osmanli-azerbaycan iliskileri

OSMANLI AZERBAYCAN LKLER (1918-1920)mer Faruk NALQafqaz niversitesi ktisadi dari Bilimler Fakltesi Kamu Ynetimi Blm Bak / AZERBAYCAN [email protected]

ZET Birinci Dnya Savann sonunda Kafkasyada oluan otorite boluundan faydalanan Ermeni etelerinin Bolevik ad altnda, blgedeki mslman ve Trklere yaptklar zulm karsnda Azerbaycan halk savunmasz bir durumdayd ve kendilerini bu istilaclardan koruyacak bir kuvvete ihtiya duyuyorlard. Bu nedenle Azerbaycanllar blge halkyla kkl balara sahip olan Osmanl Devletinden yardm talep ettiler. Osmanl Devleti, Brest-Litovsk anlamasndan sonra blgede oluan ortamdan faydalanarak Kafkaslardan Osmanl topraklarna ynelebilecek yeni bir Rus tehdit ve istilasna kar, Kafkas Mslmanlarn iine alacak byk bir tampon devlet meydana getirmeyi amalamaktayd. Trk Ordusu, Azerbaycan'a, imzalanm birtakm anlamalar erevesinde ve Azerbaycan halknn daveti ile gelmi, Azerbaycan'n bamszlnn ve arazi btnlnn korunmasna yardmc olmutur. Anahtar kelimeler: Baknn kurtuluu, Kafkas slam Ordusu, Azerbaycan

OTTOMAN AZERBAIJAN RELATIONS (1918-1920) ABSTRACT After the first World War, benefiting from lack of authority in the Caucasus. Armenian armed bands tyranized the unarmed Muslim and Turkish population. People living in Azerbaijan were defenseless and they needed to be saved from these bands. So Azerbaijani asked the help of Ottoman State who had strong roots with the people of this region. The Ottoman State aimed to get benefit from the situation that existed in the Caucasus after the Brest-Litovsk Agreement and wanted to create a buffer state that covers all the Muslims living in the region between Russia and itself, against Russian threats and attacks. An agreement was signed between Azerbaijan and Ottoman state, and the Turkish Army helped Azerbaijan. This agreement saved his sovereignty and unity of his territory. Key words: Liberation of Baku, Caucasus Islamic Army, Azerbaijan 1. GR Birinci Dnya Sava'nn ilk yllarnda Osmanllar, Transkafkasya Mslmanlaryla Tekilat- Mahsusa vastasyla balant kurmaya alyorlard. Transkafkasya Mslmanlarnn bamsz devletini oluturma tasarm, eski DifaiJournal of Qafqaz University Fall 2000, Number 629

Osmanl Azerbaycan likileri (1918 - 1920)

. F. nal

yelerinin evresinde gndeme geldi. Feth Ali Han'n yeeni Aslan Han Hoyski, temsilci olarak gizlice snr geip, ubat 1915te Enver Paa'nn Erzurum karargahna vard. Bu ziyaretin amac, Bak, Gence, Erivan guberni-yalaryla Terek ve Dastan' kapsayacak bir cumhuriyetin kurulmas yolunda Osmanlnn onayn almakt.1 Bu devlet Kafkaslarda deiik milletleri iine alacak Trklerin ounlukla bulunaca svire benzeri bamsz bir devlet olarak dnlmekteydi. Bu gr, Enver Paa tarafndan olumlu karland. Bu tasar, Azerbaycan'n Osmanl devletiyle birlemekten ok, tercihinin bamsz bir devletten yana olduunun ak bir gstergesiydi. Ancak Trkiye'nin Rusya'ya mtemadiyen yenilmesi, bu projenin gerekletirilmesini geciktirdi. Savan son dneminde, Azerbaycan ulusal hareketini canl tutan sadece Osmanl topraklarnda yaayan siyasi mltecilerin almalaryd. "Rusya mahkumu Mslman Trk-Tatarlarn hukukunu mdafaa komitesi" iinde faal olan Agayev ve Hseynzade'nin bar grmelerinde Rusya Mslmanlarnn haklarn korumak zere byk devletlere yaplan bavurularda da imzalar bulunuyordu.2 Osmanl Devleti ile Gney Kafkasya Komiserlii arasnda 4 Aralk 1917 ylnda imzalanan 14 maddelik Erzincan Mtarekesi, bir taraftan Ermenilerin dayandklar Rus askerlerinin Kafkasya'dan ekilmesinde, dier taraftan ise Azerbaycan topraklarnn Ermenilerin tecavznden korunmasnda nemli rol oynad.3 1917nin sonlarnda ve 1918nin balarnda Ermenilerin Erivan vilayetinin Mslman kylerinde balattklar saldrlar Osmanl Ordusunun ileri hareketine sebep oldu. 2. AZERBAYCAN TRKLERNN YARDIM TALEB Kafkasya Trkleri 1917 ylnda Osmanl Devletinden yardm istemek iin iki temsilci heyeti gnderdiler. Bu heyetlerden birincisi Ekim 1917'de Musul'a giderek Osmanl Ordusundan yardm talebinde bulundu. 6. Ordu Komutanl, Kafkasya'daki durumu yerinde incelemeleri iin 3 subay gelen bu heyetle birlikte o blgeye gnderdi. Kafkasya'ya gnderilen subaylardan Muzaffer Efendi Musul'a dndnde, Kafkaslarda yeni durumun tekilatlanmak iin uygun olduunu bildirdi. kincisi, Gence'de kurulmu olan "Azerbaycan Milli Komitesi" Naki Keykurun'u "Kafkas Murahhas" olarak stanbul'a gndermitir. Naki Keykurun, stanbulda Enver Paa, Talat Paa, Halil Paa (Mentee) ve Padiah Sultan Reat ile grm ve Osmanl Devleti'nden askeri yardm isteinde bulunmutu. Naki Keykurun, Paalarla grmesinde yle demitir: " Azerbaycan halk sizden yardm bekliyor. Milletimiz mstakil olmaya azmetmitir. Siz karde elinizi bize uzatnz, bize yardm ediniz. Mstakil olalm. Siz bizi ekip kendi tarafnza ykmaynz, ayakta duralm. Bize byk askeri kuvvet gndermeyiniz. Bize askeri1

