oficial
TRANSCRIPT
1
KAY INTI K’ANCHAPAQ RIMASUN
APRENDAMOS NUESTRO QUECHUA
PUEBLO DE AZANGARO
YACHAQASUNCHIS KAY LLAQTAPI QHESWA
RIMAYTA
ASWAN QHARI RUNAKUNA
2
TITULO APRENDAMOS QUECHUA
AUTOR RECOLECTOR: PABLITO ANDINO
AL SERVICIO DE LA EDUCACION
AUTOR DE RECOLECCION Y COLABORADORES:
1.-PROF. PABLO MARINO INOFUENTE CALCINA 2.- 3.- 4.-
TIRAJE 1000 EJEMPLARES
CARATULA IGLESIA CENTRO CIVICO DE AZANGARO CONTRA TAPA LAGUNA DE SALINAS
ASESOR: MANUEL LAURA ZAMATA
TODOS LOS DERECHOS RESERVADOS Todo o una parte de este libro no podrán reproducir ni fotocopiar sin autorización de autor de acuerdo
a la ley N° 13714
3
Abecedario
4
TRADUCCIONES DE CONERSACION EN QUECHUA A CASTELLANO CON PABLITO Y PEDRITO
1. Kamachisqataq huk k’ullu hina Cuando se te ordena eres como un tronco para obedecer
2. Mikhuypaqtaq uña alqo hinaraq Para comer eres como un perrito hambriento.
3. Llank’aqta rikuspaqa, ayqerikunan
Viendo trabajar a alguien hay que retirarse.
4. Mikhuqta rikustapaq usqahyta mikhuysikuna Cuando ves comer a alguien ayudale a comer.
5. Phiñarikuqtiyqa qirorayanki.
Cuando te enojo estas como el vaso.
6. Munakuqtiytaq uña michicha hinaraq kashanki Cuando te quiero estas como el pequeño gatito feliz
7. Huk wakata mikhuspa tanqanaraq kanki Necesito comer una vaca para empujarte.
8. Pichinku malqo hinataq kanáki
Como un pájaro tierno tienes que ser.
9. Imataña rikuspapas manan rikunin ninachu, manan pipas simikita qhaqllaspachu rimachisunki Cuando veas algo no debes decir que has visto, nadie abre tu boca para que hables.
10. Manan tuta wasipi khuyunachu, mikhunanchistan khuyuspaqa qatirparipunchis.
No se debe silvar de noche en la casa, si lo hacemos estamos botando nuestra comida de la casa.
11. Ch'isinyaykuytaqa manan wasitaqa pichakunachu, llapa kaqninchiskunatachá picharapusunman.
No debes barrer la casa en las tardes, si lo haces, estas barriendo todas las cosas que
tienes.
5
TRADUCCIÓN DE VARIAS PALABRAS DE CASTELLANO A QUECHUA
¿Cómo te llamas?
¿De dónde eres?
¿Dónde vas?
¿De dónde vienes?
¿De qué país eres?
¿Qué haces?
¿Qué quieres?
¿Has de volver?
¿Qué vendes?
¿Quieres?
Ven acá
Ve, anda
Trae
Hasta mañana
Haga, haz
Hasta la noche
¿Qué te duele?
¿Ahora te vas?
¿Me conoces?
¿Y tu madre y tu padre?
Iremos juntos
¿Están bien?
¿Cómo estás?
Estoy bien
¿De dónde llegas?
¿Cuántos años tienes?
¿Quieres comer?
Ima sutiyki?
Maimanta canki?
Mayta rinki?
Maimanta hamunki?
May llaktamanta canki?
Imata ruanki?
Imata munanki?
Cutimunkichu?
Imata ranjanki?
Munankichu?
Hamuy kaiman
Puriy
Uy
paqarin cama
Ruay
Chisikama
Imayquitak nanan?
kunanchu ripunki?
Rejsiwankichu?
Mamaiki, tataikiri?
kuska risun
walikllachu kaskanku?
Imaynalla kakanku?
Allillankani
Maimanta chayamunki?
Hak’a watayojtakanki?
Micuyta munankichu?
6
¿Que traes?
¿Me quieres?
¿Por qué lloras?
¿Quieres casarte conmigo?
¿Qué he de comprar?
¿Cuándo te vas?
Sí, quiero
No quiero
No llegará usted al pueblo, es muy lejos todavía
No tengo
Si, tengo
Mañana llegarás al pueblo
Pronto llagarás al pueblo ya no es lejos
¿Cuánto quieres?
Descansa
¿Tienes huevos?
Mira quien es
¿Cuánto le debo?
¿Quién pelea?
Vamos a cantar esta noche
Nos veremos mañana por tarde
Alójame por esta noche
¿Parece que estas enfermo?
Si señor estoy enfermo
¿Sientes calor o frío?
Tengo calor (frío)
¿Te sientes mejor?
Imata apamunki?
Munahuankichu?
Imamanta wakanki?
Kasarakuita munankichu nuqawan?
Imatarantisaj?
Maicaj ripunki?
Arí munani
Mana munanichu
Mana chayaguajchu llajtaman allin carurajmi
Mana canchu
Ari, tian
Ccaya chayanqui llajtaman
Uscaita chayanki llajtaman manaña caruchu
Mascata munanki?
Samaricuy
Runtuyki kanchu?
Kahuay pitaj
Hayk’a manuiki kani?
Pitaj makanakusan?
kunan tuta takisunchis
K’aya chisi tinkusunchis
Wajyariway kunan chisi
Onghosgachu hina kanki ?
Ari tatay onqhosqa kani
K’uñusunkichu chirisunquchu ?
K’uñilla (chirilla) ukuypi
Allillanñachu kanki ?
7
CONVERSACION EN CASTELLANO A QUECHUA
¿Cómo estás?
¿Está bien?
¿Yo te quiero?
Vamos conmigo
Tú me quieres?
¿Te quiero mucho?
¿Te quiero mucho?
¿Tú, a donde vas?
Me voy a trabajar.
Vamos juntos a trabajar
¿Porqué te encuentras triste?
Mi papá se fue de viaje.
Amaneció.
Amaneció
Ya salió el padre Sol.
Ya salio el padre sol
¿Tú dónde trabajarás?
Yo regaré el maíz.
Todo el dia trabajaras
Sí, trabajaré hasta acabar.
Regresaremos juntos
¿Imaynalla?
¿Allillanchu?
¿Ñuqa Munakuiki, kuyayki?.
Ñuqawan hakuchu
¿Qam kuyawankichu.
Anchatam kuyayki
Sinchita munakuiki
¿Qam, maytataq rinki?
LLamkaqmi risaq
Qakuchik kuska ñuqawan llamkamusun
Imanasqataq llakisqa tarikunki
Taytaymi illarun.
Ñam paqarimunña
Ñam illarimunña
Ñam tayta inti qispiramunña
Ñan tayta inti lluksimunña
¿Qam maypitaq llamkanki?
Ñuqa sarata parqumusaq
¿Tukuy p’unchaw llamkamunki?
Arì, tukumunaykama llamkamusaq
Kuskallach kutimusun
8
FRASES COMUNES EN CASTELLANO Y EN QUECHUA Ahora te vas? ¿Kunanchu ripunki?
Alojame por esta noche¡ Samachiway kunan tuta Como estás? ¿Imaynallam kachkanki?
Cómo te llamas? ¿Imataq sutiyki?
Cuándo te vas? ¿Haykaqtaq ripunki? Cuanto le debo? ¿Haykatataq manuyki?
Cuánto quieres? ¿Haykatataq munanki? Cuántos años tienes?
¿Hayka watayuqtaq kanki?
DE DÓNDE ERES? ¿MAYMANTATAQ KANKI?
De dónde llegas? ¿Maymantataq chayamunki? De dónde vienes? ¿Maymantataq hamunki?
De qué país eres? ¿May llaqtamantataq kanki? Descansa
Samarikuy!
DÓNDE VAS? ¿MAYTATAQ RINKI? Están bien? ¿Allinllachu kachkankichik? Estoy bien Allinllam kachkani Haga, haz Ruway!
Hasta la noche Tutakama Hasta mañana Paqarinkama
Iremos juntos Kuska risun
Mañana llegarás al pueblo
Paqarinmi chayanki llaqtaman
ME CONOCES? ¿RIQSIWANKICHU? Me quieres? ¿Kuyawankichu?
Mira, quien es? Qaway, pitaq? Todavia Manaraq
No quiero
Manam munanichu
NO TENGO MANAM KANCHU
mañana por la noche Paqarin tuta estas enfermo ?. ¿Unquchkankichu?
Por qué lloras? ¿Imamantataq waqanki?
Pronto llegarás al pueblo Kunallanmi chayanki llaqtaman
Qué compraré? ¿Imatataq rantisaq? Qué haces?
¿Imatataq ruwanki?
QUÉ QUIERES? ¿IMATATAQ MUNANKI? Qué te duele? ¿Imaykitaq nanan?
Que traes? ¿Imatataq apamunki?
9
Qué vendes? ¿Imatataq rantikunki?
Quien pelea? ¿Pitaq maqanakuchkan? Casate conmigo Ñuqawan casarakuy Quieres comer?
¿Munankichu mikuyta ?
QUIERES? ¿MUNANKICHU? Si señor Ari taytay. Si señor estoy enfermo Ari taytay, unquchkanim
Si, quiero Arí, munanim Si, tengo Ari, kapuwanmi
Sientes calor o frío?
¿Quñisunkichu chirisunkichu?
TE SIENTES MEJOR ? ¿ALLINÑACHU KANKI? Tengo calor (frío) Quñilla (chirilla) ukuypi
Trae! ¡Apamuy!
Vamos a cantar esta noche kunan tuta takisunchik Ve, anda ¡riy! Puriy!
Ven acá ¡kayman hamuy!
Volverás? ¿Kutimunkichu?
Y tu madre y tu padre? ¿Mamaykirí, tataykirí?
IÑIYPUNI = SIEMPRE CREE
Cheqaq kayta iñiy, Cree en el senda de la verdad, Nunayki Ch’ipapasqa kayniykipi kaqtin. Por qué en tu alma hay una porción aferrada de ti.
Timaynikipi añiy, luyluykipi, qhawayniykipi. Cree en tus palabras, en tus caricias y tus miradas. Kasqaykipi iñiy, chayllan, Cree en quien eres y consecuente,
Qollusqayki kunapas... en quien a pesar de las fracasos... Mana saqerpariq kasqpi. No tiene propósito de dejar de ser. Llachiykipi iñiy, ruwayniykitaqa perqallaykin... Cree en tu ilusión, que seguirás construyendo...
Kallpayki tukukunan kama iñiypaq. Hasta que no tengas más fuerza para creer. Iñiy kawsasqaykipi, cheqaqniykipi, Cree en el destino, en tu verdad,
Purisqaykipi hinaspapas yachakuyniypipi. En tus pasos y en tu costumbre. Munasqa qoyniykipi iñiy... Cree en tus ganas de dar... suyashian ch’onqayta sut’uq yanapayniykita. Que espera absorber tu gota de socorro.
Oñiy reqsinakuypi, muchaykunapi, Cree en la amistad, en los besos, Parapi, asiykunapi hinaspa pakasqakunapi. En la lluvia, las sonrisas y secretos.
Kawsaypi iniy… Cree en la vida.... samiypi añiy hinaspa... Cree en el destino y...
Sumaq yuyarisqa paqarinkuna kanaypipi, en un futuro de homenaje, kawsaypi churapakusqayki rayku. Por que te atreviste al reto de vivir.
Qanpi iñiy, wijch’ukuyniki hawapi, Cree en ti; sobre todo cuando caes, Manaña kalpayki kaqtinpas... cuando no tengas fuerzas...
10
k’allamykita wijch’ushiaqtin wayra, cuando el viento derribe tus ramas, chuchupakuspa astawan iñiyllay hinaspapas... sigue creyendo en resistir y... llapa kallpaykiwan wiñayta, en crecer con todas tus fuerzas,
pasaq iñiynaykipaq, para seguir creyendo, pasaq purinaykipaq, y seguir andando,
hinaspa pasaq kawsanaykipaqpas. Y seguir viviendo. Kichasqa sonkoykiwan waylluypi iñiy. Con el corazón abierto cree en el amor.
