МЕНЕДЖМЕНТ В ОБРАЗОВАНИИ № 4, 2018...

2

МЕНЕДЖМЕНТ В ОБРАЗОВАНИИ № 4, 2018 г.

ISSN 2226 – 1176ИНДЕКС 75756

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы

Қазақстан Республикасы Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыратын республикалық институты

Министерство образования и науки Республики КазахстанАкционерное общество «Национальный центр повышения квалификации «Өрлеу»

Республиканский институт повышения квалификации руководящих и научно-педагогических работников системы образования Республики Казахстан

БІЛІМ БЕРУДЕГІ МЕНЕДЖМЕНТ

МЕНЕДЖМЕНТ В ОБРАЗОВАНИИ

№4 (91) 2018

Алматы2018

Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 02.04.2013 ж. қайта тіркелген. Куәлік № 13497-Ж

«Білім берудегі менеджмент - Менеджмент в образовании» - ақпарат-әдістемелік хабаршысы

МЕНШІК ИЕСІ: «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Қазақстан Республикасы Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыратын

республикалық институты

Редакциялықалқа:

Ахметова Г.К.–п.ғ.д., профессор Қараев Ж.А.– п.ғ.д., профессор Мақатова Ж.Ә. – п.ғ.д., профессор

Редакциялықкеңес: Танатова А.Д. – п.ғ.к. Мұхамбетжанова С.Т. – п.ғ.д., доцент Арзанбаева Б.О. – п.ғ.к., доцент Рсалдинова А.Қ. – п.ғ.к., доцент Қойлық Н.О. – ф-м.ғ.к. Алдабек Н.А. - ф.ғ.к, доцент Маханбетова А.А. – п.ғ.к. Сардарова Ж.И. - п.ғ.д.

Басылым 1996 жылдан бастап жарық көреді, алғашқы тіркеу куәлігі №476. Жылына 4 рет шығады.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.

РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕН-ЖАЙЫ: Алматы қаласы, Амангелді көшесі, 61 үй, 103 каб,

Тел: + 7(727) 267-46-59, +7(727) 267-45-82e-mail: [email protected]

© ББЖ ҚБАРИ, 2018

4


МаЗМҰНысОдеРЖаНие

Макатова Ж.А.«Семь граней великой степи»: опыт прошлого, перспективы на будущее...............................................5Ғалымжанова М.А.Ұлттық болмысымыз –тарихи сананың тұғыры.......................................................................................................6 Есқалиев С.А.Елбасының ұлы даланың жеті қыры мақаласының тәрбиелік маңызы .....................................................7Измуханбетова С.С.Келешекті көре білген көшбасшы......................................................................................................................................9Ашимбетова Р. Д.Диалог с историей .....................................................................................................................................................................11Кенесбаев С.М.Ұлы даланың ұлылығын таниық ......................................................................................................................................12

БІЛІМ БЕРУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСНАМАСЫТЕОРИЯ И МЕТОДОЛОГИЯ ОБРАЗОВАНИЯ

Iskakova G.N.Academic discourse and its features. ...................................................................................................................................16Cepiкбaeвa Ж.Ө. Оқушыларға функцияның графиктерін салуды компьютерлік технологиялардың көмегімен оқыту.. ...............................................................................................................................................................................................20Ибраева Г.И., Көшербай Ж.ААстана қаласының техникалық және Кәсіптік білім берудегі «Табыстылық кластерлері» жобасының жүзеге асуы ........................................................................................................................................................23

БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУОБНОВЛЕНИЕ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ

Сардарова Ж.И., Абугалиева Г.С.Роль микропреподавания в профессиональной подготовке будущих учителей начальной школы ...............................................................................................................................................................................................28

ТҮЗЕТУ ПЕДАГОГИКАСЫКОРРЕКЦИОННАЯ ПЕДАГОГИКА

Байжуманова С.О. Инклюзивное образование в условиях современной школы...........................................................................31

5

БІЛІМ БЕРУДЕГІ МЕНЕДЖМЕНТ № 4 2018 г.

ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРНОВЫЕ ТЕХНОЛОГИИ

Исалдаева С.Ж. Особенности организации «flipped room» в учебном процессе.......................................................................36Ауэлбекова Г.У.Применение PBL на уроках...................................................................................................................................................39Мурзекенова Ж. Ш., Белденбаева М. Т. Оқытудың «CLIL» (CONTENT AND LANGUAGE INTEGRATED LEARNING) әдісі...............................................46Алмабаева Г.О.Пән мен тілді кіріктіріп оқытуда сұрақ қоюдың жолдары.................................................................................49

ТӘРБИЕ ТАҒЫЛЫМДАРЫВОПРОСЫ ВОСПИТАНИЯ

Салихарова Н.А.Қазіргі қазақ прозасындағы отбасылық сарын........................................................................................................54Сарбалина Г.С.Специальные методы и приемы развития голоса в процессе обучения....................................................57Абилдабеков С.А., Карменов Қ.М.Оқу-жаттығу үрдісінде алақан құралын педагогикалық әдіс ретінде қолдану ерекшеліктері ..............................................................................................................................................................................62Жунусбеков Ж.И., Конаев Т.А., Туленбаев К.М.Популяризация «Qazaq kúresi» среди школьников.....................................................................................................65Қажиева Г.Т..Отбасылық құндылықтар – мәңгілік елдіктің негізі.............................................................................................70

АТАУЛЫ КҮНДЕР МЕН ҚҰТТЫҚТАУЛАРДАТЫ И ПОЗДРАВЛЕНИЯ

Сембаева Н.Т.Спандияр Көбейұлының туғанына 140 жыл .............................................................................................................73

БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ДАЙДЖЕСТ БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ ДАЙДЖЕСТ .................................................76

6


МРНТИ 14.01.11

МакатоваЖ.а.1¹ ФАО «НЦПК «Өрлеу» РИПК СО

(Алматы, Казахстан)

«сеМЬГРаНеЙВеликОЙсТеПи»:ОПыТПРОШлОГО,ПеРсПекТиВыНаБУдУЩее

Глава Государства Н.Назарбаев в своей Программной статье «Семь граней Великой степи» выдвигает 6 масштабных проектов: «Архив-2025», «Великие имена Великой степи», «Тюркская цивилизация»: от истоков к современности, «Музей древнего искусства и технологии Великой степи», «Антология степного фольклора».

Фундаментальные предложения казахстанского Лидера – это важнейшее событие в идеологической жизни не только нашей страны, но и историческое событие для всего тюркского мира.

Глава Государства показал в своей статье неразрывную внутреннюю связь, существующую между современным Казахстаном и тюркскими государствами, великими степными империями прошлого.

Основная идея статьи – это модернизация исторического сознания.

«Семь граней Великой степи» - продолжение Программы «Рухани Жаңғыру», в целом это новые компоненты национальной программы для молодежи. Переосмысление истории, целостное восприятие прошлого народа, формируют новую картину мира у казахстанцев, и, в первую очередь, у молодежи.

Коренные социально-экономические изменения, происходящие в нашей стране, требуют от всех граждан, в частности от молодежи, активного участия во всех сферах

жизнедеятельности и развития общества, обеспечивающей прежде, всего, духовно-нравственное воспитание молодого поколения.

Главным фактором в этом процессе является совершенствование сферы образования... В решении этих задач необходимо опираться не только на данные новейших научно-педагогических разработок, но и на богатый исторический опыт прошлого, его осмысление с позиции сегодняшнего дня, который представляется нам необходимым и полезным.

Видные казахские педагоги и деятели просвещения Ж.Аймаутов, А.Байтурсынов, М.Жумабаев, М.Дулатов, С.Сейфуллин, Х.Досмухамбетов внесли огромный вклад в области образования и гражданского воспитания молодежи, и общим у них было то, что они считали необходимым базировать их на культурно-историческом и этно-педагогическом наследии и традициях казахского народа, а основой содержания образования и воспитания, их средствами – язык, литературу, историю, героико-патриотические, трудовые и духовные ценности.

Таким образом, можно сделать вывод о том, что данная статья Главы Государства является важной страницей в истории Казахстана, его дальнейшем развитии.

Как говорит Елбасы, мы должны осознать и принять свою историю во всей ее многогранности и многомерности.

7


МРНТИ 14.01.11

ҒалымжановаМ.а.¹ ¹«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚ БАИ

(Атырау, Қазақстан)

ҰлТТықБОлМысыМыЗ–ТаРиХисаНаНыңТҰҒыРы

Тамырсыз тал болмайды,Тарихсыз ел болмайды, - деген мақал

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласының бар мәнін ашып тұрғандай. Жалпы тарихи сана қалыптаспай, мемлекетшілдік сана орнықпасы белгілі. Ал тарихи сананың тұғыры қашанда ұлттық болмыстан. Әлемдік өркениет көшіне ұлттық сипатыңды сақтай отыра ілесу Елбасы мақаласының негізі өзегі деп түсіндік. Осындай игі бастамаға атсалысу әрбір азаматтың міндеті деп білеміз.

Бұл туынды Президентіміз айтып кеткендей, оның «Рухани жаңғыру» жалпыұлттық бағдарламасының тікелей жалғасы болып табылады. Сондықтан біз төл тарихын жетік білетін, бағалайтын және мақтан ететін өскелең ұрпақты ұлттық өркениетті рухта тәрбиелеуге белсене атсалысуға міндеттіміз. Елбасымыз ұлттық тарихты әрқашан қолдап келе жатыр. Президентіміздің «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласы ұлттық тарихымызды терең және объективті түрде тануға жаңа бағыт-бағдар болатыны анық. Бұл тарихқа деген жаңа тұжырымдамалық көзқарас.

Мақала «Ұлт тарихындағы кеңістік пен уақыт», «Тарихи сананы жаңғырту» атты бөлімдерден тұрады. Мақаланың аты айтып тұрғандай, негізгі бөлім Ұлы даланың жеті қырын айқындап береді. Оның ішінде жеті қазынамыздың бірі жылқыға ерекше мән беріліп отыр. Ұлы дала халқы металл өндіру мен терең тарихымен мақтана алады. Сондай-ақ, Түркі әлемінің бесігі болып, Еуропа мен Азияны жалғаған Қазақстан Ұлы Жібек жолын жаңғыртуды да көздеп отыр. Қазақ даласының сулы, нулы табиғаты да елеусіз қалмады. Ал, мақаланың екінші бөлімі алдағы уақытқа бағыт-бағдар береді. Елбасы төл тарихымызды бағалап, жаңғыртуға арналған нақты 6 тапсырма жүктеді. Оның ішінде «Архив-2025» жеті жылдық бағдарламасын

жасау, Түркологтардың дүниежүзілік конгресін ұйымдастыру, «Ұлы дала» атты ежелгі өнер және технологиялар музейін ашу сынды тарихи әрі маңызды міндеттер бар.

Президент ұлттық болмысымызды сақтап, тарихымызды жаңғырту жайына кеңінен тоқталған. Әсіресе жас ұрпақты ұлттық тәрбиемен сусындату қажеттілігі жазылған. Ұлт қаһармандарын үлгі тұту үрдісін қалыптастыруға жол ашатын сапалы балалар фильмдері мен мультипликациялық сериалдарды аса қажет ететін өскелең ұрпақтың да талғамына ерекше назар аудару керек. Біздің даңқты батырларымыз, ойшылдарымыз бен ел билеушілеріміз тек Қазақстан ғана емес, сондай-ақ бүкіл əлем бойынша еліктеуге лайықты тұлғалар екендігін Елбасы тілге тиек еткен.

Бұған дейін де еліміздегі зиялы қауым құрметтейтін, барлығымызға белгілі Президенттің «Тарих толқынында» атты кітабы бар. Осыған қоса «Халық тарих толқынында», «Мәдени мұра» және «Рухани жаңғыру» атты бағдарламалары халық арасында кеңінен қолдау тауып, әрбір білім беру мекемесінде өткізілетін ғылыми-әдістемелік және тәрбиелік шараларда іске асырылуда.

Адамзат тарихы ауылшаруашылығы және қоныстанған мәдениет өркениетіне бөлінсе, біздің халық атқа міну және жылқы шаруашылығы мәдениеті өркениетінің өкілі. Бұл жаңалық – жалпы адамзат тарихындағы инновациялық импульс деп білемін. Елбасымыз атап өткен жеті бөлімнің символикалық мәні бар. Олардан бағдар алып тарихымыздың елімізді алға бастаушы, дамытушы рөлін барынша насихаттауымыз қажет.

Бұл тек қана тарихшылардың міндеті емес білім беру саласының да мамандары аталған жұмысқа ат салысуы өте маңызды. Қазіргі жастар өкінішке орай, қандай-да бір ақпаратты кітаптан емес, интернет желісінен алатыны баршамызға белгілі. Егер танымал жанрындағы заманауи элементтерді қолдана отырып, тарихи

8


фильмдер түсірілсе, жаңа технологиялардың көмегімен ерекше көрмелер ұйымдастырылса, біздің жас ұрпағымыздың қызығушылығын артатыны сөзсіз.

Ел Президентінің мақаласын алдағы уақытта жүйелі түрде насихаттау және алда қойған міндеттерді орындау мақсатында «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ Басқарма төрайымы педагогика ғылымдарының докторы, профессор Г.К.Ахметованың басшылығымен Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты іс-шаралар жоспары жасалды. Жоспар бойынша ғалымдардың, педагогтардың және студенттер мен оқушылардың қатысуымен ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер, мәдени кештер, пікір-сайыстар, кітап көрмелері және т.б. ұйымдастырылып өткізіледі. Бірліктің, ынтымақтың, тұтастықтың үлгісіндей болған тарихымызды дәріптеп, рухани байлығымызды бағалау мақсатында ұйымдастырылатын шаралардың маңызы мен мазмұны зор болады

деген ойдамыз. Себебі, өткен күнге көз тастай отырып, бүгінде қолда барды бағалау – біздердің, әсіресе, жас буынның, бойында болуы тиіс маңызды қасиет деп білеміз.

Қазіргі таңда Қазақстандық білім беру жүйесінің әлемдік білім беру кеңістігіне енуі аясында педагогтің жеке тұлға ретіндегі бейнесі, оның кәсіби біліктілігі айрықша мәнге ие болуда. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтқандай «Алға қарайтын кез келді. Іске кірісер кез келді. Ерік-жігерімізді танытатын кез келді. Өмірді өзгертетін кез келді». Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Елбасы ұсынған тарихи сананы жаңғыртудың барлық жобаларын іске асыруға белсене атсалысады, себебі, олардың барлығының халықаралық мазмұны бар. «Ұлы даланың ұлы есімдері» – біздің танымал, қадірлі және жер шарының әр түкпірінде ұлағатқа ие ұлы ата-бабаларымыз. Біздің міндетіміз – олардың бейнелерін есте сақтау, олар қалдырған мұраны зерттеу және мәңгі есте қалдыру.

МРНТИ 14.01.11

есқалиевс.а.¹1Қ.Жұбанов атындағы АӨМУ

(Ақтөбе, Қазақстан)

елБасыНыңҰлыдалаНыңЖеТІқыРыМақаласыНыңТӘРБиелІкМаңыЗы

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласы, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласының жалғасы ретінде оның жаңа қырларын айқындап, тарихи сананы жаңғыртудың жолдарын көрсетеді.

«Ұлт тарихындағы кеңістік пен уақыт» және «Тарихи сананы жаңғырту» деп аталатын екі бөлімнен тұратын мақалада Мемлекет басшысы ұлттық тарихымызды ежелгі заманнан қарастырып, оның тұжырымдамасын нақтылауға шақырады. Бұл күрмеуді шешу үшін тарихымызға ғылымның бүгінгі жетістігі тұрғысынан қарап, бұрынғы еуропоцентристік көзқарастардан арылып, біздің ұлтымыздың арғы даңқты тарихын талдап оқытуға

шақырады. Мәдени мұра, Тарих толқынында, Рухани жаңғыру бағдарламалары басталғалы жастарды ұмытылып бара жатқан өз халқымыздың әлемді таң қалдырған рухани және материалдық мәдениетіміздің үлгілері қызықтыруда. Осының барлығы жастарға эстетикалық және патриоттық тәрбие берудің құралы.

Тарихтың тәрбиелік ролін ерте түсінген елдің бірі – Германия. ХІХ ғасырдың басында бұл саяси жағынан бытыраңқы, шаруашылығы мешеу ел болатын. Аз уақытта саяси топтасып, Еуропаның алдыңғы қатарлы елдерінің қатарына қосылуы неміс халқының ұлттық санасының оянуына байланысты еді. Ұлттық идеологияның қалыптасуына неміс халқының

9


ұлттық санасының оянуына байланысты еді. Ұлттық идеологияның қалыптасуына бірде-бір әсер еткен фактор әрине неміс тарихшыларының жанқиярлық еңбегінің арқасы еді. Неміс мектептеріндегі ұлттық тарихты оқытуды жолға қою, университетті тарихи білімді реформалау іс-шаралары өз жемісін берді. ХІХ ғасырдың орта шенінде немістің тарих ғылымы бүкіл Еуропадағы алдыңғы қатардағы ғылымдар қатарына көтерілді. Ал енді келесі ХХ ғасырдың 30-40 жылдары неміс ұлтшылдығы шектен шығып, бүкіл өркениетке қауіп төндіргені мәлім. Сондықтанда тарих пәнінің тәрбие берудегі мүмкіншілігін реттеп отыратын тиімді механизм қажет. Тарих пәнінің бағдарламасы да, оның оқулығы да, бұл пәннен сабақ беретін мұғалім – оқытушылардың біліктілігі, білім деңгейі, ұлттық көзқарасы мемлекеттің қамқорлығында, бақылауында болуы қажет.

Дәстүрлі қазақ қоғамында жас ұрпаққа тәрбие беру процессінде оларға тарихи білім беру негізгі міндет болып есептелді. «Жеті атасын білмеген жетесіз» деген қанатты сөз осы уақытта туса керек. Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ болмысының келесі бір ерекшелігі – оның тарихшылдығы. Қара халықтың тарихтан хабардардығы мейлінше жоғары болған. Керек десеңіз, білім институттарының дамыған жүйесі бар бүгінгі күннің өзін бұрынғы қазақтардың санасындағы жаппай тарихшылдықпен салыстыруға болмайды» деп жазды.

Тарихи білімі бар азаматтың мәдениетті, білімді, жан-жақты адам болып өсетіндігі белгілі. Өз халқының тарихын білген жас өскін елін сүйген, халқының қамын ойлаған, жерінің жаңаруы, гүлденуі жолында күрескер болып қалыптасады.

Қорыта айтқанда, тарихи білім қоғам мүшесінің азаматтық көзқарасының қалыптасуына әсер етеді. Жаңа жағдайда тарих ғылымының алдындағы мақсаттар мен міндеттер шаш етектен. Осы жерде академик М.Қ.Қозыбаевтың: «Тарихшылардың өз халқының алдындағы қарызы белшеден»– деген сөзі еске түседі. Ал тарихшылар қоғам алдындағы қарызын да парызын да толығынан өтері анық.

ХVIII ғасырда қазақ елі екі бірдей жаудан қорғанды. Дәл осы дәуірде халықты отансүйгіштік рухта тәрбилеу, оған тарихи мағлұмат беру күрестің негізгі формасына айналды. Өкінішке орай орыстың, жоңғардың, қытайдың ықпалында қалған аймақтарда халық

өзінің тарихи жадынан айырыла бастады. Жат жерлік ғалымдар қазақ тарихын бұрмалап, оған түзету енгізіп, халқымыздың өткені жөнінде өз нұсқаларын жазды. Сөйтіп халық арасында жалған тарихшылық пайда болды.

Ендеше, біздің төл тарихымызға оң көзқарас қажет. Көп қырлы әрі ауқымды тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек. Президент атап көрсеткендей, бұл басқа халықтардың ролін төмендетіп, өзіміздің ұлылығымызды көрсету үшін жасалмайды. Ең бастысы, біз нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз роліміз бен орнымызды байыппен әрі дұрыс пайымдауға тиіспіз.

Президент аталған мақаласында тарихтың түйінді мәселелерін көпшілікке түсіндіру мақсатында Ұлы даланың жеті қырына тоқталады. Бұл айтылғандардың барлығы да біздің жеріміздің материалдық мәдениетінен бастау алады, ендеше бізге жат емес.

Мысалы, атқа міну мәдениеті мен жылқы шаруашылығы жер жүзіне Ұлы даладан тарағаны тарихи ақиқат. Біздің өткеніміздің барлығы да атпен байланысты. Қазақтың осындай үлкен территориясын ұрпақтарына сақтап қалуда салт атты батырлардың маңызы ерекше зор емес пе?! Мақалада айтылғандай, біздің Ұлы далада ежелгі металл өндірудің ошақтарының бірі болды. Сөйтіп, тарихтың жаңа дәуірінің жаңа парақтары ашылды.

Көне қазақ жерінің ғылым үшін де, өркениет үшін де ауыз толтырып айтатындай жетістіктері баршылық. Оның жарқын көрінісі, көркем болмысы мен рухани байлығының айшықты белгісі — «аң стилі» өнері. Сонымен қатар — 1969 жылы Есік қорғанынан табылған — Алтын адам. Кейін байтақ даламыздың басқа өңірлерінде де осындай жәдігерлер көптеп табылды. Түркі қауымы ұлан-ғайыр далада көшпелі және отырықшылық өркениетін қалыптастырды. Өнер мен ғылымның, сауданың орталығына айналды. Мақалада Елбасы жетістіктерді айта келіп, бұл түркі әлемі дүниежүзілік өркениетке Әбу Насыр Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, тағы басқа ұлы ойшылдарды қалыптастырғанын атап көрсетеді.

