oficial

71
1 KAY INTI K’ANCHAPAQ RIMASUN APRENDAMOS NUESTRO QUECHUA PUEBLO DE AZANGARO YACHAQASUNCHIS KAY LLAQTAPI QHESWA RIMAYTA ASWAN QHARI RUNAKUNA

Upload: guadalupe-mamani

Post on 11-Jul-2015

519 views

Category:

Business


10 download

TRANSCRIPT

Page 1: Oficial

1

KAY INTI K’ANCHAPAQ RIMASUN

APRENDAMOS NUESTRO QUECHUA

PUEBLO DE AZANGARO

YACHAQASUNCHIS KAY LLAQTAPI QHESWA

RIMAYTA

ASWAN QHARI RUNAKUNA

Page 2: Oficial

2

TITULO APRENDAMOS QUECHUA

AUTOR RECOLECTOR: PABLITO ANDINO

AL SERVICIO DE LA EDUCACION

AUTOR DE RECOLECCION Y COLABORADORES:

1.-PROF. PABLO MARINO INOFUENTE CALCINA 2.- 3.- 4.-

TIRAJE 1000 EJEMPLARES

CARATULA IGLESIA CENTRO CIVICO DE AZANGARO CONTRA TAPA LAGUNA DE SALINAS

ASESOR: MANUEL LAURA ZAMATA

TODOS LOS DERECHOS RESERVADOS Todo o una parte de este libro no podrán reproducir ni fotocopiar sin autorización de autor de acuerdo

a la ley N° 13714

Page 3: Oficial

3

Abecedario

Page 4: Oficial

4

TRADUCCIONES DE CONERSACION EN QUECHUA A CASTELLANO CON PABLITO Y PEDRITO

1. Kamachisqataq huk k’ullu hina Cuando se te ordena eres como un tronco para obedecer

2. Mikhuypaqtaq uña alqo hinaraq Para comer eres como un perrito hambriento.

3. Llank’aqta rikuspaqa, ayqerikunan

Viendo trabajar a alguien hay que retirarse.

4. Mikhuqta rikustapaq usqahyta mikhuysikuna Cuando ves comer a alguien ayudale a comer.

5. Phiñarikuqtiyqa qirorayanki.

Cuando te enojo estas como el vaso.

6. Munakuqtiytaq uña michicha hinaraq kashanki Cuando te quiero estas como el pequeño gatito feliz

7. Huk wakata mikhuspa tanqanaraq kanki Necesito comer una vaca para empujarte.

8. Pichinku malqo hinataq kanáki

Como un pájaro tierno tienes que ser.

9. Imataña rikuspapas manan rikunin ninachu, manan pipas simikita qhaqllaspachu rimachisunki Cuando veas algo no debes decir que has visto, nadie abre tu boca para que hables.

10. Manan tuta wasipi khuyunachu, mikhunanchistan khuyuspaqa qatirparipunchis.

No se debe silvar de noche en la casa, si lo hacemos estamos botando nuestra comida de la casa.

11. Ch'isinyaykuytaqa manan wasitaqa pichakunachu, llapa kaqninchiskunatachá picharapusunman.

No debes barrer la casa en las tardes, si lo haces, estas barriendo todas las cosas que

tienes.

Page 5: Oficial

5

TRADUCCIÓN DE VARIAS PALABRAS DE CASTELLANO A QUECHUA

¿Cómo te llamas?

¿De dónde eres?

¿Dónde vas?

¿De dónde vienes?

¿De qué país eres?

¿Qué haces?

¿Qué quieres?

¿Has de volver?

¿Qué vendes?

¿Quieres?

Ven acá

Ve, anda

Trae

Hasta mañana

Haga, haz

Hasta la noche

¿Qué te duele?

¿Ahora te vas?

¿Me conoces?

¿Y tu madre y tu padre?

Iremos juntos

¿Están bien?

¿Cómo estás?

Estoy bien

¿De dónde llegas?

¿Cuántos años tienes?

¿Quieres comer?

Ima sutiyki?

Maimanta canki?

Mayta rinki?

Maimanta hamunki?

May llaktamanta canki?

Imata ruanki?

Imata munanki?

Cutimunkichu?

Imata ranjanki?

Munankichu?

Hamuy kaiman

Puriy

Uy

paqarin cama

Ruay

Chisikama

Imayquitak nanan?

kunanchu ripunki?

Rejsiwankichu?

Mamaiki, tataikiri?

kuska risun

walikllachu kaskanku?

Imaynalla kakanku?

Allillankani

Maimanta chayamunki?

Hak’a watayojtakanki?

Micuyta munankichu?

Page 6: Oficial

6

¿Que traes?

¿Me quieres?

¿Por qué lloras?

¿Quieres casarte conmigo?

¿Qué he de comprar?

¿Cuándo te vas?

Sí, quiero

No quiero

No llegará usted al pueblo, es muy lejos todavía

No tengo

Si, tengo

Mañana llegarás al pueblo

Pronto llagarás al pueblo ya no es lejos

¿Cuánto quieres?

Descansa

¿Tienes huevos?

Mira quien es

¿Cuánto le debo?

¿Quién pelea?

Vamos a cantar esta noche

Nos veremos mañana por tarde

Alójame por esta noche

¿Parece que estas enfermo?

Si señor estoy enfermo

¿Sientes calor o frío?

Tengo calor (frío)

¿Te sientes mejor?

Imata apamunki?

Munahuankichu?

Imamanta wakanki?

Kasarakuita munankichu nuqawan?

Imatarantisaj?

Maicaj ripunki?

Arí munani

Mana munanichu

Mana chayaguajchu llajtaman allin carurajmi

Mana canchu

Ari, tian

Ccaya chayanqui llajtaman

Uscaita chayanki llajtaman manaña caruchu

Mascata munanki?

Samaricuy

Runtuyki kanchu?

Kahuay pitaj

Hayk’a manuiki kani?

Pitaj makanakusan?

kunan tuta takisunchis

K’aya chisi tinkusunchis

Wajyariway kunan chisi

Onghosgachu hina kanki ?

Ari tatay onqhosqa kani

K’uñusunkichu chirisunquchu ?

K’uñilla (chirilla) ukuypi

Allillanñachu kanki ?

Page 7: Oficial

7

CONVERSACION EN CASTELLANO A QUECHUA

¿Cómo estás?

¿Está bien?

¿Yo te quiero?

Vamos conmigo

Tú me quieres?

¿Te quiero mucho?

¿Te quiero mucho?

¿Tú, a donde vas?

Me voy a trabajar.

Vamos juntos a trabajar

¿Porqué te encuentras triste?

Mi papá se fue de viaje.

Amaneció.

Amaneció

Ya salió el padre Sol.

Ya salio el padre sol

¿Tú dónde trabajarás?

Yo regaré el maíz.

Todo el dia trabajaras

Sí, trabajaré hasta acabar.

Regresaremos juntos

¿Imaynalla?

¿Allillanchu?

¿Ñuqa Munakuiki, kuyayki?.

Ñuqawan hakuchu

¿Qam kuyawankichu.

Anchatam kuyayki

Sinchita munakuiki

¿Qam, maytataq rinki?

LLamkaqmi risaq

Qakuchik kuska ñuqawan llamkamusun

Imanasqataq llakisqa tarikunki

Taytaymi illarun.

Ñam paqarimunña

Ñam illarimunña

Ñam tayta inti qispiramunña

Ñan tayta inti lluksimunña

¿Qam maypitaq llamkanki?

Ñuqa sarata parqumusaq

¿Tukuy p’unchaw llamkamunki?

Arì, tukumunaykama llamkamusaq

Kuskallach kutimusun

Page 8: Oficial

8

FRASES COMUNES EN CASTELLANO Y EN QUECHUA Ahora te vas? ¿Kunanchu ripunki?

Alojame por esta noche¡ Samachiway kunan tuta Como estás? ¿Imaynallam kachkanki?

Cómo te llamas? ¿Imataq sutiyki?

Cuándo te vas? ¿Haykaqtaq ripunki? Cuanto le debo? ¿Haykatataq manuyki?

Cuánto quieres? ¿Haykatataq munanki? Cuántos años tienes?

¿Hayka watayuqtaq kanki?

DE DÓNDE ERES? ¿MAYMANTATAQ KANKI?

De dónde llegas? ¿Maymantataq chayamunki? De dónde vienes? ¿Maymantataq hamunki?

De qué país eres? ¿May llaqtamantataq kanki? Descansa

Samarikuy!

DÓNDE VAS? ¿MAYTATAQ RINKI? Están bien? ¿Allinllachu kachkankichik? Estoy bien Allinllam kachkani Haga, haz Ruway!

Hasta la noche Tutakama Hasta mañana Paqarinkama

Iremos juntos Kuska risun

Mañana llegarás al pueblo

Paqarinmi chayanki llaqtaman

ME CONOCES? ¿RIQSIWANKICHU? Me quieres? ¿Kuyawankichu?

Mira, quien es? Qaway, pitaq? Todavia Manaraq

No quiero

Manam munanichu

NO TENGO MANAM KANCHU

mañana por la noche Paqarin tuta estas enfermo ?. ¿Unquchkankichu?

Por qué lloras? ¿Imamantataq waqanki?

Pronto llegarás al pueblo Kunallanmi chayanki llaqtaman

Qué compraré? ¿Imatataq rantisaq? Qué haces?

¿Imatataq ruwanki?

QUÉ QUIERES? ¿IMATATAQ MUNANKI? Qué te duele? ¿Imaykitaq nanan?

Que traes? ¿Imatataq apamunki?

Page 9: Oficial

9

Qué vendes? ¿Imatataq rantikunki?

Quien pelea? ¿Pitaq maqanakuchkan? Casate conmigo Ñuqawan casarakuy Quieres comer?

¿Munankichu mikuyta ?

QUIERES? ¿MUNANKICHU? Si señor Ari taytay. Si señor estoy enfermo Ari taytay, unquchkanim

Si, quiero Arí, munanim Si, tengo Ari, kapuwanmi

Sientes calor o frío?

¿Quñisunkichu chirisunkichu?

TE SIENTES MEJOR ? ¿ALLINÑACHU KANKI? Tengo calor (frío) Quñilla (chirilla) ukuypi

Trae! ¡Apamuy!

Vamos a cantar esta noche kunan tuta takisunchik Ve, anda ¡riy! Puriy!

Ven acá ¡kayman hamuy!

Volverás? ¿Kutimunkichu?

Y tu madre y tu padre? ¿Mamaykirí, tataykirí?

IÑIYPUNI = SIEMPRE CREE

Cheqaq kayta iñiy, Cree en el senda de la verdad, Nunayki Ch’ipapasqa kayniykipi kaqtin. Por qué en tu alma hay una porción aferrada de ti.

Timaynikipi añiy, luyluykipi, qhawayniykipi. Cree en tus palabras, en tus caricias y tus miradas. Kasqaykipi iñiy, chayllan, Cree en quien eres y consecuente,

Qollusqayki kunapas... en quien a pesar de las fracasos... Mana saqerpariq kasqpi. No tiene propósito de dejar de ser. Llachiykipi iñiy, ruwayniykitaqa perqallaykin... Cree en tu ilusión, que seguirás construyendo...

Kallpayki tukukunan kama iñiypaq. Hasta que no tengas más fuerza para creer. Iñiy kawsasqaykipi, cheqaqniykipi, Cree en el destino, en tu verdad,

Purisqaykipi hinaspapas yachakuyniypipi. En tus pasos y en tu costumbre. Munasqa qoyniykipi iñiy... Cree en tus ganas de dar... suyashian ch’onqayta sut’uq yanapayniykita. Que espera absorber tu gota de socorro.

Oñiy reqsinakuypi, muchaykunapi, Cree en la amistad, en los besos, Parapi, asiykunapi hinaspa pakasqakunapi. En la lluvia, las sonrisas y secretos.

Kawsaypi iniy… Cree en la vida.... samiypi añiy hinaspa... Cree en el destino y...

Sumaq yuyarisqa paqarinkuna kanaypipi, en un futuro de homenaje, kawsaypi churapakusqayki rayku. Por que te atreviste al reto de vivir.

Qanpi iñiy, wijch’ukuyniki hawapi, Cree en ti; sobre todo cuando caes, Manaña kalpayki kaqtinpas... cuando no tengas fuerzas...