ATHUN QHARI PEDRO VILCAPAZA ALARCON
(Harawi)
Chaqay allin qhari Pedro Vilcapaza Alarcon nisqa
llaqtanta munaspa moru urqumantaHamun hinas qaparin awqanakun chaqay millay saqra q’arakunawan
Españulkunawan maqanakun ch’aqwarirqan
Ama kachun Millay nak’ariy kachunchu nispa Mañakurqan llaqtanpaq justicia nisqata mañakurqan
Puma hina, kuntur hina, uk asiru qharihina sayarqan Aswan qhari runakunamanta llak’achirqan tuta p’un
P’nchaw manan samakuy karqachu chaqa Millay saqra Espanulkunapaq.
Chaymantan kuraq wayqinchis pedro Vilcapaza ñak’a Rirqan watasqa suq’asqa pusaq kawalluwan watasqa
Chutasqa makinmanta, chakinmanta mana atispataq umanta chakinta makinta ñak’aqarqakun chak millay saqra misti q’arakuna, kunanpas chaqay saqra mistiku
hinallatapunn rurashiyan
wañunpatapi nirqan waqinchis pedro vilcapaza nuqa hina kay inti rayku wañuyta yachaychis.
KACHI QUCHA LLAQTA SALINAS
(Harawi)
Uchuy cachi qucha llaqta yuraq yuraq panpiykipis
Llinpin runakuna llank’an quchaykipi munay llataña Wasikuna yuraq llaña llaqtqpis yuraqllaña kachiwan
Llipin llaqtakusuyukunaq mikhunanpaq
11
UCHUY WAWA KASQAY LLAQTAYPI (Harawi)
Wawakaspa wiñarqani kachi llaqtaypi Uchuylla munay karqani llaqtapi, Waqaspa uywayta
michirqani, parawan, chikchiwan,wayra kuska mana mikhusqa, unumantapis ch’akisqa yachaqarqani athun yachay Wasikunapi
Chay rayku llaqtayta yuyashiani tukuy
Sunquwan manan qunqasaqchu ripuaykama Tayatpas mamapas uywakurqan wawaqanispa
Chayraku munakuta yachani llinpita.
TAWA WATUCHIKUNA
Uk) Imas kaman tawa sipaskuna
Tiyanku munay willma Ukhupi puka puka uyayuk. ¿imas kanman chay?
Iskay) Imas kaman kinsa tayta Apukuna sayaramun tutaspas P’unchaypis
mana sak’unchu. ¿imas kanman chay?
Kinsa) Imas kanman yana quchapi Yurak chikchi p’itakushian
Sapa tutamanta ch’isinpipas. ¿imas kanman chay?
Tawa) Imas kanman p’unchaytaq
Kichakun k’anchaspa tutataq Wsq’akua pirqahina. ¿imas kanman chay?
SUMAK WILLARIKUY
12
HIMNO NACIONAL DEL PERÚ EN QUECHUA
KUTIPAYAQ TAKIRI (Coro)
Qispisqañam kachkanchik wiñaypaq kananchik wiñaypaq,
ñawpaqtaraq pakachun wach'inta Intinchik, pakachun.
Sayasunmi ñuqanchik chiqaqta.
Llaqtanchikmi wiñaypaq ruwasqa.
Sayasunmi ... Sayasunmi ...
RIMAY TAKIKUNA (Estrofas)
Achka watam piruwanu sarusqa,
khillay waskata aysapurqan.
Kamallisqa millay kawsariyman
achka watam, unay watam, achka watam ch'inpi llakirqan.
Chay chayllapin willka qaparimuy,
qispiriymi k'ancharikamun,
rikch'ariymi llapapaq kamakun.
Sarunchasqam qispiyta yallin.
Ñawchillanpi anti urqu hap'ichun
puka yuraq unanchanchikta,
kallpasqata wiñayman willachun
qispinqayñam wiñaypaq takyan.
Llanthullanpi kawsasun qasilla,
urqumanta Inti paqarpitaq,
hatun sullullchayta yapapasun,
chaskichuntaq Jacobpa Apun.
¡”KAWSACHUN PERÚ MAMASUYU”¡
14
NUESTROS COLORES = NUNQANCHISPA TULLPIKUNA
Rojo Verde Azul Amarillo Blanco Negro Celeste Granate Rosado Carmesi Guinda Negro azabache Amarillento Anaranjado Amarillo oro Amarillo claro Café Verde pasto Plomo Morado Jaspeado Cielo Azul Blanquecino Blanco nieve Color humo Color oro Esmeralda Violeta Rubio Ocre Turquesa Verde oscuro Cris Azul marino
Yawar puka Q’umir Anqhas Q’illu Yuraq Yana Anqhas qhusi Yana puka Q’ayma puka simi Puka Kulli Yana ch’illu Q’ayma Q’illu Armu Q’illu, puka q’illu qori q’illu K’amchaq q’illu Chump Q’achu Q’umir uqi Q’uyu Ch’iqchi Yuraq anqhas Yuraq uskhu Rit’i yuraq Q’usñi Quri thullpi Q’umir q’ispillu Yuraq kulli P’aqo taku Siwar Yana q’umir ch’ichi uqi yana anqhas
FENOMENOS NATURALES PACHAK KAMACHININ Granizo chikchi Truenos Qhaqya Arco iris Kuyunri K’uychi Lluvia paray Viento Wayra Neblina thaqa Phuyu Frio Chiri Nieve Rit’i Nube Phuyu
15
Helada Qasa Garua Iphu paracha Estrella Ch’aska Luz K’anchay Rayo illapa Hielo Chhullunkiya Viento maligno Phiru Wayra Luna Killa Sol Inti Rocio Sulla Oscuro Laqha tutuyaq Lucero Quyllur
LOS MINERALES KAY CH’UQIKUNA
Oro Qori Plata Qulqi Plomo Titi Cobre Anta Vidrio Qisqi Estaño Chayanta Hierro K’illay Carbon K’illimisa Roca Qaqa Salitre Qullpa Diamante Yuraq umiña Esmiralda Yuraq umiña Brea Map’a mapha Metales Qhuqi Tiza Isku Yeso Pachacho
LOS VERBOS EN LA PALABRA RUNA RIMAYNINCHISKUNA Comer Mikhuq Comprar Ranty Saber Yachay
Ver Rikuy Borrachar Machay
Bailar Tusuy Jugar Pukllay
Traer Apamuy Correr Phaway halay
Cantar Takiy
Orinar Chhukhuy Cocinar Wayk’uy
Bajar Uraqay
16
Suber Siqay Romper P’akiy Parar sayay Devolver kutichiy Lavar T’aqsay Curarse hampikuy Dormir puñukuy Izar Sayachiy
Prestar Mañay Vender Qhatuy
Oscurecer Tutayay Amanecer Illariy
Nevar Rit’iy Caminar Puriy
Querer Munay Crecer Wiñay Casar yanachakuy
Entrar Waykuy Buscar Maskhay
Hacer ruray Beber Uhay
Quemar Ruphachiy Llenar Hunt’achiy
Sembrar Tarpuy Vivir Kawsay
Ganar Atipay llallipay Empujar Tanqay
NUMEROS NATURALES YUPANANCHISKUNA Cero ch’usaq Uno Huk Dos Iskay Tres Kinsa Cuatro Tawa Cinco Phisqa Seis Soqta Siete Qanchis Ocho Pusaq Nueve Isqun Diez Chunka Once Chunka huk niyuq Doce Chunka iskayniyuq Trece Chunka kinsayuq Catorce Chunka tawayuq
17
Quince Chunka Phisqayuq Dieciseis Chunka Soqtayuq Diecisiete Chunka qanchisniyuq Dieciocho Chunka pusaqniyuq Diecinueve Chunka Veinte Iskay chunka Veinteuno Iskay ukniyuq Veintidos Iskay chunka iskaniyuq Veintitres Iskay chunka qinsayuq Veinticuatro Iskay chunka tawayuq Veinticinco iskay chunka phisqayuq Treita Kinsa chunka Cuarenta Tawa chunka Cincuenta phisqa chunkla Sesenta Soqta chunka Setenta qanchis chunka Ochenta Pusaq chunka Noventa Isqun chunka Cien pachak Docientos Iskay pachak Trescientos Kinsa pachak Cuatrocientos Tawa pachak Quinientos Phisqa pachak Mil waranqa Dos mil Iskay waranqa Diez mil chunka waranqa Cien iml Pachak waranqa Doscientos mil iskay pachak waranqa Un millón Hukhuno waranqa Diez millón Chunka huno Waranqa Cien mil millones Pachak waranqa huno Mil millones lluno
NUESTRAS ROPA QUE UTILIZAMOS NUQANCHISPAK P’ACHAKUNANCHIS
Chullo Ch’ullu Sombrero Ch’uku Camisa Allimla Calzoncillo Waralli Pantalón wara Zapato P’ulqu Chalina wufanda Poncho Punchu Chaleco Chiliku Camiseta Unku Chompa Chumpa Faja Chumpi
18
Medias Miriyas Ojota husut’a Pollera Warawara Camison Allimillun Follo Fhullu Falda phantilla p’istu Manton Llikllana Sostén Kurpuña Pellejos Qara Frazada Chusi Almohoda Sawnana Sabana Llamp’una CUERPO HUMANO RUNAQ KURKUNCHIS Cabeza uma Tronco kusku Extremidades Chaki maki NUESTROS PARTES GENITALES DEL CUERPO DEL VARON Y DE LA MUJER: Pene Ullu phichilu Testiculo Q’uruta runtu Frenillo Ulluq sirk’an Glande Ulluq uman Epidídimo Q’urutaq qatanan Prepucio Ulluq Ch’ullun Semen Yuma, wawa Vesicula seminal Yumaq P’urun Bolsa de escrotal Q’urutaq ch’uspan Conducto deferente Yumaq pincha Conducto eyaculares Yuma Ch’ikwachiq Cuello uterino Kismaq Kankan Clítoris Rakha K’arpa Glándulas mamarias K’inchu Himen Rakha llika Horquilla Rakha tanka Vagina Rakha Vulva Rakha t’uqo Labios menores Huch’uy wirp’a Labios mayores Athun wirp’a Seno Ñuñu Trompa de Falopio phalopioq qiqirin Utero Kisma
19
ESTACIONES DEL AÑO WATAQ MIT’AKUNA Primavera Chirawa pacha mit’a Verano Ruphay pacha mit’a Otoño Hawaka pacha mit’a Invierno Qasay pacha mit’a
LOS 4 PUNTOS CARDENALES INTIQ SAYWANKUNA Sur qhipaman rina
Norte Ñawpaqman rina Este Inti lluqsiy rina
Oeste inti chinkay rina
PLANETAS Y ASTROLOGIAS QUYLLURKUNA KAY INTICHILLAYKUNA
Tierra ovida Kay Pacha Superior Inalcanzable Hanaq pacha
Interior inalcanzable Ukhu pacha Cosmos Thiksi muyu tukuy pacha
Mercurio Qhatu illa Venus Ch’aska
Marte Awqauq Jupiter Phirwa
Saturno Hawch’a Mundo tiksi mamasuyu
Tierra Hallp’a Tierra Pacha mama Sol inti Luna killa Rayo Illapa
Mar mamaqucha Lucero Quyllur
Estrella refulgente Quyllur Estrella matutino Qulqa
Cometa hally T’anpa ch’aska Cometa Aquchinchay Arco iris kuyunri k’uychi Aerolito urmaykuq ch’aska
20
LOS MESES DEL AÑO WATAQ KILLANKUNA Enero Qhapaq huch’uy raymi kamay killa Febrero Hatun puquy killa Marzo Pawkar wara killa Abril Aymuray kamay killa Mayo Aymurak killa Junio Inti raymi killa
Julio Qarpak killa Agosto Chacra tarpuy killa
Setiembre Quya raymi hawkay killa Octubre unu raymi armay killa
Noviembre Aya marq’ay killa Diciembre pupu raymi para qallariy killa
LOS DIAS DE LA SEMANA P’UNCHAKUNA
Lunes killachay p’unchay Martes Antichay p’unchay
Miecoles Quyllurchay p’unchay Jueves Illapachay p’unchay