Көшбасшымыз Ұлы даланың тағы бір мақтанышының қатарына – Ұлы Жібек жолын қосады. Ол ұлыстар мен елдер арасындағы әлемдік өзара тауар айналымы мен халықтар ынтымақтастығын дамытуға негіз болғандығын айтады.

Елбасының аталған мақаладағы ең басты

10


көңіл бөлген мәселесі – тарихи сананы жаңғырту. Президент оны бірнеше ірі жобалар арқылы дамыту қажет деп санайды. Ол жобаларды төмендегіше көрсетіп берген: Архив – 2025; Ұлы даланың ұлы есімдері; Түркі әлемінің генезисі; Ұлы даланың ежелгі өнер және технологиялар музейі; Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы; Тарихтың, кино өнері мен телевизиядағы көрінісі.

Бұл аталған жобалар біздің еліміздің тарихи жылнамасындағы ақтаңдақтарды қайта қалпына келтіруге жол ашқан 2003 жылы жарияланған «Мәдени мұра» бағдарламасының жалғасы болып табылады. Елбасының жолдауымен қабылданған «Мәдени мұра», «Рухани жаңғыру» және «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалары қазіргі Қазақстанның әлемдік өркендеуінің дәлелі.

Сондай-ақ, ол Президенттің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында айтылып, бүгінгі күні кезегімен, ретімен жүзеге асырылып жатқан руханият саласындағы игі істеріміздің де жалғасы. Осы бағдарламалар жүзеге асқан уақытта Түркі

жұртшылығының, түркі әлемінің дүниежүзілік өркениетке қосқан үлесін сезінеді, тарихтағы біздің Ұлы тұлғаларымызды басқа ұлттар мен ұлыстар халқы да білетін болады. Сондай-ақ, біздің жас ұрпаққа отансүйгіштікке тәрбиелеуге, тарихи білімді дәріптеуге, Қазақстанда туризмді дамытуға үлкен мүмкіндіктер жасайды. Бағдарлама халықтың гуманистикалық курсы және потенциалын көрсетіп, оның тарихи тәжірибесін байытып, болашақтың сенімді тірегі болмақ.

Жоғары білімді әрі рухани бай адамдар ғана заманның жаңа талаптарына дер кезінде жауап қатып, дұрыс шешім қабылдай алады. Мемлекет басшысының бұл мақаласы ұлтымыздың өз рухани құндылықтарын құрметтеуге, сыйлауға, аялауға және танып-білуді дамытуға бастама болатын бағдарлама. Бұл мақалада тарихи, тәрбиелік, қоғамдық-саяси және мәдени ағартушылық бағыттағы маңызды жобаларға қатысты қабылданар нақты қадамдар көрсетілген. Олардың әрбіріне үлкен жауапкершілікпен қарауға тиіспіз.

МРНТИ 14.01.11

измуханбетовас.с.¹1«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы БҚО бойынша ПҚ БАИ

(Орал, Қазақстан)

келеШекТІкӨРеБІлГеНкӨШБасШы

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жақында жарық көрген «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласына мен басқарып отырған «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «БҚО ПҚ БАИ» ұжымында кеңінен талқыланды. Оралдың «өрлеуліктері» мақалаға аса қызығушылық танытып, Елбасының бастамасын қолдайтындықтарын білдірді. Бұл мақала – қоғамға үлкен ой тастаған, рухты оятатын ойлар мен бастамалар негізі.

Президент атап өткен Ұлы даланың жеті қыры қазақ халқының көкірегі ояу, рухы мықты кез келген перзентінің жүрегінде мақтаныш сезімін оятары сөзсіз. Ұлы даланың жеті қырын айқындай отырып, Елбасы Қазақстанның тарихын терең зерделеуге үндеп, әлем өркениетінде өзіндік орнын алуға ұмтылған Қазақстанның ұлы мұраттарын жүзеге асыруды

көздеген заманауи ұсыныстарға толы өзекті мәселе қозғап отыр. Осы мақаласы арқылы Елбасы түп-тамырымызды тану, тарихымызды терең зерделеу, ұлы тұлғаларымызды ұлықтау бағытында білім беру жүйесінің алдына да үлкен мақсат-міндеттер қойды.

Нұрсұлтан Назарбаев: «Бұл – тарихқа деген дұрыс ұстаным. Сол арқылы түп-тамырымызды білуге, ұлттық тарихымызға терең үңіліп, оның күрмеулі түйінін шешуге мүмкіндік туады», – деп атап айтты. Әсіресе, Елбасы мақаласындағы «Өз тарихыңа деген мақтаныш сезімін ұялатып, отаншылдық тәрбие беру мектеп қабырғасынан бастау алуы тиіс. Мектептер мен барлық өңірлердегі өлкетану музейлерінің жанынан тарихи-археологиялық қозғалыстар құру маңызды» деген ойлары өте орынды. Осы орайда

11


Елбасы бастамасымен мектеп бағдарламасына енгізілген «Өлкетану» курстарының маңызы зор. Бұл игілікті іс, жаңа бастама осы мақалаға келер жолдағы маңызды қадамдардың бірі екені анық.

Қашанда жаңа бастамалардың алдында маңызды мәселелер тұратыны белгілі. Сол мәселелердің шешімін табу мақсатында институт қабырғасында «Өлкетану» курсын жүргізетін мұғалімдердің біліктілігін арттыру бағытында курстар ұйымдастырылуда. Мұғалімдерге «Өлкетану» курсының мақсат- міндеттері, маңыздылығы, жасөспірімдерге берер тәлім-тәрбиесі жөнінде дәрістер оқылып, көшпелі-тәжірибелік сабақтарда тәжірибе алмасу мүмкіндіктері ұсынылады. Мен бұл мақаланы Елбасы саясатына қолдау және еліміздің болашағы жас ұрпаққа даңқты батырларымызды, ойшылдарымыз бен ел билеушілерімізді танытуға, Отанын сүюге, өз елінің патриоты болып қалыптасуына септігін тигізуге нақты дәлелмен жазылған құнды дүниеге құрметпен қарау деп білемін.

Ұлы дала халқы Әбунасыр әл-Фараби мен Яссауи, Күлтегін мен Бейбарыс, Әз Тәуке мен Абылай, Кенесары мен Абай сынды тұлғаларды пір тұтқаны айтылған. Бұған орай, Елбасы тарихта ойып тұрып орын алатын адамдар құрметіне «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашуды ұсынады. Бұл оқу-ағарту саябағын Ұлы даланың әр өңіріндегі ұлы есімдер құрайды. Сондықтан әр адам өз өңіріндегі тұлғаларды, өлкесінің тарихын танып білуі тиіс. Алдағы уақытта институттың Баспа қызметі және қоғаммен байланыс бөлімінің жоспарына сай Сарайшық қаласының орнына, Шыңғырлау ауданы жеріндегі Сарқырамаға, археологиялық қазба жұмыстары негізінде «Алтын адам» табылған орындарға саяхат жасау, қасиетті «Дәдем Ата» кесенесіне зиярат ету жұмыстары да жоспарланып отыр. «Ұстаздар ұстаханасына» айналған институтымыз педагогтер біліктілігін арттыру курстарында мақалада ұсынылған жобалар бойынша дәрістер оқуды қолға алады.

Сонымен бірге мақала оқыған адамға өткеніңді ұмытпау, одан сабақ алу, қолда барды қадірлеу керектігі жөнінде ой салады. Осы орайда институтымызда жыл сайын дәстүрлі түрде «Біліктілермен бір күн» атты кездесу ұйымдастыру жолға қойылған. Бұл арқылы аға ұрпақ ардагерлерден өнеге алу, олардың озық еңбек үлгілері мен өмірлік тәжірибелерінен, жеке тұлғалық адами қасиеттерінен сабақ

алу – бүгінгі ұрпақ үшін баға жетпес қазына. Көп жылдар бойы қызмет атқарған зейнет демалысындағы ардагерлерді дәріптеу, олармен институтқа келген жас мамандардың танысып, тәжірибе алмасуы үшін дәнекер болу жылдағы қалыптасқан дәстүр. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында институт жанынан ашылған педагогикалық музейде облыстық білім саласында қызмет жасаған үздік педагогтер, ардагер ұстаздар туралы құнды дүниелер жасақталған. Музей қоры жыл сайын жаңа жәдігерлермен толықтырылып отырады. Музейді курс тыңдаушылары және институт қонақтары тамашалайды.

Мақалада Елбасымыз ұсынған әр жоба маңыздылығымен құнды, тәуелсіз Қазақстанның азаматы ретінде осы жобаларға үн қосуымыз керек. Соның ішінде «Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы» жобасында «Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілері – ертегілері, аңыз-әфсаналары, қиссалары мен эпостары жинақталады», – делінген. Осы аңыз- әфсаналар, ерлікті, елдікті, бірлікті ту еткен жыраулар поэзиясы, қиссалар мен дастандар арқылы бүгінгі ұрпақ ана тіліміздің қайнарынан қанып ішіп, ондағы айшықты сөз оралымдарынан, кестелі сөз өрнектерінен ана тілінің, мемлекеттік тіліміздің маңыздылығын, өзіндік ерекшелігін біліп, сезініп өседі. Ал бабаларымыздың аманаты, тарих қойнауынан сыр шертіп, салт-дәстүрімізді, ұлттық ерекшелігімізді үйреткен тілімізді дамыту, мемлекеттік тіл ретінде әлемдік деңгейге көтеру – азаматтық ұстанымымыз. Осы тұрғыда латын әліпбиіне көшумен байланысты жұмыстар жоспарланып, оны орындау қадамдары нақтыланды. Бұл жұмыстарға барлық ұжым мүшелері өз үлестерін қосуда.

Сонымен бірге институттың білім жетілдіру курсы бағдарламасының мазмұндық модуліне «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты дәрістер сериясын енгізу жоспарлануда. Ұлы дала мұрасын қайта жаңғырту, оны халық игілігіне жарату еліміздің рухани және технологиялық тұрғыдан дамуына тың серпіліс береді. Ендеше, ұсынылып отырған «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласындағы әр жоба идеясын қолдап, барынша жүзеге асыруға баршамыз өз үлесімізді қоссақ, бабаларымыз ізі қалған, мағыналы өмірі өткен, тарихы тасқа қашалған даламыздың қадір- қасиетін өскелең ұрпақ санасына сіңіріп, ұлттық тарихымызды тани түсуіне еңбек ететініміз сөзсіз.

12


МРНТИ 14.01.11

ашимбетоваР.д.¹1ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПКПР по Павлодарской области

(Павлодар, Казахстан)

диалОГсисТОРиеЙ

«Гордость за прошлое, прагматичная оценка настоящего и позитивный взгляд в будущее – вот залог успеха нашей страны»

Если попытаться одним словом обозначить главное достоинство статьи Н.А.Назарбаева «Семь граней Великой степи», то следует сказать, что она в высшей степени своевременна. Статья дает нам в сжатом и ясном виде общее представление о «горизонтах пространства и времени…» где «начинается национальная история»[1], о которой в непрофессиональной среде бытуют понятия неоднозначные. Для современного поколения, стоящего у истоков реализации программы «Рухани жаңғыру»[2], такое понимание основной идеи статьи является главным посланием автора. В статье прослеживается глубокое понимание того, что духовная составляющая личности человека - более созидательная сила, которая делает из человека творца своей жизни, творца истории своей страны. Безусловно, статья Н.А. Назарбаева – это прекрасная возможность понять, осмыслить скрытые ресурсы в национальной истории, позволяющие поступательно развиваться нашему государству сегодня.

Память народа, его фольклор и музыка, литература, телевидение и кино – составляющие духовной сокровищницы Казахстана, а люди, творившие историю, на века оставили свой след. Когда мы говорим об историческом событии, то имееем в виду и знание процесса его свершения, и формирование его «образа» в памяти будущего покления. В связи с этим статья для нас – это стратегическое направление модернизации содержания деятельности организаций образования, педагогических работников по проактивному продвижению нравственно-духовных ценостей нашего государства.

Какова роль системы повышения квалификации в развитии данного направления?

На наш взгляд, особенностью организации

процесса повышения квалификации должно стать развитие ценностно-смысловой готовности педагогов к решению актуальных задач обучения и воспитания, адекватных содержанию идеи Н.А. Назарбаева, изложенной в статье. Среди основных задач системы повышения квалификации мы видим: формирование профессиональной готовности педагогических работников к реализации программы «Рухани жаңғыру», предоставление возможности для проявления педагогических инициатив, создание условий для самореализации и профессионального развития. К числу характеристик развития готовности учителей к реализации идей, изложеннных в статье Н.А. Назарбаева, относится в первую очередь возрастание степени осознанной ответственности педагогов за качество своей профессиональной деятельности в решении острых социально-культурных проблем школы, в устойчивом росте интереса учителей к росту своей профессиональной компетентности, непрерывному образованию, повышению квалификации, использованию ими современных эффективных технологий обучения и воспитания.

Сегодня задачу системы повышения квалификации мы видим в расширении и углублении знаний педагогических работников по вопросам развития национального самосознания и воспитания нового казахстанского патриотизма у подрастающего поколения на более высоком уровне, а именно на уровне профессионального самопознания и профессиональной саморефлексии. Мы считаем, что в результате деятельности по пропаганде и реализации идей статьи Н.А. Назарбаева в условиях системы повышения квалификации

13


педагогические работники должны знать и понимать сущность методологических основ развития национального самосознания учащихся, должны осознавать, что в современных социокультурных условиях востребованной является интеллектуально развитая, конкурентоспособная, креативная и здоровая личность с ярко выраженной потребностью в самосовершенствовании, саморазвитии, самоутверждении,

самореализации, готовностью к овладению новыми знаниями, продуцированию и инициированию новых идей и воплощению их в жизнь на благо своего отечества.

«Способность нации поддерживать современную и эффективную систему образования, повышать интеллектуальный компонент будущих специалистов путем обучения становится критически важным для конкурентоспособности» [1]

использованнаялитература

1. Н.А. Назарбаев. Семь граней Великой степи. http://www.akorda.kz/ru2. Н.А. Назарбаев. «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» («Курс в будущее: духовное

обновление»). http://personal.akorda.kz/kz/.

МРНТИ 14.01.11

кенесбаевс.М.¹¹ «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Алматы облысы бойынша ПҚ БАИ

(Алматы, Қазақстан)

ҰлыдалаНыңҰлылыҒыНТаНиық

Өзінің «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласымен Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қалың жұртшылықты бір серпілтіп тастады, тарихқа деген дұрыс ұстанымы барын паш етті, түп-тамырымызды білуге, ұлттық тарихымызды таразылауға деген сарқылмас қызығушылығымызды арттырды.

Тағылымы мол мақаладан көңілге тоқып, ойға түйгеніміз аз болған жоқ. Ол бір күннің, бір жылдың емес, тұтас бір дәуірдің жүгін арқалап келіп тұрғандай. Мақалада қашаннан да ойы терең, тілі жүйрік Елбасы төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан ететін халық ретінде болашаққа қалай қадам басатынымыз және бұқаралық сананы қалай өзгертетініміз жайлы көзқарастарын ортаға салды, ұлттық жетістіктерімізді алдағы өркендеудің берік діңгегі ете отырып, халқының ертеңгі күнге сеніммен бет алуын қалайтындығын ашып айтты, осы бағытта қадау-қадау тапсырмаларын берді. Сәт сайын өзгеріп отырған алмағайып дүниеде сана-сезіміміз бен дүниетанымызға әбден сіңіп қалған кейбір қағидалардан арылып, өзгермейінше өркендей алмаймыз. Өткенін

мақтан тұтып, бүгінін нақты бағалай білу және болашаққа оң көзқарас таныту еліміздің табысты болуының кепілі. Бұдан арғы дамуымызды Елбасы осылайша тұжырымдайды.

Ұлы дала аталған біздің өлкеміз талай жаңалықтың жаршысына айналған, көне жылнамаларда айтылғандай бүгінгі қазақтардың арғы бабалары ұланғайыр Еуразия құрлығындағы саяси және экономикалық тарихтың беталысын талай рет түбегейлі өзгерткен. Елбасы мақаласында баршамызды нақты ғылыми деректерге сүйене отырып жаһандық тарихтағы рөлімізді байыппен әрі дұрыс пайдалануға шақырады. Барымызды қанағат, қолжеткенді місе тұтып отыра беруге болмайды. Елбасы айтқандай кейінгі жылдары табылған тарихи жәдігерлер бабаларымыздың өз заманындағы ең озық, ең үздік технологиялық жаңалықтарға тікелей қатысы барын айғақтайды. Бұл жәдігерлер Ұлы даланың жаһандық тарихтағы орнына тың көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.

«Ұлы даланың жеті қыры» деп аталған дүрдей дүниесінде Президент Ұлы Дала

14


өркениетінің жеті бірегей жетістігін атап-атап көрсетіп берді.

Мақаланың «Ұлт тарихындағы кеңістік пен уақыт» бөлімінде атқа міну мәдениеті, ұлы даладағы ежелгі металлургия, аң стилі, алтын адам, түркі әлемінің бесігі, Ұлы Жібек жолы, Қазақстан – алма мен қызғалдақтың отаны тақырыптары қамтылған.

Біріншіден, атқа міну мәдениеті туралы айта келе Елбасы оның Ұлы даладан тарағаны туралы айтады. «Ат – ердің қанаты» - деген қазақ. Желмен жарысқан жүйрікті міну әр қазақтың арманы болған. Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Ер Төстіктің Шалқұйрығы, Қамбардың Қарақасқасы иелерімен бірге аты аңызға айналып, ел құрметіне бөленген. Айтса да, жазса да тереңнен толғайтын Елбасының «Жеті қырдың» алғашқысын атқа міну мәдениетіне арнауы заңды. Себебі, өзін көшпенділердің тікелей ұрпағы санайтын қазақ баласы үшін атқа мініп, үйірлеп жылқы айдап, бие байлап көпіршітіп қымыз сапырып, қиялай кесіп қазы жеуден рахат дүние жоқ екендігін қай қазақтан сұрасаң да айтады. Елбасы Ұлы даланың жеті қырының әуелгісіне күллі көшпенділер дәуірінен жеткен атқа міну мәдениетін тектен-тек алмаған. Ғажайып таңдау, талантты тоқтам. Құйрық-жалы сусылдаған, нәркес жанарынан от шашып, сауыры төңкерілген құйма тұяқ тұлпарды жанына балайтын қазақтың батырлары мен сал-серілері сияқты атқұмарлығы Нұрсұлтан Әбішұлының өзінің де бойынан байқалып-ақ тұрады. Ұйқысыз өтсе де, жылқысыз өтпеген қазақ өзі мекен еткен, бір шетінен екінші шетіне жеткенше тұлпардың тұяғы тозатын, ұшқан құстың қанаты талатын ұланғайыр даланың тарихын сол дала төсінде ат тұяғымен жазған. Жұма сайын жүлде алған жүйрікті баптаған, топ жарып келетін тұлпарды жазбай танитын атбегілер мен сыншылар қазақта көп болған. Көкшеден бәйгеге қосуға үкілеп әкелген Құлагерді келеке қылған көпшілік алдында Күреңбай сыншы жүйріктің әділ бағасын былайша берген екен:

Сүйегі жануардың жылқыдан жат,Бұл емес текежәуміт, не қазанат,Қоқиып көзге қораш көрінсе де Шапқанда шалдырмастай бітер қанат.Иә, қазақты жылқыдан, жылқыны қазақтан

бөліп алып қарастыру көкейге қонбайды, ақылға сыймайды. «Ботай қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін

дәлелдеді. Бес қаруын асынған салт атты сарбаз айбарлы көшпенділер империялары тарих сахнасына шыққан дәуірдің символына айналды. Ту ұстаған салт атты жауынгер бейнесі – батырлар заманының ең танымал эмблемасы. Автокөлік қозғалтқыштарының қуаты әлі күнге дейін аттың күшімен өлшенеді. Бұл дәстүр – жер жүзінде салт аттылар үстемдік құрған ұлы дәуірге деген құрметтің белгісі. Біз әлемнің барлық түкпіріне ежелгі қазақ жерінен тараған осынау ұлы технологиялық революцияның жемісін адамзат баласы ХІХ ғасырға дейін пайдаланып келгенін ұмытпауға тиіспіз. Атқа міну мәдениеті салт атты жауынгердің ықшам киім үлгісін дүниеге әкелді. Көшпенділер биік ер-тұрманды да, үзеңгіні де ойлап тапты. Бабаларымыз шапқан аттың үстінен садақ тартуды жетілдірді. Жебе көбебұзарға айналды. Қазақстан аумағында өмір сүрген түркі тайпалары ойлап тапқан тағы бір технологиялық жаңалық – қылыш. Сарбаз бен оның мінген атын қорғайтын сауытты да біздің бабаларымыз жасаған. Осылайша көшпенділердің жауынгерлік үстемдік етуін қамтамасыз еткен жасақтың ерекше түрі – айбарлы атты әскер қалыптасты» - дейді Елбасы.

Екіншіден, ата-бабаларымыз жаңа, неғұрлым берік металдар өндіру ісін дамытып, олардың жедел технологиялық ілгерілеуіне жол ашты. Қазба жұмыстары барысында табылған металл қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару-жарақтары бұл туралы тереңнен сыр шертеді. Осының бәрі ежелгі замандарда біздің жеріміздегі дала өркениеті технологиялық тұрғыдан қаншалықты қарқынды дамығанын көрсетеді.

Үшіншіден, біздің ата-бабаларымыз қоршаған ортамен етене өмір сүріп, өздерін табиғаттың ажырамас бөлшегі санаған. Олардың мұрасының жарқын көрінісі, көркем болмысы мен рухани байлығының айшықты белгісі – «аң стилі» өнері. Жануарлар бейнесін тұрмыста пайдалану адам мен табиғаттың өзара байланысының символына баланып, көшпенділердің рухани бағдарын айқындап отырған. Жалпы, «аң стилі» феномені әлемдік өнердегі биік белестердің бірі саналады.