Page 10: Oficial

10

k’allamykita wijch’ushiaqtin wayra, cuando el viento derribe tus ramas, chuchupakuspa astawan iñiyllay hinaspapas... sigue creyendo en resistir y... llapa kallpaykiwan wiñayta, en crecer con todas tus fuerzas,

pasaq iñiynaykipaq, para seguir creyendo, pasaq purinaykipaq, y seguir andando,

hinaspa pasaq kawsanaykipaqpas. Y seguir viviendo. Kichasqa sonkoykiwan waylluypi iñiy. Con el corazón abierto cree en el amor.

ATHUN QHARI PEDRO VILCAPAZA ALARCON

(Harawi)

Chaqay allin qhari Pedro Vilcapaza Alarcon nisqa

llaqtanta munaspa moru urqumantaHamun hinas qaparin awqanakun chaqay millay saqra q’arakunawan

Españulkunawan maqanakun ch’aqwarirqan

Ama kachun Millay nak’ariy kachunchu nispa Mañakurqan llaqtanpaq justicia nisqata mañakurqan

Puma hina, kuntur hina, uk asiru qharihina sayarqan Aswan qhari runakunamanta llak’achirqan tuta p’un

P’nchaw manan samakuy karqachu chaqa Millay saqra Espanulkunapaq.

Chaymantan kuraq wayqinchis pedro Vilcapaza ñak’a Rirqan watasqa suq’asqa pusaq kawalluwan watasqa

Chutasqa makinmanta, chakinmanta mana atispataq umanta chakinta makinta ñak’aqarqakun chak millay saqra misti q’arakuna, kunanpas chaqay saqra mistiku

hinallatapunn rurashiyan

wañunpatapi nirqan waqinchis pedro vilcapaza nuqa hina kay inti rayku wañuyta yachaychis.

KACHI QUCHA LLAQTA SALINAS

(Harawi)

Uchuy cachi qucha llaqta yuraq yuraq panpiykipis

Llinpin runakuna llank’an quchaykipi munay llataña Wasikuna yuraq llaña llaqtqpis yuraqllaña kachiwan

Llipin llaqtakusuyukunaq mikhunanpaq

Page 11: Oficial

11

UCHUY WAWA KASQAY LLAQTAYPI (Harawi)

Wawakaspa wiñarqani kachi llaqtaypi Uchuylla munay karqani llaqtapi, Waqaspa uywayta

michirqani, parawan, chikchiwan,wayra kuska mana mikhusqa, unumantapis ch’akisqa yachaqarqani athun yachay Wasikunapi

Chay rayku llaqtayta yuyashiani tukuy

Sunquwan manan qunqasaqchu ripuaykama Tayatpas mamapas uywakurqan wawaqanispa

Chayraku munakuta yachani llinpita.

TAWA WATUCHIKUNA

Uk) Imas kaman tawa sipaskuna

Tiyanku munay willma Ukhupi puka puka uyayuk. ¿imas kanman chay?

Iskay) Imas kaman kinsa tayta Apukuna sayaramun tutaspas P’unchaypis

mana sak’unchu. ¿imas kanman chay?

Kinsa) Imas kanman yana quchapi Yurak chikchi p’itakushian

Sapa tutamanta ch’isinpipas. ¿imas kanman chay?

Tawa) Imas kanman p’unchaytaq

Kichakun k’anchaspa tutataq Wsq’akua pirqahina. ¿imas kanman chay?

SUMAK WILLARIKUY

Page 12: Oficial

12

HIMNO NACIONAL DEL PERÚ EN QUECHUA

KUTIPAYAQ TAKIRI (Coro)

Qispisqañam kachkanchik wiñaypaq kananchik wiñaypaq,

ñawpaqtaraq pakachun wach'inta Intinchik, pakachun.

Sayasunmi ñuqanchik chiqaqta.

Llaqtanchikmi wiñaypaq ruwasqa.

Sayasunmi ... Sayasunmi ...

RIMAY TAKIKUNA (Estrofas)

Achka watam piruwanu sarusqa,

khillay waskata aysapurqan.

Kamallisqa millay kawsariyman

achka watam, unay watam, achka watam ch'inpi llakirqan.

Chay chayllapin willka qaparimuy,

qispiriymi k'ancharikamun,

rikch'ariymi llapapaq kamakun.

Sarunchasqam qispiyta yallin.

Ñawchillanpi anti urqu hap'ichun

puka yuraq unanchanchikta,

kallpasqata wiñayman willachun

qispinqayñam wiñaypaq takyan.

Llanthullanpi kawsasun qasilla,

urqumanta Inti paqarpitaq,

hatun sullullchayta yapapasun,

chaskichuntaq Jacobpa Apun.

¡”KAWSACHUN PERÚ MAMASUYU”¡

Page 14: Oficial

14

NUESTROS COLORES = NUNQANCHISPA TULLPIKUNA

Rojo Verde Azul Amarillo Blanco Negro Celeste Granate Rosado Carmesi Guinda Negro azabache Amarillento Anaranjado Amarillo oro Amarillo claro Café Verde pasto Plomo Morado Jaspeado Cielo Azul Blanquecino Blanco nieve Color humo Color oro Esmeralda Violeta Rubio Ocre Turquesa Verde oscuro Cris Azul marino

Yawar puka Q’umir Anqhas Q’illu Yuraq Yana Anqhas qhusi Yana puka Q’ayma puka simi Puka Kulli Yana ch’illu Q’ayma Q’illu Armu Q’illu, puka q’illu qori q’illu K’amchaq q’illu Chump Q’achu Q’umir uqi Q’uyu Ch’iqchi Yuraq anqhas Yuraq uskhu Rit’i yuraq Q’usñi Quri thullpi Q’umir q’ispillu Yuraq kulli P’aqo taku Siwar Yana q’umir ch’ichi uqi yana anqhas

FENOMENOS NATURALES PACHAK KAMACHININ Granizo chikchi Truenos Qhaqya Arco iris Kuyunri K’uychi Lluvia paray Viento Wayra Neblina thaqa Phuyu Frio Chiri Nieve Rit’i Nube Phuyu

Page 15: Oficial

15

Helada Qasa Garua Iphu paracha Estrella Ch’aska Luz K’anchay Rayo illapa Hielo Chhullunkiya Viento maligno Phiru Wayra Luna Killa Sol Inti Rocio Sulla Oscuro Laqha tutuyaq Lucero Quyllur

LOS MINERALES KAY CH’UQIKUNA

Oro Qori Plata Qulqi Plomo Titi Cobre Anta Vidrio Qisqi Estaño Chayanta Hierro K’illay Carbon K’illimisa Roca Qaqa Salitre Qullpa Diamante Yuraq umiña Esmiralda Yuraq umiña Brea Map’a mapha Metales Qhuqi Tiza Isku Yeso Pachacho

LOS VERBOS EN LA PALABRA RUNA RIMAYNINCHISKUNA Comer Mikhuq Comprar Ranty Saber Yachay

Ver Rikuy Borrachar Machay

Bailar Tusuy Jugar Pukllay

Traer Apamuy Correr Phaway halay

Cantar Takiy

Orinar Chhukhuy Cocinar Wayk’uy

Bajar Uraqay

Page 16: Oficial

16

Suber Siqay Romper P’akiy Parar sayay Devolver kutichiy Lavar T’aqsay Curarse hampikuy Dormir puñukuy Izar Sayachiy

Prestar Mañay Vender Qhatuy

Oscurecer Tutayay Amanecer Illariy

Nevar Rit’iy Caminar Puriy

Querer Munay Crecer Wiñay Casar yanachakuy

Entrar Waykuy Buscar Maskhay

Hacer ruray Beber Uhay

Quemar Ruphachiy Llenar Hunt’achiy

Sembrar Tarpuy Vivir Kawsay

Ganar Atipay llallipay Empujar Tanqay

NUMEROS NATURALES YUPANANCHISKUNA Cero ch’usaq Uno Huk Dos Iskay Tres Kinsa Cuatro Tawa Cinco Phisqa Seis Soqta Siete Qanchis Ocho Pusaq Nueve Isqun Diez Chunka Once Chunka huk niyuq Doce Chunka iskayniyuq Trece Chunka kinsayuq Catorce Chunka tawayuq

Page 17: Oficial

17

Quince Chunka Phisqayuq Dieciseis Chunka Soqtayuq Diecisiete Chunka qanchisniyuq Dieciocho Chunka pusaqniyuq Diecinueve Chunka Veinte Iskay chunka Veinteuno Iskay ukniyuq Veintidos Iskay chunka iskaniyuq Veintitres Iskay chunka qinsayuq Veinticuatro Iskay chunka tawayuq Veinticinco iskay chunka phisqayuq Treita Kinsa chunka Cuarenta Tawa chunka Cincuenta phisqa chunkla Sesenta Soqta chunka Setenta qanchis chunka Ochenta Pusaq chunka Noventa Isqun chunka Cien pachak Docientos Iskay pachak Trescientos Kinsa pachak Cuatrocientos Tawa pachak Quinientos Phisqa pachak Mil waranqa Dos mil Iskay waranqa Diez mil chunka waranqa Cien iml Pachak waranqa Doscientos mil iskay pachak waranqa Un millón Hukhuno waranqa Diez millón Chunka huno Waranqa Cien mil millones Pachak waranqa huno Mil millones lluno

NUESTRAS ROPA QUE UTILIZAMOS NUQANCHISPAK P’ACHAKUNANCHIS

Chullo Ch’ullu Sombrero Ch’uku Camisa Allimla Calzoncillo Waralli Pantalón wara Zapato P’ulqu Chalina wufanda Poncho Punchu Chaleco Chiliku Camiseta Unku Chompa Chumpa Faja Chumpi

Page 18: Oficial

18

Medias Miriyas Ojota husut’a Pollera Warawara Camison Allimillun Follo Fhullu Falda phantilla p’istu Manton Llikllana Sostén Kurpuña Pellejos Qara Frazada Chusi Almohoda Sawnana Sabana Llamp’una CUERPO HUMANO RUNAQ KURKUNCHIS Cabeza uma Tronco kusku Extremidades Chaki maki NUESTROS PARTES GENITALES DEL CUERPO DEL VARON Y DE LA MUJER: Pene Ullu phichilu Testiculo Q’uruta runtu Frenillo Ulluq sirk’an Glande Ulluq uman Epidídimo Q’urutaq qatanan Prepucio Ulluq Ch’ullun Semen Yuma, wawa Vesicula seminal Yumaq P’urun Bolsa de escrotal Q’urutaq ch’uspan Conducto deferente Yumaq pincha Conducto eyaculares Yuma Ch’ikwachiq Cuello uterino Kismaq Kankan Clítoris Rakha K’arpa Glándulas mamarias K’inchu Himen Rakha llika Horquilla Rakha tanka Vagina Rakha Vulva Rakha t’uqo Labios menores Huch’uy wirp’a Labios mayores Athun wirp’a Seno Ñuñu Trompa de Falopio phalopioq qiqirin Utero Kisma

Page 19: Oficial

19

ESTACIONES DEL AÑO WATAQ MIT’AKUNA Primavera Chirawa pacha mit’a Verano Ruphay pacha mit’a Otoño Hawaka pacha mit’a Invierno Qasay pacha mit’a

LOS 4 PUNTOS CARDENALES INTIQ SAYWANKUNA Sur qhipaman rina

Norte Ñawpaqman rina Este Inti lluqsiy rina

Oeste inti chinkay rina

PLANETAS Y ASTROLOGIAS QUYLLURKUNA KAY INTICHILLAYKUNA

Tierra ovida Kay Pacha Superior Inalcanzable Hanaq pacha

Interior inalcanzable Ukhu pacha Cosmos Thiksi muyu tukuy pacha

Mercurio Qhatu illa Venus Ch’aska

Marte Awqauq Jupiter Phirwa

Saturno Hawch’a Mundo tiksi mamasuyu

Tierra Hallp’a Tierra Pacha mama Sol inti Luna killa Rayo Illapa

Mar mamaqucha Lucero Quyllur

Estrella refulgente Quyllur Estrella matutino Qulqa

Cometa hally T’anpa ch’aska Cometa Aquchinchay Arco iris kuyunri k’uychi Aerolito urmaykuq ch’aska