Viernes Chaskachay p’unchay Sábado k’uychichay p’unchay
Domingo Antichay p’unchay
FASES DE LA LUNA KILLAQ MUYUYNIN
Luna nueva Musuq killa unu killa Cuarto creciente Chawpi killa wiñay killa Luna llena Hunt’a killa para killa Cuarto menguante Wañuqaq killa huch’uyaq killa
NUESTROS ALIMENTOS NUQANCHISPAQ MIKHUNANCHIS
Papa papa Chuño Ch’uño
Habas Hawas Maiz sara Lupino tarwi Kiwicha kiwicha
Oca Uka Papalisa Illaku Quinua kiwna Cebada siwara
21
Frijol Chuwi Cañihua qañwa Añu isañu Pacay Frijol Purutu Chirimoya Chirimuya Lúcuma Lukuma Tomate Chiltu
Capulí Kapuli Yuca Yuka
Piña Awaranku Platano patanu
Manzana Rocoto Ruqutu
Aji Uchu Naranja Laranha Leche ñuqñu
Queso qisu K’umpa ñuqñumanta Sangre Yawar
Agua unu yaku Cal Q’atawi
Sal Kachi Pan T’anta
Pescado Challwa Camote Kumara apichu
Cebolla Siwilla Carne Aycha
Huevo Runtu Trigo Trigo Ajos Ahusa Asado Kanka Asado de alpaca Paqucha kanka
Mazamorra Masala, lawa Carne seca chalona Ch’arki
Cebada pelado phata Tostado Hamk’a
Fruta Misk’i ruru Cocinado dentro de la tierra Pachamanka Aderezado al fuego K’achapasqa Bolo de quinua K’ispiñu
Carbon de quinua Llipt’a Palta Awakati Berro Uqhururu
22
SIMBOLOS PATRIOS UNANCHAY KAWSANINCHIS Bandera Unancha wiphala Escudo Pullkanqa Himno nacional Escarapela INSTITUCION EDUCATIVA O COLEGIOS YACHAQANA WASI
Escuela colegio Yachana Wasi Puerta Punku
Salida Lluqsina Patio kancha
Recreo Hawkay Campo deportivo puhlla kancha
Piscina Wat’akina Jardín Inkil Flores T’ikakuna
Sombra Llunthu Paloma Urpi
Manantial phukyu Pájaro Pisqo
Mariposa mariposas Pilpintu Pilpintukuna Libro Qilpasqa mayt’ukuna
Cuaderno Qilqana P’anqa Pizarra iskuwan qilqana
Mesa Hanp’ara Carpita Tiyana Hanp’ara
Lavatorio Mayllikuna Uphakuna t’aqsakuna Lavador Puruña Jarra P’uyñu Escoba Pichana Tiza Isku
Tinta Pullpu Declamar Harawiy
Tocar Harawiy Rezar Mañakuy
Jugar Pukllay Dibujar Llinp’iy Limpiar Pichay Trabajar Llank’ay
Descansar Samay Llamar Waqyay Ordenar Kamachiy Llorar waqay
23
Alegrarse Kusikuy Abrazar Mark’ay Aplaudirse T’aqllakuy Irse Ripuy Enseñar Yachachiy Izar Sayachiy Preguntar Tapuy Reunión Huñunakuy
Asamblea general Athun Huñunakuy Fiesta escolar Raymi P’unhay
Discutir Anyanakuy Leer Ñawinchay qhaway
Escribir Qilqay Cantar takiy
NUESTROS FAMILIARES YAWARNINCHIS WAWAMASIKUNA Padre Tayta
Madre Mama Hijos Churi
Hijas Ususi Abuelo Awichu
Abuela Awicha Tia Ipa
Tio Yaya Primo Sispa wayqi
Prima Sispa Pana Nieto Haway Nieta Hawa Bisnieto Chupullu Bisnieta Chupullu
Cuñado Masano Cunada Masa
Esposo Qosan Esposa Yanan
Criatura Wawa Madrastra Qipa mama Padrastro Qipa tayta Sobrino Kuncha
Sobrina Mulla Suegro Kiwachi Yerno Qatay Nuera Qhachun
24
Hijastra Hawa churi Hermana Pana Hermano Waqi Hijo adulterio Apharu Hijo varon Churi Hijo mayor Kuraq churi Hijo menor Sullk’a churi Hijo natural Q’aqa
Hijo ultimo Chanaku Huérfano Waqcha
Joven mujer Sipas Joven varon Wayna
Joven pichon Malqo Hermanada Ñañachakusqa
Hermanado Waqichakusqa Pupilo Uywasqa Tomada por padre Taytachakusqa
Tomada por madre mamachakusqa Tutor Uywaqi
Ahijados de matrimonio Sawachisqa Ahijada de matrimonio Sawachis
Madrina de bautizo Marq’aqis Padrino de bautizo Marq’aqis
Padrino de corte pelo Chukcha tata Madrina de corte pelo Chukcha mama
Padrino de matrimonio Sawachiq tata Madrina de matrimonio Sawachiq mama
Viudo Ikma Viuda Pasu Viejo Machu
PROFESIONALES ALLIN YACHAYNIYUQKUNA Cientifico Hamawt’a
Profesor Yachachiq Medico Hanpiq kamayuq
Abogado Qillqaq Enefermero Hanpiq Contador Yupaq Arquitecto Tuparpa
Sacerdote Yaya, tayta kura Dentista Kirukamayuq Psicólogo Yupal k’uskiq Policía Snchi
25
Escritor Qilqaq Filosofo Hamawt’a Ingeniero K’llikacha Militar Walla awqa Músico Haychaq Poeta Hawariq Presidente Qulana Vicepresidente qaywa
Secretario Qilqayllu Tesorero Qulqi waqaychaq
Fiscal Sayapayakuq Asesor Suyuqapun yuyaychakuq
Mensajero chaski Tinterillo Qilqiri
Vigilante Arariwa Planificador Wakichiq
SALUDOS EN CASTELLANO INKAKUNAQ NAPAYKUKUY
No sea ladron Ama suwa No sea mintiroso Ama llulla No sea ocioso Ama q’illa Buenos días papa Allin p’unchay cachun taytay Bues días mama Allin p’unchay kachun mamay Buenos días hermano Allin p’unchay kachun wayqiy Buenos días hermana Allin p’unchay kachun panay Buenos días tio Allin p’unchay kachun yaya Buenos días tia Allin p’unchay kachun Ipa Buenos días profesor Allin p’unchay kachun yachachiq Buenos días profesora Allin p’unchay kachun yachachiq Buenos días alumno Allin P’unchay Kachun yachaqaq Buenos días alumna Allin p’unchay kachun Yachaqaq Buenas tarde policía Allin sukha kachun sinchi Buenas noches ingeniero Allin tuta kachun k’illikacha SER MUY BUENA GENTE Y IGUALES ALLIN SAMAK RUNA KANA No sea lampi- Ama Llunk’u No sea gente mala millay runa kankichu No matar Ama sipiq No corromper Ama Lluk’iq millay saqra No ser cobarde Ama llaqlla, ama manchali No ser envidioso Ama muqi No odiar Ama chiqnikuq
26
No ser vulgar Ama chiqnikuq No ser adulador Ama llunk’u No fornicar Ama wach’uq No ser mezquino Ama mich’a -Imaynatan munanki chaynallatataq munasunki Tal como estimes a otro, otros también te estimarán. -Karun purina pisiqta quqawi Jornada larga, fiambre escaso. LOS BIENES DE LA CASA KAY WASIKUNAQ KAQNIN
Ropero P’acha waqaychana
Asiento Tiyana Aparador Qirukuna waqaychana
Velador Kawituq Hanp’ara Mesa Hanp’ara
Altillo Marka Almacén Taqi Taqa Alero Phalli Ventana Qhawana punku Umbral Punku chaka Techo Wsi kirpa Puerta punku Piso Wasi panpa Pared Pirqa Mojinete Qawiña De dos pisos Iskay patayuq wasi
Dormitorio Puñuna wasi Comedor Mikhuna t’aqa Cocina Wak’ukuna t’aqa Catre Kawitu Balde Yaku aysana Batan Marana Cernidor Suysuna Cuchara Wisllacha Fogón Q’uncha Hollín Yanamanka
Hollín de techo Qhichincha Humo Qusñi
Combustible Wayk’una Leña Llant’a
Cántaro P’uñu Cucharon Wislla
27
NOMBRE DE LOS ANIMALES UYWANCHIKUNAQ SUTIN Llama Qarwa Vaca waka Oveja Alpaca Cordero Gallo
Gallina Perro
Gato Burro
Caballo Mula
Conejo Cuy Chancho
Vicuña Guanaco
Tórtola Pájaro
Gavilán Perdiz
Codorniz Pato
Venado Cien pies
Gallinazo Zorro Cernícalo Garza Gaviota
Avestruz Picaflor
Escarabajo Grillo
Comadreja Hormigas emigrantes Saltamontes Cucaracha
Caracol Oruga Hormiga Alacrán
28
Tarántula Culebra Lagarto Murciélago Serpiente sagrada Cóndor Pecado Mosca
Polilla Mariposa
Gallito de las rocas Armadillo
Larva Ruiseñor
Lechuza Ratón Sapo
Rana Renacuajo
Pito Búho
Garrapata Liendre
Piojo Pulga
Mono Oso
Tigre León Loro Gorrión Puma
Gusano Lombriz
SUSTANTIVOS Q’IMIQNINKUNA
Machu Urqu Varón Qhari Joven Wayna Niño irqi
Burro Asnu Gallo K’anka Toro Turu Gato Misi
29
Perro Alqu Femenino China Mujer warmi Señoritas Sipas Gallina Wallpa
UNA POEMA AUTOR ANONIMO
Munasqaykiman hinan, kawsayniykita kawsanki,
Tú manejas tu vida, haciendo tu voluntad, Pimantapas maymantapas ñak’ariykitaqa tunpaychu,
Jamás te quejes de nada, ni de nadie,
Hatariyniykita qan kikiyki sumaqta chaskiy, Acepta el compromiso de construirte a ti mismo,
kallpachakuspayki chay hatariynikitapuni. el valor de empezar edificándote.
Yuyaysapapan runaq qespiyninqa, La victoria de la persona sensata,
paqariy urmayusqan usphakunamantan. nace de las cenizas de sus caídas,
qocha mana ch'akiq kaqtin kawsaywan. manante inagotable de experiencia.
Ama hayk’aqpas kawsayniykimanta llakipakuychu, Jamás te quejes de tu destino,
Chaskillay hinaspa tukuy kalpaykiwan llalliy. Acéptala y enfréntala con valor.
Sichus wasi hina kawsayniykita ruwashiaqtiyki, Sí al construir el edificio de tu destino,
hatun rumikuna kuyuchina kanqa cheyqa, hay grandes piedras que remover,
Ama llakiychu chikankaray kaqtin, No te angusties si son muy grandes,
sapallan rumikuna manan wasitaqa hatarichinchu, las piedras solas no edifican,
llapa ruwaykiykinuna qanmi kanki. el resultado de tus obras eres tu.
Llalliypuni, ¡qanllapin kashian! Debes vencer, ¡de ti depende!
Ama qonqaychu, munaqtiykiqa khunanmanta qallariy. No olvides, que ahora mismo puedes empezar.
Paqariypaq kawsayniyki, khunan ruwasqayki. Causa de tu porvenir será tu presente.
Kallpasapa ch’iti runamanta yachay, Aprende de los intrépidos, de los fuertes,
millay kawsay huych’uqmanta, de quien no acepta ser un mediocre,
ñak’arispapas kawsaqmantapuni, de quien está vivo a pesar de todo.