Төртіншіден, біздің түп-тамырымызға жаңаша көзқараспен қарауға жол ашып, әлемдік ғылым үшін сенсация саналған жаңалық – 1969 жылы Қазақстанның Есік қорғанынан табылған, өнертанушы ғалымдар арасында «қазақстандық Тутанхамон» деген атқа ие болған «Алтын

15


адам». Дала халқы өз көсемдерін осылайша ұлықтап, оның мәртебесін күн секілді құдірет деңгейіне көтеріп асқақтатқан. Қорымдағы сән-салтанатты жасау-жабдықтар ежелгі бабаларымыздың зияткерлік дәстүрлерінен де мол хабар береді. Жауынгердің жанынан табылған күміс кеселердің бірінде ойып жазылған таңбалар бар. Бұл – Орталық Азия аумағынан бұрын-соңды табылған жазу атаулының ішіндегі ең көнесі.

Бесіншіден, Қазақтардың және Еуразияның басқа да халықтарының тарихында Алтайдың алар орны ерекше. Осынау асқар таулар ғасырлар бойы Қазақстан жерінің тәжі ғана емес, күллі түркі әлемінің бесігі саналды. Дәл осы өңірде біздің дәуіріміздің І мыңжылдығының орта шенінде Түркі дүниесі пайда болып, Ұлы дала төсінде жаңа кезең басталды. Орасан зор кеңістікті игере білген түркілер ұлан-ғайыр далада көшпелі және отырықшы өркениеттің өзіндік өрнегін қалыптастырып, өнер мен ғылымның және әлемдік сауданың орталығына айналған ортағасырлық қалалардың гүлденуіне жол ашты. Мәселен, орта ғасырдағы Отырар қаласы әлемдік өркениеттің ұлы ойшылдарының бірі – Әбу Насыр Әл-Фарабиді дүниеге әкелсе, түркі халықтарының рухани көшбасшыларының бірі Қожа Ахмет Ясауи Түркістан қаласында өмір сүріп, ілім таратқан.

Алтыншыдан, еліміздің географиялық тұрғыдан ұтымды, яғни Еуразия құрлығының кіндігінде орналасуы ежелден әртүрлі мемлекеттер мен өркениеттер арасында транзиттік «дәліздердің» пайда болуына септігін тигізді. Біздің дәуірімізден бастап бұл құрлық жолдары Үлкен Еуразияның Шығысы мен Батысы, Солтүстігі мен Оңтүстігі арасындағы сауда және мәдениет саласындағы байланыстардың трансконтинентальды желісіне –Ұлы Жібек жолы жүйесіне айналды.

Жетіншіден, асқақ Алатаудың баурайы алма мен қызғалдақтың «тарихи отаны» екені ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Қарапайым, бірақ бүкіл әлем үшін өзіндік мән-маңызы зор бұл өсімдіктер осы жерде бүр жарып, жер жүзіне таралған. Қазақстан қазір де әлемдегі алма атаулының арғы атасы – Сиверс алмасының отаны саналады. Дәл осы тұқым ең көп таралған жемісті әлемге тарту етті. Бәріміз білетін алма – біздегі алманың генетикалық бір түрі. Ол Қазақстан аумағындағы Іле Алатауы баурайынан Ұлы Жібек жолының көне бағыты арқылы алғашқыда Жерорта теңізіне, кейіннен бүкіл әлемге таралған. Осы танымал жемістің

терең тарихының символы ретінде еліміздің оңтүстігіндегі ең әсем қалалардың бірі Алматы деп аталды.

Қазақстан аумағындағы Шу, Іле тауларының етегінен әлі күнге дейін жергілікті өсімдіктер әлемінің жауһары саналатын Регель қызғалдақтарын бастапқы күйінде кездестіруге болады. Қазақ топырағындағы осынау қарапайым, сондай-ақ ерекше гүлдер өз әдемілігімен көптеген халықтың жүрегін жаулап, біртіндеп бүкіл әлемге тарады.

Мақаланың «Тарихи сананы жаңғырту» бөлімі алты тақырыпты қамтиды. Көтерілген мәселелер жан-жақты ой елегінен өткізіп, терең зерделеуді талап етеді. Сондай-ақ біздің дүниетанымымыздың, халқымыздың өткені мен бүгінінің және болашағының іргелі негіздеріне тікелей қатысты.

Елбасы өз мақаласында бұл жұмысты бірнеше ірі жобалар арқылы бастауға болатындығын айтты. Олардың қатарында ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар дүниесіне елеулі іргелі зерттеулер жүргізу үшін «Архив – 2025» жеті жылдық бағдарламасын жасау, мектептер мен барлық өңірлердегі өлкетану музейлерінің жанынан тарихи-археологиялық қозғалыстар құру, ашық аспан астында ескерткіш-мүсіндер қойылатын «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашу, қазіргі әдебиеттегі, музыка мен театр саласындағы және бейнелеу өнеріндегі ұлы ойшылдар, ақындар және ел билеген тұлғалар бейнесінің маңызды галереясын жасау, «Ұлы Дала тұлғалары» атты ғылыми-көпшілік серияларды шығарып, тарату, «Түркі өркениеті: түп тамырынан қазіргі заманға дейін» атты шараны қолға алу, осы шара аясында 2019 жылы Астанада Түркологтардың дүниежүзілік конгресін және әртүрлі елдер музейлерінің экспозицияларына ежелгі түркі жәдігерлері қойылатын Түркі халықтарының мәдени күндерін ұйымдастыру, Википедияның үлгісінде Қазақстанның модераторлығымен Түркі халықтарына ортақ туындылардың бірыңғай онлайн кітапханасын ашу, облыс орталығы ретінде Түркістанды дамыту «Ұлы дала» атты ежелгі өнер және технологиялар музейін ашу, «Ұлы даланың ұлы өркениеттері» атты жалпыұлттық тарихи реконструкциялар клубын құру, Астанада және Қазақстанның өзге де өңірлерінде ежелгі сақтар, ғұндар, ұлы түркі қағандарының дәуірі және басқа да тақырыптар бойынша фестивальдар өткізу, Ежелгі Отырар

16


қаласының бірқатар нысандарын қалпына келтіру, «Дала фольклорының антологиясын» жасау, «Ұлы даланың көне сарындары» жинағын басып шығару бар.

Президентіміздің «Ұлы даланың жеті қыры» атты бұл мақаласы үлкен екі бөлімнен тұратын бағдарламалық құжат. Мұны Қазақстан халқына рухани нәр беретін, беталысымызды түзейтін тұжырымдамалық-бағдарлама деуге болады. Бұл құжаттың қазақстандықтардың еңбегіне жаңаша сипат, олардың жаңа бастамаларына қозғау салып, тың серпін берері сөзсіз.

Елін-халқын, туған жер – Отанын шексіз сүйген Елбасы «Ұлы даланың жеті қыры» тұжырымдамалық-бағдарламасы арқылы Қазақстанның жарқын болашағына жол сілтеді. Ұлтының ұлықталып жүргенін қалайтын, ізгілікті ғана іздеп жүрген Елбасының мақаласын оқу арқылы «Отан – оттан да ыстық» екендігін терең сезінесің. «Өткенін мақтан тұтып, бүгінін нақты бағалай білу және болашаққа оң көзқарас таныту, міне біз таңдайтын жол осы» - дейді Елбасы.

17


БІлІМБеРУТеОРиясыМеНӘдІсНаМасыТеОРияиМеТОдОлОГияОБРаЗОВаНияTHEORY AND METHODOLOGY OF EDUCATION

МРНТИ 28.23.21

IskakovaG.N.11Al-Farabi Kazakh National University

(Almaty, Kazakhstan)

ACADEMIC DISCOURSE AND ITS FEATURES

Abstract. The article discusses the issues of discourse, particularly academic discourse. The definitions given to the terms “discourse” and “academic discourse” are reviewed. One of the genres of academic discourse is lecture. The significant features of academic discourse are defined and the necessity of studying prosodic features of academic discourse is considered.

Key words: discourse, academic discourse, lecture, prosodic features, coherence.

Recently, the term «discourse» is widely used in scientific works of domestic and foreign scientists. In a broad sense, discourse is presented as a socially conditioned organization of the system of speech. However, until today there is no general opinion about the definition of the term «discourse». Discourse is a multi-level process that covers levels as verbal behavior of the speaker (intonation, division into pauses, rhythm) and kinetic behavior (gestures). Discourse is a text created based on extralinguistic factors, systematized, having a situation and participants, requiring participants to evaluate [1]. In the work of Ya.V. Zubkova the concept of discourse is considered as a «communicative behavior, expressed verbally, based on ethno-cultural and group presupposition, manifested in a certain sphere of communication in accordance with the inherent in this area communication norms» [2, 28]. V.V. Krasnykh defines discourse as a «verbalized speech-activity, which appears as a combination of process and result and has two plans: linguistic-cognitive and linguistic proper» [3, 113]. In the work «Business Discourse» of G.G. Burkitbaeva discourse is defined as «the speech interaction of two or more communicants in oral or written form, occurring in a certain communicative situation, the result of which is text or thematically combined texts» [4, 5]. The concept of discourse is

viewed from different aspects of science, which led to the certain types of discourse according to the purpose of the research, maybe for this reason there are many different definitions.

Two main types of discourse are distinguished from the sociolinguistic point of view: personal, which embraces according to the opinion of V.I. Karasik existential and social interaction and institutional, i.e. communication of representatives of a particular institution, their statuses and positions [5].

The type of discourse discussed here is academic discourse, which is studied as a kind of institutional discourse that is in the same line with political, diplomatic, administrative, legal, military, pedagogical, religious, mystical, medical, business, advertising, scientific ones and etc. It is impossible to list all types of institutional discourse, since this list can be expanded depending on the purpose of the study.

Nowadays many scientists are interested in the issue of discourse, namely political discourse [6; 7], media discourse [8], professional discourse [4; 9] and other types of discourse. Kuznetsova T.D. and Umitkulova A.N. [10], devoted their research to the study of academic discourse particularly the issue of formation of written academic literacy in the process of studying foreign languages while Jumagulova

18


N.S. studied non-traditional methods of forming a linguistic identity in the educational discourse [11]. Academic discourse and academic language in science and the diversity of their peculiarities are also attracted by the scientists of Kazakhstan. This work considers academic discourse and its prosodic characteristics based on the material of the English language.

Academic discourse is not discussed as a form of pedagogical discourse in the work of Ya.V. Zubkova, since the school pedagogical discourse has less system-forming features in comparison to the academic discourse. Although they have a common goal - to give knowledge and form an individual. But according to the criteria proposed by V.I. Karasik, which include participants, chronotop, goals, values (including the key concept), strategy, material (subject matter), variety and genre, precedent (culturogenic) texts and discursive formulas, the distinctions between school pedagogical discourse and academic discourse are vividly expressed [12]. Even according to the terms that define the types of discourse, one can conclude that the academic discourse only applies to higher education institutions. If you analyze the word academic in explanatory dictionaries, then one of the meanings is closer to the subject – «Educational (in application to higher educational institutions).» In the dissertation of N.G. Burmakina the term academic is referred to the noun academy that is higher educational institution [13, 10].

Most of the researches devoted to the issue of academic discourse particularly English academic discourse are carried out on comparative and contrastive base. This can be explained with the fact that the role of English as a lingua franca is getting more and more significant as the language of education and science is switching to English.

One of the researchers interested in the study of academic discourse in English and Spanish languages is B.B. Fortuno who observed the peculiarities of the spoken academic discourse particularly its main genre lecture in both languages. One of the features of lecture is the use of discourse markers, which was detailed described in her work [14].

While most of the linguists work on the genres of academic discourse as lecture, seminar, round-tables I. Fortanet in her work preferred to focus on The Honoris Causa acceptance speech as an institutional genre of spoken academic discourse giving a classification of academic discourse genres [15]. As we see the works highlighting the significance of the study of English spoken academic discourse and its features were carried out by the researchers the second language or the academic

language at the educational institutions of which is English.

The English language is the third language in the country after the Kazakh language as a state language, the Russian language as an official one. The trilingual education policy is being realized especially at higher educational institutions in Kazakhstan nowadays. The means of conveying and realizing the part of the education process in the form of lectures, seminars, exams etc. is the English language. At higher education institutions forming a special group of students who are taught only in English is being practiced nowadays. Even at the secondary educational institutions – schools the part of the subjects are conducted in English.

When there is such demand in conveying the lectures by means of the English language, we admit the necessity of studying the peculiarities of the English academic discourse. As the disciplines are conducted in English, the demand in specialists in our case teacher and professors realizing the educational process in English appears. The provision with competent specialists mastering English in educational sphere is realized successfully. But we understand that even when the accuracy of using grammatical and lexical units in English by non-native specialists is demonstrated the occurrence of the traces of interference in prosodic aspect is obvious. This may lead to misunderstanding between the lecturer and students of the intention and attitude of them to each other.

The famous foreign English-speaking professors are invited to give lectures to the students at the universities. This in its turn is a good possibility for students to listen to English lectures and get deep knowledge. On the other hand this allows students and teachers to observe the prosodic peculiarities of English academic discourse and compare them with the experience of the local non-native English teachers. We shouldn’t also ignore the fact that the native English-speaking teachers unintentionally try to take into account the linguistic and cultural features of the target audience with non-English background. This justifies the significance of conducting the comparative and contrastive research on identification of peculiar prosodic features of academic discourse in both languages.

In our study we refer to the work of Antonio and Rahmen Cassim [16], where the researchers considered the spoken discourse phenomena like paraphrasing, correction, repetition and parenthetical insertion that hold coherence relations in spoken language. According to our observation, we decided to add to these features of spoken academic discourse questions as one of the distinguishing

19


features of lecture as a genre of academic discourse. Paraphrasing, repetition, parenthetical insertions and questions are the features peculiar to both written and spoken academic discourse. Only correction is the phenomenon that occurs mostly in spoken academic discourse, in our case in lectures. Khutyz in her work devoted to the study of research articles discourse highlighted the most significant features of dialogueness of academic discourse as inclusive pronouns, directives, personal aids, questions [17].

Paraphrasing is a phenomenon that is used in both written and spoken speech for representation of the idea given earlier in other words. Speaker or writer may paraphrase one’s idea or words or his/her own idea or phrase giving it another image with the same content. The purpose of paraphrasing may be diverse as in writing to refer to other people’s ideas, in translating to convey the content of a speaker’s speech to the audience by a translator or interpreter rewording it or as in our case to facilitate the comprehension of the idea presented using different phrases or words. The latter purpose may be pursued in conveying a lecture to the students’ audience.

Repetition is one of the main phenomena encountered in a spoken academic discourse the function of which is similar with paraphrasing, and which is applied by a lecturer to highlight the information or phrase transferred earlier to attract the attention of the students to the restated idea encouraging its acceptance by them. By this they give the students a possibility to trace the most important parts of the lecture. There are two main types of repetition encountered in a lecture: syntactic and lexical repetition.

Another no less important phenomenon is correction that may be utilized in the academic discourse in two most widely known directions: to correct a student’s speech and correct himself (self-correction). It is obvious that the frequency of using self-correction is higher than correction of student’s speech. This might be explained with

the fact that the nature of lectures is represented as a monologue as the most part of responsibility is laid on a lecture while the task of the audience is to listen to the conveyed lecture and clarify some obscure or curious moments asking a question. In general according to the viewpoint of Dudley Evans and Johns (cited in Fortanet 2005) three styles of lectures are distinguished:

Style A – ‘Reading style’ where lecturer reads a lecture

Style B – ‘Conversational style’ where lecturer speaks, but doesn’t read

Style C – ‘Rhetorical style’, where lecturer acts as a performer.

Nowadays all these styles are used by the lecturers, even in a mixed way.

The role and function of parenthetical insertions in academic discourse are significant as the main aim of applying them in a lecture is “to make a comment on the idea inserting information” that assists the listeners to comprehend the idea easily. In the work of I.P. Khutyz the term “parenthetical insertions” is given as “personal aids” [17].

The main aim question pursue is to elicit an answer or information. The scientists define various functions of questions in a speech as seeking confirmation, encouraging someone to speak or contribute to a conversation, expressing emotions and attitudes and create anticipation, arouse interest etc. In the process of conveying a lecture a lecturer refers to the use of rhetorical and non-rhetorical questions as special questions, general questions, disjunctive questions and questions that are formed with intonation alone.

The prosodic features (defined by Crystal as frequency, duration, amplitude, quality, and reduction, which have variable relationships with their co-occurring segments [18]) of the enumerated above phenomena, widely used in a lecture should draw the attention of researchers. The peculiarities of English academic discourse prosody will be reflected in our future research.

Literacy

1. Rapisheva Zh., Karamsakova A. Scientific discourse: the main theoretical issues. http://www.rus nauka.com/27_NPM_2012/Philologia/3_117011.doc.htm (in Kazakh)

2. Zubkova Ya.V. Constitutive attributes of academic discourse // Izvestia of the Volgograd State Pedagogical University, 2009. –№5. – PP. 28-32. (in Russian)

3. Krasnykh V.V. “Relative” among «aliens»: myth or reality? – М: Gnosis, 2003. – 376 p. (in Russian)4. Burkitbayeva G.G. Business discourse. Ontology and genres: monograph. – Almaty: SRC “Gylym”,

2005. – 230 p. (in Russian)

20


5. Karasik V.I. On discourse types // Language identity: institutional and personal discourse: Col. sci. works. – Volgograd: Peremena, 2000. – PP. 5 – 20. (in Russian)

6. Akhatova B.A. Political discourse in linguistic consciousness: monograph. – Almaty: Jekonomika, 2006. – 302 p. (in Russian)

7. Kenzheқanova Q.K. Pragmalinguistic and cognitive components of political discourse (on the materials of periodicals in the Kazakh language) / PhD thesis. Al-Farabi Kazakh National University. – Almaty, 2015. – 187 p. (in Kazakh)

8. Gizdatov G. Sociolinguistic aspects of the medial discourse of Kazakhstan. KazNU Bulletin, Philology Series. – Almaty: Kazakh University, 2015. – № 5 (157). – PP. 22-28. (in Russian)

9. Assanova G.S. Nature and specificity of business discourse. KazUIR&WL Review. Philological sciences series. – 2014. – № 2 (33). – PP. 28-36 (in Kazakh)

10. Kuznetsova T.D., Umutkulova A.N. Fostering academic written discourse in University: from theory to practice. // KarSU Bulletin. Philology Series. – 2016. – № 2(82). – PP. 65-70

11. Zhumagulova N.S. On the issue of non-traditional methods of forming language identity in educational discourse. // KazNU Bulletin, philological series. – Almaty: Kazakh University, 2011. – № 1(131). – PP. 212-215 (in Russian)

12. Karasik V.I. Language of social status. – М: Gnosis, 2002. 333 p. (in Russian)13. Burmakina N.G. Discourse-integrative and cultural-conventional characteristics of academic

communication. Thesis for candidate of sciences. – Krasnoyarsk, 2014. – 217 p. 14. Fortuno, B. B. Discourse markers within university lecture genre: a contrastive study between

Spanish and North-American lectures. PhD thesis. –Castellón, 2006. – 333 p. 15. Fortanet I. Honoris Causa speeches: an approach to structure. Discourse studies: SAGE Publications.

– London: Thousand Oaks, CA and New Delhi, 2005. – 7(1). – PP. 31–5116. Desiderato Antonio J.; Rahmen Cassim F.T. Coherence relations in academic spoken discourse.

Linguistica, 2012. – 52 (1), – PP. 323-336. 17. Khutyz I.P. Academic discourse: cultural-specific system of construction and translation of

knowledge. – Moscow: Flinta, 2015. – 176 p.18. Crystal, D. Prosodic systems and intonation in English. – Cambridge, England: Cambridge University

Press, 1976. – 390 p.

АКАДЕМИЯЛЫҚ ДИСКУРС ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІИскакова Г.Н.

Түйінді сөздер. Мақалада дискурс, атап айтсақ, академиялық дискурс мәселесі талқыланады. «Дискурс» және «академиялық дискурс» терминдеріне берілген анықтамалар желісі қарастырылады. Академиялық дискурстың жанрларының бірі дәріс болып табылады. Академиялық дискурстың ерекшеліктері анықталды және просодиялық ерекшеліктерін зерттеу қажеттілігі қарастырылды.

Түйінді сөздер: дискурс, академиялық дискурс, дәріс, просодиялық ерекшеліктер, когеренттілік.

АКАДЕМИЧЕСКИЙ ДИСКУРС И ЕГО ОСОБЕННОСТИИскакова Г.Н.

Аннотация. В статье обсуждаются вопросы дискурса, особенности академического дискурса. Были рассмотрены определения терминов «дискурс» и «академический дискурс», просодические особенностb академического дискурса и один из жанров академического дискурса - лекция.

Ключевые слова: дискурс, академический дискурс, лекция, просодические особенности, когерентность.

21


Бүгiнгi тaңдa aдaмзaттың жoғapы индуcтpиaлды жәнe aқпapaтты қoғaмғa қapқынды түpдe өтуiнe бaйлaныcты өpкeниeттiң бeт-бeйнeci тұтacтaй өзгepудe. Eлдiң өpкeндeуi бiлiм бepу жүйeciн, oнын мaзмұны мeн құpылымын жaңapтуды қaжeт eтeдi. Яғни, қaзipгi қoғaмның мaңызды пpoблeмaлapының бipi - бұл құбылмaлы әлeумeттiк жәнe экoнoмикaлық жaғдaйдa өмip cүpiп қaнa қoймaй, бoлып жaтқaн құбылыcқa бeлceндi әcep eтe oтыpып, oны жaқcapтуғa бeйiм тұлғaны қaлыптacтыpу бoлып oтыp. Мұндaй тұлғaғa - шығapмaшыл, бeлceндi, әлeумeттiк жaуaпты, жaқcы дaмығaн интeллeкт иeci, жoғapы бiлiмдi, кәciби caуaтты бoлуы қaжeт.

