koju je veoma teško odvojiti. Oni nisu izolovani. naprotiv ekosistemi su međusobno povezani različitim interakcijama, te se tako integrišu u složenije ekološke sisteme. Ekosistem je složena cijelina, koja se prepoznaje po različitom izgledu staništa, ekološkim uslovima i živom naselju. Unutar ekositema su odnosi i pojave: fizičkog, hemijskog i biološkog karaktera, povezane u jedinstveni proces, čime se održava ekološka ravnoteža (homeostaza), sve dok ne bude promjenjena. Prema Lakušiću (1987.) po funkcionalnom jedinstvu: fizičkih, hemisjkih, bioloških, genetičkih, misaonih, socioloških i tehničkih sistema, ekosistem dostiže najvići stepen integracije na nivou biogeosfere. Evolutivna skala ekosistema vodi nas od najprimitivnijih nanoekositema (ekosistem lišaja na kamenu) do najsloženijih megaekosistema (biogeosfere) kao vrhunskog jedinstvenog ekološkog sistema na Zemlji.

2.Antropogeni ekosistemi 3.3.2.1. Agroekosistemi

Agroekosistemi su poljoprivredne obradljive površine zemljišta na kojima se proizvodi hrana.( Sl.60) To su njive, povrtnjaci, voćnjaci, vinogradi, livade i farme za gajenje životinja.

Agroekosistemi su nastali na mjestu nekadašnjih prirodnih ekosistema, uređivanjem zemljišta. Površine koje su bile pod šumom, travom, močvarom, barom ili dijelom mora, morale su se obraditi i prilagoditi za razvijanje agroekosistema. Različitim agrotehničkim radovima zemljište je prilagođeno za gajenje poljoprivrednih biljaka, a izgradnjom objekata formirani su staklenici za gajelje povrća (Sl.61) i farme za gajenje životinja.

Agroekosistemi su "odomaćeni ekosistemi", koji po svojim karakteristikama zauzimaju prelazni položaj između prirodnih ekosistema (šuma i travnjaka) i vještačkih ekosistema (urbanih ekosistema). Pored zajedničkih osobina

sa prirordnim ekosistemima (korišeće prirodnih ekoloških faktora: sunčeva energija, voda, vazduha, zemljišta) postoje i karakteristične osobine agroekosistema: 1. Čovjek ciljano formira i održava agroekosisteme, obradom zemljišta i njegom gajene biljne vrste,2. Dodaje energiju svojim radom i troši goriva, 3. Đubri zemljište, dodavanjem hranjivih materija za bolji razvoj gajenih biljaka,4. Upotrebljava pesticide za zaštitu gajenih biljaka od bolesti i pratećih organizama, isključujući ih iz lanca ishrane. U osnovi organizacije agroekosistema nalaze se dva životna kompleksa slični prirodnim ekosistemima. Životni kompleks agroekosistema čini agrobiocenoza ( biljna i životinjska zajednica) koja se prema poljoprivrednim vrijednostima dijele na:

1) agroproizvodnu komponentu (primarnu) koju čini: gajena biljka (ili domaća životinja) i čovjek. Čovjek ciljano i planski forsira i razvija agrotehnologiju, radi proizvodnje hrane i raznih sirovina koje imaju upotrebnu vrijednost za čovjeka;

2) biološku komponentu (prateću) koju čine: biljne i životinjske vrste iz prirodnih susjednih ekosistema, koje se u poljoprivrednom smislu označavaju kao korovi, štetočine, paraziti, bolesti i viroze .

Aгроекосистеми

фарма

воћњак

пшеница

житарице

травњак

Sl. 60 Agroekosistemi su proizvođači hranu

Sa ekološkog aspekta agroekosistemi predstavljaju prostore koji su nastali čovjekovim nasiljem nad prirodnim ekosistemima. On je ugrozio raznovrsne vrste (biodiverzitet), narušio je sposobnost samoregulacije u prirodi , biološku ravnotežu i kvalitet životne

sredine, o čemu se treba u buduće pobrinuti. Sa aspekta poljoprivrede, kojom se zadovoljavaju potrebe za hranom, sukcesija prirodniih u agroekosisteme neminovno je opravdano radi uočavanja egzistencije ljudi u pogledu ishrane

. Republika Srpska posjeduje poljoprivrednog zemljišta 1.245.170 ha, što iznosi oko 0,95 ha/stan., od čega je obradivog zemljišta oko 775.541 ha, što iznosi oko 0,6 ha/st. (računato na 1.300.000 stanovnika)

Sl. 61 Agroekosistemi u staklenicima proizvode hranu pod strogom kontrolom čovjeka

Praktično na prostoru srednjem i visoko agroproduktivnom prostoru odvijaju se najveće čovjekove aktivnosti u biljnoj proizvodnji, ali i procesi urbanizacije pri čemu se godišnje trajno gubi oko 8 miliona hektara, a tome treba dodati 4 miliona hektara koje se godišnje gube procesom erozije i sekundarnim zaslanjivanjem. Vjeruje se da će do 2100. godine svo potencijalno zemljište biti iskorišćeno ali i da će se trajno izgubiti oko 800 miliona ha. Zbog toga se treba zalagati da na svakog stanovnika na planeti Zemlji ostane sadašnjih 0,24 ha/stan poljoprivrednog zemljišta .

3.3.2.2. Urbani ekosistemi

Човјекова животна средина

Sl.63 Čovjekova životna sredina - Budva

Urbani ekosistemi su gradska i seoska naselja ljudi, te industrijaki objekti. To je uređena čovjekova životna sredina u kojoj čovjek živi i radi. U njoj čovjek mjenja prirodne ekološke uslove i frmira vještačke uslove života. Postoji velika lepeza različitih izgrađenih objekata, otvorenog ili zatvorenog tipa, u kojima se obavljaju čovjekove aktivnosti. U njima je omogućen život i rad ljudi, ali i razviće drugih organizama (Sl. 63).

Čovjekova životna sredina predstavlja ukupnost ekoloških uslova i uticaja koji okružuju čovjeka. Životnom sredinom označavamo ono čime je čovjek direktno ili indirektno povezan, ono od čega zavisi njegov život. Široko shvaćeno, čovjekova životna sredina podrazumjeva planetu Zemlju koja obuhvata sav svijet koji okružuje čovjeka. Čovjekova životna sredina određuje se i kao urbana sredina u kojoj čovjek živi i radi.

Екосистем насеља

Ekoсистем насеља јетехнички прилагођена

природна животна средина,за потребебољег живота људи.