2 3

Taudeusz SWIETOCHOWSKI, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920 (eviren: Nuray Mert), Balam Yaynlar, stanbul-1988, s.115 A.k., s. 118 smayl MUSAYEV, Azerbaycann Naxvan ve Zengezur Blgelerinde Siyasi Veziyyet ve Xarici Dvletlerin Siyaseti (1917-1921-i iller), Bak Universiteti Neriyat -1998, s. 74

30

Journal of Qafqaz University Fall 2000, Number 6

. F. nal


retmenler ve avu kadrosu gnderiniz. Bizde az bir zamanda byk askeri kuvvet kurma imkan vardr. Trk olduumuz iin istenen kuvvet kanmzda mevcuttur." 4 1918 Haziran aynn sonuna doru Azerbaycan Meclis Bakan Mehmet Emin Resulzade stanbul'a gelerek, Enver Paa ile yardm hususunda yeniden grmelerde bulunmutur. Bu arada aralarnda esnaf, din adamlar gibi halkn ounluunu tekil eden ve hibir siyasi dnceye sahip olmayan kesimden temsilciler de, Batum'da, 3. Ordu Komutan Vehip Paa'ya mracaat ederek yardm talebinde bulunmulardr. 3. OSMANLI DEVLETNN KAFKASYA SYASET Brest-Litovsk Antlamas arifesinde Osmanl Hkmeti Kars, Ardahan ve Batumun Trkiyeye ilhakndan baka Azerbaycan ve Dastan iine alacak biimde bir slam devleti meydana getirmeyi ngren istekler ortaya koymutur. Enver Paa, Boleviklerin ihtilal bildirisinde yer alan Rusyada yaayan her millet, kendi mukadderatna hakim olabilecek szn Azerbaycann ve Dastann ileride bamsz birer devlet olarak ortaya kaca eklinde deerlendirmitir. Enver Paa, Kafkaslardan Osmanl topraklarna ynelebilecek yeni bir Rus tehdit ve istilasna kar Kafkas Mslmanlarn iine alacak byk bir tampon devlet meydana getirmeyi ve Osmanl Devleti'ni, Rusya'nn errinden ancak byle bir oluumla kurtarabileceini dnmtr. Bu projenin ilk aamasn, Bak'y, Kzllarn elinden kurtararak, Azerbaycan' istiklaline kavuturmak oluturuyordu.5 3 Mart 1918'de imzalanan Brest-Litovsk Antlamas Osmanl Devleti'ne nemli karlar salam, Dou Anadolu ile birlikte Kars, Ardahan ve Batum uzunca bir zamandan sonra yeniden anavatana katlmtr. Bu tarihi gelimenin ortaya kard frsat, Enver Paa ve kabinesine "Turanclk" siyasetinin yeniden uygulamaya konulmas iin ikinci bir harekat imkan vermitir. Enver Paa'nn Kafkas siyasetiyle iki nemli husus gerekletirilmi olacakt. Birincisi: Hemen hemen bir asrdr Rusya'nn boyunduruu altnda yaayan Azerbaycan ve Dastan Trkleri Rus ve Ermeni zulmnden kurtarlacak, ikinci husus olarak da Sovyet Rusya ile Osmanl Devleti arasnda bir "slam devleti" kurulmak suretiyle araya bir set ekilmi olacaktr. Enver Paa, Birinci Dnya Sava'nn sonlarna gelinmesine ramen, dier Trk cephelerini zayflatmak pahasna Kafkas Cephesi'ne byk nem vermi ve kuvvet arln bu cepheye kaydrmtr. Osmanl sava sona ermeden ve Sovyet Rusya i ilerini dzeltme frsat bulmadan Kafkaslarda yeni kurulan Trk devletini mmkn olduu kadar glendirmeyi amalamaktadr. Bylece Sovyet Rusya ile hem hudut olma tehlikesi ortadan kalkacak hem de Savan sonunda Kafkaslardan Trk birlikleri ekilmek zorunda kalsalar bile, en azndan 1877 snr kuvvetlendirilecektir. Azerbaycan ve onun tabii bakenti olan Baky kurtarmak, Enver Paa tarafndan kutsal bir lk olarak benimsenmitir. O, bu grevi bir aile ii olarak4

5

Naki KEYKURAN, Azerbaycan stiklal Mcadelesinde Hatralar (1905-1920), lke Kitabevi Yaynlar, Ankara-1998, s. 98 Nasr YCEER, Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusunun Azerbaycan ve Dastan Harekat, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara-1996 , s. 43 31