Кoмпьютepлiк гpaфикaның пaйдaлaнылуы aдaмның кeңicтiктiк oйлaуы тәpiздi мaңызды caпacын дaмытуғa жaңa мүмкiндiктep aшaды. Бұл, әcipece, гeoмeтpия, алгебра жәнe анализ бастамаларын oқыту бapыcындa aйқын бaйқaлaды. Әcipece, oл opтa мeктeптe гeoмeтpиядaн қaлыпты дaйындығы жoқ, aйтapлықтaй қиындыққa тipeлiп жүpгeн oқушылap үшiн өтe тиiмдi. Гeoмeтpиялық фигуpaлapдың өзapa қиылыcуының әp түpлi пpoeкциялapы мeн кoнтуpлapды

МРНТИ 20.01.45

CepiкбaeвaЖ.Ө.11 «№49 орта мектебі» КММ

(Шымкент, Қазақстан)

ОқУШылаРҒаФУНкцияНыңГРаФикТеРІНсалУдыкОМПЬЮТеРлІкТеХНОлОГиялаРдыңкӨМеГІМеНОқыТУ

Түйіндеме. Мақалада мектептегі математика курсында функцияның графиктерін сызу үшін компьютерлік технология көмегімен графикалық модельдеу әдістері көрсетілген. Қазіргі уақытта өркениет адамзаттың жоғары индустриалды және ақпараттық қоғамға қарқынды дамуына байланысты өзгеруде. Елдің дамуы білім беру жүйесін мазмұны мен құрылымы бойынша жаңартып отыруды талап етеді. Компьютерлік графиканы пайдалану адам ой-өрісінің кеңістігі сияқты маңызды қасиеттерді дамыту үшін жаңа мүмкіндіктер ашады. Бұл, әсіресе, геометрияны, тригонеметрияны және сызуды оқу кезінде байқалады. Графикалық компьютерлік модельдеу, жоғары оқу орындарында және жалпы білім беретін мектептерде графикалық геометрия курсын оқытудың ең пайдалы құралы болып табылады. Әсіресе, сызу геометрия курсы бойынша дайындығы жоқ мектеп оқушылары үшін оқу барысында өте пайдалы.

Түйінді сөздер: графикалық компьютерлік модельдеу, функционалдық графиктер, геометрия, тригонеметрия, адам ой-өрісінің кеңістігі.

тeк cтaтикaдa ғaнa eмec, coнымeн бipгe динaмикaдa дa дeмoнcтpaциялaу мүмкiндiгi бap. Oқу бapыcындa кeңicтiктeгi eлecтeту мeн oйлaуды дaмыту анализ бастамалары мен мaтeмaтикaлық талдауды apы қapaй oйдaғыдaй мeңгepугe, әcipece, лoгapифмдiк жәнe тpигoнoмeтpиялық функциялapды, coндaй-aқ, кoмплeкcтiк aйнымaлы функциялapды жaқcы мeңгepугe нeгiз бoлaды. Кeңicтiктiк eлecтeту тeк кoнcтpуктopғa, cкульптуpғa, apхитeктopғa нeмece дизaйнepгe ғaнa қaжeт eмec. Oл coндaй-aқ, ғылыми қызмeткepлep – мaтeмaтиктep, физиктep, химиктep, биoлoгтap үшiн дe aca мaңызды бoлып тaбылaды. Тiптi aбcтpaктылы caлa бoлып eceптeлeтiн caндap тeopияcы үшiн гeoмeтpиялық бoлжaм aca пaйдaлы, әpi қaжeттi бoлып eceптeлeдi.

Гpaфикaлық кoмпьютepлiк мoдeльдeу, кoмпьютepлiк гpaфикaны oқыту бiлiм бepу мeн тәpбиeлeудiң нeгiзiндe жүpгiзiлуi тиic, coндaй-aқ ic-әpeкeтi мeн пpaктикaлaу шығapмaшылық жұмыcы үндecтiк тaбуы тиic, oл өз кeзeгiндe шығapмaшылықты қaбылдaп, түciну қaбiлeттepiн дaмыту. Нeгiзгi инфopмaтикa куpcындa гpaфикaлық peдaктop Paint Brush peдaктopының мүмкiндiктepiмeн шeктeлeдi. Aл

22


aтaлғaн peдaктopды oқыту тaлaптapы қaзipгi уaқыт тaлaбынa caй, кoмпьютepлiк гpaфикaғa дeгeн қызығушылығын ecкepe oтыpып, кәciптiк гpaфикaлық бacқa дa peдaктopлapды oқытуды ұcынaды. Бұл куpcтың бaғдapлaмacындa қapaпaйым гpaфикaлық peдaктopлapдың жұмыc icтeу дaғдылapы қaлыптacқaн. Бaғдapлaмa төмeндeгiдeй дидaктикaлық пpинциптepгe нeгiздeлeдi: ғылымилық, тиiмдiлiк, жүйeлiлiк, бipiздiлiк, көpнeкiлiк. Ocы пpинциптepдiң iшiндe ғылымилық пpинципi epeкшe көңiл aудapуды тaлaп eтeдi, өйткeнi ocы нeгiзгi бaғыт бoйыншa oқыту бapыcындa бейнелі oйлaу қaбiлeтi қaлыптacaды; - дepбecтiк, зaттың aбcтpaктiлi бейнеден aбcтpaктiлi шapтты cхeмaлық бейнелерге көшуi жәнe кepiciншe; - бейнедегі тeopиялық бaйлaныcтap мeн тәуeлciздiктepдi кeлтipу мүмкiндiгi (кeңicтiктeн құpылымдық, функциoнaлдық, уaқыттық); - бейненің дaмытылуы, oның көп acпeктiлiгi мeн caнaқ нүктeciнiң aуыcуымeн cипaттaлaды; - бейне құpудың әp түpлi тәciлдepiн мeңгepу жәнe oлapғa aмaлдap қoлдaну.

Гpaфикaлық кoмпьютepлiк мoдeльдeудiң, кoмпьютepлiк гpaфикaның қoлдaнылуы aяcы өтe кeң. Oл мультимeдиялық пpoгpaммaлap, тeлeдидap жapнaмaлapын, кинoның apнaйы эффeктiлepiн құpудaн бacтaп, мaшинa құpылымын кoмпьютepлepмeн жoбaлaу мeн ipгeлi oңды зepттeулepдi қaмтиды. Oқыту caлacынa кoмпьютepлiк гpaфикa жaңa мүмкiндiктep әкeлудe. Бeйнeлepдi тaлдaу пpoцeciндe oлapдың мaзмұнын, фopмacын, өлшeмiн, түciн қoзғaлмaлы түpдe бacқapуғa мүмкiндiгi бap. Oқу кoмпьютepлiк жүйeлepдe гpaфикaның қoлдaнылуы aқпapaтты тapaту, жылдaмдығын apттыpып қaнa қoймaй кeз кeлгeн мaмaн үшiн aca мaңызды бoлып тaбылaтынын ic-әpeкeтiн caпaлapын интиуция oбpaздық oйлaу тәpiздi қacиeттepiн дaмытуғa мүмкiндiк бepeдi. Әлeм көп өлшeмдi, ХХI ғacыpдың aдaмдapы үшiн әлeмнiң бacқa дa өлшeмдepiнe бapa-бap aлуғa қaжeттi caпaлapын дaмыту өтe мaңызды.

Компьютерлік технологияны қолдана отырып функция графигін салуға мысал қарастырайық.

Мысал. f(x)=-|x^2-|x|-6| функциясының графигін Geogebra бағдарла- масында салып көрсетейік.

« – » болғандықтан III, IV ширекте бағыты жоғары бағытталған парабола болады. -|x^2-|x|-6| болғандықтан ОУ осіне симметриялы.

m=-b/2a=1/2 n=(4ac-b^2)/4a=(4*(-6)-1)/4=(-25)/4

O(1/2;-25/4) нүктесінен өтетін ОУ осіне параллель түзуге симметриялы -|x^2-|x|-6| функциясында 〖(|x|)〗^2-|x|-6→ I,II ширектегі функция ОХ осіне қатысты симметриялы көшеді.

Сурет 1. Графикалық кескін түрінде

Сурет 2. 3D формат түрінде. Мұнда функция графигін шаршыны жылжытып айналдыру

арқылы барлық қырынан көріп, түсінуге болады.

Енді осы есепті келесі Mathcad бағдарламасына да салып көрейік.

Сурет 3. Mathcad бағдарламасында бейнеленуі.

23


Мұндада түрлі форматтағы графиктерді көруге болады.

Бұл бағдарламаның басты артықшылы оқушы функция графигінің бірнеше түрде

сызылған нұсқаларын көре алады (графигтік, кеңістік). Ал бұл оқушының логикалық ойлау қабілетін дамытуда маңызды орын алады.

Пайдаланылғанәдебиеттер

1. Т.Хaкимoвa « Гpaфикaлық кoмпьютepлiк мoдeльдeу»2. Н.A. Чaлкинa МEТOДЫ PEШEНИЯ CИCТEМ ЛИНEЙНЫХ НEOДНOPOДНЫХ УPAВНEНИЙ3. Кoмпьютepнaя тeхнoлoгия Microsoft Excel: Мeтoдичecкиe укaзaния / Cocт. М.Н. Жукoвa, E.В.

Шиpяeвa, C.И. Кaлмыкoвa; Вoлгoгp. гoc. c.-х. aкaд. – Вoлгoгpaд, 2004. 4. Титаренко А.М. «5770 задач по математике».

КОМПьюТЕРНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ОБУЧЕНИ УЧАщИХСЯ ПОСТРОЕНИю ФУНКЦИОНАЛьНОЙ ГРАФИКИ

Cepикбaeвa Ж.О.

Аннотация. В cтaтьe oтмeчeны кaк нa куpce шкoльнoй мaтeмaтики c пoмoщью кoмпьютepнoй тeхнoлoгии изoбpaзить гpaфики функций и ocoбeннocти мeтoдик кoмпьютepнoгo гpaфичecкoгo мoдeлиpoвaния. Paзвитие cтpaны тpeбуeт oбнoвлeния cиcтeмы oбpaзoвaния, eгo coдepжaния. Иcпoльзoвaниe кoмпьютepнoй гpaфики oткpывaeт нoвыe вoзмoжнocти в paзвитий вaжных кaчecтв кaк пpocтpaнcтвeнное мышлeние чeлoвeкa. Этo, ocoбeннo, явнo зaмeчaeтcя в хoдe oбучeния гeoмeтpии, тpигoнeмeтpии и чepтeжнoй гeoмeтpии. Гpaфичecкoe кoмпьютepнoe мoдeлиpoвaниe, тeхнoлoгия кoмпьютepнoй гpaфики в выcших учeбных зaвeдeниях и oбщих cpeдних шкoлaх являются нaибoлee пoлeзными инcтpумeнтами в пpeпoдoвaнии куpca чepтeжнoй гeoмeтpии. Ocoбeннo oчeнь пoлeзнo для учeникoв, иcпытывaющих cущecтвeнные тpуднocти в пpoцecce обучения нa куpce по чepтeжнoй гeoмeтpии в cpeдних шкoлaх, нe имeющих пoдгoтoвлeннocти к гeoмeтpии.

Ключевые слова: Гpaфичecкoe кoмпьютepнoe мoдeлиpoвaниe, графические функции, геометрия, тригонеметрия, пpocтpaнcтвeнноe мышлeние чeлoвeкa.

TRAINING OF THE FUNCTION GRAPHICS TO STUDENTS WITH THE COMPUTER TECHNOLOGY MANUFACTURE

Serikbaeva Zh.O.

Abstract. In article are noted as on a course of school mathematics by means of computer technology to represent function graphs and feature of techniques computer graphic modeling. Now the person of a civilization in communication intensive transition mankind to highly industrial and information society menyaetsya completely. Development of the country is demanded updating of an education system, by its contents and structure. Use of computer graphics opens new opportunities to develop important qualities as spatial thinking of the person. It is, especially, obviously noticed during training of geometry, a trigonemetriya and drawing geometry. Graphic computer modeling, technology of computer graphics higher educational institutions and the general high schools to find the most useful tool to teaching a course of drawing geometry. Especially, it is very useful for pupils testing essential difficulties in the course of study on a course of drawing geometry at high schools, not having readiness to geometry.

Key words: Graphic computer models, graphical functions, geometry, trigonometry, displacement of human thought.

24


МРНТИ 14.33.01ибраеваГ.и.1,көшербайЖ.а.2

1,2 Астана қаласы әкімдігінің «Білім беруді жаңғырту орталығы» (Астана, Қазақстан)

асТаНақаласыНыңТеХНикалықЖӘНекӘсІПТІкБІлІМБеРУдеГІ«ТаБысТылықкласТеРлеРІ»

ЖОБасыНыңЖҮЗеГеасУы

Түйіндеме. Бұл мақалада техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарында білім беру кластері бойынша ұйымдастыру жұмыстары туралы айтылған. Өткен 2017-2018 оқу жылындағы кластер жұмыстарына талдау жасалып, жағымды және жағымсыз аспектілері көрсетіліп, сонымен қатар даму мүмкіндіктері мен қатерлері анықталды.

Айтылғандардың негізінде 2018-2019 оқу жылында Астана қаласы техникалық және кәсіптік білім беруді дамытуда негізгі немесе басымдылық бағыттарына енгізілген өзгерісімен кластер жұмыстары ұсынылады.

Түйінді сөздер: кластер, дуалды оқыту, халықаралық ынтымақтастық, бакалавриат, жағымды және жағымсыз аспектілер, даму мүмкіндіктері, Үйлестіру кеңесі, кластерлердің негізгі бағыттары, нәтижесі.

Кластер тарихы енді ғана дамыған елдерде іске қосылып келе жатқан жүйе болып табылады. Кластерлік даму теориясының негізін қалаушы Майкл Портер кластерге мынадай анықтама береді: бұл географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар тобы және олармен байланысты ұйымдар (білім беру ұйымдары, инфрақұрылымдық компаниялар т.б.) олардың барлығы белгілі бір ортада жұмыс жасайды және бірін-бірі толықтырады. Кластер (ағылш. cluster) – белгілі өз сипаттары бар, дербес бірлік деп саналатын, бірнеше біртектес дараларды бір топқа біріктіру.

2017-2018 оқу жылында кластердің «Дуалды

оқыту», «Халықаралық ынтымақтастық», «Қолданбалы бакалавриат» бағыттары бойынша жұмыстар жүргізіліп, бір жүйеге келтірілді.

Астана қаласының жетекші колледждері «Көлік және коммуникация колледжі» МКҚК, «Политехникалық колледж» МКҚК және ШЖҚ «Жоғары медициналық колледж» МКҚК білім беру ұйымдарындағы білім сапасын кластер бағыттары бойынша үздік көрсеткіштерге теңестірді.

Нәтижесінде жұмысты төмендегідей қорытындылауға болады:

Дуалды оқыту бойынша жағымды аспектілері

25


Халықаралық ынтымақтастық бойынша жағымды аспектілері

Қолданбалы бакалавриат бойынша жағымды аспектілері

«Табыстылық кластерлері» жобасы бойынша қорытынды жұмыстың

SWOT-ТАЛДАУЫЖағымды аспектілері:1. Кластер жұмыстары бойынша Астана

қаласы колледждерінің арасында өзара

ынтымақтастық қалыптасты; 2. «Табыстылық кластері» жобасын

жүзеге асыруға деген қызығушылықтың артуы және жаңа ақпаратты алу мүмкіндігі болды;

3. Техникалық және кәсіптік білім беру қызметін жандандыру және ортақ іс-шара

26


өткізгенде колледждердің ынтымақтастығы артты;

Жағымсыз аспектілері:1. «Табыстылық кластері» жобасы салалық

бағыттар бойынша құрастырылмаған.Мүмкіндіктері:1. Кластер жұмысы бойынша серіктес

колледждердің қызметін жандандыру;2. Кластер мақсаты мен міндеттерін қайта

қарастыру;3. Техникалық және кәсіптік білім берудегі

білім сапасын бір жүйеге келтіру;4. Техникалық және кәсіптік білім беру

мамандықтары мен салалары бойынша кластерлерді бөлу.

Техникалық білім беру ұйымдарының табыстылық кластер жұмысын жаңғырту мақсатында жоғарыдағы жағымды және жағымсыз жақтары ескеріліп, Астана қаласы колледждері арасында сала бойынша 10 кластерді қамтитын жоба Білім басқармасының бұйрығымен бекітілді. Сонымен қатар, Ережеге сәйкес жетекші колледж және қосымша колледж анықталды.

Мақсаты: қаланың білім беру ұйымдарындағы білім сапасын үздік көрсеткіштерге теңестіру.

Міндеттері:◆ Кадрлық әлеуетті жетілдіру;◆ Білім беру ұйымдарындағы білім сапасын

арттыру;◆ Жаңартылған білім беру мазмұнын іске

асырудың тиімділігіне қол жеткізу;

◆ Білім беруді басқаруда халықаралық ұстанымдарды ендіру;

◆ Білім беру ұйымдарындағы қызметтің айқындылығы.

Кластер жұмысы арнайы құрылған Үйлестіру кеңесінің бақылауында болып, жүйелі жұмыс жүргізіледі.

Үйлестіру кеңесінің мақсаты: кластер қызметіне стратегиялық басшылықты қамтамасыз ету, әр кластердің ішіндегі қарым-қатынас жүйесін дамыту және құжаттамаларға сараптама жүргізуге, кластер қызметін мониторингтеуге әдістемелік көмек көрсету.

Үйлестіру кеңесінің міндеті:◆ Кластерді дамыту стратегиясын белгілеу; ◆ Кластерді дамытудың негізгі бағыттарын

анықтау;◆ Кластерге барлық қатысушылардың өзара

іс-әрекетін қамтамасыз ету;◆ Кластер қызметін жандандыру жөнінде

ұсыныстар әзірлеу;◆ Кластер жұмысын ұйымдастыруды

жетілдіру жөнінде ұсыныстар дайындау;◆ Кластер шегінде педаготардың кәсіби

құзіреттілік деңгейін көтеруге бағытталған бағдарлама, жоба, іс-шараларды іске асыруға ықпал ету.

Әр кластердің негізгі бағыты және қосымша бағыттары болады.

2018-2019 оқу жылындағы кластерлердің негізгі бағыттары:

Нәтижесінде:

27


◆ Педагогтардың кәсіби құзыреттіліктері көтеріледі;

◆ Білім беру ұйымдарының озық іс-тәжірибелері таратылады;

◆ Әлсіз мекемеге әдістемелік көмек көрсетіледі;

◆ Ғылым мен өндіріс жетістіктерін бірігіп, уақтылы сыннан өткізеді, кадрларды кәсіптік

дайындау мазмұны жаңартылып жинақталады.Қорытындылай келе, кластер құрудың негізгі

мақсаты қаланың білім беру ұйымдарындағы білім сапасын үздік көрсеткіштерге теңестіру болғандықтан, болашақта кластер мамандықтары ескерілген білім беру салалары бойынша жұмыс жүргізіледі. Сонымен қатар, белгілі көрсеткіштерге қол жеткізетін болады.


1. Азоев Г.Л. Инновационные кластеры наноиндустрии / Г.Л. Азоев. - М.: Бином. Лаборатория знаний, 2015ж.

2. Классификация и кластер. - М.: Мир, 2017 ж. 3. Портер М. Конкуренция. М.: Вильмс, 2003 ж.

28


РЕАЛИЗАЦИЯ ПРОЕКТА «КЛАСТЕРЫ УСПЕХА» В СФЕРЕ ТЕХНИЧЕСКОГО ПРОФЕССИОНАЛьНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В АСТАНЕ

Ибраева Г.И., Көшербай Ж.А.

Аннотация. В статье представлена работа по образовательным кластерам технического и профессионального образования. Сделан анализ работы кластеров за прошедший 2017-2018 учебный год, показаны сильные и слабые аспекты работы, так же определены возможности развития и риски. На основе изложенного представлена работа кластеров в новом 2018-2019 учебном году с учетом изменений в основных или приоритетных направлениях развития ТиПО г. Астаны.

Ключевые слова: кластер, дуальное образование, международное сотрудничество, бакалавриат, позитивные и негативные аспекты, возможности развития, координационный совет, основные направления кластеров.

IMPLEMENTATION OF THE PROJECT «CLUSTER OF PROFITABILITY» IN THE FIELD OF TECHNICAL AND VOCATIONAL EDUCATION IN ASTANA

Ibraeva G.I., Kosherbai Zh.A.

Abstract. The article presents the work on educational clusters of Technical and Professional education (below the TPЕ). The work of clusters was analyzed for the past 2017-2018 academic year, the strong and weak aspects of the work are shown, development opportunities and risks are also identified. Based on the above, the clusters work in the new 2018-2019 academic year is presented, taking into account changes in the main or priority directions of the development of the TPE of Astana.

Key words: cluster, dual education, international study, bachelor, positiv and negligent aspects, possibilities of development, coordination council, basic clusters of clusters.