Сеоска насеља најчешће се раде без адекватних планова и

обезбјеђења еколошких услова,који се нарочито односе на снадбијевање

водом , уређеном канализацијом. и збрињавањем отпада.

Sl.64 Ekosistem naselja uz obale Vrbasa

Osnovni elementi životne sredine su: vazduh, voda, zemljište, biljke, životinje, hrana, predmeti koje koristi i objekti koje je čovjek izgradio u datom prostoru i vremnu. Čovjekova životna sredina se shvata i kao životna sredina u kojoj su pod uticajem čovjeka nastali novi izgrađeni objekti, koji čine naselje. U čovjekovoj životnoj sredini, iako je jedinstvena iskazuju se dvije "stvarnosti": prirodni ekološki sistemi i vještački ekološki sistemi (Sl. 64) .

Prirodni ekološki ekosistemi, u širem smislu, čine cjelokupan prostor neposredno ili posredno dostupan čovjeku. To je u stvari planeta Zemlja. U užem smislu to je dio Zemlje u kojoj čovjek može živjeti, bez obzira da li je riječ o " divljoj" prirodi, ili o prirodi koja je u manjoj mjeri modifikovana. Čovjek živi od prirode to znači, priroda je njegovo tijelo, s kojim on može ostati u stalnom procesu da bi mogao živjeti. Čovjek je praktično dio prirode, sa kojom vrši izmjenu materije (ostvaruje metabolizam) i koju "prisvaja" i mijenja. Čovjekova inteligencija, u toku korišćenja prirodnih resursa za poboljšanje svog kvaliteta života, rasla je srazmjerno tome kako je čovjek učio da mijenja prirodu. Prirodni uslovi ne određuju isključivo čovjekovu evoluciju, jer on djeluje svjesno na prirodu (mijenja je) i tako sam sebi stvara nove ekološke uslove opstanka i razvoja.

Čovjekova životna sredina diferencira se na prirodne i vještačke ekosisteme. Prirodni ekosistemi postali su prirodnim procesima nezavisno od čovjeka, karakterišu ih živa bića u okviru kojih se: a) održava materija; b) protiče energija; c) ostvaruje ravnoteža; d) uspostavljaju strukturni odnosi; vrše cirkulacije u smislu propadanja i obnavljanja pojedinih dijelova sistema; ostvaruje stabilnost, mogu asimilovati negativne posljedice koje nastaju u sistemu i autogeno se regenerisati; otvoreni su za ulazak svih spoljnih elemenata.

Vještački sistem je onaj koga je čovjek u prirodnim uslovima formirao i tako ga bitno izmijenio. Formiranje naselja i koncetracija stanovništva stvara niz ekoloških problema, koji se teško rešavaju (Sl. 65) ..

Екосистеми града се разликујуод природних по слиједећимособинама:

1. Град је велики потрошач хране,воде и енергије, а слаб произвођач.

2. Кружење материје је испрекидано, уноси се пуно материја, које Продукују велике количине отпада,што оптерећује и загађује град

3. Ваздух се прекомјерно загађује ,што доводи до разних оболења,

4. Воде за пиће је мање, отпадне воде је све више,која загађује животну средину,5 Повећана је количинапрашине и јачина буке,

6. Биодиверзитет је много мањи и више је угрожен,7. Клима је лошијег квалитета,8. Град је зависан од сусједнихекосистема.

Урбани екосистемиSl. 65 Urbani ekosistem Banja Luka

Ekološke postavke za formiranje ekograda su: prostorno planiranje odgovarajuće lokacije, izgradnja od ekološko prihvatljivog materijala, uvažavanje ekonomske cijene za utrošene prirodne resure i oštećenje prirodnih ekosistema, racionalno korišćenje energije i zaštita od aerozagađenja, pravilno snadbijevanje čistom vodom i prečšćavanje otpadnih voda, pravilno rješavanje otpada, saobraćajno uređenje, radi zaštite od aerozagađenja, buke i nesreća, vegetacijsko uređenje grada i razvijanje ekološke svijesti. Seoska naselja najčešće se rade bez adekvatnih planova i obezbeđenja ekoloških uslova, koji se nročito odnose na snadbijevanje vodom i uređenom kanalizacijom i zbrinjavanje otpada.

Ekosistemigradaserazliku

od prirodnih po slijedećim osobinama:1.Grad je veliki potrošač hrane, vode i energije, a slab proizvođač.2.Kruženje materije je isprekidano, unosi se puno materija, koje Produkuju velike količine otpada, što opterećuje i zagađuje grad 3.Vazduh se prekomjerno zagađuje , što dovodi do raznih obolenja,4.Vode za piće je manje, otpadne vode je sve više,koja zagađuje životnu sredinu5 Povećana je količi prašine i jačina buke 6.Biodiverzitet je mnogo manji i više je ugrožen,7. Klima je lošijeg kvaliteta8. Grad je zavisan od susjednih ekosistema

Ekološki riječnik pojmovaABIOTIČKI FAKTORI, uticaji faktora neorganske sredine koji djeluju na žive organizme (hemijski, fizički i klimatski). AGROBIOCENOZA (AGROEKOSISTEM), biocenoza odnosno ekosistem nastali izmjenom prvobitne životne zajednice i stvaranjem nove kombinacije organskih vrsta od strane čovjeka.AGROTEHNIKA,skup tehničkih mjera koje se primjenjuju u poljoprivredi.ADITIVI, hemijske supstance koje čovjek obično u malim količinama dodaje namirnicama da bi im produžio trajanje ili poboljšao boju, ukus, miris ili čvrstinu.ADSORPCIJA, upijanje gasova, tečnosti i rastvorenih supstanci na površinskim slojevima neke čvrste materije, koja se naziva adsorbent.AERACIJA, izlaganje dejstvu vazduha.AEROZAGAĐIVANjE, zagađivanje vazduha.AEROSOLI, dispergovane čestice tečnosti ili čvrstih tijela (dimovi, magle)u vazduhu.AKUTNA DEJSTVA, kratkotrajna velika dejstva nekog ekološkog faktora.AKUTNE DOZE RADIJACIJE, velike doze zračenja koje organizmi prime u kratkim vremenskim intervalima (minutima ili satima).AKUTNO TROVANjE,poremećaji funkcija organizma, odnosno bolesti, nastali nakon jednokratnog djelovanja toksičnih materija.ALERGIJSKE POJAVE, neželjene reakcije organizma pri ponovnom kontaktu organizma sa nekom toksičnom materijom.ALFA-ČESTICE, pozitivno naelektrisane čestice nastale raspadom atoma.AMINOKISELINE,osnovne jedinice bjelančevina (proteina). Postoji dvadeset prirodnih aminokiselina.ANAEROBNI ORGANIZMI,organizmi sposobni da žive u uslovima bez prisustva kiseonika.ANALITIČKA EKOLOGIJA,ekologija individualnih organizama odnosno ekologija vrste, u okviru koje je osnovni postupak ispitivanja kao što i samo ime govori analitički.ANTIBIOTICI,supstance vrlo složenog sastava, biološkog porjekla, koje služe za uništavanje ili sprečavanje razvoja mikroorganizama.ANTROPOGENI FAKTORI, uticaji koje vrši čovjek na živi svijet.