30
Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. No pienses mucho en tus fracasos.
Astawan yuyay llank’asqaykipi, Cavila más en lo que obras,
ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan. y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran.
Llakimanta pachapuni lloqsinayki, Aprende a surgir desde las penas,
Kay aswan kallpayoq kallpayoq nanay, Sé mas fuerte que el mas fuerte de los dolores,
saqey pujllana hina kayniykita, deja de ser un marioneta de las eventos,
hatarispa, rikuy pacha illariy intita, álzate y ve el sol de la mañana,
suyaytaq illariypa k’anchayninta, roba la luz de la aurora,
Samay intiq illariypa k’anchayta. Respira la luz de la alborada.
Qanmi kanki kawsayniykiq kallpan. Tú eres la fuerza de tu existencia.
QANMI KANKI KAWSAYNIYKIQ KALLPAN.
T’INKU TUSUYNINCHIS TÚ ERES LA FUERZA DE TU EXISTENCIA.
Llakimanta pachapuni lloqsinayki,
Aprende a surgir desde las penas, Kay aswan kallpayoq kalppayoq nanaymanta
sé más fuerte que el más fuerte de los dolores,
ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan. y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran.
Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. No pienses mucho en tus fracasos,
31
Astawan yuyay llank’asqaykipi, cavila más en lo que obras,
ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan.
y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran. -----------------------------------------------
llapa ruwaykiykinuna kanki qanmi.
el resultado de tus obras eres tu. Llalliypuni, ¡qanllapin kashian!
debes vencer, ¡de ti depende! Ama qonqaychu, khunanmanta munaqtiykiqa qallariy.
No olvides, que ahora mismo puedes empezar.
Paqariypaq kawsayniyki, khunan ruwasqayki. causa de tu porvenir será tu presente.
------------------------------------
"PERUANUM ÑUQA KANI"
Peruano llacctamantam cani,
tayacajino sonccoymanta
yawarnipim ñocca apani tantiayta, rabiata,callpata
jinaspa mana tucocc allin ryhuay-munasjaita
"Yo soy peruano"
Yo soy del pueblo Peruano, Tayacajino de corazón,
yo llevo en la sangre
inteligencia, coraje, valentia y perseverancia.
Munasunchicc ya llacctanchicc sumacc causaininta, jinaspa llapallanchicc taquisun empeñunhuan
!Ñacariyninchicc tucusccanta!
!Llallisccanchiccta! !Ccespisccanchiccta!
Queremos una patria más justa y soberana y cantemos todos con fervor y entusiasmo
!La paz! !La victoria!
!La Libertad! ----------------------------------------
32
“AMEMOS LO NUESTRO”
La cultura de nuestro pueblo,
Debemos valorar La enseñanza de nuestros ilustres maestros,
Debemos cautivar
La sabiduria de nuestros incas, Debemos conocer
La tierra donde hemos nacido Debemos amar
Solo así encontraremos
Nuestras verdaderas raices Solo así alcanzaremos
El exito que aspiramos alcanzar Solo así lograremos construir
Una patria poderosa
Solo así sacaremos adelante A nuestro país
El estudio y la superación constante Debemos amar
Los valores y los buenos habitos
Debemos cultivar La unidad de nuestros pueblos,
Debemos forjar
Todas nuestras fuerzas y voluntades Debemos aunar
Solo así encontraremos
Nuestras verdaderas raices
Solo asi alcanzaremos El exito que aspiramos alcanzar
Solo así lograremos construir Una patria poderosa
Solo así sacaremos adelante
A nuestro país.
33
DISTRITO DE SAN JUAN DE SALINAS PEQUEÑA CIUDAD BLANCA DEL ALTIPLANO
HUCH’UI KACHI URINA YURAK LLAKTITA
KUYASUNCHIK KIKINCHIKPATA ÑUPAQPI”
Llaqtanchikpa yachaynintam Chaninchananchik
Amautanchikunapa yachachiwasqanchiktan
Rurananchik Apuinkanchikunapa yachanintam
Riqsinanchik Mayllaqta paqirisqanchitam
Kuyamanchik
Chaynallacha tarisunchik Cheqaq sapinchikunata
Chaynallacha jaypasunchik
Aswan allin jaypay munasqanchikta Chanayllacha atisunchik
Qapaqjatun llaqtanchik qespichiyta
Chaynallacha jorqosunchik Ñaupaqman jatun llaqtanchikta
Yachayta, ñaupaqman qespiyta wiñawiñayta Kuyananchik
Chanin chepaqkunata allinkaytam Rurananchik jallmananchik
Llaqtanchikkunapa jukllawanakuynintam
34
Qespichinanchik Llapallan kallpanchiktam, atiyninchiktam
Jukllawananchik
Chaynallach tarisunchik,
Cheqaq sapinchikunata Chanallanch jaypasunchik
Aswan allin jaypay munasqanchikta
Chaynallacha atisunchik Qapaqjatun llaqtanchik qespichiyta
Chaynallacha qorqosunchik ñaupaqman jatun llaqtanchikta
Autor: Juan Maita Gutierrez ----------------------------------------------
Maymantataq kanki taytay?¿ De dónde es Ud. Sr.?
Yo soy de Los Estados Unidos. Maytataq rinki? ¿A dónde va? Qosqotam rishiani. Estoy yendo a Cuzco.
Hayk'a p'unchautaq qosqopi kayllanki? ¿Cuántos dias va a estar en el Cusco? Uk semanallam chaypi kasaq. Sólo una semana estaré allá.
Samakuna wasita tarirunkiña? ¿Ya encontró un hotel? Manaraqmi, maskashianiraqmi. Todavía, sigo buscando.
-Imaynatan munanki chaynallatataq munasunki
Tal como estimes a otro, otros también te estimarán. -Karun purina pisiqtaquqawi
Jornada larga, fiambre escaso.
FRASES O PALABRAS
Yusulpayki Gracias. Imamanta De nada; no tiene porqué.
Chiriwanmi Tengo frío. Sinchita chiriwan Siento mucho frío.
Yarjawanmi, Yarqanayawashian Tengo hambre. Mikunata munani Quiero comer. Yakunayawachian Tengo sed.
Onq'osianin Estoy enfermo. Wiqsaimi nanawan Me duele el estómago.
Umaimi nanawan Me duele la cabeza. Jaiq'a watayoq kanki? ¿Cuántos años tienes?
35
Maypin tiyanki? ¿Dónde vives? Imaymi chayamuranki? ¿Cuándo llegaste? Maypin llank'anki? ¿Dónde trabajas?
Imatan ruwanki? ¿Qué haces? Pin kanki? ¿Quien eres?
Yanaparuwankimanchu? ¿Puedes ayudarme? Aylluykikuna kanchu? ¿Tienes familia? Maymanta kanki? ¿De dónde es Ud.?
Maypin wasiiki? ¿Dónde está su casa? Karucho wasiiki? ¿Está lejos su casa?
Manan Kayllapin ¿No, está cerca?. Munaychan wasiiki Qué bonita casa tienes; o tiene Ud.
Mamayta reksichisk'ayki Le voy a presentar a mi madre. Mamay kamachinaykipaq A sus órdenes Señora.
Mamay Q'oñi yakuta qowkuway Señora déme un té caliente. Mamay umaymi nanawan Señora, me duele la cabeza. Manachu hampiyki uma nanaypaq kan? ¿Tiene Ud. medicina para el dolor de Cabeza?
Arí kanmi, wasiypi qoskayki Si tengo, te daré en mi casa.
Taytay paranqachus hina Señor, parece que va a llover. Munaychan ususiyki Su hija es bonita. Hayq'a watataq kaypi tiyanki? ¿Cuántos años vive Ud. en éste lugar?
Chunka watañan kaypi tiyani Hace diez años que vivo en éste lugar. PALABRAS COMUNES
Allillanchu? ¿Cómo está? Imaynan kashianki? ¿Cómo estás?
Imaynallam kashianki? ¿Cómo estas? Allillanmi, allillantagmi Estoy bien. Imaynataq, imaynallam taytayki? ¿Cómo está tu padre?
Allillanmi kashian. Está bien. Ima sutiiki? ¿Cómo te llamas?
Iman sutiyki?, Iman sutiki? ¿Cómo se llama Ud.? Sutiymi, sutiyqa Pablo Marino. Mi nombre es Pablo Marino. Qampari imataq? ¿Y el tuyo cuál es?
Ñoqaqpaga Aquilinon Mi nombre es Aquilino. Maymantan kanki? ¿De dónde eres?
Qosqomantan kani. Soy del Cuzco. Kanri, jamri? ¿Y Usted, tú? Munankichu willanayta? ¿Quieres que te diga?
Maymanta kasqayta, kakusqaita? ¿De dónde soy? Aswanrumanta kani. Soy de Azangaro.
Sinchi runakunaq llaqtanmantan kani Soy de la tierra de la gente valiente. Imatan munanki? ¿Qué cosa quieres? Yakuta, Unuta munani mamay. Quiero agua Señorita o Sra.
Haku, yakuta qosqayki wasiypi. Vámos te daré agua en mi casa.
36
Sayk'usqan kashiani Estoy cansado. Haykumuy, yaykumuy. Entre, pase Ud. Tiaykuy kayneqpe, kaypi. Siéntese aquí.
Sinchitan anaychayki. Le, te agradezco muchísimo. Asuykamuy, ach'uyamuy. Acércate.
Kunanqa reksiniñan wasiikita Ahora ya conozco su casa. Ch'isiñan, ripusaq. Ya es de noche, me voy. Huq p'unchaukama. Hasta otro día.
Kutimuy hatispaqa. Regresa si puedes. Tinkunanchiskama. Hasta la vista.
Paqarinkama. Hasta mañana. Juq ratukama. Hasta luego. Tupananchiskama, tupananchikkama. Hasta vernos, nos vemos.
Añanchaykin ñoqapi tukuy sonqoyki churasqaykimanta. Le quedo muy agradecido.
VALORES O MODALES Imaynan kashianki? ¿Cómo estás? Imaynallam kashanki? ¿Cómo estas? (Para alguien conocido)
Allillanmi, allillantagmi. Estoy bien. Imaynantaq, imaynallam taytayki? ¿Cómo está tu padre?
Allillanmi kashan. Está bien. Ima sutiyki? ¿Como te llamas? Iman sutiyki?, Iman sutiki? ¿Cómo se llama Ud.?
Sutiymi, sutiyqa Koyam. Mi nombre is Koya. Qampari imataq? ¿Y el tuyo cuál es? Maymantan kanki? ¿De dónde eres?
Punomanta kani. Soy de Puno. Kanri, jamri? ¿Y Usted, tú?
Munankichu willanayta? ¿Quieres que te diga? Maymantachus kasqayta, kanichayta? ¿De dónde soy? Aswanqarimantam kani. Soy de Azangaro.
Munanki? ¿Qué cosa quieres? Yakuta, Unuta munani. Quiero agua.
Ch'akiwashanmi, yakunayawashanmi. Tengo sed. Haku, qosqayki wasiypi. Vamos te daré en mi casa. Sayk'usqan kashiani Estoy cansado.
Haykumuy, yaykumuy. Entre, pase Ud. Tiaykuy kayneqpe, kaypi. Siéntese aquí.
Sinchitan anaychayki. Le, te agradezco muchísimo. Asuykamuy, ach'uyamuy. Acércate. Mamayta reqsichisk'ayki. Le presentaré mi madre.
Mamay kamachinaykipaq. Señora, a sus órdenes. Kunanqa reksiniñam. Ahora ya conozco.
Ch'isiñan ripusaq. Ya es de noche, me voy. Huq p'unchaukama. Hasta otro día. Kutimuyki qasispaqa. Regresa, si tienes tiempo.
Tinkunanchiskama. Hasta la vista.
37
Paqarinkama. Hasta mañana. Juq ratukama. Hasta luego. Tupananchiskama, tupananchikkama. Hasta vernos, nos vemos.
Añanchaykin ñoqapi tukuy sonqoyki churasqayqimanta. Le quedo muy agradecido.