29


БІлІМБеРУМаЗМҰНыНЖаңаРТУОБНОВлеНиесОдеРЖаНияОБРаЗОВаНияUPDATE OF EDUCATION CONTENT

МРНТИ 14.35.09сардароваЖ.и.¹

¹ «Өрлеу» БАҰО» АҚФ ББЖ ҚБАРИ(Алматы, Казахстан)абугалиеваГ.с.²

2Западно-Казахстанский государственный университет(Уральск, Казахстан)

РОлЬМикРОПРеПОдаВаНияВПРОФессиОНалЬНОЙПОдГОТОВкеБУдУЩиХУЧиТелеЙНаЧалЬНОЙШкОлы

Аннотация. Профессиональная подготовка будущих специалистов педагогов является актуальной проблемой в условиях обновленного содержания образования. В связи с этим данная статья, где раскрыты возможности и особенности метода микропреподавания, ее роль в профессиональной подготовке будущих учителей начальной школы соответствует запросам сегодняшнего дня. Авторы раскрывают характеристику понятия «микропреподавание», раскрывают историю ее возникновения и методику ее применения в учебном процессе высшей школы.

Ключевые слова: профессиональная подготовка, будущие учителя начальных классов, креативное мышление, профессиональные компетенции, микропреподавание, проблемность, диалог, общение, ролевая игра.

В настоящее время актуальными являются вопросы развития отечественного образования в условиях интеграции в мировое образовательное пространство, развитие креативного мышления, внедрение научных достижений в соответствии с их потребностью, создание возможности для превращения студента в субъекта собственной деятельности. Ведь только специалист с качественным образованием сможет стать активным участником экономического, социального и культурного развития общества.

Современные требования к профессиональному образованию, определенные Государственной программой развития образования и науки Республики Казахстан на 2016-2019 годы побуждают к поиску новых путей в решении задач обновления содержания, которое сегодня

необходимо как образование опережающее [1]. Изменения в образовательной политике Республики Казахстан направлены на улучшение профессиональной подготовки специалистов, кардинальное обновление научно-методической системы образования, совершенствование форм и методов обучения, обеспечение непрерывности образования, изучение и анализ зарубежного опыта в образовании.

Курсы повышения квалификации преподавателей вузов в 2015 году в университете Ньюкасла в Великобритании по программе «Learning and Teaching in Higher Education» при ФАО НЦПК «Өрлеу» РИПКСО РК, позволили ознакомиться с международным опытом обучения и подготовки специалистов и обозначить наиболее значимые аспекты, которые можно адаптировать в Казахстане.

30


Были получены профессиональные знания по подготовке и ведению интерактивных лекций, оцениванию работ студентов, по вопросам профессионального развития и планирования, организации проектной деятельности, микропреподавания, онлайн-обучения. Плодотворной была работа в уникальной библиотеке и портале университета Ньюкасла.

Курсы были полезными как с точки зрения расширения и углубления теоретических сведений, так и выработки новых практических умений. После прохождения курсов были внесены изменения в практику преподавания учебных дисциплин психолого-педагогического и методического циклов для студентов ОП «Педагогика и методика начального обучения». На лекционных и практических занятиях активно используются интерактивные методы, стратегии критического мышления, кейс-стади, метод проектов, ролевые игры, ИКТ-технологии, интеллект-карты, рефлексивные дневники, чат-дискуссии и т.д.

На наш взгляд, методом, стимулирующим будущих педагогов начальной школы к овладению профессиональными компетенциями, является микропреподавание. Микропреподавание – это специально организованная деятельность студентов на занятиях по специальности, имитирующая реальный педагогический процесс, сочетающий в себе как учебные, так и игровые элементы [2]. Микропреподавание позволяет превратить процесс профессиональной подготовки будущего учителя в своеобразную лабораторию, где он может исследовать, экспериментировать, анализировать свою собственную деятельность, и таким образом, формировать необходимые профессиональные компетенции.

Микропреподавание как метод подготовки педагогов был сформирован в 60-х годах в США. Авторами данного метода являются группа исследователей Стэнфордского университета под руководством Дуайта Аллена и Кевина Райана.

Микропреподавание строится на следующих принципах:

- проблемности;- профессионально-игрового взаимо-

действия;- диалогического общения обучающихся;- двуплановости игры.Цель занятия с применением

микропреподавания ˗ проработка профессиональных умений и навыков, для усвоения определенного учебного материала

и показа на практике различных методов преподавания. Микропреподавание состоит из микроуроков, продолжительностью 5-10 минут. Обязательным условием является, во-первых, ведение видеозаписи, во-вторых, наличие наблюдателя, эксперта.

Как было указано выше, микропреподавание основывается на принципах ролевой игры, под которой понимается такая форма организации коллективной учебной деятельности, которая имеет своей целью формирование и развитие навыков и умений в условиях, максимально близких к условиям реального общения [3]. В ходе ролевой игры воспроизводятся ситуации из будущей профессиональной деятельности ее участников (Учитель - Ученик, Учитель - Родитель, Учитель - Администрация). В процессе применения микропреподавания на практических занятиях методических дисциплин начальной школы один из студентов выступает в роли школьного учителя, один студент - в роли наблюдателя, остальные студенты в это время выполняют роли «учеников». Таким образом, микропреподавание носит профессионально-ориентированный характер.

Необходимо отметить, что в микропреподавании особое место занимает рефлексия, потому что именно рефлексия позволяет будущему педагогу критически оценить свою деятельность, дает возможность прочувствовать проблемы в преподавании и обучении, искать пути их решения. В конце каждого урока отводится время на рефлексивную деятельность, в ходе которой студенты приобретают умения слушать, воспринимать, задавать вопросы, уточнять сказанное, делать критические замечания, давать советы, оценивать содержание занятия, приобретенный опыт, свои достижения, затруднения, свои переживания (успех, радость, неудовлетворенность, досаду, обиду и т.д.). При этом важен психологический подход к организации рефлексии студентов. По завершении урока студентам предлагаются вопросы следующего порядка:

- Как прошел урок?- Была ли выбранная стратегия на уроке

удачной? Если да/нет, то почему?- Как можно было бы построить урок иначе,

чтобы сделать его эффективнее?- Что бы я поменял/а/, если провел/а/ этот

урок заново?- Научились ли ученики чему-нибудь на

уроке? Если да, то благодаря чему? Если нет, то

31



1. Государственная программа развития образования и науки Республики Казахстан на 2016-2019 годы (утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 1 марта 2016 года №205), Астана, 2016.

2. Трофимова Г.С. Педагогическая коммуникативная компетентность: теоретический и прикладные аспекты: монография.– Ижевск: УдГУ, 2014. – 116 с.

3. Азимов Э.Г., щукин А.Н. Новый словарь методических терминов и понятий. – М.: ИКАР, 2009 – 448 с.

БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН КӘСІБИ ДАЙЫНДАУДАҒЫ МИКРООҚЫТУДЫҢ РОЛІ

Ж.И.Сардарова, Г.С. Абугалиева

Түйіндеме. Білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында болашақ мамандарды кәсіби дайындау өзекті мәселе болып отыр. Осыған орай, микрооқыту әдісінің мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін ашып, оның кәсіби дайындықтағы ролі айқындалған бұл мақала бүгінгі күн сұранысына сәйкес келуімен сипатталады.

Авторлар «микрооқыту» ұғымына мәнді сипаттама беріп, оның шығу тарихына шолу жасап, жоғары оқу орнының оқу үдерісінде қолдану әдістемесін ұсынған.

Түйін сөздер: кәсіби дайындық, болашақ бастауыш сынып мұғалімдері, креативті ойлау, кәсіби құзырет, микрооқыту, проблема, диалог, қарым-қатынас, ролдік ойыно.

THE ROLE OF MICRO-TEACHING IN PROFESSIONAL TRAINING OF FUTURE TEACHERS OF ELEMENTARY SCHOOL

ZH. I. Sardarova, G.S. Abugalieva

Abstract. Professional training of future specialists of teachers is an actual problem in the context of updated content of education. In this regard, this article, which reveals the possibilities and features of the micro-teaching method, its role in the professional training of future primary school teachers meets the requirements of today. The authors give the essence a description of the concept of “micro-teaching”, reveal the history of its occurrence and the method of its application in the educational process of higher education.

Key words: vocational training, future primary school teachers, creative thinking, professional competence, micro-teaching, problem-solving, dialogue, communication, role-playing.

по какой причине?В процессе рефлексии, т.е. анализа и

понимания себя как «учащегося» и «педагога», «наблюдателя» студент осознает, что происходило на занятии, познает саму ситуацию и себя. Рефлексия проходит в групповой и индивидуальной формах, и в том и другом случаях она может осуществляться устно или письменно.

После получения рефлексии от «учащихся», «педагог» вместе с «наблюдателем» просматривают видеозапись микроурока, обсуждают возможности совершенствования урока. Видеозапись позволяет усилить контроль над педагогической деятельностью и проанализировать допущенные ошибки.

Таким образом, микропреподавание решает проблему совмещения теоретических и практических знаний, повышает мотивацию студентов к овладению профессиональными компетенциями. Кроме того, использование микропреподавания дает возможность, например, сравнить эффективность введения одной и той же темы различными методами, приемами, с помощью различных средств. В целом, применение новых подходов и методов обучения, основанных на принципах проблемности, активности, интеграции теории и практики, развития творческой индивидуальности в групповой работе помогают стимулировать не только познавательные, но и профессиональные интересы студентов.

32


МРНТИ 14.29.05Байжумановас.О.¹

¹ КГУ ОШ №160 (Алматы,Казахстан)

иНклЮЗиВНОеОБРаЗОВаНиеВУслОВияХсОВРеМеННОЙШкОлы

Аннотация. В данной статье рассматриваются особенности инклюзивного и интегрированного обучения.

В статье представлены направления реализации права каждого ребенка с особыми образовательными потребностями на образование, что закреплено в положениях Конвенции о правах ребенка.

В статье обсуждается возможность равного доступа к получению знаний всеми без исключения детьми, независимо от их прежних учебных достижений, социального и экономического статуса. Даны основные элементы инклюзии, описаны преимущества инклюзии для детей – с особыми образовательными потребностями, в инклюзивной среде по сравнению с детьми, находящимися в специальных школах.

Описаны главные условия интеграции в Казахстане – это приведение в соответствие потребностей детей с психическими и физическими нарушениями с системой образования, остающейся в целом неизменной: дети с ограниченными возможностями здоровья в массовой школе, в неприспособленной для них.

Ключевые слова: инклюзивное образование, интегрированное обучение, особые образовательные потребности.

Государствам следует признавать принцип равных возможностей в области начального, среднего и высшего образования для детей, молодежи и взрослых, имеющих инвалидность, в интегрированных структурах. Они обязаны обеспечивать включение образования инвалидов в качестве неотъемлемой части в систему общего образования.

Развитие системы инклюзивного

образования – одно из приоритетных направлений Государственной программы развития образования и науки РК на 2016-2019 годы. Обучение в массовой школе, среди нормально развивающихся сверстников, дает возможность ребенку с особыми образовательными потребностями чувствовать себя обычным. Детей с ограниченными возможностями в развитии можно не отдавать

«Образование – право каждого человека, имеющее огромное значение и потенциал. На образовании строятся принципы свободы, демократии и устойчивого развития… нет ничего более

важного, никакой другой миссии, кроме образования для всех…»Кофи Аннан. 1998 г.

ТҮЗеТУПедаГОГикасыкОРРекциОННаяПедаГОГикаCORRECTIONAL PEDAGOGY

33


в закрытые интернаты, а определять в обычные детские сады и школы. Это и называется инклюзивным образованием.

Законодательством РК, в соответствии с основополагающими международными документами в области образования, предусматривается принцип равных прав на образование для лиц с ограниченными возможностями.

Гарантии права детей с ограниченными возможностями в развитии на получение образования закреплены в Конституции РК, Законах РК «О правах ребенка в Республике Казахстан», «Об образовании», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», «О социальной защите инвалидов в РК», «О специальных социальных услугах».

Инклюзивное образование базируется на восьми принципах:

- ценность человека не зависит от его способностей и достижений;

- каждый человек способен чувствовать и думать;

- каждый человек имеет право на общение и на то, чтобы быть услышанным;

- все люди нуждаются друг в друге;- подлинное образование может

осуществляться только в контексте реальных взаимоотношений;

- все люди нуждаются в поддержке и дружбе ровесников;

- для всех обучающихся достижение прогресса скорее в том, что они могут делать, чем в том, что не могут;

- разнообразие усиливает все стороны жизни человека.

В Казахстане инклюзивное образование делает только первые шаги, хотя во многих странах мира почти все школы инклюзивные.

Инклюзивное образование по определению – это процесс развития общего образования, который подразумевает доступность образования для всех в плане приспособления к различным нуждам всех детей, что обеспечивает доступ к образованию для детей с особыми потребностями.

Специальное образование является частью системы общего образования, и государство в РК создает условия для лиц, имеющих специальные образовательные потребности, с целью обеспечения им равных возможностей в получении образования.

В современном обществе остро стоит вопрос

понимания инклюзии, которая предполагает разработку и применение конкретных решений, позволяющих каждому человеку равноправно участвовать в общественной жизни и получать достойное образование.

Сегодня происходящие в Казахстане процессы продвижения инклюзии требуют понимания самой сути инклюзивных процессов, изменения отношения современного общества к проблемам социальной инклюзии, к людям с инвалидностью, а так же активного поиска и разработки эффективных технологий обучения, сопровождения детей и подростков в системе образования.

На базе КГУ ОШ №160 прошел Республиканский семинар «Инклюзивное и коррекционное обучение в школе».

Выбор темы был не случаен. Ведь создание инклюзивной и коррекционной образовательной среды – процесс длительный и требующий качественной подготовки педагогических кадров, предусматривающий обучение педагогов массовых школ основам специальной психологии и педагогики, освоение ими специальных технологий обучения, обеспечивающих возможность индивидуального подхода к «нестандартному ребенку». Такая подготовка включает комплекс взаимосвязанных задач, среди которых особо выделяется необходимость адекватного отношения педагогов массовых образовательных учреждений к включению в образовательное пространство детей с ограниченными возможностями в развитии, формирования интереса и желания учить их.

От педагогов требуется умение раскрыть потенциальные возможности детей, понимание особенностей их психического развития, слабых и сильных сторон личности; стремление к взаимодействию с родителями и близким окружением, способность к сотрудничеству и партнерству; владение конкретными методами и приемами коррекционной поддержки ребенка в системе инклюзивного обучения, представление о действующей системе специального образования.

Цель семинара обмен опытом работы учителей школы, работающих в классах коррекционно-развивающего обучения. Повышать знания об инклюзивном образовании. Инклюзивное образование необходимо для того, чтобы любой ребенок с инвалидностью или проблемами в обучении имел в жизни такие же шансы, как и его сверстники — не инвалиды.

Для участников семинара была

34


организована методическая выставка, на которой были представлены нормативно-правовые документы по инклюзивному образованию, специальная методическая литература, альбомы с фотографиями, конспектами, методическими разработками различных школьных мероприятий.

В работе семинара приняли участие заместители директоров по учебно-воспитательной работе, курирующие инклюзивное образование, учителя, педагоги-психологи, социальные педагоги и др. заинтересованные лица из школ города и области, всего более 29 человек, давшие высокую оценку мероприятию, отметившие его актуальность, своевременность и практическую пользу.

В ходе этого мероприятия администрацией школы были подготовлены выступления по теме семинара, а также проведены учителями открытые уроки с целью демонстрации практического опыта инклюзивного обучения. Теоретическим опытом поделились:

– Даулетова Гульнара Арыстановна, директор школы, учитель казахского языка и литературы высшей квалификационной категории, «Инклюзивное обучение. За и против».

– Байжуманова Светлана Омирзаковна, заместитель директора по УВР, учитель биологии высшей квалификационной категории, «Инклюзивное и корреционное образование в школе».

– Мухпулова Нуржамал Турдахуновна, заместитель директора по ВР, учитель русского языка и литературы «Приоритетные направления воспитательной работы».

– Джолдасова Жания Кажиековна, педагог-психолог, учитель самопознания «Инклюзивное обучение».

– Себекова Фарида Ешмухамбетовна, учитель начальных классов, классный руководитель 3 «Е» класса «Методика проведения урока в корреционных классах».

Открытые уроки провели:– Амитова Сюзанна Кеньязовна, учитель

биологии второй квалификационной категории, урок биологии 7 «Д» класс, «Понятия «Клетка», «Ткань», «Организм», система органов».

– Бимурзаева Гулим Маратовна, учитель английского языка, урок английского языка «Television in our Life» 8 «Г» класс.

Директор школы Даулетова Гульнара Арыстановна поприветствовала всех гостей, познакомила с планом работы семинара.

Гульнара Арыстановна в своем выступлении по теме «Инклюзивное образование. За и против» озвучила основные направления, результаты обучения учащихся с ограниченными возможностями и проблемы по данному вопросу. Познакомила участников семинара с международными нормами и основаниями инклюзивного образования. Она рассказала о направлениях реализации права каждого ребенка на образование, что закреплено в положениях Конвенции о правах ребенка.

Гульнара Арыстановна в своем докладе отметила плюсы и минусы обучения детей с ограниченными возможностями здоровья, трудности педагогических кадров, которые не могут оценить степень нарушения и спрогнозировать пути дальнейшего развития ребенка с ограниченными возможностями здоровья. Также она сделала акцент на особенности инклюзивного и интегрированного образования в нашей стране.

На семинаре говорилось, что не все дошкольные организации, школы, колледжи и вузы готовы к новому методу, хотя в некоторых детсадах, школах и колледжах уже применяют инклюзивное образование.

Заместитель директора по учебно-воспитательной работе Байжуманова Светлана Омирзаковна в своем докладе познакомила всех присутствующих с системой работы школы по формированию жизненных компетенций, продемонстрировав свое выступление слайдами. Она подробно рассказала о направлениях работы, познакомила участников семинара с действующими нормативными документами, также затронула проблему подготовки команд (педагог, психолог, дефектолог, тьютор, супервизор, родители) для продуктивной работы в инклюзивной среде и обеспечения индивидуального сопровождения ребенка с особыми образовательными потребностями. Светлана Омирзаковна поделилась с практикой организации коррекционного образования учащихся и лиц с ограниченными возможностями здоровья, об организации обучения на дому в своей школе. Акцент был сделан на дальнейшее сотрудничество с организациями по повышению квалификации педагогов, организации специальных курсов переподготовки. Часть времени была посвящена множеству вопросов, комментариев и дискуссии.

Основной вывод, которые уже сейчас можно сделать - без согласованной командной работы всех участников образовательного процесса, а также их оснащения современными

35


инструментами и методиками, работа школы в данном направлении не имеет шансов быть успешной.

Мировая практика показывает, что при условии заинтересованности и квалифицированной поддержке, инклюзивное образование представляет собой форму наиболее качественного образования для всех учащихся.

В школе создана служба психолого-педагогического сопровождения, в составе которой психологи, логопеды, дефектологи. Эти специалисты помогают ученикам и педагогам преодолеть особенности развития, которые затрудняют процесс обучения.

Педагог-психолог школы Джолдасова Ж.К. рассказала в своем докладе об обучении и воспитании детей с задержкой психического развития в условиях общеобразовательной школы. Особое внимание специалисты уделяют учащимся начальной ступени образования. Это оптимальный по времени отрезок школьного пути ребенка, когда интенсивно формируются общие способности к учению. Педагог – психолог в соответствии с особенностями развития ребенка определяет направления и средства коррекционно – развивающей работы, периодичность и продолжительность цикла специальных занятий, где используются различные формы работы. Одно из направлений - это коррекция эмоционально – личностной сферы. Организация логопедической работы с детьми в классах КРО включает в себя: занятия по устранению неправильного звукопроизношения,

недостатков чтения и письма. Проводятся индивидуальные и групповые коррекционные занятия общеразвивающей и предметной направленности. Значительное место, в работе логопеда, отводится оказанию комплексной консультативной, информационной помощи семьям, имеющим детей с ЗПР.

На семинаре педагог-психолог школы Жания Кажиековна выступила с предложением о том, что для начала необходимо своевременно выявлять детей с особыми потребностями, а также увеличить количество коррекционных кабинетов в школе. Она высказалась о том, что наполняемость классов должна быть не больше 12 человек, иначе полноценное образование дать не получится.

Далее вниманию наших гостей были представлены открытые уроки.

Анализируя посещенные уроки, присутствующие, отметили высокий профессионализм, мастерство наших педагогов, методическую грамотность, как предмета, так и особенностей ученического коллектива, взаимопонимание между учащимися и учителями, поддержку администрации школы. Подведение итогов работы семинара прошло, во время интересно проведенной рефлексии, учителем русского языка и литературы Кулибаевой Р.А. Она применила метод «Дерево», где участники семинара оставили свои положительные отзывы.

Гости семинара отметили высокий уровень проведения семинара и выразили благодарность организаторам и участникам.


1. Конституция РК, Закон «Об образовании» РК, Государственная программа развития образования РК на 2016-2019 годы, Закон «О социальной защите инвалидов в РК», Закон «О специальных социальных услугах».

2. Конвенция ООН о правах ребенка3. Развитие инклюзивного образования: сборник материалов / Составители: Сергей

Прушинский, юлия Симонова.–М.РООИ «Перспектива», 2007 г.

36


ЗАМАНАУИ МЕКТЕП ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ИНКЛюЗИВТІ БІЛІМ БЕРУБайжұманова С.О.

Түйіндеме. Бұл мақалада инклюзивті және интеграциялық оқытудың ерекшеліктері

қарастырылады.Балалар құқығы Конвенциясында бекітілген білімге деген ерекше қажеттілігі бар әрбір

баланың құқығын жүзеге асырудың бағыттары көрсетіледі.Мақалада оқудағы жетістіктеріне, әлеуметтік және экономикалық мәртебесіне қарамай барлық

баланың білім алуға қол жеткізу мүмкіндіктері қарастырылады.Инклюзияның негізгі элементтері жайлы айтылады және арнайы метептерде оқитын

балалар мен ерекше оқу қажеттілігі бар балалар салыстырыла отырып, инклюзиялық ортаның артықшылығы сипатталады.