APSOLUTNA GUSTINA POPULACIJE,ukupan broj jedinki populacija u određenom prostoru.APSORPCIJA, upijanje i prodiranje raznih materija iz spoljašnje sredine u organizmu. AREAL, je dinamičan prostorno,vremenski i biološki kompleks.ATMOSFERA,gasoviti prostor oko Zemlje.AUTOEKOLOGIJA (IDIOEKOLOGIJA), ekologija individualnih organizama.AUTOTOROFNI ORGANIZMI, organizmi (zelene biljke) sposobni da iz neorgnskih grade organske materije, uz pomoć sunčeve ili hemisjke energije.AUTOHTON, koji oduvijek posoji na jednom mjestu ili području.AFOTIČNA ZONA, neosvjetljeni sloj mora i oekana počev od 500,600 m pa do najvećih dubina.BAKTERIJE FIKSATORI AZOTA (AZOTOFIKSATORI), bakterije sposobne da koriste atmosferski azot koji vezuje za organska jedinjenja (bjelančevine); među njima ima slobodnih i simbiontnih bakterija, kao što su bakterije koje žive na kvržicama u korejnovom sistemu leguminoza.BEKEREL (Blj), jedinica za mjerenje aktivnosti radioaktivnog izvora; jedan bekerel odgovara jednom raspadu bilo kog radionuklida u jednoj sekundi.BEL (B), jedinica za mjerenje jačine zvuka; u praksi se međutim uzima deset puta manje jedinica - decibel (dB).BENTOS, životna zajednica dna jezera ili mora.BETA-ČESTICE, negativno naelektrisane čestice (elektroni).BIOAKUMULACIJA,sposobnosti izvjesnih organizama da nakupljaju (akumuliraju) određene hemisjke supstance u pojedinim tkivima svog tijela.BIOGENI ELEMENTI, elementi porijeklom su iz životne sredine koji ulaze u sastav organizama.BIOGEOHEMIJSKI CIKLUSI, procesi kruženja hemisjkih elemenata koji ulaze u sastav protoplazme odnosno žive materije probražaja neorganskih materija u organske i obratno.BIOINDIKATORI, određeni biljni i životinjski organizmi, kao i životne zajednice, koji svojim pristupom ili određenim osobinama ukazuju na karakteristike prostora koji naseljavaju.

BIOLOŠKI MONITORING, praćenje akumulacije zagađujućih materija ili njihovih štetnih sastaojaka u tkivima i organima, ali istovremeno i praćenje odgovarajućih biohemiskih, morfoloških, fizioloških, morfoloških i patoloških promjena kod jedinki, odnosno populaciono,ekoloških promjena kod populacija biljaka i životinja.BIOLOŠKI SISTEMI, niz organizacionih sastava živog svijeta (ćelije, organizmi, populacije, zajednice) koji se u međuodnosu sa okolnom neživom sredinom, odnosno pri procesu razmjene materije i energije, ostavruju kao tipični biološki sistemi (ćelijski sistemi, organizamski sistemi, populacioni sistemi, ekosistemi).BIOM, skup većeg broja ekosistema u okviru jedne klimatske oblasti, okarakterisan prisustvom nekog postojanog tipa ekosistema (odnosno ekosistema na stupnju klimaksa) i određenom životnom formom.BIOMASA, masa žive materije predstavljena organizmima.BIOGEOSFERA, cjelokupan prostor na Zemlji naseljen živim svijetom, odnosno globalni ekološki sistem, koji predstavlja vrhunsko jedinstvo žive i nežive prirode.BIOTIČKI FAKTORI, uticaji koji na određeni organizam vrše druga živa bića.BIOTOP, životno stanište.BIOCENOZA, životna zajednica.BIOCENOLOGIJA, ekologija koja se bavi proučavanjem životnih zajednica.BUKA, svaki neprijatan i nepoželjan zvuk, koji se svojom jačinom izdvaja od ostalih u sredini u kojoj boravi čovjek.DEGRADACIJA, opadanje; spuštanje sa višeg stepena na niži.DEPONOVANjE, smještanje, sposobnost nekih tkiva da nagomilavaju ili akumuliraju velike količine određenih jedinjenja, odlaganje otpada.DECIBEL (dB), deseti dio jedinice za mjerenje jačine zvuka,bel (B).DOZA ZRAČENjA, količina energije apsorbovane tkivima izloženim zračenju.DOMINANTAN, preovlađuje.DžUNGLE, tropske vlažne šume.EDAFSKI FAKTORI, su zemljišni faktori.EDIFIKATORI,su najbrojnije biljne vrste u zajednici koje imaju najznačajniju ulogu u izgradnji odgovarajuće životne zajednice.EKOLOGIJA, nauka koja proučava uzajamne odnose, između živih bića i između živih bića i staništa.