Page 20: Oficial

20

LOS MESES DEL AÑO WATAQ KILLANKUNA Enero Qhapaq huch’uy raymi kamay killa Febrero Hatun puquy killa Marzo Pawkar wara killa Abril Aymuray kamay killa Mayo Aymurak killa Junio Inti raymi killa

Julio Qarpak killa Agosto Chacra tarpuy killa

Setiembre Quya raymi hawkay killa Octubre unu raymi armay killa

Noviembre Aya marq’ay killa Diciembre pupu raymi para qallariy killa

LOS DIAS DE LA SEMANA P’UNCHAKUNA

Lunes killachay p’unchay Martes Antichay p’unchay

Miecoles Quyllurchay p’unchay Jueves Illapachay p’unchay

Viernes Chaskachay p’unchay Sábado k’uychichay p’unchay

Domingo Antichay p’unchay

FASES DE LA LUNA KILLAQ MUYUYNIN

Luna nueva Musuq killa unu killa Cuarto creciente Chawpi killa wiñay killa Luna llena Hunt’a killa para killa Cuarto menguante Wañuqaq killa huch’uyaq killa

NUESTROS ALIMENTOS NUQANCHISPAQ MIKHUNANCHIS

Papa papa Chuño Ch’uño

Habas Hawas Maiz sara Lupino tarwi Kiwicha kiwicha

Oca Uka Papalisa Illaku Quinua kiwna Cebada siwara

Page 21: Oficial

21

Frijol Chuwi Cañihua qañwa Añu isañu Pacay Frijol Purutu Chirimoya Chirimuya Lúcuma Lukuma Tomate Chiltu

Capulí Kapuli Yuca Yuka

Piña Awaranku Platano patanu

Manzana Rocoto Ruqutu

Aji Uchu Naranja Laranha Leche ñuqñu

Queso qisu K’umpa ñuqñumanta Sangre Yawar

Agua unu yaku Cal Q’atawi

Sal Kachi Pan T’anta

Pescado Challwa Camote Kumara apichu

Cebolla Siwilla Carne Aycha

Huevo Runtu Trigo Trigo Ajos Ahusa Asado Kanka Asado de alpaca Paqucha kanka

Mazamorra Masala, lawa Carne seca chalona Ch’arki

Cebada pelado phata Tostado Hamk’a

Fruta Misk’i ruru Cocinado dentro de la tierra Pachamanka Aderezado al fuego K’achapasqa Bolo de quinua K’ispiñu

Carbon de quinua Llipt’a Palta Awakati Berro Uqhururu

Page 22: Oficial

22

SIMBOLOS PATRIOS UNANCHAY KAWSANINCHIS Bandera Unancha wiphala Escudo Pullkanqa Himno nacional Escarapela INSTITUCION EDUCATIVA O COLEGIOS YACHAQANA WASI

Escuela colegio Yachana Wasi Puerta Punku

Salida Lluqsina Patio kancha

Recreo Hawkay Campo deportivo puhlla kancha

Piscina Wat’akina Jardín Inkil Flores T’ikakuna

Sombra Llunthu Paloma Urpi

Manantial phukyu Pájaro Pisqo

Mariposa mariposas Pilpintu Pilpintukuna Libro Qilpasqa mayt’ukuna

Cuaderno Qilqana P’anqa Pizarra iskuwan qilqana

Mesa Hanp’ara Carpita Tiyana Hanp’ara

Lavatorio Mayllikuna Uphakuna t’aqsakuna Lavador Puruña Jarra P’uyñu Escoba Pichana Tiza Isku

Tinta Pullpu Declamar Harawiy

Tocar Harawiy Rezar Mañakuy

Jugar Pukllay Dibujar Llinp’iy Limpiar Pichay Trabajar Llank’ay

Descansar Samay Llamar Waqyay Ordenar Kamachiy Llorar waqay

Page 23: Oficial

23

Alegrarse Kusikuy Abrazar Mark’ay Aplaudirse T’aqllakuy Irse Ripuy Enseñar Yachachiy Izar Sayachiy Preguntar Tapuy Reunión Huñunakuy

Asamblea general Athun Huñunakuy Fiesta escolar Raymi P’unhay

Discutir Anyanakuy Leer Ñawinchay qhaway

Escribir Qilqay Cantar takiy

NUESTROS FAMILIARES YAWARNINCHIS WAWAMASIKUNA Padre Tayta

Madre Mama Hijos Churi

Hijas Ususi Abuelo Awichu

Abuela Awicha Tia Ipa

Tio Yaya Primo Sispa wayqi

Prima Sispa Pana Nieto Haway Nieta Hawa Bisnieto Chupullu Bisnieta Chupullu

Cuñado Masano Cunada Masa

Esposo Qosan Esposa Yanan

Criatura Wawa Madrastra Qipa mama Padrastro Qipa tayta Sobrino Kuncha

Sobrina Mulla Suegro Kiwachi Yerno Qatay Nuera Qhachun

Page 24: Oficial

24

Hijastra Hawa churi Hermana Pana Hermano Waqi Hijo adulterio Apharu Hijo varon Churi Hijo mayor Kuraq churi Hijo menor Sullk’a churi Hijo natural Q’aqa

Hijo ultimo Chanaku Huérfano Waqcha

Joven mujer Sipas Joven varon Wayna

Joven pichon Malqo Hermanada Ñañachakusqa

Hermanado Waqichakusqa Pupilo Uywasqa Tomada por padre Taytachakusqa

Tomada por madre mamachakusqa Tutor Uywaqi

Ahijados de matrimonio Sawachisqa Ahijada de matrimonio Sawachis

Madrina de bautizo Marq’aqis Padrino de bautizo Marq’aqis

Padrino de corte pelo Chukcha tata Madrina de corte pelo Chukcha mama

Padrino de matrimonio Sawachiq tata Madrina de matrimonio Sawachiq mama

Viudo Ikma Viuda Pasu Viejo Machu

PROFESIONALES ALLIN YACHAYNIYUQKUNA Cientifico Hamawt’a

Profesor Yachachiq Medico Hanpiq kamayuq

Abogado Qillqaq Enefermero Hanpiq Contador Yupaq Arquitecto Tuparpa

Sacerdote Yaya, tayta kura Dentista Kirukamayuq Psicólogo Yupal k’uskiq Policía Snchi

Page 25: Oficial

25

Escritor Qilqaq Filosofo Hamawt’a Ingeniero K’llikacha Militar Walla awqa Músico Haychaq Poeta Hawariq Presidente Qulana Vicepresidente qaywa

Secretario Qilqayllu Tesorero Qulqi waqaychaq

Fiscal Sayapayakuq Asesor Suyuqapun yuyaychakuq

Mensajero chaski Tinterillo Qilqiri

Vigilante Arariwa Planificador Wakichiq

SALUDOS EN CASTELLANO INKAKUNAQ NAPAYKUKUY

No sea ladron Ama suwa No sea mintiroso Ama llulla No sea ocioso Ama q’illa Buenos días papa Allin p’unchay cachun taytay Bues días mama Allin p’unchay kachun mamay Buenos días hermano Allin p’unchay kachun wayqiy Buenos días hermana Allin p’unchay kachun panay Buenos días tio Allin p’unchay kachun yaya Buenos días tia Allin p’unchay kachun Ipa Buenos días profesor Allin p’unchay kachun yachachiq Buenos días profesora Allin p’unchay kachun yachachiq Buenos días alumno Allin P’unchay Kachun yachaqaq Buenos días alumna Allin p’unchay kachun Yachaqaq Buenas tarde policía Allin sukha kachun sinchi Buenas noches ingeniero Allin tuta kachun k’illikacha SER MUY BUENA GENTE Y IGUALES ALLIN SAMAK RUNA KANA No sea lampi- Ama Llunk’u No sea gente mala millay runa kankichu No matar Ama sipiq No corromper Ama Lluk’iq millay saqra No ser cobarde Ama llaqlla, ama manchali No ser envidioso Ama muqi No odiar Ama chiqnikuq

Page 26: Oficial

26

No ser vulgar Ama chiqnikuq No ser adulador Ama llunk’u No fornicar Ama wach’uq No ser mezquino Ama mich’a -Imaynatan munanki chaynallatataq munasunki Tal como estimes a otro, otros también te estimarán. -Karun purina pisiqta quqawi Jornada larga, fiambre escaso. LOS BIENES DE LA CASA KAY WASIKUNAQ KAQNIN

Ropero P’acha waqaychana

Asiento Tiyana Aparador Qirukuna waqaychana

Velador Kawituq Hanp’ara Mesa Hanp’ara

Altillo Marka Almacén Taqi Taqa Alero Phalli Ventana Qhawana punku Umbral Punku chaka Techo Wsi kirpa Puerta punku Piso Wasi panpa Pared Pirqa Mojinete Qawiña De dos pisos Iskay patayuq wasi

Dormitorio Puñuna wasi Comedor Mikhuna t’aqa Cocina Wak’ukuna t’aqa Catre Kawitu Balde Yaku aysana Batan Marana Cernidor Suysuna Cuchara Wisllacha Fogón Q’uncha Hollín Yanamanka

Hollín de techo Qhichincha Humo Qusñi

Combustible Wayk’una Leña Llant’a

Cántaro P’uñu Cucharon Wislla

Page 27: Oficial

27

NOMBRE DE LOS ANIMALES UYWANCHIKUNAQ SUTIN Llama Qarwa Vaca waka Oveja Alpaca Cordero Gallo

Gallina Perro

Gato Burro

Caballo Mula

Conejo Cuy Chancho

Vicuña Guanaco

Tórtola Pájaro

Gavilán Perdiz

Codorniz Pato

Venado Cien pies

Gallinazo Zorro Cernícalo Garza Gaviota

Avestruz Picaflor

Escarabajo Grillo

Comadreja Hormigas emigrantes Saltamontes Cucaracha

Caracol Oruga Hormiga Alacrán

Page 28: Oficial

28

Tarántula Culebra Lagarto Murciélago Serpiente sagrada Cóndor Pecado Mosca

Polilla Mariposa

Gallito de las rocas Armadillo

Larva Ruiseñor

Lechuza Ratón Sapo

Rana Renacuajo

Pito Búho

Garrapata Liendre

Piojo Pulga

Mono Oso

Tigre León Loro Gorrión Puma

Gusano Lombriz

SUSTANTIVOS Q’IMIQNINKUNA

Machu Urqu Varón Qhari Joven Wayna Niño irqi

Burro Asnu Gallo K’anka Toro Turu Gato Misi

Page 29: Oficial

29

Perro Alqu Femenino China Mujer warmi Señoritas Sipas Gallina Wallpa

UNA POEMA AUTOR ANONIMO

Munasqaykiman hinan, kawsayniykita kawsanki,

Tú manejas tu vida, haciendo tu voluntad, Pimantapas maymantapas ñak’ariykitaqa tunpaychu,

Jamás te quejes de nada, ni de nadie,

Hatariyniykita qan kikiyki sumaqta chaskiy, Acepta el compromiso de construirte a ti mismo,

kallpachakuspayki chay hatariynikitapuni. el valor de empezar edificándote.

Yuyaysapapan runaq qespiyninqa, La victoria de la persona sensata,

paqariy urmayusqan usphakunamantan. nace de las cenizas de sus caídas,

qocha mana ch'akiq kaqtin kawsaywan. manante inagotable de experiencia.

Ama hayk’aqpas kawsayniykimanta llakipakuychu, Jamás te quejes de tu destino,

Chaskillay hinaspa tukuy kalpaykiwan llalliy. Acéptala y enfréntala con valor.

Sichus wasi hina kawsayniykita ruwashiaqtiyki, Sí al construir el edificio de tu destino,

hatun rumikuna kuyuchina kanqa cheyqa, hay grandes piedras que remover,

Ama llakiychu chikankaray kaqtin, No te angusties si son muy grandes,

sapallan rumikuna manan wasitaqa hatarichinchu, las piedras solas no edifican,

llapa ruwaykiykinuna qanmi kanki. el resultado de tus obras eres tu.

Llalliypuni, ¡qanllapin kashian! Debes vencer, ¡de ti depende!

Ama qonqaychu, munaqtiykiqa khunanmanta qallariy. No olvides, que ahora mismo puedes empezar.

Paqariypaq kawsayniyki, khunan ruwasqayki. Causa de tu porvenir será tu presente.