Білім берудегі интеграцияның басты шарттары, білім жүйесі мен психикалық және физикалық ауытқулары бар балалардың қажеттіліктерін сәйкестендіру жолдары қарастырылады.

Түйінді сөздер: инклюзивті білім беру, интеграциялық оқыту, ерекше оқу қажеттіліктері.

INCLUSIVE EDUCATION IN MODERN SCHOOL CONDITIONS Bayzhumanova S.O.

Abstract. The features of inclusive and integrated learning are considered in this articleThe article presents the directions of realization of the right of each child with special educational

needs for education, which is enshrined in the provisions of the Convention on the Rights of the Child.The article discusses the possibility of equal access to the acquisition of knowledge by all children

without exception, regardless of their previous academic achievements, social and economic status. The main elements of inclusion are described; the advantages of inclusion for children - with special educational needs, in an inclusive environment compared to children in special schools are described.

The main conditions for integration in Kazakhstan are described: matching the needs of children with mental and physical disabilities to the education system, which remains generally unchanged: children with disabilities in a mass school that are not fit for them.

Key words: inclusive education, integrated education, specific educational needs.

37


ЖаңаТеХНОлОГиялаРНОВыеТеХНОлОГииNEw TECHNOLOGIES

МРНТИ 14.33.17

исалдаевас.Ж.¹¹ ФАО «НЦПК«Өрлеу» РИПК СО


ОсОБеННОсТиОРГаНиЗации«FLIPPEDROOM»ВУЧеБНОМПРОцессе

Аннотация. В статье рассматриваются основные особенности модели «перевернутого класса», история возникновения, ключевые компоненты модели при организации занятия. Представлены отличия классического занятия от учебного занятия в формате «перевернутый класс», тенденции изменения роли преподавателя и студента в процессе преподавания и обучения.

Ключевые слова: перевёрнутый класс, blended learning, подкаст, комбинированная система обучения, вовлечение студентов, роль преподавателя.

Модель «Flipped room» (перевёрнутый класс) как один из компонентов современной технологии смешанного обучения (Blended Learning) используется для организации самостоятельной учебной деятельности обучающихся по освоению программного или дополнительного учебного материала. Для данной модели обучения характерно чередование компонентов очного и дистанционного (электронного) обучения. При этом реализация электронного обучения осуществляется вне учебного заведения: преподаватель предоставляет доступ к электронным образовательным ресурсам для предварительной теоретической подготовки дома. На учебном занятии организуется практическая деятельность. При работе в режиме «Перевёрнутый класс» возрастает доля ответственности самого обучающегося, стимулируется развитие его таких личностных характеристик, как активность, ответственность, инициативность, и метапредметных навыков: самоорганизация, управление временными ресурсами [1].

Понятие перевернутого обучения опирается на такие идеи, как активное обучение,

вовлечение студентов в общую деятельность, комбинированная систему обучения и, конечно, подкаст. Ценность перевернутых классов в возможности использовать учебное время для групповых занятий, где студенты могут обсудить содержание лекции, проверить свои знания и взаимодействовать друг с другом в практической деятельности. Во время учебных занятий роль преподавателя – выступать тренером или консультантом, поощряя студентов на самостоятельные исследования и совместную работу. Видео лекции часто рассматриваются как ключевой компонент в перевернутом подходе, такие лекции в настоящее время либо создаются преподавателем и размещаются в интернете, либо хранятся в каком-то онлайн-файлообменнике. Доступность просмотра видео в наши дни, наряду с предварительно записанными лекциями подкастом или в другом аудио формате, распространилась настолько, что позволяет сделать его неотъемлемой частью концепции перевернутого обучения.

Разработчиками и создателями «перевернутых уроков» являются Джонатан Бергман и Аарон Сэмс. Авторы данного формата обучения считают, что ответственность за свои

38


знания должен нести только студент и именно в его интересах выполнить поставленные перед ним задачи и достичь цели он может только сам [2].

Рассмотрим основные отличия классического урока и учебного занятия, построенного на основе модели «Перевернутый класс» (Таблица 1).

Таблица 1. Отличия классического урока от учебного занятия в формате «Перевернутый класс» [1]

Классический урок «Перевернутый класс»Преподаватель объясняет материал в классе. Учащиеся дома закрепляют новый материал, выполняя домашнее задание.Проблема: обучающиеся часто бывают невнимательны в классе, дома нет никого рядом, кто смог бы помочь. Появляется тревожное состояние учащихся на уроке, нежелание отвечать домашнее задание и т.п.

Преподаватель предлагает домашнее задание в форме учебного видео, давая подробную инструкцию по работе с ним. Учащиеся просматривают фильм дома, предварительно выполняя задания, необходимые для дальнейшей работы в классе.

Существуют мнения, что модель перевернутого класса ослабляет роль преподавателя. На самом же деле переход к этой модели открывает путь к повышению важности роли преподавателя в обучении. Высвобожденное за счет подкастинга время учитель может тратить на более сложные профессиональные задачи – закрепление и углубление знаний, полученных учениками самостоятельно. Перевернутый класс часто путают с дистанционным образованием. Отличие лежит на поверхности – время классной работы «лицом к лицу» остается без изменения, принципиально меняется лишь ее содержание.

Не существует единой модели перевернутого обучения – термин широко используется для описания структуры практически любых занятий, которые строятся на просмотре предварительно записанных лекций с последующим их обсуждением непосредственно в классе. В одной общей модели студенты могут

просматривать несколько лекций, длящихся по 5-7 минут каждая. Онлайн-опросы или задания могут прерываться для проверки усвоения пройденного студентами материала. Прямая реакция на опросы и возможность повторного просмотра лекций помогут прояснить непонятные моменты.

При внедрении перевернутой модели обучения легко наделать ошибок. Хотя идея очень проста, эффективный «переворот» требует тщательной подготовки. Запись лекции требует усилий и времени со стороны преподавателей, а элементы классного и внеклассного обучения должны составлять единое целое, чтобы студенты могли понять принцип данной модели и были мотивированы на подготовку к занятиям в классе. И, наконец, введение перевернутого обучения может означать дополнительную работу и потребовать новых навыков от преподавателя, хотя этот процесс можно смягчить, вводя модель постепенно. Студенты, в свою очередь, жалуются на потерю очных лекций, особенно, если они чувствуют, что обозначенные видео лекции доступны для всех в интернете. Студенты, с этой точки зрения, не могут сразу оценить значение практической части модели, задаваясь вопросом, что же такое обучение принесет им, чего они не могли бы получить от простого поиска в интернете. Те, кто привык посещать занятия для прослушивания лекций, вполне свободно могут пропустить занятия, посвященные активной деятельности и, таким образом, упустить реальную ценность перевернутого обучения. Наконец, даже если студенты принимают такую модель обучения, их оборудование не всегда позволяет качественно принимать и просматривать видео.

Внедрение модели «Перевернутый класс» требует тщательной подготовки, усилий и времени со стороны преподавателя. Если преподаватель не сможет организовать классное и внеклассное обучение в единое целое, то суть перевернутого обучения будет потеряна. Также очень важно донести до студентов принцип модели обучения, чтобы они были мотивированы на подготовку к занятиям в аудитории.

Модель «Перевернутого класса» предлагает следующее разделение учащихся во время учебного процесса [3]:

1. Зона работы онлайнЭто работа дома, либо в библиотеке, когда

студент просматривает видео-уроки, онлайн - лекции, презентации. Самостоятельное

39



1. Ищенко, Альбина «Перевернутый класс» - инновационная модель обучения. / Учительская газета / http://www.ug.ru/method_article/876

2. Flip Your Classroom: Reach Every Student in Every Class Every Day 1st Edition» // Jonathan Bergmann, Aaron Sams, 2012. - 197с.

3. Модель «перевернутый класс» как инструмент образовательных услуг университета / http://mgt.vvsu.ru

4. 7 Things You Should Know About Flipped Classrooms./ https://library.educause.edu.

ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕГІ «FLIPPED ROOM» ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Исалдаева С.Ж.

Түйіндеме. Мақалада «төңкерілген сынып» моделінің негізгі ерекшеліктері, шығу тарихы,

сабақты ұйымдастыру кезенінде модельдің негізгі компоненттері қарастырылады. Дәстүрлі және «төңкерілген сынып» форматты оқу сабақтарының айырмашылықтары, оқу және оқыту үдерісіндегі оқытушы мен студенттің ролі өзгеру тенденциялары көрсетілген.

Түйінді сөздер: төңкерілген сынып, blended learning, подкаст, біріктірілген оқыту жүйесі, студенттерді тарту, оқытушының ролі.

изучение нового материала усваивается намного быстрее и легче в данном виде, нежели в аудитории, когда студенты записывают информацию за преподавателем;

2. Зона работы с преподавателемОбсуждение и дискуссии, ответы

преподавателя на вопросы студентов.3. Зона работы в группахСамая интересная часть обучения,

которая еще является наиболее эффективной. Проведение экспериментов, выполнение исследовательских работ в группах помогает разобраться во всех вопросах темы с интересом для учащихся.

Преподаватели могут проводить в своем классе обсуждения или превратить класс в студию, где студенты создают, сотрудничают и реализуют на практике то, что они узнали из лекций и наблюдали за пределами класса. Являясь специалистами на местах, педагоги предлагают различные подходы, уточняют содержание и наблюдают за прогрессом. Они могут организовать студентов в специальную рабочую группу, чтобы решить проблему, над которой работают несколько студентов. Поскольку такой подход представляет собой общие изменения в процессе развития,

некоторые преподаватели предпочитают применять только некоторые элементы из перевернутой модели обучения или использовать несколько перевернутых уроков в течение всего курса обучения [4].

Перевернутое обучение предполагает изменение роли преподавателей, которые сдают свои передовые позиции в пользу более тесного сотрудничества и совместного вклада в учебный процесс. Сопутствующие изменения затрагивают и роли студентов, многие из которых привыкли быть пассивными участниками в процессе обучения, который подается им в готовом виде. Перевернутая модель возлагает большую ответственность за обучение на плечи студентов, давая им стимул для эксперимента. Деятельность может возглавляться студентами, а общение между студентами может стать определяющей движущей силой процесса, направленного на обучение посредством практических навыков. Что делает перевернутое обучение особенно хорошим - так это приводит к значительному смещению приоритетов от простой подачи материала до работы над его совершенствованием.

40


FEATURES OF ORGANIZATION OF «FLIPPED ROOM» IN EDUCATIONAL PROCESSIssaldayeva S. ZH.

Abstract. In the article the main features of «Flipped room» model, create history, key components of model during the class’s organization are considered. Differences of traditional class from educational class in a «Flipped room» format, a tendency of change of a teacher’s and a student’s role in the process of teaching and training are presented.

Key words: Flipped room, blended learning, podcast, the combined system of training, involvement of students, a role of the teacher.

МРНТИ 27.01.45ауэлбековаГ.У.¹ ¹КГУ «ОШ №102»


ПРиМеНеНиеPBLНаУРОкаХ

Аннотация. В статья рассмотриваются внедрения проблемного обучения математики, подготовка занятия к реализации проблемного обучения при работе с учащимися, к организации их исследовательской деятельности. Перечислены и пояснены основные этапы процесса PBL, сравнение PBL с традиционным обучением, преимущества PBL.

Ключевые слова: проблемное обучение, проблемно-поисковая задача, методика преподавания математики, исследовательская деятельность, исследовательские умения.

Развитие современного общества требует от человека информационно-коммуникативной компетенции. Наступила эпоха информационного общества. Необходимость новых знаний, информационной грамотности, умения самостоятельно получать знания способствовала возникновению нового вида образования – инновационного, в котором информационные технологии занимают одно из ведущих мест.

Под проблемным обучением обычно понимают обучение, протекающее в виде снятия (разрешения) последовательно создаваемых в учебных целях проблемных ситуаций. Что же такое проблемная ситуация?

В качестве психологической основы проблемного обучения обычно называют сформулированный С. Л. Рубинштейном тезис: «Мышление начинается с проблемной ситуации».

Проблемное обучение или PBL (Problem-based Learning) - учебный подход, который использует реальные проблемы в качестве стимула для того, чтобы учиться. Анализ этих проблем приводит к приобретению новых

знаний по дисциплине и навыков решения проблем.

Перед учащимся ставится проблемная ситуация прежде, чем он приобрел какое-либо знание об изучаемом понятии. Работая с другими, он анализирует проблему, формулирует вопросы, проводит опрос и исследование, создает гипотезы и достигает решения проблемы. Вместо того, чтобы приобретать знание в вакууме, не зная, как это знание может быть применено, проблема привлекает учащегося, бросает вызов, пропуская сложности и детали. Школьники учатся в контексте, в котором изучение будет применено в будущем. Это приведет к более глубоким подходам в изучении.

Возникновение PBL как методики преподавания и учебного проекта связывают с Медицинским университетом Макмэстера (Канада, сентябрь 1969).

PBL не новое изучение и методика преподавания. Его теоретические корни происходят от многих теорий обучения включая Дьюи (1938) ‹запрос›, Брунер (1961) ‹открытие›, Пиаже (1970) ‹конфликт› и ‘социальные

41


конструктивистские’ движения Выгоцкого в создании изучения склонного к познавательным и социальным уровням развития ученика. Изменение от обучения, в центре которого был учитель к обучению, в центре которого находится ученик; от обучения к изучению, и от инструкции к самостоятельному открытию, все это о PBL.

PBL ОсновыКлючевые основы PBL.1. Ученики должны быть ответственными и

запланировать свое собственное изучение.2. Проблема - отправная точка изучения

нового знания для учащихся.3. Роль учителя помочь в формировании

взглядов учеников в тех или иных вопросов, для достижения результатов учебной деятельности.

4. Ученики должны участвовать в совместном изучении.

5. Ученики должны участвовать в рефлексивном мышлении.

6. Ученики должны учиться посредством процесса решения задач.

Использование диаграммы FILAДиаграмма FILA (Facts, Ideas, Learning

Issues, Action Plan) является интеллектуальным инструментом, который используется, чтобы развить мыслительный процесс учеников, поскольку они проходят процесс PBL.

Это обеспечивает модель систематического подхода к решению задач, облегчает ученическое планирование и контроль, поскольку они проходят повторяющийся процесс решения проблем. Ученики могут использовать эту диаграмму, чтобы перечислить ключевые факты

проблемы в форме пункта и их соответствующих идеях, Изучение проблем и мер, которые должны быть предприняты относительно фактов. Диаграмма обеспечивает визуальную помощь организовать куски информации, которые представлены в неточно указанных проблемах, и помогает ученикам обнаружить промежутки в фактах/знании, к которым они должны обратиться.

Группам выдаются листы с диаграммой FILA, которую учащиеся заполняют в процессе работы.Главная цель использования диаграммы FILA состоит в том, чтобы облегчить охват решения проблем групп внешне, и позволяет им сосредотачиваться на более трудных аспектах процесса решения проблемы. Эти четыре колонки обеспечивают каркас, сообщая процесс решения проблемы в PBL.

Группа может также использовать диаграмму FILA в качестве скелетной схемы, чтобы структурировать представление решения проблемы в заключительных этапах процесса PBL.

Типы проблем в PBLОдин из подходов к созданию задач,

предложенному Шмидтом и Мустом (2000), рассматривает различные типы знаний, с точки зрения пользы, которые ученики должны извлечь при исследовании, и с той точки зрения, чтобы идентифицировать различные типы проблем, которые вели бы учеников к развитию того типа знания. Этот подход полезен в начальной фазе проектирования проблемы.

Авторы отличали четыре типа знания и с каждым, соответствующим типом проблемы. Они получены в итоге следующим образом:

Типы знаний Цель знания Типы проблем Примеры типов вопросов

Описательные знания Приобрести знание о фактах

Ознакомительные проблемы

Каковы факты?

Объяснительные знания Приобрести знание о том, почему что-то происходит (такие как причина, почему это случилось)

Проблемы объяснения Почему данное явление происходит?

Процедурные знания Приобрести знание, чтобы действовать в ситуации, чтобы изменить ее

Стратегические проблемы

Какие шаги Вы сделали бы? Как Вы сделали бы что-то?

Знание и проблемные Типы

42


Личные знания Приобрести знание, чтобы исследовать и понять личные суждения или отношения

Моральные проблемы дилеммы

What would/should you do in a dilemma situation? Что Вы сделаете в ситуации дилеммы?

Приведу пример разработки урока с применением проблемного обучения.

Класс: 8

Предмет: геометрияТема: «Решение прямоугольных

треугольников».Цель урока: организовать деятельность

учащихся по решению задач на применение тригонометрических тождеств.

Задачи: 1. Образовательная. Повторить с учащимися табличные значения тригонометрических функций, тригонометрические тождества, нахождение тригонометрических функций тупого угла. Познакомить учащихся с особенностями заполнения таблицы FILA. Сформировать навыки решения практических задач с применением перечисленных теорем.

2. Развивающая. Создать условия для овладения учащимися методами научно-исследовательской деятельности.

3. Воспитательная. Способствовать привитию школьникам вкуса к исследованию. Содействовать формированию у учащихся чувства ответственности за собственную и коллективную деятельность. Содействовать развитию у обучающихся умению общаться.

Технология: проблемное обучение в сочетании с элементами групповой технологии (обучение в сотрудничестве).

Тип урока: урок закрепления знанийОборудование: компьютер, раздаточный

материал, презентация.Структура урокаI. Организационный момент (1 мин).II. Актуализация знаний. Тест (5 мин).III. 1. Объяснение использования таблицы

FILA (5 мин).2. Постановка проблемы. Формирование

групп (5 мин).

IV. Решение проблемной ситуации. 1. Составление группами таблицы FILA.

(5 мин)2. Решение задачи. (10 мин)V. Презентация решения групп. (5 мин)VI. Подведение итогов. (2 мин)VII. Домашнее задание. (1 мин)Ход урокаII. Актуализация знаний. Тест.Вопросы данного теста сформулированы

так, чтобы вы отвечали только «да» или «нет». У вас на столах лежат бланки. Вместо «да» вам необходимо записать в бланк 1, вместо «нет» - 0. Эти цифры вы должны располагать в порядке следования вопросов. Итак, начнем.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9. Если катет прямоугольного треугольника равен половине гипотенузы, то угол, лежащий против этого катета, равен 30º

10. Для всякой тройки чисел a, b и c, такой, что , существует прямоугольный треугольник с катетами и и гипотенузой .

Ответы:

2145sin 0 =

2160cos 0 −=

2245 0 =tg

090 0 =ñtg

1cossin 22 =+ AA

AAtgA

sincos

=

AActgA

cossin

=

00 60cos30sin =

1. 0 2. 0 3. 0 4. 1 5. 1 6. 0 7. 0 8. 1 9. 1 10. 1

Фамилия Имя _________________Класс

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

43


III. 1. Объяснение использования таблицы FILA.

Сегодня вы должны будете в группах решить поставленную перед вами практическую задачу. Для решения данной задачи вам необходимо будет сначала заполнить таблицу FILA. Что это за таблица и как ее заполнять я покажу на простом примере.

Пример. Рождественская вечеринкаВ 100-акровых Лесах состоялась

Рождественская вечеринка.Сова купила два идентичных шоколадных

пирога. Она попросила, чтобы Винни-Пух и

FACTS

факты

IDEAS

идеи

LEARNING ISSUESизучение проблем(вопросы)

ACTION PLAN

план действия

Два одинаковых пирога

Винни поделил пирог на четыре части

Тигра поделил пирог на восемь частей

Иа-иа получил 1 часть пирога от Винни

Пятачок получил 2 части пирога от Тигры.

Иа-иа недоволен

Возможно куски равны

Пятачок получил больше

Какую часть составляет один кусок пирога Вини?

Какую часть составляет один кусок пирога Тигры?

Сколько частей составляют два куска пирога Тигры?

Как их сравнить?

Найти какую часть составляет один кусок пирога Вини

Найти какую часть составляет один кусок пирога Тигры

Найти сколько частей составляют два куска пирога Тигры

Сравнить полученные дроби

Тигра разделили пироги. На вечеринке было в целом 8 гостей.

Винни разделил один из пирогов на 4 равных части. Тигра разрезал свой пирог на 8 равных частей. Иа-иа получил 1 часть пирога от Винни. Пятачок получил 2 части пирога от Тигры.

“Это не справедливо!” закричал Иа-иа.Сова сказала, “Это фактически справедливо.

Вы оба получили одинаковое количество пирога”.

Помогите Сове объяснить Иа-иа, почему количество пирога было тем же самым.

2. Постановка проблемы. Формирование групп.

В практической деятельности приходится сталкиваться с такими задачами, когда необходимо определить расстояние до недоступного объекта. В настоящее время всеобщее признание получило то, что

успех развития многих областей науки и техники зависит от развития различных направлений математики. Важным условием повышения эффективности производства является широкое внедрение математических методов в технику и народное хозяйство, что предполагает создание новых, эффективных методов качественного и количественного исследования, которые позволяют решать задачи, выдвигаемые практикой. Рассмотрим несколько элементарных примеров таких задач, в которых при решении применяется теорема Пифагора.

Учащиеся разбиваются на две группы. Каждой группе необходимо решить следующую проблему:

МОБИЛьНАЯ СВЯЗь. В настоящее время на рынке мобильной

связи идет большая конкуренция среди операторов. Чем надежнее связь, чем больше зона покрытия, тем больше потребителей у оператора. При строительстве вышки (антенны) часто приходится решать задачу: какую наибольшую высоту должна иметь антенна, что бы передачу можно было принимать в определенном радиусе (например, радиусе R=200 км, если известно, что радиус Земли равен 6380 км).

Итак, ребята, каждой команде я сейчас выдам линейку, транспортир и лист бумаги. Вы должны использовать в качестве « земли» окружность, с

44


помощью чертежа можете показать искомую высоту. Но помните, что бы передачу можно было принимать в определенном радиусе!