EKOLOGIJA PREDJELA , bavi se izučavanjem međuodnosa čovjeka i predjela koji ga okružuju.EKOLOGIJA ČOVJEKA, ekologija proučava složen splet međuodnosa čovjeka i njegove životne sredine.EKOLOGIJA ŽIVOTNE SREDINE, proučava međuodnose ekoloških komponenti i ekoloških faktora u životnoj sredini EKOLOŠKA VALENCA, opseg kolebanja dejstva jednog ekološkog faktora u kome je moguć opstanak neke vrste.EKOLOŠKA NIŠA,mjesto i uloga koju jedan organizam ima u ekosistemu, kao i položaj koji zauzima u odnosu na dejstvo ekoloških faktora.EKOLOŠKA SMRTNOST (OSTVARENA SMRTNOST),smrtnost koja se ostvaruje u realnim uslovima životne sredine, te stoga predstavlja promjenljivu veličinu, zavisnu od niza ekoloških uticaja.EKOLOŠKA STRUKTURA ŽIVOTNE ZAJEDNICE,sastav ekoloških grupa organizama koji u okviru pojedinih ekoloških niša imaju odgovarajuću ulogu.EKOLOŠKE PIRAMIDE,količinski odnosi pojedinih članova lanca ishrane u ekosistemu prikazani grafički u vidu piramida; ovi odnosi se mogu posebno prikazati u vidu piramida brojeva, priamida biomase i piramida energije.EKOLOŠKE SUKCESIJE,preobražaji ekosistema.EKOLOŠKI SISTEMI,biološki sistemi višeg reda, odnosno srazmjerno samostalni nadindividualni organizacioni sistemi (populacije, ekosistemi, biomi, geobiosfera).EKOLOŠKI FAKTORI (EKOLOŠKI USLOVI), raznovrsni uticaji (fizički, hemisjki i biološki) kojima su izloženi organizmi.EKOSISTEM, prirodna cjelina koju sačinjava životna zajednica (biocenoza) i životno stanište, (biotop) koji sy povezani u jedinstveni sistem.EMISIJA,ispuštanje gasova, para, aerosola i druagih zagađujućih materija u vazduhu iz izvora zagađivanja.ENDEMIČAN,organizam koji živi u samo jednoj užoj oblasti.EROZIJA,proces odnošenja zemljišnog materijala pod dejstvom vode ili vjetra.FAUNA,cjelokupni životinjski svijet.FIZIOLOŠKI NATALITET (MAKSIMALNI NATALITET), najveći mogući broj rođenih, ili maksimalna vrijednost nataliteta jedne populacije, koja se može ostvariti jedino pod najpovoljnijim ili optimalnim uslovima sredine.

FIZIČKI FAKTORI,fizički uticaji (To, Rv,Lx...).FITOEKOLOGIJA,ekologija biljaka.FITOPLANKTON,biljni plankton.FITOFAG,biljojed.FITOCENOZA,biljna zajednica.FITOCENOLOGIJA,nauka o biljnim zajednicama.FLORA, cjelokupni biljni svijet.FOSILNA GORIVA,u ovu grupu goriva spadaju: nafta, ugalj i zemni gas.FOTOSINTEZA,fiziološki proces u okviru koga se u hlorofilu zelenih biljaka izgrađuju organska jedinjenja iz neorganskih (CO2+H2O), uz pomoć svjetlosne energije.GUSTINA POPULACIJE,prosječan broj jediniki jedne vrste svedene na jedinicu životnog prostora (površine, odnosno zapremine).HEMIJSKI FAKTORI (HEMIZAM SREDINE),grupa ekoloških fakotra koja obuhvata hemijski sastav: atmosfere, hidrosfere, pedosfere i geosfere.HEMOAUTOTROFNE BAKTERIJE,bakterije sposobne da se ishranjuju putem hemosinteze.HEMOSINTEZA,način autotrofne ishrane nekih vrsta bakterija, pri čemu se energija za sintezu ugljenih hidrata iz CO2 i H2O dobija oksidacijom izvjesnih mineralnih materija.HETEROTROFNI ORGANIZMI,organizmi (životinje i izvjesne biljke) koji se hrane organskim materijama biljnog ili životinjskog porijekla.HIDROSFERA,vodeni prostor oko Zemlje.HIDROFITE,vodene biljke (izuzev fitoplanktona).HRANIDBENA NIŠA (trofička niša),ekološka niša koja se odnosi na funkcionalni status jedne vrste zasnovanom prvenstveno na odnosima ishrane u ekosistemu.HRONIČNA TROVANjA,poremećaji funkcija ili bolesti, nastlai na osnovu više kratkih djelovanja malih koncentracija odnosno doza otrova.HUMUS,razložne organske materije biljnog i životinjskog porijekla koje ulaze u sastav zemljišta.IDIOEKOLOGIJA,autoekologija.IKS-ZRACI,nevidljivi elektromagnetni zraci izuzetno male talasne dužine, slični grama,zracima, koji se dobijaju iz rendgenovog aparata.IMISIJA, koncentracija gasova, para, aerosola i drugih zagađujućih materijala u vazduhu na određenom mjestu, u određeno vrijeme, kojom se izražava kvalitet vazduha.INDIKATOR,pokazatelj.INDUSTRIJALIZACIJA,proces nastanka i intenzivnog razvoja industrije, po pravilu sa dalekosežnim negativnim posljedicama po životnu sredinu.INTERAKCIJA,međudejstvo.JONIZUJUĆA ZRAČENjA,čestična i izvjesne vrste elektromagnetnih zračenja vrlo visoke energije, koja su u stanju da direktno ili indirektno stvarju jone, odnosno da proizvode jonizaciju pri prolasku kroz materiju.KANCER (RAK), sve vrste zloćudnih tumora.KISELE KIŠE,pojava kada produkti sagorijavanja fosilnih goriva dospiju u proces kruženja vode u prirodi, izazivajući sušenje šuma, nestanak živih organizama u jezerima, oštećenje zgrada i narušavanje zdravlja ljudi.KLIMATSKI FAKTORI,spadaju u abiotičke faktore sredine i koji određuju osnovna svojstva klime neke oblasti; klimatski (meteorološki) elementi atmosfere su: temperatura, trajanje Sunčevog zračenja, vlažnosti vazduha, padavine, vazdušna strujanja i barometarski pritisak.KOMUNALNE OTPADNE VODE,otpadne vode koje nastaju kao posljedica raznovrsnih životnih aktivnosti gradskog stanovništva.KONZERVANSI,dodaci hrani koji, kao antimikrobni agensi, sprečajvaju njeno kvarenje (kuhinjska so, benzonati, sorbinska kiselina).KONZUMENTI,potrošači.KSEROTERMAN,organizam prilagođen uslovima male vlažnosti i visoke temperature.LANAC ISHRANE,niz organizama u ekosistemu koji se hrane jedni drugima i u kome svaki član ima tačno određeno mjesto poput karike u lancu; takav jedan lanac ishrane čini precizno određena serija članova počev od proizvođača do potrošača organske materije i razarača.LIMITIRAJUĆI FAKTORI, ograničavajući faktori, odnosno svi abiotički faktori koji u ekosistemu ograničavaju rastenje.LITOSFERA,stjenoviti dio koji obuhvata koru i gornji dio omotača Zemlje.MAKIJA,zimzelena tvrdolisna žbunasta vegetacija na području Sredozemlja.