Kallpasapa ch’iti runamanta yachay, Aprende de los intrépidos, de los fuertes,

millay kawsay huych’uqmanta, de quien no acepta ser un mediocre,

ñak’arispapas kawsaqmantapuni, de quien está vivo a pesar de todo.

Page 30: Oficial

30

Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. No pienses mucho en tus fracasos.

Astawan yuyay llank’asqaykipi, Cavila más en lo que obras,

ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan. y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran.

Llakimanta pachapuni lloqsinayki, Aprende a surgir desde las penas,

Kay aswan kallpayoq kallpayoq nanay, Sé mas fuerte que el mas fuerte de los dolores,

saqey pujllana hina kayniykita, deja de ser un marioneta de las eventos,

hatarispa, rikuy pacha illariy intita, álzate y ve el sol de la mañana,

suyaytaq illariypa k’anchayninta, roba la luz de la aurora,

Samay intiq illariypa k’anchayta. Respira la luz de la alborada.

Qanmi kanki kawsayniykiq kallpan. Tú eres la fuerza de tu existencia.

QANMI KANKI KAWSAYNIYKIQ KALLPAN.

T’INKU TUSUYNINCHIS TÚ ERES LA FUERZA DE TU EXISTENCIA.

Llakimanta pachapuni lloqsinayki,

Aprende a surgir desde las penas, Kay aswan kallpayoq kalppayoq nanaymanta

sé más fuerte que el más fuerte de los dolores,

ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan. y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran.

Ama yuyatchu ñishuta ñakariyniykitaqa. No pienses mucho en tus fracasos,

Page 31: Oficial

31

Astawan yuyay llank’asqaykipi, cavila más en lo que obras,

ñak’ariyniyki sapallanmanta pasapullanqan.

y tus problemas sin ahuyentarlos se alejaran. -----------------------------------------------

llapa ruwaykiykinuna kanki qanmi.

el resultado de tus obras eres tu. Llalliypuni, ¡qanllapin kashian!

debes vencer, ¡de ti depende! Ama qonqaychu, khunanmanta munaqtiykiqa qallariy.

No olvides, que ahora mismo puedes empezar.

Paqariypaq kawsayniyki, khunan ruwasqayki. causa de tu porvenir será tu presente.

------------------------------------

"PERUANUM ÑUQA KANI"

Peruano llacctamantam cani,

tayacajino sonccoymanta

yawarnipim ñocca apani tantiayta, rabiata,callpata

jinaspa mana tucocc allin ryhuay-munasjaita

"Yo soy peruano"

Yo soy del pueblo Peruano, Tayacajino de corazón,

yo llevo en la sangre

inteligencia, coraje, valentia y perseverancia.

Munasunchicc ya llacctanchicc sumacc causaininta, jinaspa llapallanchicc taquisun empeñunhuan

!Ñacariyninchicc tucusccanta!

!Llallisccanchiccta! !Ccespisccanchiccta!

Queremos una patria más justa y soberana y cantemos todos con fervor y entusiasmo

!La paz! !La victoria!

!La Libertad! ----------------------------------------

Page 32: Oficial

32

“AMEMOS LO NUESTRO”

La cultura de nuestro pueblo,

Debemos valorar La enseñanza de nuestros ilustres maestros,

Debemos cautivar

La sabiduria de nuestros incas, Debemos conocer

La tierra donde hemos nacido Debemos amar

Solo así encontraremos

Nuestras verdaderas raices Solo así alcanzaremos

El exito que aspiramos alcanzar Solo así lograremos construir

Una patria poderosa

Solo así sacaremos adelante A nuestro país

El estudio y la superación constante Debemos amar

Los valores y los buenos habitos

Debemos cultivar La unidad de nuestros pueblos,

Debemos forjar

Todas nuestras fuerzas y voluntades Debemos aunar

Solo así encontraremos

Nuestras verdaderas raices

Solo asi alcanzaremos El exito que aspiramos alcanzar

Solo así lograremos construir Una patria poderosa

Solo así sacaremos adelante

A nuestro país.

Page 33: Oficial

33

DISTRITO DE SAN JUAN DE SALINAS PEQUEÑA CIUDAD BLANCA DEL ALTIPLANO

HUCH’UI KACHI URINA YURAK LLAKTITA

KUYASUNCHIK KIKINCHIKPATA ÑUPAQPI”

Llaqtanchikpa yachaynintam Chaninchananchik

Amautanchikunapa yachachiwasqanchiktan

Rurananchik Apuinkanchikunapa yachanintam

Riqsinanchik Mayllaqta paqirisqanchitam

Kuyamanchik

Chaynallacha tarisunchik Cheqaq sapinchikunata

Chaynallacha jaypasunchik

Aswan allin jaypay munasqanchikta Chanayllacha atisunchik

Qapaqjatun llaqtanchik qespichiyta

Chaynallacha jorqosunchik Ñaupaqman jatun llaqtanchikta

Yachayta, ñaupaqman qespiyta wiñawiñayta Kuyananchik

Chanin chepaqkunata allinkaytam Rurananchik jallmananchik

Llaqtanchikkunapa jukllawanakuynintam

Page 34: Oficial

34

Qespichinanchik Llapallan kallpanchiktam, atiyninchiktam

Jukllawananchik

Chaynallach tarisunchik,

Cheqaq sapinchikunata Chanallanch jaypasunchik

Aswan allin jaypay munasqanchikta

Chaynallacha atisunchik Qapaqjatun llaqtanchik qespichiyta

Chaynallacha qorqosunchik ñaupaqman jatun llaqtanchikta

Autor: Juan Maita Gutierrez ----------------------------------------------

Maymantataq kanki taytay?¿ De dónde es Ud. Sr.?

Yo soy de Los Estados Unidos. Maytataq rinki? ¿A dónde va? Qosqotam rishiani. Estoy yendo a Cuzco.

Hayk'a p'unchautaq qosqopi kayllanki? ¿Cuántos dias va a estar en el Cusco? Uk semanallam chaypi kasaq. Sólo una semana estaré allá.

Samakuna wasita tarirunkiña? ¿Ya encontró un hotel? Manaraqmi, maskashianiraqmi. Todavía, sigo buscando.

-Imaynatan munanki chaynallatataq munasunki

Tal como estimes a otro, otros también te estimarán. -Karun purina pisiqtaquqawi

Jornada larga, fiambre escaso.

FRASES O PALABRAS

Yusulpayki Gracias. Imamanta De nada; no tiene porqué.

Chiriwanmi Tengo frío. Sinchita chiriwan Siento mucho frío.

Yarjawanmi, Yarqanayawashian Tengo hambre. Mikunata munani Quiero comer. Yakunayawachian Tengo sed.

Onq'osianin Estoy enfermo. Wiqsaimi nanawan Me duele el estómago.

Umaimi nanawan Me duele la cabeza. Jaiq'a watayoq kanki? ¿Cuántos años tienes?

Page 35: Oficial

35

Maypin tiyanki? ¿Dónde vives? Imaymi chayamuranki? ¿Cuándo llegaste? Maypin llank'anki? ¿Dónde trabajas?

Imatan ruwanki? ¿Qué haces? Pin kanki? ¿Quien eres?

Yanaparuwankimanchu? ¿Puedes ayudarme? Aylluykikuna kanchu? ¿Tienes familia? Maymanta kanki? ¿De dónde es Ud.?

Maypin wasiiki? ¿Dónde está su casa? Karucho wasiiki? ¿Está lejos su casa?

Manan Kayllapin ¿No, está cerca?. Munaychan wasiiki Qué bonita casa tienes; o tiene Ud.

Mamayta reksichisk'ayki Le voy a presentar a mi madre. Mamay kamachinaykipaq A sus órdenes Señora.

Mamay Q'oñi yakuta qowkuway Señora déme un té caliente. Mamay umaymi nanawan Señora, me duele la cabeza. Manachu hampiyki uma nanaypaq kan? ¿Tiene Ud. medicina para el dolor de Cabeza?

Arí kanmi, wasiypi qoskayki Si tengo, te daré en mi casa.

Taytay paranqachus hina Señor, parece que va a llover. Munaychan ususiyki Su hija es bonita. Hayq'a watataq kaypi tiyanki? ¿Cuántos años vive Ud. en éste lugar?

Chunka watañan kaypi tiyani Hace diez años que vivo en éste lugar. PALABRAS COMUNES

Allillanchu? ¿Cómo está? Imaynan kashianki? ¿Cómo estás?

Imaynallam kashianki? ¿Cómo estas? Allillanmi, allillantagmi Estoy bien. Imaynataq, imaynallam taytayki? ¿Cómo está tu padre?

Allillanmi kashian. Está bien. Ima sutiiki? ¿Cómo te llamas?

Iman sutiyki?, Iman sutiki? ¿Cómo se llama Ud.? Sutiymi, sutiyqa Pablo Marino. Mi nombre es Pablo Marino. Qampari imataq? ¿Y el tuyo cuál es?

Ñoqaqpaga Aquilinon Mi nombre es Aquilino. Maymantan kanki? ¿De dónde eres?

Qosqomantan kani. Soy del Cuzco. Kanri, jamri? ¿Y Usted, tú? Munankichu willanayta? ¿Quieres que te diga?

Maymanta kasqayta, kakusqaita? ¿De dónde soy? Aswanrumanta kani. Soy de Azangaro.

Sinchi runakunaq llaqtanmantan kani Soy de la tierra de la gente valiente. Imatan munanki? ¿Qué cosa quieres? Yakuta, Unuta munani mamay. Quiero agua Señorita o Sra.

Haku, yakuta qosqayki wasiypi. Vámos te daré agua en mi casa.

Page 36: Oficial

36

Sayk'usqan kashiani Estoy cansado. Haykumuy, yaykumuy. Entre, pase Ud. Tiaykuy kayneqpe, kaypi. Siéntese aquí.

Sinchitan anaychayki. Le, te agradezco muchísimo. Asuykamuy, ach'uyamuy. Acércate.

Kunanqa reksiniñan wasiikita Ahora ya conozco su casa. Ch'isiñan, ripusaq. Ya es de noche, me voy. Huq p'unchaukama. Hasta otro día.

Kutimuy hatispaqa. Regresa si puedes. Tinkunanchiskama. Hasta la vista.

Paqarinkama. Hasta mañana. Juq ratukama. Hasta luego. Tupananchiskama, tupananchikkama. Hasta vernos, nos vemos.

Añanchaykin ñoqapi tukuy sonqoyki churasqaykimanta. Le quedo muy agradecido.

VALORES O MODALES Imaynan kashianki? ¿Cómo estás? Imaynallam kashanki? ¿Cómo estas? (Para alguien conocido)

Allillanmi, allillantagmi. Estoy bien. Imaynantaq, imaynallam taytayki? ¿Cómo está tu padre?

Allillanmi kashan. Está bien. Ima sutiyki? ¿Como te llamas? Iman sutiyki?, Iman sutiki? ¿Cómo se llama Ud.?

Sutiymi, sutiyqa Koyam. Mi nombre is Koya. Qampari imataq? ¿Y el tuyo cuál es? Maymantan kanki? ¿De dónde eres?

Punomanta kani. Soy de Puno. Kanri, jamri? ¿Y Usted, tú?

Munankichu willanayta? ¿Quieres que te diga? Maymantachus kasqayta, kanichayta? ¿De dónde soy? Aswanqarimantam kani. Soy de Azangaro.

Munanki? ¿Qué cosa quieres? Yakuta, Unuta munani. Quiero agua.

Ch'akiwashanmi, yakunayawashanmi. Tengo sed. Haku, qosqayki wasiypi. Vamos te daré en mi casa. Sayk'usqan kashiani Estoy cansado.

Haykumuy, yaykumuy. Entre, pase Ud. Tiaykuy kayneqpe, kaypi. Siéntese aquí.

Sinchitan anaychayki. Le, te agradezco muchísimo. Asuykamuy, ach'uyamuy. Acércate. Mamayta reqsichisk'ayki. Le presentaré mi madre.

Mamay kamachinaykipaq. Señora, a sus órdenes. Kunanqa reksiniñam. Ahora ya conozco.

Ch'isiñan ripusaq. Ya es de noche, me voy. Huq p'unchaukama. Hasta otro día. Kutimuyki qasispaqa. Regresa, si tienes tiempo.

Tinkunanchiskama. Hasta la vista.