Каждая команда должна заполнить таблицу FILA. Затем решить проблему. И объяснить другой группе, как вы решили задачу.

Ученики приступают к решению проблемы.

В это время учитель проверяет тест. Проверка осуществляется быстро по заготовленному ответу - двоичному коду.

IV. Решение проблемной ситуации. Работа групп.

1. Составление учащимися таблицы FILA.Примерный вариант заполнения таблицы:

FACTS

факты

IDEAS

идеи

LEARNING ISSUESизучение проблем(вопросы)

ACTION PLAN

план действия

радиусе R=200 км, радиус Земли= 6380 км

земля круглая, а антенна перпендикулярно к поверхности земли

У связистов (учеников) линейка, транспортир, линейка и бумага

Можно измерить какие-то углы

Можно измерить расстояние от земли до вершины антенны

Возможно с помощью линейки и транспортира можно соорудить какой-то новый прибор для измерения расстояния

Есть теоремы или формулы, которые помогут нам найти эти расстояния

Какие углы нужно измерить?

Какое расстояние можно измерить?

С помощью какого прибора можно измерить это расстояние?

Какие теоремы или формулы нужно вспомнить?

Нужно восстановить перпендикуляр АВ к поверхности земли

Землю представить как окружность

Отметить центр окружности через О, провести радиус земли ОА=ОС и ВС определенный радиус

Применить теорему Пифагора

Решение:

45


2. Решение задачи группами.V. Презентация решения проблемы каждой

группойПодведение итогов. Лидер группы помогает

Фамилия Имя _________________КлассЗадание Номер задания Количество балловТест №1 - №10

(max 10 баллов)Работа в группах

№1 Составление таблицы FILA.(оценивается учителем) (max 3 балла)№2 Работа учащегося в группе(оценивается лидером группы) (max 5 баллов)№3 Решение проблемы(оценивается учителем) (max 5 баллов)№4 Объяснение у доски (оценивается учителем) (max 2 балла)

Итоговое количество баллов (max 25)Оценка25 - 24 балла – оценка «5»;23 – 19 балла – оценка «4»;18 – 14 баллов – оценка «3»;13 – 0 баллов – оценка «2».

выставить баллы за работу каждому участнику. Баллы заносятся в специальные бланки, в которых учащимся уже выставлены баллы за тест.

IV. Подведение итогов. - Какую практическую задачу вы сегодня

решили? - Какие знания по геометрии вы применили

для ее решения? - Что нового вы сегодня узнали?Выставление баллов.V. Домашнее задание: Решить используя

таблицу FILA.КрышаВ доме задумано построить двускатную

крышу (форма в сечении). Какой длины должны быть стропила, если изготовлены балки AC=8 м, и AB=BF.

Решение: Треугольник ADC - равнобедренный

AB=BC=4 м, BF=4 м Если предположить, что FD=1,5 м, тогда:

А) Из треугольника DBC: DB=2,5м

Б) Из треугольника ABF:

(А.Д.Александров, А.Л.Вернер, В.И.Рыжик, Геометрия 8 класс. – М.: Просвещение, 2009)

ЗаключениеУстанавливая акцент на получении

знания, которое применимо к реальному миру, необходим осторожный обзор подходов обучения. Со многими изменениями, стремительно происходящими в сегодняшней экономике знаний, главное, чтобы мы

46


подготовили учащихся эффективно решающими проблемы в 21-ом столетии. Кроме того, заимствуя слова Питера Друкера (1999), “действительно образованный человек сегодня - тот, кто изучил, как учиться непрерывно и в течение жизни.”

Обучение в командах посредством процесса решения проблемы - средство обучения людей учиться преодолевать сложности, и ученики видят, что обучение и жизнь связаны между собой. Эта форма изучения использующая реальные проблемы, отражение реального мира, и снабжает учеников практическими знаниями так же как готовит их, работе в команде.

Организация проблемного обучения на уроках алгебры посредством использования проблемных заданий способствует развитию активности и самостоятельности учащихся,

так как центральным звеном всей учебной деятельности является поисково-познавательная деятельность.

Такая деятельность влияет, прежде всего, на познавательную сферу личности: формируются устойчивые познавательные интересы и мотивы учебной деятельности, вырабатывается познавательное отношение к учебному материалу.

Несмотря на совершенно явные достоинства проблемного обучения перед непроблемным, ни на каком этапе школьное обучение не может строиться целиком как проблемное. Для этого потребовалось бы много времени, намного больше, чем возможно выделить на обучение математике. Более того, переоткрытие всего программного содержания в процессе обучения привело бы к обеднению этого процесса (например, в выработке навыков самостоятельной работы с книгой, усвоения лекций и др.).

Поэтому возникает педагогическая проблема отбора фрагментов школьного курса математики (отдельных разделов, тем, пунктов) для осуществления проблемного обучения. Этот отбор требует проведения логикодидактического анализа учебного материала, выяснения возможности постановки основных или других типов проблем, их эффективности в достижении целей обучения. Во многом это зависит и от конкретных условий работы в том или ином классе.

Изложение учебного материала в школьных учебниках редко приспособлено для проблемного обучения. Но учебные тексты могут быть легко переработаны для осуществления такого обучения.


1. Barrows, H.S.&Tamblyn, R.N. Problem-Based learning: An Approach to Medical Education. New York: Springer.

2. Barrell, J. PBL an Inquiry Approach. Arlington Hts, USA: SkyLight Training and Publishing.3. Оконь В. Основы проблемного обучения – М.: Просвещение, 1968 – 208 с.4. Г.К.Селевко Современные образовательные технологии: Учебное пособие. – М.: Народное

образование, 1998 – 256 с.5. А.Д.Александров, А.Л.Вернер, В.И.Рыжик, Геометрия 8 класс. – М.: Просвещение, 20096. Я.И. Перельман Живой учебник геометрии. – М.: АСТ Москва: Астрель, 2009.7. Смирнова И.М., Смирнов В.А. Геометрия. Нестандартные и исследовательские задачи: Учеб.

Пособие для 7 – 11 кл. общеобразоват. учреждений. – М.: Мнемозина, 2004. 8. Рассел К., Картер Ф. Математические задачи на логику, смекалку и воображение; пер. с англ.

– Минск: «Попурри», 2011.9. Хуторской А.В. Педагогическая инноватика – рычаг образования // Интернет-журнал

«Эйдос»,-2005.-10 сентября. http://eidos.ru/journal/2005/0910-19.htm. – В надзаг: Центр дистанционного образования «Эйдос», е-mail:[email protected].

47


PBL-ДЫ САБАҚТА ҚОЛДАНУ ӘДІСІГ.У.Ауэлбекова

Түйіндеме. Статьяда математиканы оқытуда проблемалық оқыту әдісін жүзеге асыру, студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру қарастырылған. PBL процесінің негізгі қадамдары, оның дәстүрлі оқытудан айырмашылығы мен артықшылықтары түсіндіріледі.

Түйінді сөздер: проблемалық оқыту, проблемалық-іздеу, математиканы оқыту әдістемесі, ғылыми-зерттеу қызметі, зерттеу дағдылары.

APPLICATION OF PBL IN LESSONSG.U. Auelbekova

Abstract. Introduction of task-level teaching in mathematics, preparation of lesson for realization of task-level within the work with students, organization of their research activity are being considered in the article. The main stages of PBL process, comparison of PBL with traditional teaching, advantages of PBL are listed and clarified.

Key words: problem-based learning, problem-search task, methods of teaching mathematics, research activities, research skills.

МРНТИ 14.01.11

МурзекеноваЖ.Ш.1,БелденбаеваМ.Т.2 1,2 «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ББЖ ҚБАРИ


ОқыТУдың«CLIL»(CONTENTANDLANGUAGEINTEGRATEDLEARNING)ӘдІсІ

Түйіндеме. Үштілде жүргізілетін кіріктірілген оқу бағдарламаларының ерекшеліктері мен негізгі мақсаты қарастырылған. Жаңартылған мазмұнында білім беруде қажетті құралдардың бірі – CLIL (Content and Language Integrated Learning) оқыту әдістемесінің қағидаттары, аспектілері берілген және жалпы білім алушы тұлғаға беретін мүмкіндіктері айтылған.

Түйінді сөздер: тіл, мазмұны, байланыс, мәдениет, таным.

ҚР президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауында:

«Тілдердің үштұғырлығы мәдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды

қолға алуды ұсынды. Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді

пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс екендігін атап өтті.

Яғни - қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі

және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі»

деген салиқалы үндеуінде айтқандай, әлемдік кеңістікке енуде ағылшын тілінің маңызы зор екендігін айтты [1].

Әбу Насыр әл-Фараби атамыз өз заманында жетпіс тілді жетік меңгерген дейді. Біз сол үшін өзіміздің ұлы тұлғаларымыздан үлгі алуымыз керек. Тарихқа үңілетін болсақ біз заманында қауһарлы елдердің әлсіз елдерді басып алып өзінің саясатын жүргізіп сол елге білімі мен тілін үйреткенін байқадық, кейбір елдер өз тілін ұмытып жоғалтып алса, кейбіреуі көзінің қарашығындай сақтап қалды. Болашақ жастар

48


көп тіл білгеннен ұтылмайды керісінше көп нәрсені талдау, саралау кезінде ұтымды көзқарас жасай алады. Қазақстанды шет елге танытуға да көп көмегін береді. «Көптілділік» кез келген тұлғаның қалыптасуына және болашақта Қазақстан Республикасының жан-жақты дамуына әсер етуі үшін қажетті құралдардың бірі, сонымен қатар, «модернизациялану», «жаһандану» үрдістерін қабылдаудың бірден-бір құралы болып табылады [2].

Қазіргі уақытта Еуропа, Азия және Америка елдерінің көптеген мектептерінде шет тілі коммуникативтік орта арқылы әр түрлі мектеп пәндерін оқытуда табысты нәтиже көрсетуде. Осылайша, «Content and Language Integrated Learning» халықаралық жобасы жүзеге асырылуда – «пән мен шет тілін кіріктіріп оқыту», оның негізгі міндеті пәндік тақырыбын пайдалана отырып, тек қана ана тілінде емес, шет тілінде де оқушылардың білім, іскерлік және қарым-қатынас жасау тәжірибесін қалыптастыру болып табылады; ал болашақтағы мақсаты – ғылыми сауатты, көптілді тұлғаны қалыптастыру. Сонымен қатар, көптеген елдердің Болон үрдісіне кіруіне байланысты білім беру мазмұнын үйлестіру, әр түрлі елдер педагогтарымен қолданылатын оқытудың ұйымдастырушылық формалары мен әдістері қажеттілік туғызды. Олардың мазмұнын, ұйымдастыру формаларын, әдістері мен құралдарын үйлестіру қажеттілігімен түрлі елдердің білім беру жүйесінде педагогтармен жаңадан әзірленетін интеграцияланған курстар арасында қарама-қайшылық туындайды. Қазір оқушылардың басым көпшілігі - ғаламдық Интернет желісінің белсенді пайдаланушылары, сондықтан медиабілім негіздері өте қажет, соның ішінде әр түрлі тілдерде ақпаратты пайдалану және қарым-қатынас тәжірибесі мен дағдыларын қалыптастыру. Осылайша, қазіргі заманғы оқушының тұлғасы шет тілінің коммуникативтік мүмкіндіктерін пайдалану арқылы жаратылыстану бағытындағы пәндерді зерделеу кезінде біріктіретін фактор ретінде қарастырылуы мүмкін. CLIL сабақтарында, төрт «К» элементтерінен басқа, дәстүрлі түрде барлық сөйлеу қызметінің түрлері: тыңдалым, оқылым, айтылым және жазылым үйлеседі. Тыңдалым көмегімен ақпаратты енгізу, білім алушылардың сол немесе басқа да контекстке батыру жүреді. Дегенмен, оқылым, сабақта жұмыс істеу үшін маңызы бар материалдарды пайдалануда, ақпаратты енгізудің негізгі көзі болып табылады. Айтылымда еркін сөйлеуді меңгеруге назар аударылады, ал сауаттылыққа

қайталама рөл беріледі. Жазылым - грамматиканың көмегімен жұмыс істейтін лексикалық жаттығулар жиынтығы.

Мазмұны (контент) - оқу процесінің негізгі бөлігі, олар білім, дағды және түсінік. Шетел тілін қолдану арқылы пән мазмұны

зерделенеді сонымен қатар бір уақытта тілдік құзыреттілік деңгейі мен пәнді үйренуге деген уәждеме көтеріледі. Бұл жерде тілді үйренбей мазмұнды (контентті) зерделеу мүмкін емес. Оқытудың бағытын анықтайтын мазмұн. Егер контент өткен уақытты пайдалануды талап етсе және оқушылар мұны зерттемесе, CLIL сабақтары оқушыларға белгілі бір контексте қажетті тілге әртүрлі жолмен қатынасу мүмкіндігін береді. Бұл бастапқыда өткен тақтадағы негізгі сөз тіркестерін қолдануға болмайды осы кезеңде барлық уақытты қалыптастыруды зерттеу. Оқу үшін әрқашан тілдің қолжетімділігіне баса назар аударылады.

Байланыс (коммуникация) – тіл – қарым-қатынас – оқу. Тілді қолдануды үйренетін және оқуға тіл қолданатын формула осы жерде

қолданылады. Яғни грамматикаға қарағанда, лексиканы, мазмұнды және тақырыпты қайталап, жыл сайын қайталанатын тақырыптарға баса назар аударады, бұл оқушыларға оқу үдерісінің өзіндік мотивациясын айтарлықтай арттыратын табиғи тілдерді пайдалануға мүмкіндік береді.

Мәдениет - басқа елдердің мәдениетін түсіну және зерттеу, мәдениетаралық байланыс дағдыны дамыту, көрші ұлттар мен елдердің

ерекшеліктерін зерттеу, мәдениет байланыс түсініктерін кеңейту. Біздің көпқырлы және көпқырлы әлеміміз үшін мерекеленіп, оның әлеуеті жүзеге асуы үшін бұл төзімділік пен түсінушілікті талап етеді. Шет тілін үйрену - халықаралық түсінушілікті қалыптастыру үшін маңызды. «Басқа» - өмірлік маңызды тұжырымдама және өзін ашудың кілті. Мәдениет кеңінен түсіндіре алады - мысалы, көпұлтты азаматтық.

Таным. CLIL тиімді болуы үшін оқушыларға жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын қалыптастырады [3,4].

Оқу материалдарын таңдаған кезде оқушылардың жас ерекшеліктеріне және тілдік дайындық деңгейіне сәйкес келетін стилі жағынан шынайы мәтіндерді қолдану қажет. Сонымен қатар, оқушылар мәтінді шағын бөліктерге бөлгенде жақсы түсінеді және түрлі

оқушыларға жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын қалыптастырады [3,4].

49


тақырыптық иллюстрациялармен, кестелермен, диаграммалармен және т.б. сүйемелденсе жақсы қабылдайды. Оқу үдерісіндегі маңызды бөлік: мәтінмен жұмыс істеу. Мәтінмен жұмыс жасағанда мұғалім оқушыларға мәтін алды және мәтіннен кейінгі тапсырмалар ұсынады. Бұл тапсырмалар тілдік, сөйлеу және когнитивті дағдыларды қалыптастыруға арналған. Когнитивті дағдылар қарапайым ойлау әрекеттерінен (тану, сәйкестендіру, ұғыну) ойлаудың күрделі түрлерін (талдау, синтездеу, бағалау) қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осылайша, диаграммалар немесе кестелермен қамтылған мәтіндер тану сатысына өте қолайлы. Материалды мәтіннен кестеге түсіру оқушыға ақпаратты жіктеп, негізгісін екінші дәрежелі материалдан ажыратуға көмектеседі. Сабақтарда аудио және видео материалдарды пайдалану ұсынылады. Мұғалім кейбір материалдарды аудио мәтін ретінде ұсынуға және диалог пен әңгіме арқылы материалды түсіну үшін оқытудың іздеу әдістерін қолдануға мүмкіндік беретін сабақты жоспарлай алады. Тыңдалым жазбаша тапсырмалармен біріктірілуі мүмкін (кестелерді толтыру, схемалар құру, формулаларды табу және есептеу және т.б.). Сабақты жоспарлағанда мұғалім алдағы сабақтың оқыту және тілдік мақсаттарын қалыптастырады.

Классикалық сабаққа үйренген шет тілі мұғалімдеріне тілдік және ауызша дағдыларды дамыту мен кезеңдік қалыптастыру қадамдары ретінде CLIL сабақтары келесі сипаттамаларға ие: сөйлеу белсенділігінің тиімді және өнімді түрлерін біріктіру, сабақтар көбінесе мәтіндерді немесе олардың үзінділерін тыңдауға немесе оқуға негізделген, тілге грамматикалық емес лексикалық көзқараспен басымдық беріледі. Осыған байланысты CLIL сабағы көп жағдайда классикалық тіл сабақтарына ұқсас, өйткені

тек қана тілдік зерттеулерді қамтиды, CLIL әдіснамасы бойынша құзыретті мұғалім жүргізеді және мектеп пәнінің мазмұнына тікелей қатысы бар материалға негізделеді [5].

Қазақ тілін екінші тіл ретінде оқыту – білім саласындағы және педагогика ғылымындағы келелі мәселелердің бірі. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде дамып әлеуметтік міндеттердің толық мағынада іске асуы оның қолдану аясының кеңеюдің кепілі. Қазақ тіліне толық ену арқылы оқу үдерісін ұйымдастыру сондай басатмалардың бірі боп табылады. Орыс тілді оқушыны мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап қазақ тіліне толық ену ортасын жасаған жағдайда оның екінші тілді меңгеруі табиғи жолмен іске асады. Тілге толық енудің оқу ортасы қазақ тілінің екінші тіл ретінде міндеттерінің іске асырудың жаңа мүмкіндіктерін ашады. Демек, тіл қарым-қатынас құралы ретіндегі міндеттерін іске асырудың жаңа мүмкіндіктерімен қоса ойлау мен таным құралы ретінде адам, қоғам және табиғат туралы білім мен білікті меңгеру құралы болады.

CLIL әдістемесін элементтерін қолдану оқушыларды ойын еркін жеткізуге, өз бетімен білім алуға, сонымен қатар пәнге деген қызығушылығын арттыруға, сыныптастарымен бірлесіп ойлауға, үш тілдік стратегиясын жетілдіруге, топта бірігіп ынтымақтастықпен жұмыс жүргізу дағдыларының дамуына себепкер болады Сабақ барысында немесе сабақтан тыс жұмыстарда топпен, жұппен жұмыс істеу оқушыларды шыдамдылыққа, өзінің көзқарасына жауапкершілікпен қарауға, оқу процесін тек стандартты түрде қарастырмай, нақты өмірмен байланыстырып, жақындатуға үйретеді. Сонымен бірге оқушының жекелеме жұмыс жасау дағдысын дамытуға да септігін тигізеді [6].


1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. (2007 жылғы 28 ақпан).

2. «Үш тілде білім беруді дамытудың 2015-2020 жылдарға арналған жол картасы». Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің м.а. 2015 жылғы 5 қарашадағы № 622, Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2015 жылғы 9 қарашадағы № 344 және Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2015 жылғы 13 қарашадағы № 1066 бірлескен бұйрығымен бекітілген.

3. Кіріктірілген білім беру бағдарламасы: нәтижеге бағытталған оқу жүйесі: http://kazmkpu.kz/kz/o-u-derisi-1/zho-ary-o-u-ornynan-kejingi-bilim-beru-b-limi/bolasha-ba-darlamasy.

50


4. Шехинова И.В. Метапредметный подход и его реализация на уроках иностранного языка. https://infourok.ru/user/ceunova-irina-valentinovna

5. Реализация принципов предметно-языкового интегрированного обучения с помощью технологий web 2.0 в техническом вузе. http://cis.rudn.ru/doc/2538

6. Рогова Г.В., Верещагина И.Н. Методика обучения английскому языку на начальном этапе в общеобразовательных учреждениях: Пособие для учителей и студентов пед. вузов. - 3-е изд. - М.: Просвещение, 2000. - 232с.

ОБУЧЕНИЕ ПО МЕТОДУ «CLIL» (CONTENT AND LANGUAGE INTEGRATED LEARNING)Мурзекенова Ж. Ш., Белденбаева М.Т.

Аннотация. В статье представлены особенности и основные цели интегрированных трехлетних учебных программ. Одним из инструментов, необходимых для содержания обновленного контента, являются принципы, аспекты и принципы метода обучения CLIL (Content and Language Integrated Learning) и возможности.

Ключевые слова: язык, контент, коммуникация, познание.

CLIL METHOD OF TRAININGMurzekenova Zh.Sh., Beldenbaeva М.Т.

Abstract. The peculiarities and main objectives of the integrated three-year training programs are provided. One of the tools needed in the content of the updated content is the principles, aspects and principles of the CLIL (Content and Language Integrated Learning) teaching method, and the opportunities offered to a general student.

Key words: language, content, communication, cognition..

МРНТИ 14.01.11

алмабаеваГ.О.¹¹ «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ҚР ББЖ ҚБАРИ


ПӘНМеНТІлдІкІРІкТІРІПОқыТУдасҰРаққОЮдыңЖОлдаРы

Түйіндеме. Жаңартылған білім беру бағдарламасын ЖОО қолдану тәжірибелері ұсынылған.

Түйінді сөздер: шоғырлану, шиыршық, сызықтық, методология, тұжырымдамалық, дербестік.

Пән мен тілді кіріктіріп оқыту (CLIL) - бұл пәндік және тілдік білімді алдын-ала анықталған деңгейге көтеру мақсатында пән және тілді үйрену және оқыту үшін қосымша тіл қолданылатын қосарланған оқыту әдісі.