UK LLAQTAMAN CHAMUY AL LLEGAR A UN PUEBLO
Sumaqmi kai llaqta. Es un bonito pueblo.
Maipin qhatu? ¿Dónde está el mercado? Samakunata maskachiani. Busco alojamiento. Karuchu kai llaqta kayllampi llaqtaman? ¿Cuánto dista a la siguiente ciudad?
Karuy karuchu? ¿Está lejos? Kayllapichu? ¿Está cerca?
Riymanchu chakillapi? ¿Puedo ir a pie? Sayk'uruymanchu? ¿Me podré cansar? Llaktaykin munaychaMuy Bonito es su pueblo.
Sayk'usqan chayamuni Llegué muy cansado. Kunanmi chayamuni Llegué hoy.
Paq'arin ripusaq. Mañana me voy. kutipusak llaqtayman. Voy a volver a mi pueblo. Ripusak wasiyman aylluykunawan. Me voy a mi casa, con mi familia.
Qanmanta yuyarikusak sinchita. Me acordaré de todas sus atenciones.
INTI WATA TAPUKUY PREGUNTARSE LA HORA
1. Illarimunñachu panay, imay orañan?
Ya amaneció hermana, ¿Qué hora es? 2. Ari toray, illarimunña. Ñan soqta oraña.
Si hermano, ya amaneció, son las 6 a.m. 3. Hatarillayña, llank'amunaykipaq.
Levántate para que vayas a trabajar.
4. Munankiñachu ñaupaq mikunaikita? ¿Quieres ya tu desayuno?
5. Kunallan, osqaytan p'achakushani. En seguida, me estoy vistiendo.
6. Risaq, llank'amunaymi, pusaq orasmanta pacha.
Tengo que trabajar desde las ocho de la mañana. 7. Kutimunkichu?
¿Vuelves? 8. Riki, kutimunaymi chaupi p'unchauta.
Claro, tengo que volver a medio día.
9. Ima pachakaman, rantina wasikuna kichasqa kanqaku? ¿Hasta que hora estarán abiertas las tiendas?
10. Tuta pachakaman kichasqa kanqaku. Hasta el anochecer estarán abiertas.
38
11. Tinkusunchismanchu kunan tuta? ¿Podríamos encontrarnos esta noche?
12. Arí, allinmi kunan tuta tinkusunchis chunka oras pichqa t'urpuyta.
Si, está bien nos encontraremos a las diez y cinco esta noche. 13. Tutayaqllatachu puñunki?
¿Duermes temprano? 14. Ari, tutayaqllatam puñuni.
Sí, duermo temprano.
15. Killarillaqtachu hatarinki? ¿Te levantas temprano?
16. Ari, paqariyllata hatarini. Sí, me levanto temprano.
17. Kunanry, ask'achu ruranayki?
¿Ahora, tienes que hacer mucho? 18. Manan, pisillan ruranayqa.
No, es poco lo que tengo que hacer. 19. Ñaupaqri?
¿Y antes?
20 Ñaupakqa asqa llank'anay karqa. Antes era mucho mi trabajo.
SUMAQ WASI MI BONITA CASA
1. Kaymi wasiy. Esta es mi casa.
2. Munaychan ch'uqllayki. Su choza es bonita.
3. Kay raqaypiqa wasitan hatarichisunchis. En este solar vamos a edificar una casa.
4. Manan sinchi ukuchu wasiq tejsin. No está muy profundo el cimiento de la casa.
5. Wasiqata mosoqmi. El techo de la casa es nuevo.
6. P'akikunmantaq chay k'espi punku. Cuidado que se rompa esa puerta de vidrio. 7. Uywa kanchaqa map'an, sinchi qhellin karan. El patio estaba muy sucio.
8. Raqrakusqan chay turamanta perqa. Se había rajado aquella pared de barro.
9. Wichq'aychis chay wayra yaykumunampaq Cierren ese hueco para que no entre el viento
10. Wisch'uska wasitan tarimuni tiyanaypaq. He encontrado una casa abandonada para vivir
11. Manan saqesqa wasiman tiyaq riymanchu. No puedo ir a vivir a una casa abandonada.
39
12. Manan chay wasipi warmiy yachakunchu, astakapusaqkun. Mi esposa no se acostumbra en esa casa, nos vámos a mudar.
13. Thuñichisunchiqmi kay thanta wasi perqata. Vamos a demoler esta pared vieja de la casa.
14. Riminchanqakun waq kallita. Van a empedrar aquella calle . 15. Oskhay oraykamuy chay pataman, rantiq rinaykipaq.
Baja rápido de ahí arriba, y anda a comprar.
16. Seqanamantan urmaykamuni pampaman. Me he caído de las gradas al suelo. 17. Huqmantan hatarichisaq taytaypa thuñi wasinta.
Voy a reedificar la casa en escombros de mi padre.
18. Qasichisunmi wasita astakunanchiqpaq. tenemos que desocupar la casa para trasladarnos.
19. Kichay punkuta rup'ay yaykumunampaq. Abre la puerta para que entre el sol.
20. Chay wasiqa mosoqmi, rantiytan munani. Esa casa es nueva, quiero comprarla. 21. Kay qhawana t'oqoq kespinmi p'akisqa kashian. El vidrio de esta ventana esta roto.
P’ACHAKUNA
VESTUARIO
1. Kunanqa tutallamantan hatarini, mosoq q'omer p'achaytan churakuni. Hoy me levanté temprano, me puse mi vestido nuevo de color verde.
2. Q'elloqa ñama mauk'aña, pukataq thantaña.
El amarillo ya estaba usado y el rojo ya es viejo. 3. Puñunataqa mast'arankicha k'iqlluman lloqsinanchispaq. Habrás tendido la cama para salir a la calle.
4. Ari, mast'araniñam, saunanchistawan allicharani. Si, ya la tendí, también arreglé nuestra almohada.
5. Oqhe warayniyta haywamuway p'acha waqaychanamanta, ch'ulluytapas. Alcánzame mi pantalón plomo del ropero y también mi gorro. 6. Ñan makiuq uju unkuyki planchasqaña churakunayquipaq.
Ha está planchada tu camisa para que te pongas. 7. Chapchiytan atinki chay alfombrataq phellitaq qhaqataq.
Debes sacudir la alfombra, está sucia. 8. Sinchi llank'anan ñoqa sapallaypaq, siranay, yanunay, t'aqsanay llapallan p'achaykikunatapas.
Es mucho trabajo para mi sola, tengo que coser, cocinar y lavar toda tu ropa al
mismo tiempo.
40
9. Ama wampanpa hawanman sakuyta churaychu, map'achakunmanmi qhellchakunkan tianaq hawanman aswan churay.
No pongas mi saco sobre la mesa, se va a ensuciar mas bien pon encima de la
silla. 10. Kunan llaqtaq chaupinta rispaqa radiota rantinpuwanki sumaq takikuna uyarinaypaq.
Ahora, que vayas al centro comprame una radio para escuchar lindas canciones: 11. Manan chay rantinaypaqaq qollqey kanraqchu; raqta warapas rantikunay kashian kay chiri
mit'apaq.
Todavía no tengo dinero para comprar eso, aún necesito comprarme unos pantalones gruesos para éste invierno.
12. Lloqsisunchis kuska, yuraq chuspaytan apasaq. Vamos a salir juntos, voy a llevar mi cartera color blanco.
13. Nispaqa qollqe umiñayuq gemeluchaykunata churakusaq, qantaq churakuy qori t'ipanaykita.
Entonces voy a ponerme mis aretes de plata y tu ponte tu prendedor de oro: 14. Manan qori t'ipanayta churakuyta munanichu; kespi qollqe t'ipanallayta churakuyta munani,
qhasqoypi aswan allinta rikukunqa. No quiero ponerme mi prendedor de oro, mas bien quiero ponerme mi prendedor de plata porque se va a ver mucho mejor en el paseo.
15. Ama sinchi umihakunata apaychu paqtataq suarachikuaq. No lleves muchas joyas, cuidado que te roben.
16. Ari, sunt'intan ninki aswan kunka walqallata churakusaq. Si, tienes razón, mas bien me pondré solamente mi collar.
17. Jaku wasinchista sayk'usqan kashiani, samaytan munani.
Vamos a nuestra casa, estoy cansada y quiero descansar.
QURPACHANA WASI LA CASA DE ALOJAMIENTO
. Kunan tuta qorpachawankimanchu? ¿Esta noche puede darme posada?
. Arí, qh'epallay qorpachasayki. Sí, quédese le voy a dar posada.
. Allinchu puñuna wasi? ¿Está bién el dormitorio?
. Ari, llapanmi allin, qatanakunapas, sawnakunapas. Si, todo está bien inclusive las frazadas y las almohadas.
. Imaytaq pasapunki? ¿Cuando se va?.
. Paqarin mincha, chaupi p'unchayta. Pasado mañana a medio día.
. Ima naqtinmi mincha ripunki? ¿Y por qué se va pasado mañana?
. Kay p'unchaykunapin chajraita tarpusaq. Estos días tengo que sembrar mi tierra.
. Karuchu llaqtayki? ¿Está lejos su pueblo?
. Ari, sinchi karun llaqtayqa. Si, mi pueblo está muy lejos de aqui.
. Imaytaq kutimunki? ¿Cuándo regresa Ud.?
. Kutimusaq kimsa killapy, tarpuyta husiaruspa, manan qonqayta atisaikichu, chaymi kutimusaq.
Voy a regresar en tres meses después del sembrío, no podría olvidarle, por eso voy a regresar.
41
. Ñogapas yuyarisqaykin Yo también le voy a extrañar.
. Watamunkiñachu k'epikita? ¿Ha preparado ya su equipaje?
. Ama hina kaychu Yanapaykuway, intiqa pakakuchianña.
Por favor ayúdeme, mira que el sol ya se está ocultando. . Kikin puriqpichu ripunki? ¿Se va en un carro?
. Manan, Uywallapin ripusaq. No, llevo un caballo.
. Uq p'unchaycama. Hasta otro día.
. Yusulpayki. Gracias.
. Kikillantaqmi. De igual manera.
. Sutiypi (sutiipi), taytaykita, mamaykitawan napayunki.
En mi nombre le saluda a su padre y a su madre. . Ananchayki, willasaq chayta paykunaman.Muchas gracias, les haré presente. . Imamanta. De nada.
MIKHUNA UHANA ALIMENTOS Y BEBIDAS
. Aicha kankatan mikuyta munani. Quiero comer carne asada.
. Qosallay, suyachishiayki tiqtii ollukuta ch'aki aichantinta mikunaykipaq, allincku. Querido esposo, para que comas tengo preparado ollucos con charque, ¿Está bien?
. Oh! chayqa kusam, hamqa yachankim gustasqayta. ¡Eso sí está bueno! Tú realmente sabes lo que me agrada.
. Sumaqmi llapallan kashiasqa, kay saralawapas. Todo está muy agradable, también la mazamorra de maíz.
. Imanasaqmi, manan sara hak'uy kanñachu t'anta ruanaypaq.
Que voy hacer, no tengo más harina de maíz para hornear pan.
. Allichu, Llank'aq rinaypaq jabasta hank'apuanki.
Por favor, quiero que me tuestes habas para llevarme al trabajo.
. Allin kallpayoq kanaykipaq kinwa apita rurapushiayki, javas hank'atapas. Para que tengas más energía estoy preparando puré de quinua y
habas tostado.
. Allichu, uchuta jaywamuway papa yanuwan mikunaypaq.
Alcánzame el ají molido para comer con papas.
. Osqhaylla hamunki chaupi p'unchayta munasqayki t'imputa mikunaykipaq. Vienes rápido al medio día para que te sirvas el sancochado que
te gusta.
. Onqosqachu wauqeyki kashian, icha runtu qaywisqata qoykuwaq.
42
¿Está enfermo tu hermano? Tal vez puedes darle huevos revueltos.
. Manan ima laya runtuta mikunmanchu, piru runtu phasichallatan.
No puede comer ningún tipo de huevos, excepto huevos pasados.