. F. nal

algladndan, amcas Halil Paay ark Ordular Grubu Komutanlna, kardei Nuri Paay da Kafkas slam Ordusu Komutanlna getirmitir. Hatta Enver Paa Azerbaycan' fikren kalkndrmak ve eitim sistemini milliletirmek iin Osmanl Devleti'nin, siyasi ve askeri zorluklar iinde bulunduu ve cephelerde savan btn iddetiyle srd bir dnemde retmenler gndermitir. 4. TRABZON KONFERANSI (14 MART 1918) Brest-Litovsk Antlamasna gre Kars, Ardahan ve Batum sancaklarndan Ruslarn ekilmeleri gerekmektedir. Rus ordusu dald iin bu sancaklar boaltlm, fakat onun mirasna konan Ermeniler Kars ve Ardahan, Grcler ise Batumu igalleri altnda tutuyorlard. Osmanl Devleti, merkezi Tiflis olan, Ermeni, Grc ve Azerilerin tekil ettii Mavera-yi Kafkas Hkmetinden bu sancaklarn boaltlmasn istedi. Ancak Mavera-yi Kafkas Hkmetinden bu istek dorultusunda herhangi bir hareket grnmedii gibi Brest-Litovsk Antlamasn da tanmadklarn akladlar. Osmanl Devleti bu srada askeri harekat devam ettirmekle birlikte soruna siyasi platformda bir zm bulmak iin Mavera-yi Kafkas Hkmeti temsilcilerini grmelerin yaplaca Trabzona ard. Mavera-yi Kafkas Hkmetiinin meclisi olan Seym, on biri delege olmak zere krk kiilik bir heyeti Grc Akaki henkeli bakanlnda Trabzona gnderdi. Heyette Azerbaycanl temsilciler, Hacinski (Msavat), Xasmemmedov (Msavat), Haydarov (Mslman Sosyalist Blok), Mir Yakub Mehtiyev (ttihad) ve Elekber eyhlislamzade (Himmet-Menevik) bulunmaktadr. Grmelerde Osmanl Hkmetini Adliye Nazr Halil (Mentee) ile Albay Hseyin Rauf (Orbay) temsil etmektedir. Resmi grmelerden nce genel durumu gzden geirmek maksadyla, Kafkas heyetinden baz Mslman delegelerle Hseyin Rauf Bey arasnda bir grme yaplm ve hangi partiden olursa olsun Kafkas Mslmanlarnn Osmanl ordusunun Kafkaslara girmesini bekledikleri ifade edilmitir. Grmede Mir Yakub Bey Mehdiyevin bar grmelerinin ancak Mavera-yi Kafkas Hkmetinin kendisini resmen bamsz bir hkmet olarak ilan etmesiyle mmkn olabilecei grn, Albay Hseyin Bey de paylamtr. Trabzon grmelerinin uzamas ve kmaza girmesinden rahatsz olan Albay Hseyin Rauf Bey Kafkas heyetine 6 Nisan 1918de bir ltimatom vererek; Mavera-yi Kafkas Hkmetinin Sovyet Rusyadan ayrlarak bamszln ilan etmesini ve artsz olarak Brest-Litovsk Antlamasnn Kafkaslar ilgilendiren hkmlerini kabul etmesini bildirmitir. Mslman yelerinin Osmanl artlarnn kabuln tavsiye etmesiyle Transkafkasya delegasyonu iinde ayrlk ortaya km ve Seym Meclisi toplumun temsilcilerinin birbirlerini suladklar iddetli tartmalara sahne olmutur. Bunun zerine Yusufbekov, Mslmanlarn Trkiye'ye kar savaacann dnlemeyeceini belirtmitir. 6

6

SWIETOCHOWSKI, a.g.e., s. 164-167

32


. F. nal


5. BATUM KONFERANSI (11 MAYIS 1918) Osmanl Devletinin istei dorultusunda Mavera-yi Kafkas Hkmeti bamszln ilan ederek Grc henkelinin bakanlnda aralarnda Hacinski ve Resulzade'nin bulunduu Azerbaycanl, Grc, Ermenilerden meydana gelen bir heyet grmelerin yaplaca Batuma geldi. Batumda grmelerin balamas, cephedeki arpmalar durdurmaya yetmemitir. Grclerle Ahska ve Ahilkelek blgelerinde arpmalar olurken Gmr ve Karakilise zapt edilmitir. Bu baarlarla ad geen blgelerde Ermeni katliam da nlenmitir. Trk birlikleri Tiflis ve Erivan istikametinde ilerleme kaydetmelerine ramen Mavera-yi Kafkas Osmanlnn isteklerini kabul etmemesi zerine Halil Mentee Bey, 26 Mays 1918de henkeliye bir nota vermitir. Notada, Bak ve evresinde yz binlerce Trk ve mslmann, kendilerini inklp adlandran haydutlarn kanl penelerinde inledii, hi bir hkmetin snrlarnn yaknnda byle cinayetlerin cezasz olarak artmasna tahamml edemeyeceini ve Osmanl Devletinin ahalisiyle, ayn rk ve dinden olan bu insanlarn emniyetini stlendiini belirtilmektedir.7 Osmanl Devleti, kalc bir barn yaplabilmesi iin Mavera-yi Kafkas Konfederasyonunu tekil eden her toplumun kendi bamsz devletlerini ilan etmelerini istemektedir. Zaten milli karlar birbirleriyle atan bu toplumun zoraki gerekleen bu beraberlii devam ettirme hususunda istekleri de zayflamtr. Temeli ok zayf olan Kafkas Konfederasyonunun Azerbaycan kanad milli ve dini balar bulunan Osmanl Devleti ile her konuda fikir birlii iinde olduunu gstermektedir. Bylelikle 26 Mays 1918de Mavera-yi Kafkas Cumhuriyeti kendisini feshetmi ve 28 Mays 1918 tarihinde de Azerbaycan bamszln ilan etmitir. Bamszln ilanyla birlikte Seymde bulunan Azerbaycanl yelerden bir Milli Meclis meydana getirilmi ve bakanlna Mehmet Emin Resulzade seilmitir. Azerbaycan Cumhuriyetinin bakenti geici olarak Gence olmutur. k, Sovyet nklb Komiteleri ve Ermeni Tanaklar Bolevik Ermeni aumyan liderliinde Bakde 12000 mslman ldrmler, halkn yarsn ehirden srmler8 ve ynetimi ellerine geirmilerdir. 6. AZERBAYCAN OSMANLI DOSTLUK VE BRL ANLAMASI ( 4 HAZRAN 1918 ) Osmanl Devleti ile Azerbaycan arasnda Trabzon Konferansnda balayan yaknlama ve dostluk Batum grmelerinde iyice artm ve iki devlet arasnda 4 Haziran 1918 tarihinde Dostluk ve birlii Anlamas imzalanmtr. Yaplan antlamann birinci maddesinde; Osmanl Devleti ile Azerbaycan arasnda srekli bir kardelik ve dostluun var olaca vurgulanmakta, ikinci maddesinde; Azerbaycann, Grcistan, Ermenistan ve Osmanl Devleti ile olan snrlar ayrntl biimde belirlenmektedir. Antlamann dier nemli maddeleri unlardr:

7 8

YCEER, a.g.e., s. 30 Justin McCarthy, death and exile the etnic cleansign of Ottoman Muslim, 1821-1922, Darwin Press INC, United States of America-1995, s. 214 33



. F. nal

Azerbaycan Cumhuriyeti tarafndan istenildiinde Osmanl Devleti intizam ve asayii temin etmek iin bu lkeye asker gnderebilecek, Azerbaycan Cumhuriyeti snrlar ierisinde hibir etenin kurulmasna ve faaliyetine meydan vermeyecek, ki taraf demir yollarnn iletilmesi ve kullanlmasnda birbirine kolaylk gsterecek. Esas antlama metnine ek olarak askerlik ilerine ait anlama da yaplmtr. Azerbaycan Cumhuriyeti Osmanl Devleti ve onun mttefikleriyle savaan devletlerin btn memurlarn snr d ederek, sava devam ettii mddete bunlar devlet hizmetine almayacaktr. Osmanl Devleti'nin Azerbaycan'la imzalad antlamalar bir tahakkm nitelii tamad gibi zorunlu himaye ve smrgecilik gibi medeni ve insani olmayan hkmler de iermemektedir. Osmanl Devleti yeni kurulan ve igal altnda bulunan Azerbaycan Cumhuriyeti'ni siyasi ve askeri alanda desteklemi, onu meru bir devlet olarak tanm, ayakta durmasna yardmc olmutur. Nahvan ve Karaba yoluyla corafi yaknlamann da tesis edilmesiyle gelecek iin tam bir dayanma, yardmlama ve ortak dmanlara kar g birlii meydana getirmenin temelleri atlmtr. Bu anlama, Azerbaycan'n siyasi evrelerince ayn ekilde anlalmam ve eitli ynlerden tartlmtr. Bu Anlamann Azerbaycan'n bamszlna glge drmesi ve Azerbaycan Trkiye'ye baml duruma getirdii iddia edilmitir. Bu iddialara kar F. Kazmzade "Struggle for Transcaucasus (1917-1921)" adl eserinde yle demektedir: "Azerbaycan bu mukavele ile hibir ey kaybetmedi, aksine, Trkiyenin yardmn kazand".9 Batum grmeleri sonunda Mavera-yi Kafkas Hkmeti'nin dalmasyla kurulan ayr devletle birlikte Kafkaslarda yeni bir dnem balamtr. 7. KAFKAS SLAM ORDUSUNUN KURULMASI VE BAK'NN KURTARILMASI Ermeni ve Bolevik birlikleri her yerde duruma hakim olmular, diledikleri gibi terr estirip, katliam yapyorlard. Bak'deki Bolevik aumyan idaresi Azerbaycan'n Gence istikametindeki topraklarn igale balamtr. Azerbaycan topraklarna giren Ermeni kuvvetleri ve bunlarla takviye alan Azerbaycan Ermenileri Karaba ve Gence havalisinde terr estirip, ran-Azerbaycan yolunu kesmeye alyorlard. Bu ekilde doudan ve batdan ayn unsurun istilasna maruz kalan Azerbaycan Hkmeti, Gence'de ok az milis kuvvetiyle aresizlik iinde bu tehlikelere kar koymaya almaktadr. 18 Mart 1918'de, Bolevik, Rus ve Ermenilerin Bak'de binlerce Trk katletmeleri ve bu katliamlarn genileyerek btn Azerbaycan'a yaylmaya balamas Trk ordusunun mdahalesini zorunlu hale getirmitir.10 Ancak, Almanyann Azerbaycan'da balatlacak bir harekata kar kacandan, kurulacak orduya Azerbaycan halkndan tekil edilmi bir kuvvet grnts verilmesi9 10

MUSAYEV, Azerbaycan-Trkiye likileri (1917-1922), Bak-1998, s. 10 YCEER, a.g.e, s. 43