MAKSIMALNI NATALITET,fiziološki natalitet.MAKSIMUM IZDRŽLjIVOSTI ORGANIZAMA,gornja granica izdržljivosti organizma na dejstvo jednog ekološkog faktora.METABOLIZAM EKOSISTEMA,proces neprekidne razmjene materije i energije koji se vrši između nežive i žive komponnte ekosistema.MIGRACIJE ŽIVOTINjA,seobe životinja.MIKROBIOCENOZA,skup populacija mikroorganizama u okviru životne zajednice.MINERALIZACIJA,razlaganje organske materije do neorganskih sastojaka.MINIMUM IZDRŽLjIVOSTI ORGANIZMA,donja granica izdržljivosti organizama na djestvo jednog ekološkog faktora.MONITORING - posmatranjeMONOKULTURA,sistem gajenja jedine vrste živih biđa.MORTALITET,smrtnost.MREŽA LANCA ISHRANE,manje ili više složeni splet pojedinih lanaca ishrane koji ilustruje složene odnose ishrane u jednom ekosistemu.NATALITET,broj živo rođene djece na 100 stanovnika u nekoj oblasti za određeno vrijeme.NACIONALNI PARK,veće područje sa prirodnim ekosistemima visoke vrednosti u pogledu očuvanosti, složenosti građe i biogeograafskih obilježja, sa raznovrsnim oblicima izvorne flore i faune, reprezentativnim fizičko,geografskim objektima i pojavama i kulturno,istorijskim vrijednostima, predstvljajući izuzetnu prirodnu cjelinu od nacionalnog značaja.NUKLEARNI OTPACCI (RADIOAKTIVNI OTPACI),otpaci koji nastaju prilikom korišćenja nuklearne energije.OPTIMUM,najpovoljnije dejstvo jedng ekološkog faktora na životnu aktivnost organizama.ORGANIZMI INDIKATORI ZAGAĐENOSTI,organizmi posebno osjetljivi na dejstvo zagađujućih materija; na osnovu njihovog prisustva ili odsustva u uslovima određenog nivoa zagađenosti, može se na veoma pogodan, brz i jednostavan način dobiti podatak o kvalitetu životne sredine.OTPADNE MATERIJE,otpaci u čvrstom, tečnom i gasovitom stanju kao proizvod raznovrsnih čovjekovih akativnosti.OTPOR SREDINE,obuhvata negativno djestvo ekoloških faktora sredine, abiotičkih i biotičkih, koji nedozvoljavaju datoj vrsti da ostvari svoj fiziološki ili maksimalni natalitet, već u konkretnim uslovima sredine, ona ostvaruje samo ekološki (ostvareni) natalitet.PARAZITSKI LANCI ISHRANE,lanci ishrane u kojima jedna parazitska vrsta predstavlja domaćina za neku drugu parazitsku vrstu, odnosno idu od krupnih ka sitnijih članovima u lancu.PARK PRIRODE,područje dobro očuvanih prirodnih svojstava voda, vazduha i zemljišta, prevalđujućih prirodnih ekosistema, bez većih degradacionih promjena predionog lika, koji u cjelini predstavlja značajni dio očuvane prirode i zdrave životne sredine.PEDOSFERA,površinski sloj zemljišta kao sastavni dio biosfere.PESIMUM,najnepovoljnije dejstvo jedonog ekološkog faktora na životnu aktinost organizama.PESTICIDI,zajednički naziv za hemijska, fizička ili biološka sredstva za uništavanje štetnih organizama, kao što su mnogi insekti, glodari i gljive.PIRAMIDA BIOMASE,grafičko prikazivanje međuodnosa članova lanca ishrane, pri čemu se pojedini članovi lanca prikazuju njihovom ukupnom biomasom, odnosno cjelokupnom težinom svih organizama na odgovarajućem trofičkom nivotu.PIRAMIDA BROJEVA,grafičko prikazivanje brojnih odnosa uzastopnih članova lanaca ishrane u ekosistemu; najveći broj imaju po pravilu početni, a najmanji završni članovi lanaca ishrane.PIRAMIDA ENERGIJE,izražava količinu energije odnosno količinu stvorenih organizama u jedinici vremena na svakom trofičkom stupnju u ekosistemu; ona pokazuje da se brzina kojom se stvaraju rezerve energije, odnono njihov produktivitet, smanjuje sa svakim narednim trofičkim stupnjem.PLANKTON,zajednica posebnih biljnih i životinjskih organizama čija je sposobnost aktivnog kretanja ograničena i koji lebde u vodi, naseljavaju slobodne vode mora, jezera i drugih voda.POLUTANTI,zagađujuće materije.POPULACIJA,skup članova iste vrste koji se međusobno razmnožavaju i naseljavaju neki ekološki ili topografski ograničen prostor.POPULACIONA EKOLOGIJA,naučna oblast koja se bavi izučavanjem odnosa između populacija i životne sredine.POTENCIJAL RAZMNOŽAVANjA,je maksimalno moguća plodnost date vrste koja bi se mogla ostvariti pod optimalnim uslovima sredine.

POTROŠAČI (KONZUMANTI),svi organizmi u ekosistemu koji nemaju sposobnost samostalnog stvaranja materije nego se hrane biljkama i životinjama; PREDATOR,grabljivica, odnosno živo biće koje se hrani drugim živim bićima kao žrtvom.PREDIO,grupa ekosistema prevashodno izmjenjenih od strane čovjeka, koji predstavlja dio širih regionalnih jedinica ili bioma.PREŽIVLjAVANjE,nasuprot pojmu smrtnosti, pojam preživljavanja označava broj preživjelih članova populacije u toku vremena.PREOBRAŽAJI EKOSISTEMA,niz postupnih smjenjivanja jednih ekosistema drugima u toku vremena.PRERIJA,travna zajenica u Sjevernoj Americi.PRIMARNI PRODUKTIVITET EKOSITEMA,brzina kojom se energija gomila pri fotosintezi ili hemosintezi u obliku urganiskih materija koje stvaraju proizvođači.PRIRODNA RADIJACIJA (OSNOVNA RADIJACIJA),čini neuporedivo najveći dio ukupnog zračenja koje pirma svjetsko stanovništvo; osnovni izvori prirodnog zračenja su: kosmička zračenja, zračenja iz Zemljine kore i zračenje iz radioaktivnih izvora koji se nalaze u tkivima živih bića.PRIRODNE RIJETKOSTI,briljne ili životinjske vrste ili njihove zajednice kojima je ugrožen opstanak u prirodnim staništima ili im populacije brzo opadaju, a područje rasprostranjenja se smanjuje, ili su rijetke po rasprostranjenju, kao i vrste koje imaju poseban značaj sa ekološkog, biogeografskog, genetskog, privrednog, zdravstvenog i drugog stanovišta.PRIRODNI RESURSI (PRIRODNE SIROVINE),elementi biosfere koji obezbješđuju prirodne uslove života odnosno izvore materije i energije za sva živa bića kao i za čovjeka.PROIZVOĐAČI (PRODUCENTI),svi organizmi u ekosistemu koji su sposobni da iz neorganiskih materija izgrađuju organska jedinjenja; po svom samostalnom tipu ishrane ovi organizmi se označavaju kao autotrofni.PROSTORNI PLAN,stručno i naučno zasnovana dokumanta koja sadrže prostornu projekciju politike opšteg razvoja određene teritorije.PROSTORNI RASPORED,podrazumijeva raspored jedinki jedne populacije u životnom staništu u datom trenutku vremena.RADIJACIJA (ZRAČENjE),emisija zračenja ili čestica iz nekog izvora.RADIOAKTIVNE PADAVINE,radioaktivna prašina koja pada na zemlju poslije atomskih ekspolozija.RADIOAKTIVNI OTPACI,nuklearni otpaci.RADIOAKTIVNOST,osobina nekih hemijskih elemenata, odnosno materija, da emituju nevidljive čestice ili zrake velike energije.RADIOIZOTOPI (RADIONUKLIDI),prirodni odnono vještački stvoreni nestabilni radioaktivni izotopi odgovarajućih hemijskih elmenata sa istim rednim brojem u peridonom sistemu elemnenata ali sa različitim borjem neutrona u atomskom jezgru i svojstvom emitovanja jonizujućeg zračenja.