Page 37: Oficial

37

Paqarinkama. Hasta mañana. Juq ratukama. Hasta luego. Tupananchiskama, tupananchikkama. Hasta vernos, nos vemos.

Añanchaykin ñoqapi tukuy sonqoyki churasqayqimanta. Le quedo muy agradecido.

UK LLAQTAMAN CHAMUY AL LLEGAR A UN PUEBLO

Sumaqmi kai llaqta. Es un bonito pueblo.

Maipin qhatu? ¿Dónde está el mercado? Samakunata maskachiani. Busco alojamiento. Karuchu kai llaqta kayllampi llaqtaman? ¿Cuánto dista a la siguiente ciudad?

Karuy karuchu? ¿Está lejos? Kayllapichu? ¿Está cerca?

Riymanchu chakillapi? ¿Puedo ir a pie? Sayk'uruymanchu? ¿Me podré cansar? Llaktaykin munaychaMuy Bonito es su pueblo.

Sayk'usqan chayamuni Llegué muy cansado. Kunanmi chayamuni Llegué hoy.

Paq'arin ripusaq. Mañana me voy. kutipusak llaqtayman. Voy a volver a mi pueblo. Ripusak wasiyman aylluykunawan. Me voy a mi casa, con mi familia.

Qanmanta yuyarikusak sinchita. Me acordaré de todas sus atenciones.

INTI WATA TAPUKUY PREGUNTARSE LA HORA

1. Illarimunñachu panay, imay orañan?

Ya amaneció hermana, ¿Qué hora es? 2. Ari toray, illarimunña. Ñan soqta oraña.

Si hermano, ya amaneció, son las 6 a.m. 3. Hatarillayña, llank'amunaykipaq.

Levántate para que vayas a trabajar.

4. Munankiñachu ñaupaq mikunaikita? ¿Quieres ya tu desayuno?

5. Kunallan, osqaytan p'achakushani. En seguida, me estoy vistiendo.

6. Risaq, llank'amunaymi, pusaq orasmanta pacha.

Tengo que trabajar desde las ocho de la mañana. 7. Kutimunkichu?

¿Vuelves? 8. Riki, kutimunaymi chaupi p'unchauta.

Claro, tengo que volver a medio día.

9. Ima pachakaman, rantina wasikuna kichasqa kanqaku? ¿Hasta que hora estarán abiertas las tiendas?

10. Tuta pachakaman kichasqa kanqaku. Hasta el anochecer estarán abiertas.

Page 38: Oficial

38

11. Tinkusunchismanchu kunan tuta? ¿Podríamos encontrarnos esta noche?

12. Arí, allinmi kunan tuta tinkusunchis chunka oras pichqa t'urpuyta.

Si, está bien nos encontraremos a las diez y cinco esta noche. 13. Tutayaqllatachu puñunki?

¿Duermes temprano? 14. Ari, tutayaqllatam puñuni.

Sí, duermo temprano.

15. Killarillaqtachu hatarinki? ¿Te levantas temprano?

16. Ari, paqariyllata hatarini. Sí, me levanto temprano.

17. Kunanry, ask'achu ruranayki?

¿Ahora, tienes que hacer mucho? 18. Manan, pisillan ruranayqa.

No, es poco lo que tengo que hacer. 19. Ñaupaqri?

¿Y antes?

20 Ñaupakqa asqa llank'anay karqa. Antes era mucho mi trabajo.

SUMAQ WASI MI BONITA CASA

1. Kaymi wasiy. Esta es mi casa.

2. Munaychan ch'uqllayki. Su choza es bonita.

3. Kay raqaypiqa wasitan hatarichisunchis. En este solar vamos a edificar una casa.

4. Manan sinchi ukuchu wasiq tejsin. No está muy profundo el cimiento de la casa.

5. Wasiqata mosoqmi. El techo de la casa es nuevo.

6. P'akikunmantaq chay k'espi punku. Cuidado que se rompa esa puerta de vidrio. 7. Uywa kanchaqa map'an, sinchi qhellin karan. El patio estaba muy sucio.

8. Raqrakusqan chay turamanta perqa. Se había rajado aquella pared de barro.

9. Wichq'aychis chay wayra yaykumunampaq Cierren ese hueco para que no entre el viento

10. Wisch'uska wasitan tarimuni tiyanaypaq. He encontrado una casa abandonada para vivir

11. Manan saqesqa wasiman tiyaq riymanchu. No puedo ir a vivir a una casa abandonada.

Page 39: Oficial

39

12. Manan chay wasipi warmiy yachakunchu, astakapusaqkun. Mi esposa no se acostumbra en esa casa, nos vámos a mudar.

13. Thuñichisunchiqmi kay thanta wasi perqata. Vamos a demoler esta pared vieja de la casa.

14. Riminchanqakun waq kallita. Van a empedrar aquella calle . 15. Oskhay oraykamuy chay pataman, rantiq rinaykipaq.

Baja rápido de ahí arriba, y anda a comprar.

16. Seqanamantan urmaykamuni pampaman. Me he caído de las gradas al suelo. 17. Huqmantan hatarichisaq taytaypa thuñi wasinta.

Voy a reedificar la casa en escombros de mi padre.

18. Qasichisunmi wasita astakunanchiqpaq. tenemos que desocupar la casa para trasladarnos.

19. Kichay punkuta rup'ay yaykumunampaq. Abre la puerta para que entre el sol.

20. Chay wasiqa mosoqmi, rantiytan munani. Esa casa es nueva, quiero comprarla. 21. Kay qhawana t'oqoq kespinmi p'akisqa kashian. El vidrio de esta ventana esta roto.

P’ACHAKUNA

VESTUARIO

1. Kunanqa tutallamantan hatarini, mosoq q'omer p'achaytan churakuni. Hoy me levanté temprano, me puse mi vestido nuevo de color verde.

2. Q'elloqa ñama mauk'aña, pukataq thantaña.

El amarillo ya estaba usado y el rojo ya es viejo. 3. Puñunataqa mast'arankicha k'iqlluman lloqsinanchispaq. Habrás tendido la cama para salir a la calle.

4. Ari, mast'araniñam, saunanchistawan allicharani. Si, ya la tendí, también arreglé nuestra almohada.

5. Oqhe warayniyta haywamuway p'acha waqaychanamanta, ch'ulluytapas. Alcánzame mi pantalón plomo del ropero y también mi gorro. 6. Ñan makiuq uju unkuyki planchasqaña churakunayquipaq.

Ha está planchada tu camisa para que te pongas. 7. Chapchiytan atinki chay alfombrataq phellitaq qhaqataq.

Debes sacudir la alfombra, está sucia. 8. Sinchi llank'anan ñoqa sapallaypaq, siranay, yanunay, t'aqsanay llapallan p'achaykikunatapas.

Es mucho trabajo para mi sola, tengo que coser, cocinar y lavar toda tu ropa al

mismo tiempo.

Page 40: Oficial

40

9. Ama wampanpa hawanman sakuyta churaychu, map'achakunmanmi qhellchakunkan tianaq hawanman aswan churay.

No pongas mi saco sobre la mesa, se va a ensuciar mas bien pon encima de la

silla. 10. Kunan llaqtaq chaupinta rispaqa radiota rantinpuwanki sumaq takikuna uyarinaypaq.

Ahora, que vayas al centro comprame una radio para escuchar lindas canciones: 11. Manan chay rantinaypaqaq qollqey kanraqchu; raqta warapas rantikunay kashian kay chiri

mit'apaq.

Todavía no tengo dinero para comprar eso, aún necesito comprarme unos pantalones gruesos para éste invierno.

12. Lloqsisunchis kuska, yuraq chuspaytan apasaq. Vamos a salir juntos, voy a llevar mi cartera color blanco.

13. Nispaqa qollqe umiñayuq gemeluchaykunata churakusaq, qantaq churakuy qori t'ipanaykita.

Entonces voy a ponerme mis aretes de plata y tu ponte tu prendedor de oro: 14. Manan qori t'ipanayta churakuyta munanichu; kespi qollqe t'ipanallayta churakuyta munani,

qhasqoypi aswan allinta rikukunqa. No quiero ponerme mi prendedor de oro, mas bien quiero ponerme mi prendedor de plata porque se va a ver mucho mejor en el paseo.

15. Ama sinchi umihakunata apaychu paqtataq suarachikuaq. No lleves muchas joyas, cuidado que te roben.

16. Ari, sunt'intan ninki aswan kunka walqallata churakusaq. Si, tienes razón, mas bien me pondré solamente mi collar.

17. Jaku wasinchista sayk'usqan kashiani, samaytan munani.

Vamos a nuestra casa, estoy cansada y quiero descansar.

QURPACHANA WASI LA CASA DE ALOJAMIENTO

. Kunan tuta qorpachawankimanchu? ¿Esta noche puede darme posada?

. Arí, qh'epallay qorpachasayki. Sí, quédese le voy a dar posada.

. Allinchu puñuna wasi? ¿Está bién el dormitorio?

. Ari, llapanmi allin, qatanakunapas, sawnakunapas. Si, todo está bien inclusive las frazadas y las almohadas.

. Imaytaq pasapunki? ¿Cuando se va?.

. Paqarin mincha, chaupi p'unchayta. Pasado mañana a medio día.

. Ima naqtinmi mincha ripunki? ¿Y por qué se va pasado mañana?

. Kay p'unchaykunapin chajraita tarpusaq. Estos días tengo que sembrar mi tierra.

. Karuchu llaqtayki? ¿Está lejos su pueblo?

. Ari, sinchi karun llaqtayqa. Si, mi pueblo está muy lejos de aqui.

. Imaytaq kutimunki? ¿Cuándo regresa Ud.?

. Kutimusaq kimsa killapy, tarpuyta husiaruspa, manan qonqayta atisaikichu, chaymi kutimusaq.

Voy a regresar en tres meses después del sembrío, no podría olvidarle, por eso voy a regresar.

Page 41: Oficial

41

. Ñogapas yuyarisqaykin Yo también le voy a extrañar.

. Watamunkiñachu k'epikita? ¿Ha preparado ya su equipaje?

. Ama hina kaychu Yanapaykuway, intiqa pakakuchianña.

Por favor ayúdeme, mira que el sol ya se está ocultando. . Kikin puriqpichu ripunki? ¿Se va en un carro?

. Manan, Uywallapin ripusaq. No, llevo un caballo.

. Uq p'unchaycama. Hasta otro día.

. Yusulpayki. Gracias.

. Kikillantaqmi. De igual manera.

. Sutiypi (sutiipi), taytaykita, mamaykitawan napayunki.

En mi nombre le saluda a su padre y a su madre. . Ananchayki, willasaq chayta paykunaman.Muchas gracias, les haré presente. . Imamanta. De nada.

MIKHUNA UHANA ALIMENTOS Y BEBIDAS

. Aicha kankatan mikuyta munani. Quiero comer carne asada.

. Qosallay, suyachishiayki tiqtii ollukuta ch'aki aichantinta mikunaykipaq, allincku. Querido esposo, para que comas tengo preparado ollucos con charque, ¿Está bien?

. Oh! chayqa kusam, hamqa yachankim gustasqayta. ¡Eso sí está bueno! Tú realmente sabes lo que me agrada.

. Sumaqmi llapallan kashiasqa, kay saralawapas. Todo está muy agradable, también la mazamorra de maíz.

. Imanasaqmi, manan sara hak'uy kanñachu t'anta ruanaypaq.

Que voy hacer, no tengo más harina de maíz para hornear pan.

. Allichu, Llank'aq rinaypaq jabasta hank'apuanki.

Por favor, quiero que me tuestes habas para llevarme al trabajo.

. Allin kallpayoq kanaykipaq kinwa apita rurapushiayki, javas hank'atapas. Para que tengas más energía estoy preparando puré de quinua y

habas tostado.

. Allichu, uchuta jaywamuway papa yanuwan mikunaypaq.

Alcánzame el ají molido para comer con papas.

. Osqhaylla hamunki chaupi p'unchayta munasqayki t'imputa mikunaykipaq. Vienes rápido al medio día para que te sirvas el sancochado que

te gusta.

. Onqosqachu wauqeyki kashian, icha runtu qaywisqata qoykuwaq.

Page 42: Oficial

42

¿Está enfermo tu hermano? Tal vez puedes darle huevos revueltos.