34


. F. nal


gerekmektedir. Kurulan orduya da "Kafkas slam Ordusu" adnn verilmesi Almanya'y phelendirmemek iin seilmi bir yoldur. Enver Paa, Azerbaycan ve Dastan' kurtarmak amacyla kurmay dnd "Kafkas slam Ordusu" Komutanl'na Nuri Bey'i getirdi. Ayn zamanda Padiah V. Mehmet Reat tarafndan kendisine Kafkas slam Ordular Komutan olduunu ve Kafkaslar'da Padiah adna askeri ve siyasi faaliyetlerde bulunabileceini bildiren bir ferman verildi. Azerbaycan'n vaziyeti sratle hareket edilmesini gerektirmekteydi. Nuri Paa beraberindeki subay ve astsubaylarla birlikte Azerbaycan topraklarna girdiinde halk tarafndan cokuyla karland. 25 Mays 1918'de halkn sevgi gsterileri arasnda Gence'ye gelen Nuri Paa ksa srede Gencede mlki ve askeri otoriteyi salamtr.11 Nuri Paa, Azerbaycan'n baka blgelerine de mlki ve askeri ileri dzenlemek iin birer subay gndermi, bylece kaza ve nahiyelerdeki mevcut tekilata ekidzen verilerek memurlarn grev yapmalar salanmtr. Bu almalarla ksa zamanda asayi temin edilmi, Kazak, Zagatala, Adam, Ada, Cebrail, Karaba mntkalaryla Zengezur'un dou ksmn iine alan yerlerde mlki ve askeri otorite tesis edilmitir. Azerbaycan halk, Bolevik Rus ve Ermeni tecavzlerine kar korumasz bir durumda idi. Gence'de 1000 kiilik Milli Kolordu adnda bir birlik vardr. Ancak bu Milli Kolordu'nun subaylarndan yalnz 23' Mslman, geri kalan ise arlk Ordusundan kalan Rus subaylardr. Grld gibi Azerbaycan Milli Kolordusu'nun gerekte milli bir nitelii bulunmamaktadr.12 Bu ordunun mevcut haliyle baar kazanamayaca aktr. Dier yandan Trk subaylarnn gayretleriyle yerli halktan tekil edilecek kuvvetlerle Azerbaycan'n kurtarlmas mmkn grlmemektedir. Bu durumda "Kafkas slam Ordusu"nun esas ksmn dzenli Trk birliklerinden meydana getirip, onlar Azerbaycanl milislerle takviye etmek gerekmektedir. Ermeni eteler, Azerbaycan'n her tarafnda zulm ve katliam yapmakta olup, Bak'de bulunan Bolevik Rus Ermeni idaresi de harekete geerek Azerbaycan topraklarn bat istikametinde igal etmeye balamtr. Bu durumda Azerbaycan'a gelmi bulunan Trk subaylarnn almalaryla yerli halktan birlikler meydana getirerek, onlara askerlii ve savamay retmek uzun bir zaman iinde gerekletirilebilecek bir faaliyetti. Yalnzca kk milis kuvvetlerinden ibaret olan "Kafkas slam Ordusu"nun iyi donatlm, muharebe kabiliyeti yksek bir tmenle takviye edilmesi gerekiyordu. Bu arada Batum'da bulunan Azerbaycan liderlerinden Mehmet Emin Resulzade, 4 Haziran 1918'de imzalanan Dostluk ve birlii Antlamas'nn 4. maddesine istinaden bir Osmanl birliinin Azerbaycan'a yardmn talep etmitir. Bunun zerine Osmanl Devleti, Azerbaycan Hkmeti'nin bu isteini kabul ederek en cesur ve kabiliyetli, imdiye kadar an ve erefle kendisini kantlam 5. Kafkas Tmenini, Albay Mrsel Bey komutasnda yardma gndermitir. Kafkas slam Ordusu Komutan Nuri Paa Azerbaycan'a geldikten ksa bir sre sonra milli bir Azerbaycan Ordusu meydana getirmek iin ciddi bir alma iine girmitir. Azerbaycan Cumhuriyeti'nde ordu tekil etme ilerini "Kafkas slam Ordusu" tanzim ve idare edecektir. Oluturulacak tabur, alay ve tmen komutanlar Osmanl

11 12

Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti (1918-1920) Parlement I, Azerbaycan Neriyyat, Baku-1998, s. 8 YCEER, a.g.e., s. 78 35



. F. nal

subaylar olacak, daha sonra bunlarn yerlerini yetiecek olan Azeri Trk subaylar alacaktr.13 Bylece yeni kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin dayanabilecei dzenli bir silahl gc olacaktr. Blgeden Osmanl birliklerinin ekilmesi ihtimaline kar doacak boluu Azerbaycan Kolordusu dolduracaktr. Bak'de slenmi olan Kzl Ordu karsnda dzenli bir kuvvet bulunmadndan taarruzlarna devamla Gencenin 160 km dousunda Krdemire kadar ilerlemitir. ou Ermenilerden oluan dier bir kol da kuzeyden, amah zerinden slam kylerini yakp ykarak ve mslmanlar ldrerek, Krdemire doru ilerlemektedir.14 Bu arada Andranikin Nahvana gelerek taarruz hazrl yapmas ve blgedeki mslman kylerinde katliamla yapmas zerine II Kafkas Tmenine 14 Temmuz 1918 tarihinde Nahvann zapt edilmesi grevi verilmitir. Trk Ordusu 20 Temmuzda Ermeni savunmasn yararak Nahvana girmitir.15 Kzllarn Gence ynndeki ilerleyii slam ordusu tarafndan 4 gn sren Gkay savayla durdurulmu ve ardndan Mslman kuvvetlerin kar saldrs balamtr. Mslman kuvvetlerin ilerleyii Temmuz aynn sonlarnda Bak'nn d mahallerine ulam ve uzun sren kuatmadan sonra ehir, sokak arpmalarna girilmeden ve fazla zayiat verilmeden teslim alnmtr. Mehmetiin Trk tarihine altn harflerle yazlacak byk fedakarl sonucunda Azerbaycan'n milli kuvvetleri kendi bakentlerine giriyorlard. Alt aylk kanl ve elemli bir esaret hayat geiren Trk ve Mslman ahalinin yz glyor ve Kurban Bayram gibi mesut bir gnde, 15 Eyllde, Bak tekrar gerek sahiplerinin eline geiyordu.16 Osmanl birliklerinin Azerbaycana girmesinin niteliini, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclis Bakan Mehmet Emin Resulzadenin Baknn kurtuluu mnasebetiyle 20 Nisan 1920 tarihli Azerbaycan Gazetesinde yazd Hak Yerini Tutan Gn adl makalesi, konuyu tartmaya meydan brakmayacak ekilde aklamaktadr: Trk Ordusunun Azerbaycan ve Bak zerinde mdahalesi ve igali sz konusu deildir. nk Enver Paa Trk ordularnn Azerbaycanda muhafaza edilmesinin masraflarn karlamak iin ayda 50.000 lira verilmesini istemitir. Ayrca Azerbaycan temsilcilerinden mmkn olduu kadar acele bir ordunun kurulmasn istemitir. Mdahaleci bir ordu kesinlikle mstemlekesine bor vermez. Eer Trk ordusu mdahaleci olsa idi neye gre Azerbaycann, zellikle Baknn ahalisi ehrin, Merkezi Hazar Diktotaryas ve ngilizlerden kurtarlmas iin savalarda ehit olmu Trk askerleri iin abide dikilmesine yardm topluyordu. Sonu olarak u sylenebilir ki; Trk ordusu sayesinde Azerbaycan bamszlna kavumu ve iki yl bamsz kalmtr. 15 Eyllde Baky Ermeni ve Ruslardan alarak gerek sahiplerine veren Trk ordusunun bu hareketi Sovyet Rusyadaki Komnist Merkezi Hkmeti tarafndan fke ile13 14