. Manan kay t'antataqa munanichu, molletitan munani.
Yo no quiero este pan, yo quiero el pan integral.
. Herq'eymi mana allinchu, ninmi hamk'allatas mikusqa. Mi niño no se siente bien, dice que sólo comió cancha.
. Panayki tulluy tullu kashian, achka lichitan upiachun. Su hermano está muy delgado, necesita tomar bastante leche.
. Manan wawaykunamanqa misk'iqa mallinchu chaymi boillota ruashiani. A mis hijos no les gusta dulces por eso les estoy haciendo bollos.
. Imapaqmi sinchi uchuta mikunayman churanki, jayarparinqam.
Por qué pones demasiado ají a mi comida, se va a poner muy picante.
. Manaraqmi aichaqa chayasqarajchu, jank'uraqmi kashian. La carne todavía no está cocido, aún está cruda.
. Manan kay aqata munanichu, q'ayman kashian.
No quiero esta chicha, está insípida.
. Phaway, wakanchispa lichinta ch'awamuy.
Corre rápido a ordeñar nuestra vaca.
. Saqsaruniñan sinchita, manañam lichita munaniñachu, wajaychay tutapaq. Ya estoy lleno, ya no quiero mas leche, guárda para la noche.
. Ñoqapas manañan lichita munaniñachu, pisillawanmi saqsani. Yo también no quiero mas leche, me lleno solo con un poquito.
. Qamqa sinchitataq upianki lichita. Manachu wiksaikita nanachin?
Ud. si tomó bastante leche. No le duele el estómago?
. Qamkunaqa rikushiankichis sinchi lichi upiasqayta. Pitaq jawashiara chay kuchi hina
chakachikusqaykichista achjata mikusqaykichista? Uds. me estaban mirando cuanta leche estuve tomando. ¿Quién les estaba mirando a Uds. que se estaban atorando por comer
rápido la comida como puercos?
43
DIALOGO CON LA FAMILIA RIMAKUY PHAMILLAWAN
¿Cómo estás papá? Allinllanchu kanki taytay?
Estoy bien hijo. Allillanmi kashiani churiy.
Y tú, ¿Cómo estás hija? Qanri imaynallan kashianki ususiy?
¿Dónde está mi madre? Maypin mamay kashian?
Está con tu hermana Panaykiwanmi kashian.
¿No llegó mi abuelo todavía? Manachu hatun taytay chayamura.
No, él está con tu tía. Manan, ipaykiywanmi kashian.
¿Cuándo va a venir mi nieto (nieta)? Imaytaq hamunqa willkay?
Mañana va a venir con tu hijo menor Paqarinmi hamuyqa sullk'a churiykiwan.
¿Dónde se fue tu esposa?. Maytan purin qosaki
Ella se fue a buscar a su niño (hijo) Payqa rin erqen maskhaqmi.
Su abuelo ya está muy anciano. Machuñan hatun taytayki.
Mi esposo fallecio Qosaymi wañun.
WAYK'UNA WASI = LA CASA DE LA COCINA
. Hap’ichiy ninata
Prende el fogón.
. Wayk'una rantiq riy mikuna ruananchikpaq.
Anda a comprar combustible para que cocinemos.
. Llant'atan apamushiani yanunaykipaq.
Estoy trayendo leña para que cocines.
. Manan uqu k'awaqa raurayta atinchu.
No puede arder la bosta húmeda.
44
. K'illimisa ranteq riy.
Anda a comprar carbón.
. Kusan sansa kashian aicha kankanapaq.
Está muy bien la brasa para asar la carne.
. Nina ch'illun p'achayta ruparun.
Una chispa ha quemado mi ropa (vestido).
. Qonoy allinta papa kankanapaq.
Has bien la fogata para asar papas.
. Q'usñin ñawiykunata k'arachiwashan.
El humo me está haciendo arder los ojos.
. Qhechinchawanmi uyaykita qhellqarukusqanki.
Con hollín te habias ensuciado la cara.
. Uchpata horqoy tullpamanta.
Saca la ceniza del fogón.
. Ninapi q'onichiy mikunaykita.
Calienta tu comida en el fuego.
. K'oni yakuwan umayta aytisaq.
Voy a lavarme la cabeza en agua tibia.
. Phukuy allinta nina hap'inampaq.
Sopla bien para que prenda el fuego.
. Thasnuy chay sansakunata.
Apaga esas brasas.
. Ama yanuna wasipi puñuychu, k'osñi onqochisunkiman.
No duermas en la cocina, el humo te puede hacer daño .
. Ima raykun mankata p'uyñuytawan p'akiranki?
¿Por qué rompiste la olla y el cántaro?
. Maqmata apamuy aqawan hunt'achinapaq.
45
Trae la tinaja para llenar con chicha.
. P'ukuykita jaywamuay mikunata yapamusjayki.
Alcánzame tu plato (escudilla) para darte mas comida.
. Qolqe wisllata apamuay mikuna qaranaypaq.
Traerme el cucharón de plata para servir la comida.
. Poruta apay payman makinkunata mayllakunampaq.
Llévale la jarra de agua para que se lave las manos.
. Pampamanta joqariy chay musk'ata urmaruwankichiqmi
Levanta del suelo ese mortero, cuidado que se tropiecen
QANCHIS P’UNCHAY LOS 7 DIÁS DE LA SEMANA Intichau Día domingo
Killachau Día lunes Atinpachau Día martes
Qoyllurchau Día miércoles Illapachau Día jueves Ch'askachau Día viernes
K'uychichau Día Sábado
NOMBRES DE LOS MESES DEL AÑO.
Kamay killa Mes de Enero Poqoy killa Mes de Febrero
Pauqarwara killa Mes de Marzo Ayriwa killa Mes de Abril Aymuray killa Mes de Mayo
Uski killa Mes de Junio Hawkaykuski killa Mes de Julio
Situa killa Mes de Agosto Chawawarki killa Mes de Septiembre Kantarayki killa Mes de Octubre
Ayamarka killa Mes de Noviembre Hatun Raymi killa Mes de Diciembre. Pablo Marino!: ¿Ima? = ¿Qué?
46
Señor Pablo Marino: Punkutan takamun, kichamuy = Alguién está tocando la puerta, anda abre. Pablo Marino: ¿Imata? = ¿Qué cosa? SeñorPablo Marino: Ñoqa ninki punkuta kichamuy nispa. = Yo dije, anda abre la puerta. Pablo Marino: Imay? = ¿Cuándo? Señor: Kunallan niyki, manachu uyarinki? = No me escuchas? Carlos: Manan = No. Señor: Qawaramuy. = ¿Quién es? Anda mira. Señor: Pin kasqa = ¿Quién era?. Carlos: Pichá, manañan tariniñachu pitapas punkupi. = No sé, ya no encontré a nadie en la puerta. Señor: Carlos, ñachu picharunkiña wasita? = Carlos, ¿Ya barriste la casa? Carlos: Manaraqmi. = No Todavía. Sr.Jhon Maypin pichana pichanaypaq? = Sr.Jhon ¿dónde está la escoba para barrer? Sr: Manan yachanichu, manachu yachanki ñoqa kamachiqniyki kasqayta? Yo no sé, ¿No sábes que yo soy tu patrón? Sr. Jhon Nispachaqa, maymantaq warmiyki churarun pichanata = ¿A dónde lo ha puesto tu mujer la escoba? Sr.Pablito Manan yachanichu, warmiypas kamachiqniykim. =No sé, mi esposa también es tú patrona.
Sr.Pablito: Maymantapas apamuway pichanata, pichanayta munaspaqa
De donde sea traigame la escoba si quiere que barra. Sr.Jhon: Ama rabiachiwaychu, upallay = No me molestes, cállate.
Sr.Pablito Maypim isp'akuna onqoy q'ichawanmi cashiani =
Sr.Pablito Distinguido ¿en dónde está el baño?, tengo diarrea.
Sr. Jhon chakhay wasi qipapi. = Allá , atraz de la casa.
Sr.Pablito apamuway rumita pichakunaypaq, k'aspitapis kuchikuna pantachinaypaq.
Sr. traygame una piedra para limpiarme y un palo para espantar a los puercos.
47
Sr.Jhon: Imapaqtaq apamurayki qam kamachiwanaykipaq, kutii llaqtaykita Sr. Jhon. Para qué te traje para que me ordenes, pues regresa a tu pueblo Carlos.
TRADUCCIONES DE CONVERSACION EN QUECHUA A CASTELLANO CON PABLITO Y PEDRITO
1. Kamachisqataq huk k’ullu hina Cuando se te ordena eres como un tronco para obedecer
2. Mikhuypaqtaq uña alqo hinaraq Para comer eres como un perrito hambriento.
3. Llank’aqta rikuspaqa, ayqerikunan Viendo trabajar a alguien hay que retirarse.
4. Mikhuqta rikustapaq usqahyta mikhuysikuna Cuando ves comer a alguien ayudale a comer.
5. Phiñarikuqtiyqa qirorayanki. Cuando te enojo estas como el vaso.
6. Munakuqtiytaq uña michicha hinaraq kashanki cuando te quiero estas como el pequeño gatito feliz
7. Huk wakata mikhuspa tanqanaraq kanki Necesito comer una vaca para empujarte.
8. Pichinku malqo hinataq kanáki Como un pájaro tierno tienes que ser. 9. Imataña rikuspapas manan rikunin ninachu, manan pipas simikita qhaqllaspachu rimachisunki
Cuando veas algo no debes decir que has visto, nadie abre tu boca para que hables.
10. Manan tuta wasipi khuyunachu, mikhunanchistan khuyuspaqa qatirparipunchis.
No se debe silvar de noche en la casa, si lo hacemos estamos botando nuestra comida de la casa.
11. Ch'isinyaykuytaqa manan wasitaqa pichakunachu, llapa kaqninchiskunatachá picharapusunman.
No debes barrer la casa en las tardes, si lo haces, estas barriendo todas las cosas que tienes.