. Manan ima laya runtuta mikunmanchu, piru runtu phasichallatan.

No puede comer ningún tipo de huevos, excepto huevos pasados.

. Manan kay t'antataqa munanichu, molletitan munani.

Yo no quiero este pan, yo quiero el pan integral.

. Herq'eymi mana allinchu, ninmi hamk'allatas mikusqa. Mi niño no se siente bien, dice que sólo comió cancha.

. Panayki tulluy tullu kashian, achka lichitan upiachun. Su hermano está muy delgado, necesita tomar bastante leche.

. Manan wawaykunamanqa misk'iqa mallinchu chaymi boillota ruashiani. A mis hijos no les gusta dulces por eso les estoy haciendo bollos.

. Imapaqmi sinchi uchuta mikunayman churanki, jayarparinqam.

Por qué pones demasiado ají a mi comida, se va a poner muy picante.

. Manaraqmi aichaqa chayasqarajchu, jank'uraqmi kashian. La carne todavía no está cocido, aún está cruda.

. Manan kay aqata munanichu, q'ayman kashian.

No quiero esta chicha, está insípida.

. Phaway, wakanchispa lichinta ch'awamuy.

Corre rápido a ordeñar nuestra vaca.

. Saqsaruniñan sinchita, manañam lichita munaniñachu, wajaychay tutapaq. Ya estoy lleno, ya no quiero mas leche, guárda para la noche.

. Ñoqapas manañan lichita munaniñachu, pisillawanmi saqsani. Yo también no quiero mas leche, me lleno solo con un poquito.

. Qamqa sinchitataq upianki lichita. Manachu wiksaikita nanachin?

Ud. si tomó bastante leche. No le duele el estómago?

. Qamkunaqa rikushiankichis sinchi lichi upiasqayta. Pitaq jawashiara chay kuchi hina

chakachikusqaykichista achjata mikusqaykichista? Uds. me estaban mirando cuanta leche estuve tomando. ¿Quién les estaba mirando a Uds. que se estaban atorando por comer

rápido la comida como puercos?

Page 43: Oficial

43

DIALOGO CON LA FAMILIA RIMAKUY PHAMILLAWAN

¿Cómo estás papá? Allinllanchu kanki taytay?

Estoy bien hijo. Allillanmi kashiani churiy.

Y tú, ¿Cómo estás hija? Qanri imaynallan kashianki ususiy?

¿Dónde está mi madre? Maypin mamay kashian?

Está con tu hermana Panaykiwanmi kashian.

¿No llegó mi abuelo todavía? Manachu hatun taytay chayamura.

No, él está con tu tía. Manan, ipaykiywanmi kashian.

¿Cuándo va a venir mi nieto (nieta)? Imaytaq hamunqa willkay?

Mañana va a venir con tu hijo menor Paqarinmi hamuyqa sullk'a churiykiwan.

¿Dónde se fue tu esposa?. Maytan purin qosaki

Ella se fue a buscar a su niño (hijo) Payqa rin erqen maskhaqmi.

Su abuelo ya está muy anciano. Machuñan hatun taytayki.

Mi esposo fallecio Qosaymi wañun.

WAYK'UNA WASI = LA CASA DE LA COCINA

. Hap’ichiy ninata

Prende el fogón.

. Wayk'una rantiq riy mikuna ruananchikpaq.

Anda a comprar combustible para que cocinemos.

. Llant'atan apamushiani yanunaykipaq.

Estoy trayendo leña para que cocines.

. Manan uqu k'awaqa raurayta atinchu.

No puede arder la bosta húmeda.

Page 44: Oficial

44

. K'illimisa ranteq riy.

Anda a comprar carbón.

. Kusan sansa kashian aicha kankanapaq.

Está muy bien la brasa para asar la carne.

. Nina ch'illun p'achayta ruparun.

Una chispa ha quemado mi ropa (vestido).

. Qonoy allinta papa kankanapaq.

Has bien la fogata para asar papas.

. Q'usñin ñawiykunata k'arachiwashan.

El humo me está haciendo arder los ojos.

. Qhechinchawanmi uyaykita qhellqarukusqanki.

Con hollín te habias ensuciado la cara.

. Uchpata horqoy tullpamanta.

Saca la ceniza del fogón.

. Ninapi q'onichiy mikunaykita.

Calienta tu comida en el fuego.

. K'oni yakuwan umayta aytisaq.

Voy a lavarme la cabeza en agua tibia.

. Phukuy allinta nina hap'inampaq.

Sopla bien para que prenda el fuego.

. Thasnuy chay sansakunata.

Apaga esas brasas.

. Ama yanuna wasipi puñuychu, k'osñi onqochisunkiman.

No duermas en la cocina, el humo te puede hacer daño .

. Ima raykun mankata p'uyñuytawan p'akiranki?

¿Por qué rompiste la olla y el cántaro?

. Maqmata apamuy aqawan hunt'achinapaq.

Page 45: Oficial

45

Trae la tinaja para llenar con chicha.

. P'ukuykita jaywamuay mikunata yapamusjayki.

Alcánzame tu plato (escudilla) para darte mas comida.

. Qolqe wisllata apamuay mikuna qaranaypaq.

Traerme el cucharón de plata para servir la comida.

. Poruta apay payman makinkunata mayllakunampaq.

Llévale la jarra de agua para que se lave las manos.

. Pampamanta joqariy chay musk'ata urmaruwankichiqmi

Levanta del suelo ese mortero, cuidado que se tropiecen

QANCHIS P’UNCHAY LOS 7 DIÁS DE LA SEMANA Intichau Día domingo

Killachau Día lunes Atinpachau Día martes

Qoyllurchau Día miércoles Illapachau Día jueves Ch'askachau Día viernes

K'uychichau Día Sábado

NOMBRES DE LOS MESES DEL AÑO.

Kamay killa Mes de Enero Poqoy killa Mes de Febrero

Pauqarwara killa Mes de Marzo Ayriwa killa Mes de Abril Aymuray killa Mes de Mayo

Uski killa Mes de Junio Hawkaykuski killa Mes de Julio

Situa killa Mes de Agosto Chawawarki killa Mes de Septiembre Kantarayki killa Mes de Octubre

Ayamarka killa Mes de Noviembre Hatun Raymi killa Mes de Diciembre. Pablo Marino!: ¿Ima? = ¿Qué?

Page 46: Oficial

46

Señor Pablo Marino: Punkutan takamun, kichamuy = Alguién está tocando la puerta, anda abre. Pablo Marino: ¿Imata? = ¿Qué cosa? SeñorPablo Marino: Ñoqa ninki punkuta kichamuy nispa. = Yo dije, anda abre la puerta. Pablo Marino: Imay? = ¿Cuándo? Señor: Kunallan niyki, manachu uyarinki? = No me escuchas? Carlos: Manan = No. Señor: Qawaramuy. = ¿Quién es? Anda mira. Señor: Pin kasqa = ¿Quién era?. Carlos: Pichá, manañan tariniñachu pitapas punkupi. = No sé, ya no encontré a nadie en la puerta. Señor: Carlos, ñachu picharunkiña wasita? = Carlos, ¿Ya barriste la casa? Carlos: Manaraqmi. = No Todavía. Sr.Jhon Maypin pichana pichanaypaq? = Sr.Jhon ¿dónde está la escoba para barrer? Sr: Manan yachanichu, manachu yachanki ñoqa kamachiqniyki kasqayta? Yo no sé, ¿No sábes que yo soy tu patrón? Sr. Jhon Nispachaqa, maymantaq warmiyki churarun pichanata = ¿A dónde lo ha puesto tu mujer la escoba? Sr.Pablito Manan yachanichu, warmiypas kamachiqniykim. =No sé, mi esposa también es tú patrona.

Sr.Pablito: Maymantapas apamuway pichanata, pichanayta munaspaqa

De donde sea traigame la escoba si quiere que barra. Sr.Jhon: Ama rabiachiwaychu, upallay = No me molestes, cállate.

Sr.Pablito Maypim isp'akuna onqoy q'ichawanmi cashiani =

Sr.Pablito Distinguido ¿en dónde está el baño?, tengo diarrea.

Sr. Jhon chakhay wasi qipapi. = Allá , atraz de la casa.

Sr.Pablito apamuway rumita pichakunaypaq, k'aspitapis kuchikuna pantachinaypaq.

Sr. traygame una piedra para limpiarme y un palo para espantar a los puercos.

Page 47: Oficial

47

Sr.Jhon: Imapaqtaq apamurayki qam kamachiwanaykipaq, kutii llaqtaykita Sr. Jhon. Para qué te traje para que me ordenes, pues regresa a tu pueblo Carlos.

TRADUCCIONES DE CONVERSACION EN QUECHUA A CASTELLANO CON PABLITO Y PEDRITO

1. Kamachisqataq huk k’ullu hina Cuando se te ordena eres como un tronco para obedecer

2. Mikhuypaqtaq uña alqo hinaraq Para comer eres como un perrito hambriento.

3. Llank’aqta rikuspaqa, ayqerikunan Viendo trabajar a alguien hay que retirarse.

4. Mikhuqta rikustapaq usqahyta mikhuysikuna Cuando ves comer a alguien ayudale a comer.

5. Phiñarikuqtiyqa qirorayanki. Cuando te enojo estas como el vaso.

6. Munakuqtiytaq uña michicha hinaraq kashanki cuando te quiero estas como el pequeño gatito feliz

7. Huk wakata mikhuspa tanqanaraq kanki Necesito comer una vaca para empujarte.

8. Pichinku malqo hinataq kanáki Como un pájaro tierno tienes que ser. 9. Imataña rikuspapas manan rikunin ninachu, manan pipas simikita qhaqllaspachu rimachisunki

Cuando veas algo no debes decir que has visto, nadie abre tu boca para que hables.

10. Manan tuta wasipi khuyunachu, mikhunanchistan khuyuspaqa qatirparipunchis.

No se debe silvar de noche en la casa, si lo hacemos estamos botando nuestra comida de la casa.

11. Ch'isinyaykuytaqa manan wasitaqa pichakunachu, llapa kaqninchiskunatachá picharapusunman.

No debes barrer la casa en las tardes, si lo haces, estas barriendo todas las cosas que tienes.