15 16

YCEER, a.g.e., s. 79 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3nc Ordu Harekat, Cild II, Ankara Genel Kurmay Basmevi, Ankara-1993, s. 557 A.k., s. 540-541 Mehmed Emin RESULZADE, Kafkasya Trkleri, (Hazrlayan: Yavuz Akpnar, rfan Murat Yldrm, Selahattin an), stanbul-1993, s. 58

36


. F. nal


karlanmt. Sovyet Rusya bu kritik dnemde rahata kullanabilecei Bak petrolleri zerindeki snrsz tasarruf hakkn kaybetmiti. Bu yzden Komnist yazarlar Trk ordusunun Azerbaycana yardmn istila ve igal eklinde arptarak, yazdklar eserlerde dmanca deerlendirmelerde bulunmulardr. Baknn kurtarlmasyla Azerbaycann kurtuluu tamamlanm ve Gencede almalarn srdren Azerbaycan Hkmeti Bakye nakledilmitir. Bakye tanan Hkmet, Osmanl Trklerinin yardmyla kurumlama almalarn hzlandrmtr. Azerbaycanl yneticiler almalarnda Osmanl subaylarndan yardm grdkleri gibi, Trkiyeden retmenler ve dier sahalarda katks olacak personel salayabiliyorlard. 1918 yl sonbaharnda Trkiye'nin Azerbaycan Cumhuriyetine gnderdii yardm daha da artt. Bunda Azerbaycan Devletinin Osmanl, Grcistan ve Ermenistan Devletlerinde olaanst bakan-elisi A. Topcuba'nn 1918 yl EkimKasm aylarnda stanbul'daki grme ve temaslar nemli rol oynamtr.17 Azerbaycan Hkmetinin ve Trk askerinin ald nlemler sayesinde Bakde sratle emniyet ve dzen salanmtr. Azerbaycan Hkmetinin Bakye tanmasyla Babakan Feth Ali Han Hoyski bir Hkmet Bildirisi yaynlad. 20 Eyll 1918 tarihini tayan bildiride u hususlar yer alyordu: Ahali bunu bilmelidir ki, soylu Trk milletinin kahraman ve fatih askerlerine u emir verilmitir; cinayetle, yama ve apulla megul olanlar nerede grseler tutuklasnlar. Trk Azerbaycan Hkmetinin an ve erefine yaramaz ki onun bakentinde gnahsz adamlarn hak ve hukukuna tecavz edilsin. Baknn geri kazanlmas zerine Bavekil Talat Paa 23 Eyllde Almanya ile gizli bir protokol imzalamtr. Bu protokole gre Osmanl hkmeti Azerbaycan tahliye edecektir. Buna karlk Almanya da Azerbaycann bamszln tanyor ve Rusya tarafndan da tannmasn temin edecektir.18 8. TRK BRLKLERNN AZERBAYCANI TAHLYE ETMES ttihat ve Terakki nderleri Trkiye ve Rusya arasndaki blgeye dost ve bamsz uluslar yerletirme tasarlarn srdrrken, Osmanl Devleti toptan kn snrna gelmitir. Osmanl Devleti 30 Ekim 1918de mttefiklerle Mondros Atekes Anlamasn imzaladlar. Anlamaya gre Osmanllarn tm blgeyi terk etmeleri ve Transkafkasya demir yollarnn denetiminin mttefiklere gemesi ngrlmektedir. Mtareke artlar gereince ngiliz Generali Thomson, Nuri Paadan ehrin 17 Kasm tarihine kadar tahliyesini istemitir. 29 Kasmda Azerbaycanda bulunan Osmanl birliklerinin komuta heyeti Gencede topland. Burada A. Aaolu komutanlara hitaben yapt konumada Azerbaycana gelen Trk ordusunu erkee, Azerbaycan ise kza benzetmi, bu erkek ve kzn birlemesinden bir ocuun doduunu belirterek, bu ocuu Osmanl Devletinin bir anne efkatiyle beslemeye ve bytmeye ahdettiini belirtmitir.

17 18

MUSAYEV, Azerbaycan-Trkiye ..., s. 18 Mirza Bala MEHMETZADE, Milli Azerbaycan Hareketi, (yayna hazrlayan: Ahmet Karaca), Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, Ankara-1991, s. 98 37