PALABRAS EN QUECHUA DE LA A-Z
A
CASTELLANO QUECHUA
Abajo Uray
Abandonar Saqiray
48
Abarca Huisku
Abeja Wanquyru
Abertura Kicharasqa
Abierto Kichasqa
Abogado Rimiqataq
Abortar Sulluna
Aborto Sullu Abrazo Uqllanakuy
Abrevadero Uqyana
Abrir Kichana
Abuelo Awichu
Abundar Askqha
Acabado Tukuchaqa
Acabar Tukuy
Acabarse Tukukun Acabarse Tukusqa
Acaparador Riscataq
Acariciar Munaray
Acarrear Astana
Acaso Icha Accidente k’irisqa
Acercar Qaillay Aclarar Sut’ichasqa
Aconsejar Yuyaychay
Acordar Unanchay
Acostarse Puñuykuna
Adelante Ñaupaqpi
Afuera Hawapi
Agacharse K’umuykuy
Agua Yaku Ahora Kunan
Ahorcar Sipina Aire Wayra Airear Wayrachiq
Ajeno Wapata
Aji Uchu
Ala Chiqa Alabancioso Alawakuq
Alargar karunchay
Alba Tuta-Tuta
Alborear Sutiyay
Alcanzar Taripay Alcanzarse Taripanakuy
Alcón Mamani
Aldea Llajta
Aldeano laqtmanta
Alegrar Kusichina
49
Alegrarse Kusikuna
Alegre Kusisqa
Alguno Pipas Aliento Samana
Alimentar Mikuchina
Alimento Mikuy
Aliviar Allinyan
Allá Haqaypi
Alma Mulla
Almohada Sawnana
Alojado Qurpachas
Alojamiento Qurpachana wasi
Alpaca Paqucha
Alquilar Arrenday
Alquilarse Arrendakuna
Alumbrar K’anchachina
Amado Munasqa
Amanecer Paqarin illarin
Amanecerse Paqarimon
Amar Munay Amargo Phñasqa
Amarillento K’illusqa
Amarrar Watana
Amarrarse Watakuna
Amarse Munanakuy
Ambos Iskaynin
Amén Hinakachun
Amigo Riqsisiqa
Amo Tata
Anciana Awicha
Anciano Awichu
Andando Purisaspa
Andar Purina
Andes Anti
Anillo Siwi Animal Uywa
Año Wata Año nuevo Musuq wata
Anoche Kunan-tuta
Anochecer Chisiyan
Anteanoche K’ayachisi tuta
Anteayer Qanimpa-punchay
Apagar Wañuchiy
Aparecer Ukhuriy
Aplanar P’altay
Apolillado Thutasqa
Apolillar Thuthan
50
Aprender Yachaqaq
Aprendido Yachaqasqana
Apretar Nit’iy Aprieto Mat’i
Aproximar Qaillachay
Apto Kuti
Apurado Usqaylla
Apurar Usqaycha
Aquel chaqay
Aquí Kaipi Arado Yunta
Araña Kusi-Kusi
Arañar Llawk’ay
Arbol Sach’a
Arbusto SaChaukhuy
Arcilla Llinq’i
Arco-Iris Kuyumri Arder Lawrai
Arena Aqu
Arreglado Hallch’aska
Arriba wichay-Pata
Arriero Qatik runa
Arrinconar K’uchuchay
Arrodillarse Kunqurikuna
Arruga Sirki Asa Hap’inan
Asado Kanka
Asarse Kankakuna
Asear Llimphiachana
Asesinar Wañuchi
Asesino Wañuchik
Así Hina Asiento Tiyana
Asno Asnu
Asomar Chimpana
Aspero Qasqa
Asqueroso Millakuna
Asta Wakra
Asustar Manchachiy
Atado Watasqa Atajar Hark’ay
Atar Watai
Atemorizar Manchachiy
Atestar Chillaykuna
Atrapar Hap’irquy
Atrás Qipa
Atrasado Qipaqay
51
Aumentado Yapasqa
Aumentar Yapay Aurora Paqarin Autor Rurak
Auxilio Khuyapayana Avaricia Micha
Avergonzarse Yachaqtay Avisar Willariy Ayer Qanap’unchay
Ayuda Yanapay Ayudante Yanaparikuk
Ayudar Yanapakuq Azotar Sik’uy
B
CASTELLANO QUECHUA
Bachiller Rimaynik Bailar Tusuna
Bailarín Tusuq
Bajando Urakuskan Bajar Apaqay
Balanza Pisana Balazo T’usqa
Balsa Llampu Bañarse Mayllikuy Bandera Unanchay wiphala
Baño Akana wasi Barato Pisillapak
Barbudo Sunkhasapa Barrer Pichay Barrerse Pichakuna
Barrido Pichasqa Barro T’uru
Baston Thunku Basura Q’upa Batan Kutana
Batir Pituy Bautizado Sutichakuy
Bautizar Sutichay Beber Uhay Becerro Waca uña
Bejiga Yaq’allachi Besar Much’ana
Besarse Muchanakuy
52
Bien kusas
Bigote Sunkha Blanco Yurak Blando Quña Llamp’u
Boca Simi Bofetada T’allina
Bolsa Taliga Bonito Sumacmunay Borracho Machasqa
Borrar Phiskuna Botar Wich’uy
Brasa Sansa Brazo Riqra Brincar T’iskuy
Brujo Laiqa Bueno Allin
Buho Huku Bulla Ch’aqway Burla Chansa
Burro Asnu Buscado Maskaskga
Buscar Maskhay
C
CASTELLANO QUECHUA
Cabalgar Warkhuy kuy Cabaña Tiyana Ch’uqlla
Cabello Chukcha Cabeza Uma Cadaver Aya
Caer Urmay Caerse Urmaikuy
Cagar Akay Caido Urmasqa Cal K’atawi
Calavera Aya uma Caldera Payla
Calentar Q’uñichin Calentura Q’uñirik Callar Ch’inlla
Calor Q’uñi Calumnia Tumpay
Calumniado Tumpasqa Calvo K’ara uma Cama Puñuna
Caminar Puriy Camino Ñann
53
Camisa Allmilla Qhawa
Camote Apichu Campana Kalanka
Campo Pampa
Canasta Walay
Cancha Kancha
Cansado Sayk’usqa Cansarse Sayk’una Cantar Takina
Cántaro Yuru, Carbón K’illimisa
Cárcel K’uñiwasi Carga Chaknay Cargar Chaknana
Caridad Limusnamañakuy Cariñoso Munakuk
Caritativo Kuyapayakuy Carnaval Phukllay Carpintero K’aspithupak
Carta Qillqa wilakuy Casa Wasi
Casada Huñuchasqa Casarse Kasarakuna Cáscara Ch’ilpi
Castaño Ch’umpi
Castigar Huchachay
Castrado Kapasqa Causa Llakikui Cautivo Pakima
Cebo Wira Cejas ÑawiPhichichu
Ceniza Uspha Centro Chaupi Cerca Qailla
Cerdo Khuchi Cerebro Ñutkhu
Cerquita Qaillalla Cerrado Wisk’asqa Cerrar Wisk’a
Cerro Urqu Chacra Chakra
Chicha Aqha Chico Huch’uy Chismoso willaparikuk
Chocado wakranathunisqa Chocar wakranakuy
Choclo Huilchi
54
Cholo Chhachu
Chorrear Suwarqukuy Chosa Ch’uqlla Chupar Ch’unqay
Cicatriz T’iri Ciego Ñausa
Cielo Hanaqpacha Cien Pachaq
Cimiento Takay
Ciudad Hathun Llaqta Claro Sut’i
Clavar Takakuy Cocer Chayachin Cochino Khuchi
Cocido Chayasqa Cocinar Wayk’u
Cocinero Wayk’uq Cola Chupa Colgar Warkhun
Colocar Churana
Colorado Puca
Comarca Quita Comentar Rimak Comenzar Qhallarin
Comer Mikhun Comerciante Qhatuq
Comida Mikhuna Compasivo Khuyapayakuq Completar Hunt’achiy
Completo Hunt’asqa Compra Ranti
Comprar Rantin Comprate Rantikuy Comprender Hap’iqay
Comunicar Willan Comunidad Ayllu
Concluir Tukucha Condor Kuntur Conejo Liwli
Corazón Sunqu Cordero Uwiha
Cordón Kururu Correo Chaski Crecido Wiñasqa
Cuchara Wisllacha Cuello Kunka
Cuerno Waqra
55
Cuero Qara
Cuerpo Kurpunchis
Culebra Mach’ahaya Culo Siki
Culpa Hucha Culpable Huchayuq
Cumbre Apachita Curador Hampikuq Curar Hampiy
D
CASTELLANO QUECHUA
Demonio Supay Derecha Paña Derramar Hich’arqun
Derrotado Atipasqa Derrotar Atipan
Desarrollar Wiñan Desatar Paskay Descansar Samariy
Descansarse Samarikuy Desnudo k’ala aycha
Deuda Manu Día P’unchay Diablo Saqra
Diez Chunka Difunto Aya
Dinero Qulqi Dios Pachakamaq Distinto Wajg Yakjga
Distribuir Chiqichiq Distrito Huch’uySuyu
Dolencia Nanay Domar Mansana Doncella Llump’a
Donde Maipi Dormir Puñuy
Dos Iskay Duende Anchanchu Duro Thuru
E
56
CASTELLANO QUECHUA
Ebrio Uhas Machasqa
Eclipse lnti chinkay Edad Watan Edificar Pirqay
Educar Yachachiy El Pay
Elegido Akllasqa Elegir Akllay Ellos Paikuna
Embarazada Chichu Embarrar T’uruchan
Embrujar Laiqaykuy Empedrar Rumichasqa Empezar Qallarin
Empujar Tanqay Enamorar Munakuy
Enano tinki Mut’u Encender Hap’ichin Encendido Hapichisqa
Encerrado Wisq’asqa Encima Patapi
Encontrar Tarin Encubrir Pakaikun Enemigo Auqa
Enfermedad Onquy Enfermo Unqusqa Usuri
Enflaquacido Tulluyasqa Enflaquecer Tulluyan Enfriar Chiriyan
Enojarse Phiñakuy Enrriquecer Khapaqyay
Enseñar Yachachiy Ensuciar Qhillichay Enterrador Pakaykuq
Entrar Yaykuy
Entregar Qupuy
Envejecer Machuyay Envejecido Thanthayasqa Enviado Apachisqa
Enviar Apachiy Envidia Chiqnikuy
Escalera Patapata siqana Escalofrío Khatatin Escalón Pata
Escapar Chinkarqun Escarchar Chunllukhisyaqa
57
Escaso Pisi
Esclarecer Sut’ichan Esclavo Wasallu Escoba Pichana
Escocer Siqsiq Escoger Akllana
Escogido Akllasqa Esconder Pacaikuy Escondido Pakasqa
Escribir Qillqan Escrito Qillqasqa
Escuchar Uyayrina Espalda wassa Espejo Rirpu
Esperanza Suyay Esperar Suyana
Espesar Sankhuyacha Espeso Sankhu Espina Kiskha
Esposa Warmi Esposo Qusa
Espuma Phusukhu Esquina K’uchu Estaño Titi
Estatua Wank’a Este Kay
Estiercol Wanu Estómago Wiqssa Estrecho K’ullk’u
Estrella Qullur Eterno Wiñapaq
Excelente Munay Existir Kawsan Explosivo T’uq
Exprimir Ch’irwa Exterminar Wañurachin
Extraño Manariqsiqa Extremo Nichhullaña
F CASTELLANO QUECHUA
Faja Chumpi
Fajar Chumpiy Fallecer Wañun
Fe Iñnii Feo Millay
58
Flaco Tullu tuq
Flauta Pinkillu Flecha Wach’i Flema Llausa
Flojo K’illu llausa Flor T’ika
Flotar Tuyun Fogón K’uncha Fortuna Sami
Forzudo Kallpayoq Frío Chiri
Fuego Nina Fuera Hawan Fumar Pitan
G
CASTELLANO QUECHUA
Gallina wallpa Gallo K’anka
Ganado Uywa Ganar Atipana Garbanzo Yanayasqa
Garganta Tunkaru Garra Sillu
Garrote K’upana Garza Wasqallu Gastador Tukuykuq
Gastar Tukuna Gatear Lat’ay
Gato Misi Gavilán Mamani anka Gente Runa
Gesto Yachapayay Gigante Hatum
Girar Muyuna Gobernador Kamachiq Golondrina Sillanki
Golpe Takas Gordo Wira runa
Gorro k’aspa, kachucha Grande Hatun Granero Pirwa
Granizo Chikchi Gritar Qapariy
Grueso Rakhu Guanaco Wanaku
59
Guano Wanu
Guardar Waqaychay Gusano Kuru
H
CASTELLANO QUECHUA
Habitante Tiyaq
Hablar Rimaq Hacer Ruwaq Halcón Alqamari