RAZLAGAČI,svi organizmi u ekosistemu koji koriste uginulu organsku materiju kao izvor hrane i energije vršeći njeno razlaganje i mineralizacije; u ovu grupu organzama spadaju bakterije i gljive.REVITALIZACIJA,proces oživljavanja, odnono obnove izvornih autohtonih tipova prirodnih ekosistema u slučajevima njihove degradacije ili narušavanja.REDUCENTI,razlagači.REZERVAT PRIRODE,izvorni ili naznatno izmjenjeni dio prirode, osobitog sastava i odlika biljnih i životinjskih zajednica kao dijelova ekosistema, namjenjenih prvenstveno održavanju genetskog fonda.REZISTENCIJA,smanjena osjetljivost ili nasuprot tome povećana otpornost organizama.REKULTIVACIJA,proces obnove prethodnih kultura odnosno antropogenih ekosistema (agroekosistema) poslije njihove degradacije ili narušavanja.RELATIVNA GUSTINA POPULACIJE,predstavlja mjeru gustine populacije koja se zasniva na procjeni, odnono na primjeni raznih relativnih metoda za izračunavanje gustine.RELIKTI,ostaci široko rasprostranjenih vrsta u prošlosti.SAVANE,tropski tip zeljaste vegetacije na sušnim staništima dosta slične stepama, ali imaju rijetko drveće.SAPROFAG,organizam koji se hrani uginulom i raspadnutom organskom materijom.SAPROFITSKI LANCI ISHRANE,lanci ishrane koji se pružaju od uginule ili raspadnute organske materije ka mikroorganizmima.SEKUNDARNI PRODUKTIVITET EKOSISTEMA,brzina kojom se stvaraju rezerve energije na nivou potrošača i razlagača organske materije.SEOBE ŽIVOTINjA (MIGRACIJE),su periodična kretanja jedinki ili grupa jedinki različitog smjera i opsega.SIMBIOZA,kategorija prisnog zajedničkog života dvaju ili više organizama.

SMRTNOST (MORTALITET),nasuprot rađanju, smrtnost populacije predstavlja negativan faktor njenog brojnog rastenja.SOMATSKI,tjelesni.SPOMENIK PRIRODE,prirodni objekat ili pojava, fizički jasno izražen i prepoznatljiv, reprezntativnih geomorfoloških, geoloških, hidrografskih, botaničkih i drugih obilježja, po pravilu atraktivnog i markantnog izloga ili neobičnog nažina pojavljivanja kao i ljudskim radom formirana botanička vrijednost (pojedinačna stabla, drvoredi, parkovi, arboretumi, botanička bašta i dr.) ukoliko ona ima poseban značaj.STAROSNA STRUKTURA POPULACIJA,uzrasna struktura populacije.STENOVALENTNI ORGANIZMI,organizmi koji imaju usku ekološku valencu u odnosu na skup osnovnih ekoloških faktora.STEPA,prostorne travne zajednice bez šumskog drveća, u ravničarskim područjima na svim kontinentima.STRUKTURA ŽIVOTNE ZAJEDNICE,izražena je u njenoj prostornoj i vremenskoj organizaciji; strukturu jedne zajednice sačinjavaju: odgovarajuće ekološke niše, struktura u pogledu sastava vrsta, prostorna i ekološka struktura.STRUKTURA POPULACIJE,karakteristika svake populacije koju sačinjavaju posebni elementi strukture, odnosno pojedinačna grupa svojstva; ovi se elementi mogu dijeliti na formalne elemente, odnosno one koji su vezani za spoljni izgled članova, i na funkcionalne elemente strukture, odnosno elemente vezane za unutrašnja svojstva ili sposobnosti članova jedne populacije.TAJGA,prostorni pojas sjevernih četinarskih šuma na području Evrope, Azije i Sjeverne Amerike.TERITORIJA,dio staništa kojeg jedinke pojedinih vrsta životinja aktivno brane od drugih članova populacije.TOKSIČNA DEJSTVA,suma fizioloških, biohemijskih, a u izvjesnim slučajevima i strukturnih poremećaja, koji nastaju u živom organizmu pod dejstvom nekog toksičnog agensa (toksikanata).TUNDRA,najsavremeniji pojas vegetacije na Zemlji koju sačinjava vegetacija bez drveća, pretežno od niskog kržljivog šiblja, trava, lišajeva i mahovina.URBANI EKOSISTEMI,gradski ekosistemi.URBANIZACIJA,proces razvijanja gradova i povećanja brojnosti gradskog stanovništva.USLOVI OPSTANKA,isto što i ekološki faktori.VEGETACIJA,biljni pokrivač jednog područja, odnosno skup odgovarajućih biljnih zajednica.VJEŠTAČKA ĐUBRIVA,industrijski proizvodi koji sadrže hranljive materije potrebne za ishranu i povećanje prinosa gajenih biljaka.VJEŠTAČKO RADIOAKTIVNO ZRAČENjE,zračenje koje potiče iz nekog od slijedećih osnovnih izvora: iz nuklearnih reaktora, nuklearnih elektrona, iz radioaktinih izotopa i drugih izvora koji se koriste u medicini i industriji, iz rendgenovih aparata, kao i iz nuklearnih oružaja prilikom njihove primjene.VIBRACIJE,zvučni talasi učestanosti manje od 16 herca (Hz).ZAGAĐENjA,neželjene promjene fizičkih, hemijskih i bioloških svojstava životne sredine (odnosno vazduha, vode i zemljišta), koje mogu nepovoljno djelovati na živa bića ili narušiti njihove ekosisteme.ZAGAĐIVAČ,onaj koji vrši zagađivanje.ZAGAĐUJUĆE MATERIJE (ZAGAĐUJUĆE SUPSTANCE, ZEMLjIŠTE,prirodna tvorevina koja obuhvata rastresiti površinski sloj Zemlje, karakterističan za biosferu; nastaje kao rezultat dejstva fizičkih, hemijskih i bioloških faktora na geološku podlogu (stijene).ZONALNI RASPORED,raspored biljnog i životinjskog svijeta u vidu zona.ZOOEKOLOGIJA,ekologija životinja.ZOOPLANKTON,životinjski organizmi koji ulaze u sastav planktona.ZOOFAG,organizam koji se hrani životinjama (mesojed).ZOOCENOZA,životinjska zajednica, odnosno zajednica sastavljena samo od životinja kao dio biocenoze.ZOOCCENOLOGIJA,ekologija koja s bavi proučavanjem životinjskih zajedica.ZRAČENjE,radijacija.ŽIVOTNA ZAJEDNICA (BIOCENOZA), organizovana grupa populacija biljaka, životinja i mikroorganizama koji žive zajedno u istim uslovima životne sredine.ŽIVOTNA NAMIRNICA,sve što se u neprerađenom i prerađenom stanju upotrebljava za čovjekovu ishranu ili piće.ŽIVOTNA SREDINA, (ekosfera) prostor u kome se odvija život.ŽIVOTNA FORMA,skup adaptivnih osobine (anatomskih, morfoloških i fizioloških) jedne organske vrste usaglašenih sa konkretnim uslivma životne sredine.ŽIVOTNE OBLASTI,prirodne vode i kopno formiraju u okviru biosfere tri osnovne oblasti života (oblast mora i okeana, oblast kopnenih voda i suvozemnu oblast života). Ove životne oblasti značajno se među sobom razlikuju, kako u pogledu specifičnog skupa ekoloških uticaja, tako u pogledu sastava i strukture živog svijeta koji ih naseljava.