. F. nal

Mondros Mtarekesinden sonra Osmanl birliklerinin ekilmesiyle Azerbaycan'daki Trk unsuru yok olmamtr. Azerbaycan'da grev yapan eski Osmanl ordusu mensuplar ve retmenler Trklerin varlnn en grnr iaretiydiler. Mustafa Kemal mttefiklere kar Bamszlk Savana giritiinde, Anadolu Trkleri yerel halk arasnda tekrar saygnln kazanmtr.19 Osmanl Birliklerinin Azerbaycan'daki misyonu baz evreler tarafndan basit ve garezli olarak; Azerbaycan'n Osmanl Devletinin smrgesine evrildii devir ya da Trklerin Baky igali20, gibi deerlendirilmitir. Gerekte ise Trk askerleri Azerbaycan'a onun milli hkmetinin daveti ile, belirli anlamalara uygun olarak gelmiler, Azerbaycan'n bamszln ve arazi btnlnn korunmasna yardmc olmular ve bu yolda binlerce ehit vermilerdir. Trkiyenin gstermi olduu siyasi ve askeri yardm, blgenin Mslman ahalisi ve btn halk, ayn zamanda Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti yneticileri tarafndan yeteri derecede deerlendirilmitir. F. Hoyski 17 Kasm 1918de Azerbaycan Parlmentosunun alnda bu konuda unlar sylemitir:21 "ilerimizin ok dzensiz olduu bir zamanda hkmet asayii salamada aciz bir durumdayd; ne askeri gcmz vard, ne de silahmz, byle olunca durum ite dzeltilemezdi. D bir gce ihtiya duyularak Trkiye'ye mracaat edildi. Trkiye Azerbaycan Anlamasnn bir maddesine gre memleketimize gerekli olduu durumda dzenimizin korunmas iin Trkler bize asker vermeliydiler. Biz baz artlardan dolay dardan yardm almak iin baka millet ya da devlete mracaat edemezdik. Etsek te bir sonu alamazdk. Onun iin de ayn din ve milletten olduumuz Trkiye'ye mracaat edildi." Sovyet tarihilerinin blgenin Mslman ahalisinin Osmanl birliklerin-den rahatsz olmalarna ve kt muamele grmelerine ait iddialar, ok sayda ariv belgeleri ve szl tarih kaynaklar tarafndan reddedilmektedir.22 Erivan Eyaleti Mslmanlarnn Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu 'na gnderdikleri 2 Aralk 1918 tarihli bildiride yle yazmaktadr: "Andranik'den sonra Trkler geldiler ve ay kadar kazada herkes sakin yaad. Trkler Kafkasyadan gittikten sonra bizim durumumuz ncekinden de kt oldu". Nahvan Milli Komitesinin Bakan Cafergulu Han da bu konuda yle demektedir: "Trkler gittiler, yine Mslman ky ve kasabalarnn yok edilmesi, hibir gnah olmayan Azerbaycanl kadn ve ocuklarn dvlmesi ve ldrlmesinin kanl sayfalar tekrar edilmeye balad. Erivan'da Ermeniler tarafndan lme mahkum edilmi onbinlerce mslmann yrek paralayan feryatlar gklere ykseldi."23

19 20

SWIETOCHOWSKI, a.g.e., 212 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyas, Bak Maddesi, 1.Cilt, s. 552 21 Feteli Xan Xoyski, Heyat ve Fealiyyeti, Azerbaycan Neriyyat, Baku-1998, s.112 22 MUSAYEV, Azerbaycan-Trkiye ..., s. 21 23 A.k., s. 22 38


. F. nal


12 Kasm 1920 tarihinde Mttefikler Azerbaycan' tandlar. Bu hadise Azerbaycan'la birlikte, igal altnda bulunan stanbul'da da kutland. Trk Oca'nn Darlfnun Salonunda tertip ettii toplant, kardelik namna, en samimi tezahrlere vasta oldu. Ayn zamanda bu olay kutlayan Azerbaycan Parlmentosu Trkiye'ye kar minnettarln kaydederek, hrriyet ve istiklal yolunda cann feda eden Anadolu kahramanlarna borlu olduunu unutmuyordu.24 Dnemin uluslararas konjktrndeki karmaa, bu iki karde milletin uluslararas platformdaki -kendi dnda- dost lke tespitinde tezatlk yaratmtr. nk bir taraftan Anadolu Trkl varolu mcadelesi verdii Batl Emperyalist devletlere kar Sovyetleri; dier taraftan ise Azerbaycan sistemi ne olursa olsunkurtulmak istedii Rus istibdadndan ka iin ngiltereyi dost olarak grmektedir.25 Bu ztla ramen, Azerbaycan Cumhuriyeti stanbul'da eli bulundurduu gibi mcahit Anadolu Trkiyesi ile de iliki kurmak iin giriimlerde bulunmutur. Fakat bu ilikiler tabii yoluna girmeden Azerbaycan Kzl Rus istilasna uramtr. Azerbaycanda Trk Bamszlk Savana sempati duyanlarn says olduka fazlayd. Bu sempatizanlar olduka geni bir yelpaze oluturuyorlard; pan-islamistler, solcular vs. Yusufbekovun ikinci kabinesi, bu yaygn sempati hisleri dorultusunda, Aralk 1919da Mustafa Kemale para yardmnda bulunmutur.26 Ayrca Nesib Beyin emriyle Mehmed Ali Ahmetzade Bey tarafndan 1920 ylnda 19 bin Osmanl Liras ve bir milyon Fransz Frank Ankaraya teslim edilmitir.27 Atatrkn Azerbaycana kar duyduu ilgiyi ngiliz gizli belgelerinde grmek mmkndr. 15 Mart 1920 tarihli Amiral Sir Robeckden Lord Curzona gnderilen bir resmi yazda Mustafa Kemalin Azerbaycan Hkmeti ile gizlice temasta olduu yle ifade edilmektedir: Azerbaycan Hkmeti ile Trk Milliyetileri temas halindedir. Bu nedenle Azerbaycana silah vermeyelim.28 9. NAHVANIN AZERBAYCANA VERLMES Trkiye, askeri kuvvetleri Kafkasya'dan ekilmesine ve bamszlklarn kaybetme tehlikesiyle karlamasna ramen yine de Azerbaycan'a yardmda bulunmutur. Yani Osmanl askeri kuvvetleri Gney Bat Azerbaycan'dan ekildikten sonra Kasm 1918'de Nahvan'da kurulmu Araz Trk Cumhuriyeti'nin Bakanl Trkiye'nin yardmndan faydalanmtr.29 Araz Hkmeti ekilmekte olan 9. Ordu kumandanlndan halk mdafaa etmek iin gerekli olan silah, yedek para, asker ve ara temin edebilmitir.30 Araz Hkmeti ykldktan sonra blgede kurulan ngiliz Valilii Nahvan Ermenistana hediye etti.31 Nahvann Ermenilere verilmesi ve bu blgede Trklere yaplan zulmler ksa zamanda Trk ve Azerbaycan makamlarn harekete geirdi. Nahvann Trkiye ve Trk Dnyas asndan nemini ok iyi bilen24 25