Hallar Tarin Hallar Tarin
Hambre Yaraqay Harina Hak’u Hartado Saksasqa
Harto Askha Hechicero Laiqa
Hechizado Laiqasqa Helar Qasay Chiri Hermana Panay
Hermano Waqi Hervido Thimpusqa
Hervir Thimpuy Hierba Qhura Hierro Khilla
Higado Chilla Hijo Churi
Hilar Phuskay Hilarse Phukakuna Hombre Qhari
Honda Warak’a Hondear Warak’ay
Horca Sipina Hormiga K’isimira Horrible Manchay
Hospedar Qurpachay Hoy Kunan
Hoyo Phuru Hueco T’uqu Huérfano Waqcha
Hueso Tullu Huevo Runtu
Humedad Muk’isqa Humilde Llap’usunqu Humillarse Llanp’uchakuy
Humo Q’usñi
60
I CASTELLANO QUECHUA
dolatrar Munakuna
Idolo Munakuqay Impar Ch’ullalla
Indio Runa Infierno Unqusqa Inmortal Mana wañuq
Inocente Mana-Huchayuq Insultar
Intestino Ch’unchulli Invisible Mana rikuy Ir Rinay
Iremos Risunchis Izquerda Lluq’i
J
CASTELLANO QUECHUA AYMARA
Jefe Mallku
Jilguero Ch’aiña
Joven Wayna Jovencita Sipasita
Jovencito Waynitu Juego Pukllay
Jugador Pukllaq Jugar Phukllaq Juntos Kuskalla
L CASTELLANO QUECHUA
Labio Simi
Ladera Kinray
Ladrón Suwa Lagartija Qaraywa Lágrima Waqay
Laguna Qucha Lamer Llaqway
Lana Willma Lanza Chuki Largar Karunchay
Largo Hathun Lastimar Nanasqa
Lavado T’aqsasqa
61
Lavar T’aqsay
Lazo Watana Lechuza Chusiqa Legua Tupu
Lejia Llukt’a Lejos Karu
Leña Llant’a Lengua Qallu Lenguaje Rimay
Ley Kamachikuy Limpiar Llimpuchan
Limpio Llimphu
Llamar Wak Llegar Chayamuy
Lleno Hunt’a Llevar Apay
Llevarse Apakun Llorar Waqay Llover Paray
Lloviendo Paraskan Lombriz Llawk’a
Luna Killa Luz Sut’i
M
CASTELLANO QUECHUA
Macho Urqu Madera K’aspi Madre Mama
Maduro Puqusqa Maestro Yachaq
Maiz Sara Mamar Ñuñun Mañana Tutamanta Paqarin
Mano Maki Mar Mamaqucha
Marido Qusan Mariposa Pilpintu Masticar Khamuy
Matar Wañuchiy Mayor Kuraq
62
Mazamorra Api
Mear Hisp’ay Medicarnento Hampikuna Medicina Hampi
Médico Hampikuq Memoria Yuyay
Mendigar Mañaku Menor Sullk’a Menos Pisi
Mensual Sapa killa Mentir Llullakukuy
Mercado Khatuna wasi Mes Killa Mestizo Mistti
Mezclar Ch’aluy Miel Misk’i
Mierda Aka Mina Quya
Minero Quyaruna
Mirar Khaway Mitad Kuskan
Moco Khuña Mojado Huq’u Moler Khunay
Molido Khunasqa Mono K’usillu
Morder Kaniy Morir Wañuy Mosca Ch’uspi
Mover Kuyuy Muchacha Sipas
Mucho Askha Muela Kiru Mujer Warmi
Mundo Tiqsimamasuyu Muslo Phaka
N
CASTELLANO QUECHUA AYMARA
Nacer Paqarimuy Nada Mana-imapas
Nariz Sinqa Negro Yana Nido Thapa
Nieve Rit’i Niña P’asñita
63
Noche Tuta
Nombre Suti Nosotros Nuqanchis Nudo Muqu
Nuestro Nuqanchis Nuevo Musuq
Numerar Yupana Nunca Hak’apis
O
CASTELLANO QUECHUA
Obedecer Kasukuy
Oscuro Lakha, tutayaq Observado Qhawarisqa
Observar Qhawariy Oca Uka Ocho Pusaq
Ocioso Qilla Ocultarse Pakakuy
Oculto Pakas Odiado Chiqnisqa Odio Chiqniy
Oeste lnti-chinkay Oidor Uyariq
Oir Uyari Ojo Nawi Ojos Ñawis
Oler Muskhi Olivo Qulli
Olla Manka Olvidar Qunqay Ombligo Kururu
Ordeñar Ch’away Orejas Ninri
Oriente lnti-luqsimuy Orin Hispay Oro Quri
Ortiga Itapallu Oso Ukumari
Otro Waq
P
CASTELLANO QUECHUA
Padre Tayta
64
Pagar Manu-qupuy
Paja Ichu Chilliwa Pájaro Pisqu Palabra Rimay
Palacio Khapaq-wasi Palo K’aspi
Paloma Urpi Pan T’anta Pañal Hanakuna
Panza Wikssa Papa Amkha
Papagayo Loritu Parado Sayaqa Pared Pirqa
Parejar Kuscachan Parejo Kusca
Parientes yawarmasi Parir Wawa wachay Párpado Chiphichiy
Pastear Michiy Pasto K’achu
Patear Hait’an Patio Kancha Pato Patu
Pecado Challwa Pecar Hap’ikuy
Pedirse Mañakapuy Pedo Supi
Pegado k’askachisqa
Pegar k’askachiy Peine Ñaqch’a
Pellejo Qara Pellizcar K’ichi Pelo Chuqcha
Pena Llaki Penar Llakikuy
Pene Ullu Pensar Yuyaychakuy Pepita Chira
Pequeño Huch’uy Perdido Chinkasqa
Perdiz Lluthu Perdonar Panpachakuy Perdonarse Panpachanakuy
Perezoso Qilla Perro Alqu
Persona Runa
65
Pesado Llasa
Pescado Chawlla Pescuezo Kunka Picante Haya
Picar kuchuy Picotear Chhaphay
Pie Chaki Piedra Rumi Pinchar Allakuy
Pincharse Allakukuna Piojo Usa
Piojoso Usakama Pisado Llasa Pisar Sarun
Planta Ali Plato Chuwa
Playa Quchapata Plaza Qhatu Pampa Plomo Titi
Pluma Phuru Poco Pisi
Podrido Ismusqa Polilla Thutha polvo T’uyumi
Poner Churay Porque Imamanta
Pozo Phuhu t’uqu Pradera Huaylla Precio Yukaña
Preguntar Tapuy Preñada Chichu
Preocupado Llakisqa Prestar Mañayri Prestarse Mañarikuy
Primero Ñaupaq Probar Mallin
Procreador Mirachiq Profesor Yachachiq Prójimo Runa-masi
Provincia Suyu Próximo Qailla
Prueba Llamirin Pueblo Llaqta Puente Chaka
Puerco Khuchi Puerta Punku
Pulga Piki
66
Punzar T’uqukuy
Q
CASTELLANO QUECHUA
Que Ima Quebrado P‘akisqa
Quebrar P’akiy Quemar Ruphachina Querer Munana
Quererse Munanakuy Querido Munasqa
Quién Pitak Quijada Khalli Quitar Qhichuy
Quizá Ichapas
R
CASTELLANO QUECHUA
Rabia Phiña Rabo Chupa Raiz Saphi
Rallar K’allana
Rana K’aira
Rápido Usqay Rascar Raskha Rasurar Mururan
Rata Hatun huk’ucha Ratero Suwa
Ratón Huk’ucha Rayo Illapu Rebalsar Phullchin
Rebaño Llika Rebentar T’ukun
Recibir Hap’in
Recién Kunallan Recordar Yuyarin
Recto Kuska Recuerdo Yuyarinkun
Redondo Muyu Regocijo Kusikun Regresar Kutin
Remediar Hallich’a Remojar Chulluchin
Renacuajo Huk’ullu
Renegar Phiñakuy
67
Reñir K’amin
Reñirse K’aminakuy Repleto Hunt’a
Resbalar Llust’an
Resbalarse Llust’arquy Respetar Yupaichay
Respirar Samay Reunido Huñurisqa Reunirse Huñurikuy
Revolcarse Walakiy Rey Umalliq Inca
Rico Qhapaq Rincón K’uchu Riñones Rurun
Rio Mayu Risa Asiy
Robar Suwakuy Roca Qaqa Rocio Sulla sulla
Rodilla Muqu Rogar Mañay
Rojo Yawar Puca Romper P’akiy Ropa P’acha
Rostro Uya Roto Llik’isqa
Rueca Phuska Ruiseñor Phichitanka
S
CASTELLANO QUECHUA
Saber Yachay
Sabio Yachak Sacar Hurqhuy Sacerdote Taytakura
Saciar Saksay Sal Kachi
Salado Kachisqa Salir Lluqsiy Saliva Thoqqa
Salpicar Ch’allachiy Saltar Phinkiy
Saludar Napaikuy Salvaje Ch’unchu, salqa Sangre Yawar
Sapo Hamp’atu Sartén Thitina
68
Secar Ch’akichiy
Seco Ch’aki Secreto Pakay Sed Ch’aki
Seguir Qatiy Sembrado Tarpuq
Sembrar tarpuy Semilla Muhu Señor Wiraqucha Apu
Señora Mama Sentado Tiasqa
Sentarse Tiakuy Serpiente Athum mach’alli Seso Ñutkhu
Si Ari
Siembra Tarpuy
Siempre Wiñapasy Silencio Ch’inlla
Sobar Qhaqhuy
Sobra Puchu Sobre Patam
Sol Inti
Soldado Awqa Solicitar Mañakuy
Solo Sapa Soltar Kacharin
Soltarse Kacharipuna Sombra Llanthu Soñar Musqukuy
Soplar Phukuy Soplo Phukuy
Sordo Ruqt’u Suave Qhapiyalla Suavizar Qhaiyachina
Subir Wicharina Sublevarse Uqharin
Sucio Qhilli Sudar Hump’in Sudor Hump’i
Suelo Pacha Pampa Sufrir Sasapay waqan
Susto Mancharin
T CASTELLANO QUECHUA
Tambor wank’ara Tampoco Pisilla
69
Tarde Ch’isiyakuy
Tejer Away Tela Tuyu Telar Awana
Temblar Khatkatiy Temer Manchakuy
Temprano Tutamanta Tender Mast’ay Tendido Mast’aqa
Tentación Supay Terminar Tukuchana
Terminarse Tukuchana Terrible Manchakuy
Tesar Mat’iy
Tesoro Qolqi waqaychana
Testículo Q’uruta
Teta Ñuñu
Tia Ipa
Tibio Llaphi
Tiempo Pacha Tierra Hallpa
Tieso Thuru
Tímido Manchali
Tinieblas Lakha tutayaq
Tirar Chanqay
Todos lliw q’alanpacha
Toldo Karpa
Tomar Uhay
Tonto Pisi-uma
Torcer k’iwiy
Torre Pukara
Tostado Hank’a Tostar Hank’an
Totora Matara
Trabajar Llank’ana
Trabajo Llank’ana
Traer Apamuy
Tragar Uqukuy Tragón Uquykuk
Traje P’acha Tramar Manchachisqa
Transportar Apakachana
Trapo Thantha Trasladar Astai
Trasladarse Astakuna
Traspasar Pasachina
Trenza Sinp’ay
70
Trenzar Simp’ak
Tres Kinsa
Tribu Ayllu
Tribuna Qhawana
Tripa Chunchulla
Triste Llaquisqa
Tristeza Llakikuna
Tronco K’ullu
Tú Qan
Tuétano Palpa
Tumbar Urmachiy
Tumor Tukka
Turbado Musphachiska Turbio Qunchu
U
CASTELLANO QUECHUA
Uña Sillu
Unico Sapa
Uno Ujg
Untado Hawiskka
Untar Hawina
Urdir Thirana
Usado Thantasqa
V
CASTELLANO QUECHUA
Vaca Waka
Vaciar Hichana
Vacio Ch’usak Vagina Rakha
Valiente Machu Valle Chimbote
Varón Qhari Vaso Qiru
Vecino Wasimasi
Vejez Machukay
Vejiga Yakkallachi
Vena Sirk’a Venado Taruka
Vencer Atipana
Ver Rikuna
Verdad Sut’in
Verde Q’umir
71
Verdura Chchiwa
Verguenza P’nqa Verse Rikunakuy
Vestirse Pachakuna
Viajar Rina karuta
Viajero Riq karuta
Víbora Katari Vicuña Sayraskha
Vida Kausay
Vidrio Khespillu
Viejo Machula
Viento Wayra Vientre Uijgsa Virgen Llumpa
Visible Sutti
Visitar Khawaycuna
Vista Ñawi
Viuda Ijma
Vivir Kausay
Vocear Khapariy
Volar Phaway
Volver Kutichiy
Vomitar Kutichimu
Vuestro Khanpaqta
Y CASTELLANO QUECHUA
Yerba Khura Yerno Tulqa Yo Nuqa
Z CASTELLANO QUECHUA
Zorro Urqu Atuq
Zorrino Añas
Zorra China atuq Zumbar Chusna
Zurdo lluk’i