PALABRAS EN QUECHUA DE LA A-Z

A

CASTELLANO QUECHUA

Abajo Uray

Abandonar Saqiray

Page 48: Oficial

48

Abarca Huisku

Abeja Wanquyru

Abertura Kicharasqa

Abierto Kichasqa

Abogado Rimiqataq

Abortar Sulluna

Aborto Sullu Abrazo Uqllanakuy

Abrevadero Uqyana

Abrir Kichana

Abuelo Awichu

Abundar Askqha

Acabado Tukuchaqa

Acabar Tukuy

Acabarse Tukukun Acabarse Tukusqa

Acaparador Riscataq

Acariciar Munaray

Acarrear Astana

Acaso Icha Accidente k’irisqa

Acercar Qaillay Aclarar Sut’ichasqa

Aconsejar Yuyaychay

Acordar Unanchay

Acostarse Puñuykuna

Adelante Ñaupaqpi

Afuera Hawapi

Agacharse K’umuykuy

Agua Yaku Ahora Kunan

Ahorcar Sipina Aire Wayra Airear Wayrachiq

Ajeno Wapata

Aji Uchu

Ala Chiqa Alabancioso Alawakuq

Alargar karunchay

Alba Tuta-Tuta

Alborear Sutiyay

Alcanzar Taripay Alcanzarse Taripanakuy

Alcón Mamani

Aldea Llajta

Aldeano laqtmanta

Alegrar Kusichina

Page 49: Oficial

49

Alegrarse Kusikuna

Alegre Kusisqa

Alguno Pipas Aliento Samana

Alimentar Mikuchina

Alimento Mikuy

Aliviar Allinyan

Allá Haqaypi

Alma Mulla

Almohada Sawnana

Alojado Qurpachas

Alojamiento Qurpachana wasi

Alpaca Paqucha

Alquilar Arrenday

Alquilarse Arrendakuna

Alumbrar K’anchachina

Amado Munasqa

Amanecer Paqarin illarin

Amanecerse Paqarimon

Amar Munay Amargo Phñasqa

Amarillento K’illusqa

Amarrar Watana

Amarrarse Watakuna

Amarse Munanakuy

Ambos Iskaynin

Amén Hinakachun

Amigo Riqsisiqa

Amo Tata

Anciana Awicha

Anciano Awichu

Andando Purisaspa

Andar Purina

Andes Anti

Anillo Siwi Animal Uywa

Año Wata Año nuevo Musuq wata

Anoche Kunan-tuta

Anochecer Chisiyan

Anteanoche K’ayachisi tuta

Anteayer Qanimpa-punchay

Apagar Wañuchiy

Aparecer Ukhuriy

Aplanar P’altay

Apolillado Thutasqa

Apolillar Thuthan

Page 50: Oficial

50

Aprender Yachaqaq

Aprendido Yachaqasqana

Apretar Nit’iy Aprieto Mat’i

Aproximar Qaillachay

Apto Kuti

Apurado Usqaylla

Apurar Usqaycha

Aquel chaqay

Aquí Kaipi Arado Yunta

Araña Kusi-Kusi

Arañar Llawk’ay

Arbol Sach’a

Arbusto SaChaukhuy

Arcilla Llinq’i

Arco-Iris Kuyumri Arder Lawrai

Arena Aqu

Arreglado Hallch’aska

Arriba wichay-Pata

Arriero Qatik runa

Arrinconar K’uchuchay

Arrodillarse Kunqurikuna

Arruga Sirki Asa Hap’inan

Asado Kanka

Asarse Kankakuna

Asear Llimphiachana

Asesinar Wañuchi

Asesino Wañuchik

Así Hina Asiento Tiyana

Asno Asnu

Asomar Chimpana

Aspero Qasqa

Asqueroso Millakuna

Asta Wakra

Asustar Manchachiy

Atado Watasqa Atajar Hark’ay

Atar Watai

Atemorizar Manchachiy

Atestar Chillaykuna

Atrapar Hap’irquy

Atrás Qipa

Atrasado Qipaqay

Page 51: Oficial

51

Aumentado Yapasqa

Aumentar Yapay Aurora Paqarin Autor Rurak

Auxilio Khuyapayana Avaricia Micha

Avergonzarse Yachaqtay Avisar Willariy Ayer Qanap’unchay

Ayuda Yanapay Ayudante Yanaparikuk

Ayudar Yanapakuq Azotar Sik’uy

B

CASTELLANO QUECHUA

Bachiller Rimaynik Bailar Tusuna

Bailarín Tusuq

Bajando Urakuskan Bajar Apaqay

Balanza Pisana Balazo T’usqa

Balsa Llampu Bañarse Mayllikuy Bandera Unanchay wiphala

Baño Akana wasi Barato Pisillapak

Barbudo Sunkhasapa Barrer Pichay Barrerse Pichakuna

Barrido Pichasqa Barro T’uru

Baston Thunku Basura Q’upa Batan Kutana

Batir Pituy Bautizado Sutichakuy

Bautizar Sutichay Beber Uhay Becerro Waca uña

Bejiga Yaq’allachi Besar Much’ana

Besarse Muchanakuy

Page 52: Oficial

52

Bien kusas

Bigote Sunkha Blanco Yurak Blando Quña Llamp’u

Boca Simi Bofetada T’allina

Bolsa Taliga Bonito Sumacmunay Borracho Machasqa

Borrar Phiskuna Botar Wich’uy

Brasa Sansa Brazo Riqra Brincar T’iskuy

Brujo Laiqa Bueno Allin

Buho Huku Bulla Ch’aqway Burla Chansa

Burro Asnu Buscado Maskaskga

Buscar Maskhay

C

CASTELLANO QUECHUA

Cabalgar Warkhuy kuy Cabaña Tiyana Ch’uqlla

Cabello Chukcha Cabeza Uma Cadaver Aya

Caer Urmay Caerse Urmaikuy

Cagar Akay Caido Urmasqa Cal K’atawi

Calavera Aya uma Caldera Payla

Calentar Q’uñichin Calentura Q’uñirik Callar Ch’inlla

Calor Q’uñi Calumnia Tumpay

Calumniado Tumpasqa Calvo K’ara uma Cama Puñuna

Caminar Puriy Camino Ñann

Page 53: Oficial

53

Camisa Allmilla Qhawa

Camote Apichu Campana Kalanka

Campo Pampa

Canasta Walay

Cancha Kancha

Cansado Sayk’usqa Cansarse Sayk’una Cantar Takina

Cántaro Yuru, Carbón K’illimisa

Cárcel K’uñiwasi Carga Chaknay Cargar Chaknana

Caridad Limusnamañakuy Cariñoso Munakuk

Caritativo Kuyapayakuy Carnaval Phukllay Carpintero K’aspithupak

Carta Qillqa wilakuy Casa Wasi

Casada Huñuchasqa Casarse Kasarakuna Cáscara Ch’ilpi

Castaño Ch’umpi

Castigar Huchachay

Castrado Kapasqa Causa Llakikui Cautivo Pakima

Cebo Wira Cejas ÑawiPhichichu

Ceniza Uspha Centro Chaupi Cerca Qailla

Cerdo Khuchi Cerebro Ñutkhu

Cerquita Qaillalla Cerrado Wisk’asqa Cerrar Wisk’a

Cerro Urqu Chacra Chakra

Chicha Aqha Chico Huch’uy Chismoso willaparikuk

Chocado wakranathunisqa Chocar wakranakuy

Choclo Huilchi

Page 54: Oficial

54

Cholo Chhachu

Chorrear Suwarqukuy Chosa Ch’uqlla Chupar Ch’unqay

Cicatriz T’iri Ciego Ñausa

Cielo Hanaqpacha Cien Pachaq

Cimiento Takay

Ciudad Hathun Llaqta Claro Sut’i

Clavar Takakuy Cocer Chayachin Cochino Khuchi

Cocido Chayasqa Cocinar Wayk’u

Cocinero Wayk’uq Cola Chupa Colgar Warkhun

Colocar Churana

Colorado Puca

Comarca Quita Comentar Rimak Comenzar Qhallarin

Comer Mikhun Comerciante Qhatuq

Comida Mikhuna Compasivo Khuyapayakuq Completar Hunt’achiy

Completo Hunt’asqa Compra Ranti

Comprar Rantin Comprate Rantikuy Comprender Hap’iqay

Comunicar Willan Comunidad Ayllu

Concluir Tukucha Condor Kuntur Conejo Liwli

Corazón Sunqu Cordero Uwiha

Cordón Kururu Correo Chaski Crecido Wiñasqa

Cuchara Wisllacha Cuello Kunka

Cuerno Waqra

Page 55: Oficial

55

Cuero Qara

Cuerpo Kurpunchis

Culebra Mach’ahaya Culo Siki

Culpa Hucha Culpable Huchayuq

Cumbre Apachita Curador Hampikuq Curar Hampiy

D

CASTELLANO QUECHUA

Demonio Supay Derecha Paña Derramar Hich’arqun

Derrotado Atipasqa Derrotar Atipan

Desarrollar Wiñan Desatar Paskay Descansar Samariy

Descansarse Samarikuy Desnudo k’ala aycha

Deuda Manu Día P’unchay Diablo Saqra

Diez Chunka Difunto Aya

Dinero Qulqi Dios Pachakamaq Distinto Wajg Yakjga

Distribuir Chiqichiq Distrito Huch’uySuyu

Dolencia Nanay Domar Mansana Doncella Llump’a

Donde Maipi Dormir Puñuy

Dos Iskay Duende Anchanchu Duro Thuru

E

Page 56: Oficial

56

CASTELLANO QUECHUA

Ebrio Uhas Machasqa

Eclipse lnti chinkay Edad Watan Edificar Pirqay

Educar Yachachiy El Pay

Elegido Akllasqa Elegir Akllay Ellos Paikuna

Embarazada Chichu Embarrar T’uruchan

Embrujar Laiqaykuy Empedrar Rumichasqa Empezar Qallarin

Empujar Tanqay Enamorar Munakuy

Enano tinki Mut’u Encender Hap’ichin Encendido Hapichisqa

Encerrado Wisq’asqa Encima Patapi

Encontrar Tarin Encubrir Pakaikun Enemigo Auqa

Enfermedad Onquy Enfermo Unqusqa Usuri

Enflaquacido Tulluyasqa Enflaquecer Tulluyan Enfriar Chiriyan

Enojarse Phiñakuy Enrriquecer Khapaqyay

Enseñar Yachachiy Ensuciar Qhillichay Enterrador Pakaykuq

Entrar Yaykuy

Entregar Qupuy

Envejecer Machuyay Envejecido Thanthayasqa Enviado Apachisqa

Enviar Apachiy Envidia Chiqnikuy

Escalera Patapata siqana Escalofrío Khatatin Escalón Pata

Escapar Chinkarqun Escarchar Chunllukhisyaqa

Page 57: Oficial

57

Escaso Pisi

Esclarecer Sut’ichan Esclavo Wasallu Escoba Pichana

Escocer Siqsiq Escoger Akllana

Escogido Akllasqa Esconder Pacaikuy Escondido Pakasqa

Escribir Qillqan Escrito Qillqasqa

Escuchar Uyayrina Espalda wassa Espejo Rirpu

Esperanza Suyay Esperar Suyana

Espesar Sankhuyacha Espeso Sankhu Espina Kiskha

Esposa Warmi Esposo Qusa

Espuma Phusukhu Esquina K’uchu Estaño Titi

Estatua Wank’a Este Kay

Estiercol Wanu Estómago Wiqssa Estrecho K’ullk’u

Estrella Qullur Eterno Wiñapaq

Excelente Munay Existir Kawsan Explosivo T’uq

Exprimir Ch’irwa Exterminar Wañurachin

Extraño Manariqsiqa Extremo Nichhullaña

F CASTELLANO QUECHUA

Faja Chumpi

Fajar Chumpiy Fallecer Wañun

Fe Iñnii Feo Millay

Page 58: Oficial

58

Flaco Tullu tuq

Flauta Pinkillu Flecha Wach’i Flema Llausa

Flojo K’illu llausa Flor T’ika

Flotar Tuyun Fogón K’uncha Fortuna Sami

Forzudo Kallpayoq Frío Chiri

Fuego Nina Fuera Hawan Fumar Pitan

G

CASTELLANO QUECHUA

Gallina wallpa Gallo K’anka

Ganado Uywa Ganar Atipana Garbanzo Yanayasqa

Garganta Tunkaru Garra Sillu

Garrote K’upana Garza Wasqallu Gastador Tukuykuq

Gastar Tukuna Gatear Lat’ay

Gato Misi Gavilán Mamani anka Gente Runa

Gesto Yachapayay Gigante Hatum

Girar Muyuna Gobernador Kamachiq Golondrina Sillanki

Golpe Takas Gordo Wira runa

Gorro k’aspa, kachucha Grande Hatun Granero Pirwa

Granizo Chikchi Gritar Qapariy

Grueso Rakhu Guanaco Wanaku

Page 59: Oficial

59

Guano Wanu

Guardar Waqaychay Gusano Kuru

H

CASTELLANO QUECHUA

Habitante Tiyaq

Hablar Rimaq Hacer Ruwaq Halcón Alqamari