ŽIVOTNI KOMPLEKS,horizontalno raspoređena lokalna grupacija organizama u životnoj zajednici vezanih u prostorne i funkcionalne cjeline.ŽIVOTNO STANIŠTE (BIOTOP),prostorno ograničena jedinica, koja se odlikuje specifičnim skupom ekoloških uticaja.

LiteraturaAjder, S.., Dujić, Z. (1992): Uticaj nekih herbicida na mikrobiološku aktivnost zemljišta u agroekosistemu kukuruza, IV Kongres o korovima, Zbornik radova, Bawa Koviqa~a.Baras J. (1982): Sporedni proizvodi u proizvodwi piva i slada u njihovo savremeno korištenje, Pivarstvo 4. Beograd.Batista, U. (1975): Problematika termičkog zagađivanja reka od termoelektana, Zbornik radova Energija i sredina, Sarajevo.Bilčar, N. (1981): Uticaj hidroelektrana na okolinu, Zbornik radova Energija i sredina, Sarajevo.Boughey, A. (1973) Fundamental Ecologiy Intetex books, London.Bobajev, N. et. al. (1978): Ekološki problemi nuklearne energije, Čovjek i životna sredina 6. Beograd.Ćirić, M. Et. al. (1971): Tipovi bukovih šuma i mješovitih šuma bukve, jele i smrče u BiH, Šumarski fakultet. Posebno izdanje, 8. Sarajevo.Đukanovič, M. (1995): Ekološki izazov "Elit" Beograd.Dukanović, M. (1996): Zaštita životne sredine i održivi razvoj, Beograd.Grul, H. (1985): Jedna planeta je opljačkana "Prosvjeta", Beog.Gračanin, M. (1950): Metodika ekoloških istraživanja tla, Prirućnik za tipološko istraživanje i kartiranje vegetacije, 89-207. Nakladni zavod Hrvatkse, Zagreb.Haxić, V. Antonović, G. (1973): Zemljište poljoprivrede i zaštita životne sredine. Savremena poljoprivreda Vol. 1.br. 6. 39-42. Beograd.Hanjkes, N.I. et al. (1987): Najgora nesreća na svjetu Černobil, Globus, Zagreb.Horvat, I. Glavaš, V. Et, al. (1974): Vegetacion Sudosteuropes, Geobotanika seltica, Bd. IV Gustav Fischer Verl. Stutgart.

Janković, M. (1980): Primarna produktivnost ekosistema i biosfere, Biologija životne sredine, Beograd.Janković, M. (1963): Fitoekologija, Nau~na kwiga, Beograd.Janković, M. (1995): Razvoj ekološke misli u Srbiji, Eko-centar, Beograd.Janković, M. (1995): Biodiverzitet-suština i značaj, Zavod za zaštitu prirode, BeoJanjić, V. (1997): Savremene tendencije u istraživanju prirode i djelovanja herbicida, Savremeni problemi herbologije, Herbološko društvo Srbije, Beograd.Janjić, V., Jevti}, S. (1990): Fenomen rezistentnih korovskih biljaka i metode koje se koriste u njihovom proučavanju. Fragmenta herbologike-Jugoslavije, 19. 01. 69. BeKnežević, A. (1983): Kolika je emisija SO2 u Jugoslaviji, Zaštita atmosfere, 5., Sarajevo.Kolić, B. (1978): Šumska ekoklimatologija, mikroklima staništa, Naučna knjiga, Beograd.Kitanović, B. (1979): Planeta i civilizacija u opasnosti, Privredna štampa, Beograd.Lakušić, R. et al. (1987): Indikatori stanja životne sredine, Ekološke monografije, 3. Sarajevo.Lakušić, R. (1975): Prirodni sistemi geobiocenoza na planinama Dinarida, Godišnjak biološkog instituta Univerziteta, Vol. XXVIII. 175. Sarajevo.Lakušić, R. (1976): Idioekologija biljaka, "Svjetlost"Sarajevo.Lakušić, R. et al. (1979): Struktura i dinamika ekosistema planine Vranice u Bosni, Drugi kongres ekologa Jugoslavije I, 605-714. Zadar-Plitvice.Landolt, E. (1977): Oekologigische Zeigerwerte zur Schweizer Tlora, Geobot. Inst. ETH. ZurichLazić, S. et al. (1993): Ostaci pesticida u voću, povrću i zemljištu. Savremena poljoprivreda. Vol. 1. br. 6. 497-481. Beograd.