26 27 28 29 30 31

RESULZADE, a.g.e., s. 66 Tarih SNBL, Atatrk ve Azerbaycan, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara-1996, s.1112 SWIETOCHOWSKI, a.g.e., s. 215 MEHMETZADE, a.g.e., s.120 SNBL, a.g.m, s.1112 A.k., s.22 Nesib NESBZADE, Azerbaycann Xarici Siyaseti (1918-1920), Ay-Ulduz Neriyyat, Baku-1996 s.146 Reat GEN, Nahivan zerk Cumhuriyeti, Yeni Trkiye, Temmuz-Austos 1997, Yl 3, Say 16. s.1210 39



. F. nal

Kazm Karabekir Paa, blge insannn kurtulu mcadelesine destek olmak iin o mntkada komutanlk yapm olan Yzba Halil Beyi kk bir birlik ile ahtahtya gnderdii gibi, Azerbaycan da kendi topra olarak kabul ettii Nahvana askeri ve maddi yardmda bulunuyordu. Nahvan halk kk de olsa ald destek ve istiklal sevdas ile ksa srede Ermeni hakimiyetine son verdi. Halil Bey, Kazm Karabekirin onay ile Nahvann Azerbaycana balandn ilan etti ve blgede Amerikan Valiliinin kurulmasn engelledi. 3 Aralk 1920 tarihinde imzalanan Gmr Anlamas ile hemen hemen bugnk Nahvann snrlar izildi ve blge imdilik kaydyla Trkiye ynetimine brakld. Dier taraftan 1 Aralk 1921de Sovyet Rusyann istei ile Azerbaycann Nahvan ve Zengezuru komnist yoldal hatrna Ermenistana hediye etmesi Trkiyenin byk tepkisine sebep oldu. Kazm Karabekir Paa ve dolaysyla Nahvandaki Trk Kzl Mfreze Kumandan Binba Veysel Beyin aktif almalar sonucunda Nahvann Ermenistana balanmas engellendi. Nihayet 16 Mart 1921 tarihli Moskova ve 13 Ekim 1921 tarihli Kars Anlamalar ile Nahvan ikinci bir devlete braklmamak kayd ile Azerbaycan himayesinde zerk bir blge haline getirildi.32 Trkiye Azerbaycanda ksa srede gelien olaylara ve birbirine zt sistem deiikliklerine ramen Azerbaycann toprak btnlnn salanma-sna gerek askeri gerekse siyasi yardmda bulundu. Nahvann Trk kaps olduu ve Zengezurun Anadolu ve Azerbaycan birletiren stratejik bir koridor olduu dncesi iki lke arasndaki ilikilerde en nemli etken oldu.33

32 33

GEN, a.g.e., 1211 MUSAYEV, Azerbaycann Naxvan ..., s.3

40


. F. nal


10. SONU 1918-1920 yllarnda Azerbaycan ve Osmanl Devleti samimi ve sk bir ibirliine girmilerdir. Osmanl Devletinin savata olduu bir dnemde Azerbaycandaki Mslmanlarn ve Trklerin hayatlarn Ermeni ve Bolevik zulmnden kurtarmak iin yapm olduu askeri ve siyasi yardm takdir edilecek niteliktedir. Bu yardm artlar gz nne alndnda ancak kardein kardee yapaca fedakrlktan baka bir ey deildir. Trk Ordusu Azerbaycan'a imzalanm birtakm anlamalar erevesinde ve Azerbaycan Hkmetinin daveti ile gelmi, Azerbaycan'n bamszlnn ve arazi btnlnn korunmasna yardmc olmutur. Sovyet dneminde Osmanl Devletinin Azerbaycana yapm olduu yardm arptlsa ve Trk ordusu igalci, smrgeci olarak adlandrlsa da Azerbaycann en yetkili devlet adamlar ve en nemlisi Azerbaycan halk, Trk ordusunun muzaffer Mehmetiklerine gereken deeri ve ihtiram gster-mektedir.


41

Osmanl Azerbaycan likileri (1918 - 1920) KAYNAKA

. F. nal

-

Azerbaycan Sovet Ensiklopediyas, Bak maddesi, 1.cilt Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti (1918-1920) Parlament I, Azerbaycan Neriyyat, Baku-1998 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3nc Ordu Harekat, Cild II, Ankara Genel Kurmay Basmevi, Ankara-1993 Feteli Xan Xoyski, Heyat ve Fealiyyeti, Azerbaycan Neriyyat, Baku-1998 GEN, R., Nahivan zerk Cumhuriyeti, Yeni Trkiye, Temmuz-Austos 1997, Yl 3, Say 16. KEYKURAN, N., Azerbaycan stiklal Mcadelesinde Hatralar (1905-1920), lke Kitabevi Yaynlar, Ankara-1998 MCCARTHY J., death and exile the etnic cleansign of Ottoman Muslim, 1821-1922, Darwin Press INC, United States of America-1995 MEHMETZADE, M. B., Milli Azerbaycan Hareketi, (yayna hazrlayan: Ahmet Karaca), Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, Ankara-1991 MUSAYEV, ., Azerbaycann Naxvan ve Zengezur Blgelerinde Siyasi Veziyyet ve Xarici Dvletlerin Siyaseti (1917-1921-i iller), Bak Universiteti Neriyyat, Baku - 1998 -------------------, Azerbaycan-Trkiye likileri (1917-1922), Bak niversitesi Yaynevi, Bak - 1998 NESBZADE, N., Azerbaycann Xarici Siyaseti (1918-1920), Ay-Ulduz Neriyyat, Baku1996 s.146 RESULZADE, M. E., Kafkasya Trkleri, (Hazrlayan: Yavuz Akpnar, rfan Murat Yldrm, Selahattin an), Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul - 1993 SNBL, T., Atatrk ve Azerbaycan, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara-1996 SWIETOCHOWSKI, T., Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 19051920 (eviren: Nuray Mert), Balam Yaynlar, stanbul-1988 YCEER, N., Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusunun Azerbaycan ve Dastan Harekat, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara-1996

42


osmanli-azerbaycan iliskileri

Documents