Hallar Tarin Hallar Tarin

Hambre Yaraqay Harina Hak’u Hartado Saksasqa

Harto Askha Hechicero Laiqa

Hechizado Laiqasqa Helar Qasay Chiri Hermana Panay

Hermano Waqi Hervido Thimpusqa

Hervir Thimpuy Hierba Qhura Hierro Khilla

Higado Chilla Hijo Churi

Hilar Phuskay Hilarse Phukakuna Hombre Qhari

Honda Warak’a Hondear Warak’ay

Horca Sipina Hormiga K’isimira Horrible Manchay

Hospedar Qurpachay Hoy Kunan

Hoyo Phuru Hueco T’uqu Huérfano Waqcha

Hueso Tullu Huevo Runtu

Humedad Muk’isqa Humilde Llap’usunqu Humillarse Llanp’uchakuy

Humo Q’usñi

Page 60: Oficial

60

I CASTELLANO QUECHUA

dolatrar Munakuna

Idolo Munakuqay Impar Ch’ullalla

Indio Runa Infierno Unqusqa Inmortal Mana wañuq

Inocente Mana-Huchayuq Insultar

Intestino Ch’unchulli Invisible Mana rikuy Ir Rinay

Iremos Risunchis Izquerda Lluq’i

J

CASTELLANO QUECHUA AYMARA

Jefe Mallku

Jilguero Ch’aiña

Joven Wayna Jovencita Sipasita

Jovencito Waynitu Juego Pukllay

Jugador Pukllaq Jugar Phukllaq Juntos Kuskalla

L CASTELLANO QUECHUA

Labio Simi

Ladera Kinray

Ladrón Suwa Lagartija Qaraywa Lágrima Waqay

Laguna Qucha Lamer Llaqway

Lana Willma Lanza Chuki Largar Karunchay

Largo Hathun Lastimar Nanasqa

Lavado T’aqsasqa

Page 61: Oficial

61

Lavar T’aqsay

Lazo Watana Lechuza Chusiqa Legua Tupu

Lejia Llukt’a Lejos Karu

Leña Llant’a Lengua Qallu Lenguaje Rimay

Ley Kamachikuy Limpiar Llimpuchan

Limpio Llimphu

Llamar Wak Llegar Chayamuy

Lleno Hunt’a Llevar Apay

Llevarse Apakun Llorar Waqay Llover Paray

Lloviendo Paraskan Lombriz Llawk’a

Luna Killa Luz Sut’i

M

CASTELLANO QUECHUA

Macho Urqu Madera K’aspi Madre Mama

Maduro Puqusqa Maestro Yachaq

Maiz Sara Mamar Ñuñun Mañana Tutamanta Paqarin

Mano Maki Mar Mamaqucha

Marido Qusan Mariposa Pilpintu Masticar Khamuy

Matar Wañuchiy Mayor Kuraq

Page 62: Oficial

62

Mazamorra Api

Mear Hisp’ay Medicarnento Hampikuna Medicina Hampi

Médico Hampikuq Memoria Yuyay

Mendigar Mañaku Menor Sullk’a Menos Pisi

Mensual Sapa killa Mentir Llullakukuy

Mercado Khatuna wasi Mes Killa Mestizo Mistti

Mezclar Ch’aluy Miel Misk’i

Mierda Aka Mina Quya

Minero Quyaruna

Mirar Khaway Mitad Kuskan

Moco Khuña Mojado Huq’u Moler Khunay

Molido Khunasqa Mono K’usillu

Morder Kaniy Morir Wañuy Mosca Ch’uspi

Mover Kuyuy Muchacha Sipas

Mucho Askha Muela Kiru Mujer Warmi

Mundo Tiqsimamasuyu Muslo Phaka

N

CASTELLANO QUECHUA AYMARA

Nacer Paqarimuy Nada Mana-imapas

Nariz Sinqa Negro Yana Nido Thapa

Nieve Rit’i Niña P’asñita

Page 63: Oficial

63

Noche Tuta

Nombre Suti Nosotros Nuqanchis Nudo Muqu

Nuestro Nuqanchis Nuevo Musuq

Numerar Yupana Nunca Hak’apis

O

CASTELLANO QUECHUA

Obedecer Kasukuy

Oscuro Lakha, tutayaq Observado Qhawarisqa

Observar Qhawariy Oca Uka Ocho Pusaq

Ocioso Qilla Ocultarse Pakakuy

Oculto Pakas Odiado Chiqnisqa Odio Chiqniy

Oeste lnti-chinkay Oidor Uyariq

Oir Uyari Ojo Nawi Ojos Ñawis

Oler Muskhi Olivo Qulli

Olla Manka Olvidar Qunqay Ombligo Kururu

Ordeñar Ch’away Orejas Ninri

Oriente lnti-luqsimuy Orin Hispay Oro Quri

Ortiga Itapallu Oso Ukumari

Otro Waq

P

CASTELLANO QUECHUA

Padre Tayta

Page 64: Oficial

64

Pagar Manu-qupuy

Paja Ichu Chilliwa Pájaro Pisqu Palabra Rimay

Palacio Khapaq-wasi Palo K’aspi

Paloma Urpi Pan T’anta Pañal Hanakuna

Panza Wikssa Papa Amkha

Papagayo Loritu Parado Sayaqa Pared Pirqa

Parejar Kuscachan Parejo Kusca

Parientes yawarmasi Parir Wawa wachay Párpado Chiphichiy

Pastear Michiy Pasto K’achu

Patear Hait’an Patio Kancha Pato Patu

Pecado Challwa Pecar Hap’ikuy

Pedirse Mañakapuy Pedo Supi

Pegado k’askachisqa

Pegar k’askachiy Peine Ñaqch’a

Pellejo Qara Pellizcar K’ichi Pelo Chuqcha

Pena Llaki Penar Llakikuy

Pene Ullu Pensar Yuyaychakuy Pepita Chira

Pequeño Huch’uy Perdido Chinkasqa

Perdiz Lluthu Perdonar Panpachakuy Perdonarse Panpachanakuy

Perezoso Qilla Perro Alqu

Persona Runa

Page 65: Oficial

65

Pesado Llasa

Pescado Chawlla Pescuezo Kunka Picante Haya

Picar kuchuy Picotear Chhaphay

Pie Chaki Piedra Rumi Pinchar Allakuy

Pincharse Allakukuna Piojo Usa

Piojoso Usakama Pisado Llasa Pisar Sarun

Planta Ali Plato Chuwa

Playa Quchapata Plaza Qhatu Pampa Plomo Titi

Pluma Phuru Poco Pisi

Podrido Ismusqa Polilla Thutha polvo T’uyumi

Poner Churay Porque Imamanta

Pozo Phuhu t’uqu Pradera Huaylla Precio Yukaña

Preguntar Tapuy Preñada Chichu

Preocupado Llakisqa Prestar Mañayri Prestarse Mañarikuy

Primero Ñaupaq Probar Mallin

Procreador Mirachiq Profesor Yachachiq Prójimo Runa-masi

Provincia Suyu Próximo Qailla

Prueba Llamirin Pueblo Llaqta Puente Chaka

Puerco Khuchi Puerta Punku

Pulga Piki

Page 66: Oficial

66

Punzar T’uqukuy

Q

CASTELLANO QUECHUA

Que Ima Quebrado P‘akisqa

Quebrar P’akiy Quemar Ruphachina Querer Munana

Quererse Munanakuy Querido Munasqa

Quién Pitak Quijada Khalli Quitar Qhichuy

Quizá Ichapas

R

CASTELLANO QUECHUA

Rabia Phiña Rabo Chupa Raiz Saphi

Rallar K’allana

Rana K’aira

Rápido Usqay Rascar Raskha Rasurar Mururan

Rata Hatun huk’ucha Ratero Suwa

Ratón Huk’ucha Rayo Illapu Rebalsar Phullchin

Rebaño Llika Rebentar T’ukun

Recibir Hap’in

Recién Kunallan Recordar Yuyarin

Recto Kuska Recuerdo Yuyarinkun

Redondo Muyu Regocijo Kusikun Regresar Kutin

Remediar Hallich’a Remojar Chulluchin

Renacuajo Huk’ullu

Renegar Phiñakuy

Page 67: Oficial

67

Reñir K’amin

Reñirse K’aminakuy Repleto Hunt’a

Resbalar Llust’an

Resbalarse Llust’arquy Respetar Yupaichay

Respirar Samay Reunido Huñurisqa Reunirse Huñurikuy

Revolcarse Walakiy Rey Umalliq Inca

Rico Qhapaq Rincón K’uchu Riñones Rurun

Rio Mayu Risa Asiy

Robar Suwakuy Roca Qaqa Rocio Sulla sulla

Rodilla Muqu Rogar Mañay

Rojo Yawar Puca Romper P’akiy Ropa P’acha

Rostro Uya Roto Llik’isqa

Rueca Phuska Ruiseñor Phichitanka

S

CASTELLANO QUECHUA

Saber Yachay

Sabio Yachak Sacar Hurqhuy Sacerdote Taytakura

Saciar Saksay Sal Kachi

Salado Kachisqa Salir Lluqsiy Saliva Thoqqa

Salpicar Ch’allachiy Saltar Phinkiy

Saludar Napaikuy Salvaje Ch’unchu, salqa Sangre Yawar

Sapo Hamp’atu Sartén Thitina

Page 68: Oficial

68

Secar Ch’akichiy

Seco Ch’aki Secreto Pakay Sed Ch’aki

Seguir Qatiy Sembrado Tarpuq

Sembrar tarpuy Semilla Muhu Señor Wiraqucha Apu

Señora Mama Sentado Tiasqa

Sentarse Tiakuy Serpiente Athum mach’alli Seso Ñutkhu

Si Ari

Siembra Tarpuy

Siempre Wiñapasy Silencio Ch’inlla

Sobar Qhaqhuy

Sobra Puchu Sobre Patam

Sol Inti

Soldado Awqa Solicitar Mañakuy

Solo Sapa Soltar Kacharin

Soltarse Kacharipuna Sombra Llanthu Soñar Musqukuy

Soplar Phukuy Soplo Phukuy

Sordo Ruqt’u Suave Qhapiyalla Suavizar Qhaiyachina

Subir Wicharina Sublevarse Uqharin

Sucio Qhilli Sudar Hump’in Sudor Hump’i

Suelo Pacha Pampa Sufrir Sasapay waqan

Susto Mancharin

T CASTELLANO QUECHUA

Tambor wank’ara Tampoco Pisilla

Page 69: Oficial

69

Tarde Ch’isiyakuy

Tejer Away Tela Tuyu Telar Awana

Temblar Khatkatiy Temer Manchakuy

Temprano Tutamanta Tender Mast’ay Tendido Mast’aqa

Tentación Supay Terminar Tukuchana

Terminarse Tukuchana Terrible Manchakuy

Tesar Mat’iy

Tesoro Qolqi waqaychana

Testículo Q’uruta

Teta Ñuñu

Tia Ipa

Tibio Llaphi

Tiempo Pacha Tierra Hallpa

Tieso Thuru

Tímido Manchali

Tinieblas Lakha tutayaq

Tirar Chanqay

Todos lliw q’alanpacha

Toldo Karpa

Tomar Uhay

Tonto Pisi-uma

Torcer k’iwiy

Torre Pukara

Tostado Hank’a Tostar Hank’an

Totora Matara

Trabajar Llank’ana

Trabajo Llank’ana

Traer Apamuy

Tragar Uqukuy Tragón Uquykuk

Traje P’acha Tramar Manchachisqa

Transportar Apakachana

Trapo Thantha Trasladar Astai

Trasladarse Astakuna

Traspasar Pasachina

Trenza Sinp’ay

Page 70: Oficial

70

Trenzar Simp’ak

Tres Kinsa

Tribu Ayllu

Tribuna Qhawana

Tripa Chunchulla

Triste Llaquisqa

Tristeza Llakikuna

Tronco K’ullu

Tú Qan

Tuétano Palpa

Tumbar Urmachiy

Tumor Tukka

Turbado Musphachiska Turbio Qunchu

U

CASTELLANO QUECHUA

Uña Sillu

Unico Sapa

Uno Ujg

Untado Hawiskka

Untar Hawina

Urdir Thirana

Usado Thantasqa

V

CASTELLANO QUECHUA

Vaca Waka

Vaciar Hichana

Vacio Ch’usak Vagina Rakha

Valiente Machu Valle Chimbote

Varón Qhari Vaso Qiru

Vecino Wasimasi

Vejez Machukay

Vejiga Yakkallachi

Vena Sirk’a Venado Taruka

Vencer Atipana

Ver Rikuna

Verdad Sut’in

Verde Q’umir

Page 71: Oficial

71

Verdura Chchiwa

Verguenza P’nqa Verse Rikunakuy

Vestirse Pachakuna

Viajar Rina karuta

Viajero Riq karuta

Víbora Katari Vicuña Sayraskha

Vida Kausay

Vidrio Khespillu

Viejo Machula

Viento Wayra Vientre Uijgsa Virgen Llumpa

Visible Sutti

Visitar Khawaycuna

Vista Ñawi

Viuda Ijma

Vivir Kausay

Vocear Khapariy

Volar Phaway

Volver Kutichiy

Vomitar Kutichimu

Vuestro Khanpaqta

Y CASTELLANO QUECHUA

Yerba Khura Yerno Tulqa Yo Nuqa

Z CASTELLANO QUECHUA

Zorro Urqu Atuq

Zorrino Añas

Zorra China atuq Zumbar Chusna

Zurdo lluk’i