Marković, D. et al. (1981): Detekcija i kontrola životne sredine, Nučna kwiga, Beograd.Marković, M. (1979): Filozofski pogled u svijetu na odnos čovjeka i životne sredine, Čovjek i životna sredina, SANU, Beograd.Marković, D. (1978): Socijalna ekologija, Zavod za izdavanje udžbenika i nastavnih sredstava, Beograd.Matos, M. et.al. (1980): Zaštita okoline danas za sutra, " Školska kwiga", Zagreb.Molinar, I. et. al. (1995): Agroekologija "Poljoprivredni fakultet" Novi Sad.Milić, L. (1987): Kozara, priroda, čovjek-istorija, "Dnevnik" Novi Sad.Mejakić, V. i Nedović B. (1997): Krmno bilje, "Glas Srpski", Banjaluka.Nedović, B. i Mejakić. V. (1992): Ekološka problematika antropogenog korišćenja ekoloških resursa, Zbornik radova, Resursi Republike Srpske, Banja Luka.Nedović, B. (1994): Ekologija i društvo, Sociologija, Univerzitet u Banja Luci.Nedović, B. i Mejakić, V. (1996): Ekološko-vegetacijske karakteristike Banja Luke, "Naša ekološka istina" Zbodnik radova, Zrenjanin-Kladovo.Poljoprivredni fakultet, Banja Luka.Nedović, B. (1983): Ekološka valenca individua i populacija Adiantum capillus veneris L. u dolini Vrbasa, Zaštita i unapređenje lovjekove sredine 2. Institut zaštite, Banja Luka.Nedović, B. et. al. (1984): Kontrola kvaliteta vazduha u ekosistemu Banjaluka, Karanovac i Bosanska Gradiška, Zaštita i unapređenje čovjekove životne sredine, 2. 41-51 Banja Luka.Nedovi}, B. (1987): Ekološko-morfološka diferencijacija populacija vrste Adiatum capillus veneris L.na Dinaridima, Institut zaštite, BanjalukaNedović, B. i Radević, M. (1996): Ekosistemi Une u ekološkoj edukaciji, "Ekologica", posebno izdanje 4. Beograd.Nedović, B. i Mejakić V. (1997): Ekologija Lijevča polja, "Agroznanje" 1. Poljoprivredni institut.Mejakić, V.; Nedović, B. (1995): Krmno bilje, "Glas srpski", Banja Luka (univerzitetski udžbenik).

Nedović, B. Mejakić, V., Atanacković, B.(1995): Biogeografija, Prirodno - matematicki fakultet Banja Luka i Geografski fakultet, Beograd (univerzitetski udžbenik).Nedović, B. (1999): Ekologija životne sredine, Poljoprivredni fakultet, Banjaluka(univerzitetski udžbenik).Nedović, B.(2002):Botanika,Univerzitet Banjaluka. (univerzitetski udžbenik).Nedović,B. et al. (2003):Životna sredina i održivi razvoj - enciklopedija, Ecolibri BeogradNedović, B.et al.(2004): Raznoliki živi svijet –fitodiverzitet makrofita, Život u močvari, monografija,Urbanistički zavod RS. BanjalukaNedović, B. et. al (2006):Biologija za srednje stučne škole,Zavod za izdavanje udžbenika i nastavna sredstva , Istočno Sarajevo.Odum, E. P. (1975): Ecology, Holt, Renehart and Winston, New York.Odum, E. P. (1983): Basic Ecology, Saunders College Publishing Philadelphia, New York.Paštar, P. Et. al. (1975): Urbanistićki plan Banjaluka. Urbanistički zavod BanjalRifkin, J. (1986): Posustajanje budućnosti, ITRO Naprijed, Zagreb.Savić, I. et. al. (1995): Osnove metodologije u istraživanju uticaja faktora životne sredine na životinjski i biljni svijet, Zbornik radova Ekosistem i zdravlje, BeogradSimonović, M. et. al. (1982): Buka, štetna dejstva, mjerenja i zaštita, Institut zaštite, Stanković, S. (1997): Ekologija životinja, Zavod za udžbenike, Beograd.Stanković, A. et. al (1995): Zagađivanje visokoplanisnkih ekosistema cezijumom 137, 134. Ecologica 2, 16-39. Beograd.Stefanović, V. et. al. (1983): Ekološko-vegetacijska rejonizacija BiH, Šumarksi fakultet, Sarajevo. Stevanović, V. (1991): Ekosistemi, fauna, flora. Uputstvo za procenu uticaja puta na okolinu, IMS, Beograd.Stojanović, B.M. (1979): Agroekologija, Poljoprivredni fakultet, ZemunSchubert, R. (1985): Bioindication in ferrestrischen Okusystemen, Gustav Fischer, Jena.Shroza, M. (1997): Neki aspekti inceracije otpadaka u svijetu, Ecologica 3, Beograd. Supk, R. (1978): Ova jedina Zemqa, SNL, Zagreb.Tansley, A. (1958): Introduction to Plant Ecology. G. Alen-Unwin, LondonTodorović, P. et. al. (1996): Radioaktivnost vazduha na području koje kontroliše Institut "Vinča" Ecologica 3, 33-39. Beograd.Vord, B. i Dibo, R. (1976): Zemlja planeta naša jedina, Glas, Beograd.Zarić, Z. (1984): Zaštita vazduha i atmosfere od zagđivanja, Zbornik SANU, Beograd.Walter, L(1976): Okologie der pflanzen Verlag Eugen Ulmer, Sttudgart..

Sadržaj1.0 Ekologija -definicija i osnovni pojmovi .......................................................... 3 1.1. Pojam i podjela ekologije......................................................................................... 3 1.2. Istorijski razvoj ekologije i veza sa drugim naukama......................................... 6

1.3. Značaj ekologije......................................................................................................... 9 1.4. Ekološki faktori i ekološka valenca................................................................. 11 1.5. Životna forma i ekološka niša...........................................................................17 1.6. Životna sredina i životno stanište ...................................................................20 1.7. Prirodni stupnjevi ekološke integracije........................................................... 22 1.8. Populacije..................................................................................................................26 1.9. Životna zajednica .....................................................................................................29 1.10.Odnosi ishrane i lanci ishrane........................................................................... 32 1.11.Ekosistem – jedinstvo biotopa i biocenoze........................................................ 35 1.12.Promet materije i energije u ekosistemu............................................................. 37 1.13.Biom i biosfera....................................................................................................... 402.0. Tipovi ekosistema .................................................................................................... 44 ........................................................................................ 88 2.15.Agroekosistemi...................................................................................................... 91 2.16.Urbani ekosistemi................................................................................................ 943.0.Ekološki riječnik pojmova .................................................................................. 100