Көп жылдар бұрын екінші, тіпті үшінші тілді

меңгеру үшін пән мен тілді кіріктіру Солтүстік Американың мектептерінде, негізінен, Канадада, сол қоғамда және мектептерде болған тілдік келіспеушіліктерді жою үшін оқыту әдістемесін іздеу барысында басталды [1]. Ал, Еуропада осы қажеттіліктің туындауына

51


себеп, жаңадан пайда болған Еуропалық одақты интернационалдандыру, ұтқырлық, мәдениетаралық және көптілділік мәселелеріне бет бұра бастауы еді. Еуропалық одақ елдерінің тәжірибесіне сүйенсек, олардың тілдік кеңістігі, тілдік ортасы табиғи билингвизмнің/мультилингвизмнің үлгісі болып табылады. Ғаламдану үдерісінің кеңеюі мен тереңдеуінен, «шекарасыз» ақпарат кеңістігінің құрылуынан туындаған билингвизм барған сайын, біздің елімізде де, тамырын терең жаюда, бұл жағдайда шет тілді білу бәсекелестік емес, керісінше кез келген қызмет саласында кәсіби өсу үшін міндетті талап болып табылады. Осыған сәйкес, елімізде, үш маңызды бағыт: өмір бойы шет тілдерді үйрену, шет тілдерді оқытуды жақсарту, шет тілдерді меңгеру үшін қолайлы орта жасау бойынша іс-шаралар жүргізіліп жатыр. ҚР орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында орта мектептер CLIL-ды мектептің оқу бағдарламасына енгізе бастады, пән мен тіл мұғалімдерін өзге тілде сабақ жүргізуге дайындады, мектеп оқушылары мен ата-аналар CLIL әдіснамасының артықшылықтары туралы хабардар болды. CLIL әдісі бойынша жоғары сыныптарда «Физика», «Химия», «Биология» және «Информатика» пәндерін ағылшын тілінде оқытуды енгізу қолға алынды. Негізгі мақсат – мектеп-кәсіптік-техникалық білім беру ұйымы-университет желісі бойынша кемінде екі тілді меңгеруді көздейді.

CLIL тәсілінде көптеген артықшылықтар бар: ол сенімді оқушыларды қалыптастырады, мәдениетаралық түсіністік пен қауымдастық құндылықтарды дамытады, академиялық танымдық және қарым-қатынас дағдыларын жетілдіреді [2]. Ал, қарым-қатынас жасау үшін көбірек тілдерді үйрету және оқыту, қысқа мерзім ішінде, ең жақсы нәтижелерге қол жеткізуге болатын мақсат болып саналады.

Қазіргі таңда, CLIL – пәнді өзге тілде оқыту мен зерттеуге арналған оқу және оқытудағы дамып келе жатқан әдіс. Сыныпта тіл үйренушімен байланысты CLIL-дың бір аспектісі оның әлеуметтік сипаты. Тіл үйренушінің әлеуметтенуі мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесуі арқылы көрінеді. Сабақ барысында өзара әрекеттесу мұқият жоспарланған нұсқаулар, сұрақтар, сыныптық тәжірибе және мұғалім қажетті деп саналған кезде білім алушыларға ұсынатын көмек арқылы жүзеге асырылады.

Сұрақ – сұраулы белгісі немесе қызметі бар сөйлем. Мұғалімнің сыныптағы сұрақтары оқушыларға сабақ мазмұнының

элементтерін жеткізетін нұсқаулықтар немесе ынталандыру құралы ретінде және оларға қандай әрекет орындау және оларды қалай жасауға болатындығын көрсететін бағдар ретінде анықталады. Мұғалімнің сыныптағы сұрақтарының мақсаты қандай? Сыныптағы сұрақ әртүрлі мақсатта қойылады, соның ішінде:

✓ Оқушыларды сабаққа белсенді қатысуға ынталандыру және қызығушылықтарын ояту;

✓ Оқушылардың дайындықтарын бағалау және үй тапсырмаларын немесе сынып жұмыстарын тексеру;

✓ Сыни тұрғыдан ойлау және сұрақ қою дағдыларын қалыптастыру;

✓ Өткен сабақты шолу және қорытындылау;✓ Оқу мақсаттары мен міндеттеріне қол

жеткізуді бағалау;✓ Оқушыларды өздігінен білім алуға

ынталандыру [3].Бұл мақсаттар, әдетте, оқушылардан

жауаптарды тартып алу, ал кейде ол жауапқа мұғалімнің әрекетін анықтау үшін қойылатын мұғалімнің сұрақтарының қатарына жатқызылады. Осы мақсатта қойылған сұрақтарға жауап беру үшін оқушылар бірнеше қадамдарды (саналы немесе бейсаналы түрде) орындайды:

➢ Сұраққа қатысу;➢ Сұрақтың мағынасын түсіну;➢ Жауапты ойда жинақтау;➢ Жауапты сыртқа шығару;➢ Жауапты қайта қарау (мұғалімнің тексеруі

немесе кері байланыс негізінде).CLIL-да тиімді сұрақ қоюға арналған

кеңестер:◆ Қоятын сұрақтарды алдын-ала

жоспарлау.Оқушылардан талап етілетін ойлаудың

түрлері мен сұрақтың күрделігі бойынша сұрақтарды жоспарлау және жүйелеу маңызды болып табылады. Мысалы, Блум таксономиясын (1-сурет) басшылық ретінде қолданатын болсақ білу немесе түсіну деңгейі сұрақтарынан кейін талдау сұрағы қойылады.

Екінші жағынан, тақырыпты ұсынған кезде оқушыларды сол тақырып туралы ойлануға ынталандыру үшін бағалау сұрағын қоюымыз мүмкін: мысалы, Биология пәні бойынша, «Why do we need respiration?». Сабақ барысында сұрақтар төменгі деңгейлі ойлау дағдыларының сұрақтарынан жоғары деңгейлі ойлау дағдыларын дамытатын сұрақтарына көшу бойынша жоспарлануы мүмкін. Төменгі деңгейден жоғары деңгейлі ойлауға жетелейтін сұрақтарды қолдану оқушылардың тақырыпты

52


терең түсінуіне көмектеседі. Бұл дегеніміз, жетелеуіш немесе тіркес сұрақтарды дайындау қажет, яғни жетелеуіш сұрақтар «қалай, кім, қайда, қашан, неге, қайда» немесе «сипаттау» және «түсіндіру» сияқты етістіктерді пайдалану тиімді. Сонымен қатар, бұл сұрақтардың нақты тұжырымдалғанын және ықтимал жауаптардың болуы мүмкін екенін (және мұғалім ретінде қалай жауап бере алатыныңызды) жоспарлап отыру керек.

◆ CLIL сабағында ашық сұрақтардың басым болуын қамтамасыз ету.

«Жабық» сұрақтар – бұл әдетте тек бір-бес сөзден тұратын жауаптарды талап етеді (мысалы, «Which genus do human beings belong to?»[4]). Жабық сұрақтарды қою оқушыларды сөйлеуге талпындырмайды. Ал, ашық сұрақтар қойылса, (мысалы, «How do you think a ‹well-developed brain› enables mammals to adapt and survive?»[4]), онда мұғалім мен оқушылар арасында пікірталас тең болады, көптеген идеялар мен көзқарастар тең дәрежеде беріледі. Демек бұл, CLIL-дың төрт элементінің бірі –сыныптағы мәдениетті, яғни әртүрлі көзқарасты сыйлау ұғымын дамытады.

◆ «Менің ойымдағыны тап» деген сұрақты қоюдан аулақ болу.

«Менің ойымдағы нәрсені тап» деген сұрақтар оқушы мұғалімнің өзі іздейтін нақты жауаптары бар деп ойлайтын сұрақтар: тіпті егер ол нақты жауап болмаса да, оқушылар солай ойлайды. Бұл оқушылардың өздерінің идеяларын жан-жақты дамытуға және көп сөз қолданып ойын толық жеткізуге құлшынысын шектейді. Олардың өз ойын немесе идеяларын жеткізу керек екендігін түсіндіру қажет.

◆ Сұрақтар қою мен жауаптарды алу

арасында «күту уақытын» беру.«Күту уақыты» дегеніміз сұрақты қою

мен жауап беру арасында берілетін уақыт мөлшері. Орташа алғанда, мұғалімдер сұраққа жауап беру үшін бір-екі секунд мөлшерде күтеді: бұл оқушылардың ойлануына өте аз уақыт. Шындығында, мұндай қысқа уақыт ішінде жауапты білсін немесе білмесін ешкім де ойлана алмайды. Сондықтан күту уақытын ұлғайту (кем дегенде 3-5 секунд) алғашында ыңғайсыздық туғызуы мүмкін, бірақ мұғалім де және оқушылар да оған тез үйреніп кетеді. Ең бастысы, күту уақыты көбірек берілсе, жауаптардың сапасы мен ұзақтығы көбейеді. Сыныптағы үнсіздіктен ыңғайсыздық сезінбеу үшін, ‘күту уақыты’ кезінде сұрақты қайталап қоюға немесе басқа сөздерді қолданып түсінікті түрде жеткізуге болады. Сондай-ақ, осы уақыт аралығында оқушыларға өздерінің жауаптарын дайындауға мүмкіндік беруге болады. Мысалы, олардың жауаптарын шағын жеке тақтаға/параққа жаздыру немесе өздерінің идеяларын сыныптасымен бөлісу немесе шағын тобымен талқылауды сұрау. Оқушыларға ойлануға уақыт бөліп, өз идеяларын жұбымен немесе шағын топпен талқылауға уақыт берілсе, сыныптағы барлық оқушы жауап беруге дайын отырады. Сұрақ қойылғаннан кейін оған жауап беру үшін бір оқушыны атап тұрғызу сыныптағы мәдениетті қалыптастырады, яғни әрбір оқушы сұраққа жауап беру үшін дайын отыру қажеттігін сезінеді, сабаққа әрқашан қатысып отырады.

◆ Мұғалім өз сұрақтарына жауап бермеу керек!

Оқушылар ғана сұрақтарға (мұғалім емес) жауап береді. Оқушылар мұғалімнің әрдайым дұрыс жауапты өзі айтып беретінін білсе, онда олардың өздігінен ойлануға ынтасы жоғалады. Оқушыларға өздігінен ойланып жауап беруге жетелеу немесе көмек беру керек.

◆ «Қол көтерме» тәсілін қолдану.Оқушылардан қолдарын түсіруді сұрау

және жауап беру үшін оқушыны таңдау немесе әр оқушы жауап беруі үшін жеке шағын whiteboard/парақша пайдалану абзал. Сыныпта жауапты білмейтін орта қалыптаспауы керек: мұны сыныптағы «ереже» ретінде қабылдаса, онда бұл әрбір оқушының сабаққа қатысуын күшейтеді. Сондықтан, егер бір оқушы жауап бере алмаса, қосымша ойлану уақытын ұсынып, кейінірек жауап беру үшін оған қайта оралуға болады немесе соңғы мүмкіндік ретінде оқушыдан өзінің жауаптарын таңдауға мүмкіндік беріледі (бірнеше нұсқаулар беріліп

53


өз жауабын таңдауға/нақтылауға болады).◆ Оқушылар өздерін қауіпсіз сезінетін және

тәуекелге баруға дайын орта құру.Оқушыларды қызығушылықпен жұмыс

жасауға ынталандыру қажет. Тіл үйрену үшін қауіпсіз орта өте маңызды: С.Крашен, оқушылардың алаңдаушылық дәрежесі жоғары немесе олардың «аффективтік сүзгісі» көтерілген кезде, тіл үйрену оңай болмайды деп тұжырымдады [5]. «Аффективтік сүзгі» стресс, ынтаның болмауы, өзіне сенімсіздік болғанда пайда болады. Ал, М.Чиксентмихайи (2-сурет) оқушыларда «өзіндік мақсатты» қалыптастыруға жағдай жасау керек деп айтқан [6]. Оқушылардың дағдыларының деңгейіне сәйкес міндеттер дұрыс қойылса ғана олар бір ағынмен жұмыс жасайды, яғни олар өзін-өзі ынталандыра алады, соған орай оларда ұмтылыс және қызығушылық пайда болады.

◆ Түсінікті тексеру сұрақтарын қою.CLIL жағдайында жаңа тақырыпты

түсіндіру, ғылыми терминдерді, идеяларды және тұжырымдарды ұсыну оқушылардың түсінігін тексеру сұрақтарымын сабақтасуы қажет. Сондықтан, әр жаңа тақырыптан кейін оқушылардың жаңа тұжырымдарды түсіну деңгейін анықтау үшін сұрақтар қойылады. Түсінікті тексеру сұрақтарын қою стратегиясы оқушыларға тұжырымдаманы терең түсінуге көмектеседі.

Талқылау барысында оқушыларға төмендегі сұрақтарды қою арқылы олардың түсініктерін анықтауға болады [7]:

a. How do you know…?

b. Where did you get…? c. Why did you do…? d. What does…tell you? e. What does…mean? f. Where on your (graph, table, diagram, etc.)…?Қорытындылай келгенде, CLIL-да тиімді

сұрақ қоюға арналған осы кеңестерді қолдану мәселелік оқытудың, сыни ойлауды дамыту және оқушылардың жоғары ойлау қабілетін дамыту мәселелерін алдын-ала шешуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, оқушылар өз сұрақтарын дайындауға дағдыланса, бұл олардың өздігінен ойлану қабілетін дамытады.


1. Gerakopoulou O., Scaffolding oral interaction in a CLIL context: a qualitative study.//- Universidad complutense de Madrid, 2011

2. TKT CLIL. Handbook for teachers.- University of Cambridge, 20103. Steven Hastings, Questioning. // - TES, 2003 4. Matthew Broderick & Timothy Chadwick, Break through to CLIL for Biology. Cambridge University

Press, 20155. Гипотезы Стивена Крашена: как правильно учить любой язык.//https://englex.ru/hypothesis-of-stephen-krashen/ 6. Тренерге арналған нұқсқаулық. Екінші (орта) деңгей. Екінші басылым.-«Назарбаев

Зияткерлік мектебі» ДББҰ,20127. Scaffolding Science Inquiry Instruction http://r2ed.unl.edu/CSI/dissemination/downloads/

educator/unit_lesson_plans/inquiry_rubrics_teaching_resources/resources/CSI_scaffolding_handout.pdf.

54


СПОСОБЫ ПОСТАНОВКИ ВОПРОСОВ НА УРОКАХ CLILАлмабаева Г.О.

Аннотация. В статье автор предлагает рассмотреть стратегии и приемы, развивающие умение задавать вопросы на уроках CLIL.

Ключевые слова: концентрация, свиток, линейная, методология, концептуальная автономия.

WAYS OF ASKING QUESTIONS IN CLIL LESSONSAlmabaeva G.O.

Abstract. In the article the author proposes to consider strategies and techniques that develop the ability to ask questions in CLIL lessons.

Key words: concentration, scroll, linear, methodology, conceptual autonomy.

55


Қазақ халқының табиғатындағы әңгімешілдік тарихи жадының мықтылығы көркем прозаның күні бүгінге дейінгі асыл арналарының бірі. Қандай проза түрін алсақ та, ондағы дәстүр мен салттың, танымның ежелден бергі үзілмеген арқауы әрбір қаламгер шеберлігіне байланысты әрқилы көрініс тауып отырады. Бұл әсіресе өмір мен өлім мәселесін қозғауда айқын көрінеді.

Адам санасының балаң шағындағы адам жанының өлмейтіндігі туралы ұғымның дамып, аруақтар культінен бірқұдайлық дінге дейін жалғасуы, осыған байланысты жерлеу ғұрпының рәсімдері мен оған қатысты фольклордың пайда болып, оның өзінің ұзақ тарихи даму жолынан өткені жайлы фольклортанушы ғалым К.Матыжанов жүйелеп жазған [1, 147].

Әсіресе, «советтік өмір салтын орнықтыру» идеясын ұстанып, бұрынғы әдет-салттармен арнайы күрес шаралары жүргізілген кеңестік дәуірде аталмыш ғұрып елеулі өзгерістерге ұшырап, бүгінгі күнге сарқыншақ күйінде жетті. Қазіргі күні жерлеу ғұрпы фольклорының аясы тарылып, кейбір рәсімдік мағынасы ғана қалған. Азалау рәсімдерінің көне түсініктерден туған белгілі бір уақытта бұлжытпай атқарылу

міндеттілігіне де өзгеріс еніп, отбасының мүмкіндігіне, жиналған қауым уақытының ретіне қарай рәсімдерді жинақтап, біріктіріп өткізуге дейін өзгерді. Дегенмен, аталмыш ғұрыптың құнды тұстары өзгерген, түрленген күйде де күні бүгінге дейін жалғасуда. Сан ғасырлардан келе жатқан ғұрыптық рәсімдер қайғылы жандардың көңілін аулау, күйзелістен шығару, марқұм алдындағы өздерінің міндет-парызын атқарудың құралы ретінде әлі де аса бағалы, сол арқылы қайғылы жандар көңіл жұбатысып, тіршілігіне тәубе етеді. Ал, осы ғұрып пен оны тудырған халық наным-сенімінің бүгінгі көркем прозадағы көрінісі, негізгі тақырыпқа қатыстылығы, жазушының айтар идеясына әсер-ықпалы, сюжет дамуымен сабақтастығы, композициямен бірігіп, жымдасып кетер көркемдік ерекшеліктері әр қаламгерде әрқилы.

Көркем туындылардағы марқұмды аттандыру, азалау шараларының ұлттық ұғымға сай өрнектерін Т.Әбдіков сынды қаламгерлер кеңестік әдебиет тұсында да жан-жақты көрсете білген. Науқас адамның көңілін сұрау өмірге үміттендіріп, көңілін аулаудан бастап, жерлеуге дейінгі аралықтағы дәстүрлі

ТӘРБиеТаҒылыМдаРыВОПРОсыВОсПиТаНияTRAINING ISSUES

МРНТИ 17.07.31

салихароваН.а.1¹«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ҚР ББЖ ҚБАРИ


қаЗІРГІқаЗақПРОЗасыНдаҒыОТБасылықсаРыН

Түйіндеме. Қазақ прозасындағы этно-мәдени сипат көріністерін, дәстүрлі отбасылық құндылықтарын көркем тұрғыдан зерделеп, бүгінгі жас ұрпақты отбасын, отанын, ұлтын сүюге баулитын тәрбиелік-тағлымдық рөл.

Түйінді сөздер: отбасы, ғұрып, дәстүр, қоштасу, өмірден озу, азалау.

56


рәсімдер жүйесін қаламгерлік шеберлікпен қиюластырған Т.Әбдіковтің «Әке» повесі. Шығармадағы әке жайлы толғаныстар перзент ой-көзқарасымен беріледі. Халі ауырлаған қарт әкені қаумалаған ауыл адамдарының жанашыр пейілі мен ықыласы біраз үміт отын жаққандай болғанмен, науқастың есін жиып, ел-жұртымен араздасуы оқиғаның мұнан арғы өрбуінің кілті.

Ал, әр шығармада әр белесінен көрінер, тағдыр жолы бұралаң бір адамның тіршілік соқпақтарын сабақтастырып жатқан сыршылдық желісін сүйсіне мойындамасқа болмайды. Және әр әңгіме өз алдына басы бүтін дүние ретінде қабылдана береді.

Қартайып, кемел жасына жеткен, сырқат меңдетіп, ата қонысында ақтық демі үзілер сәтін жан сарайымен сезініп үлгерген адамның көз алдынан ат жалына жармасқан естияр шағынан бастап, шырғалаңда сыналған бүкіл ғұмыры өтеді. Өмір естелігін қайта қорытып, адамның өзін-өзі іштей саралайтын бір кезеңі осы. Жаныңның адалдығы мен ақжүрегін ғана жұбаныш еткен, бір пендедей несібемді таттым деп өзіне шүкіршілік жасаған қоңыржай, қарапайым көптің бірі қарап отырса өмір бойы өмір үшін күресіп, сүрініп те, сілкініп те, адасып та, арылып та көрер қиыншылығын көріп, жарық дүниеге сенімінен өз ошағының шырағын жағыпты, өз түндігінің тірегін тауып, елі үшін елеулі іс істей алдым ба деген сауалмен бетпе-бет келеді.

Түрлі әдеби шектеулер мен қысымдарға қарамастан қазақ қаламгерлері қай заманда да ұлттың ой мен өрнегін жоғалтпаған. Осы шығарма соның бір дәлелі. Перзентің әке алдындағы парызы мен қарызы дүниеден өтетін жанның тіршілікпен қоштасуы, тірілерге аманаты бүкіл повестің арқауына айналған. Онда көңіл сұрай келген жұртпен марқұмды жерлеп, артын күткен қалың жұрттың бүкіл іс-әрекеті этнографиялық дәлдікпен берілген.

«Кешке әкем жиен ағам мен жаны ашиды деп жүрген жамағайын Смағұлды шақыртты. Олар келгеннен кейін, жастығын тіктетіп, көтеріліп отырды.

– Сендердің не ойларың бар, – деді жиен ағама қарап. – Құдай өзі берген жанын өзі алады. Мен ризашылығымды беріп отырған адаммын. Енді маған тек өлімнің абыройы қымбат. Дос бар, дұшпан бар. Барлық сын сендерге түседі. Е-е-е, өлімге қайда барасың десе, «бардың малын шашамын, жоқтың артын ашамын» деген ғой. Сондықтан басқаны қоя тұрып, не істеп, не қою керегін ақылдасқанның артықтығы болмас.

– Ол дұрыс қой, – деді Смағұл ілгері жылжып.

Екі жылқы бар, – деді әкем баяу үнмен сөзін жалғай. – Біреуі – құлынды бие, екіншісі – байтал. Сосын өзім әдейі сақтап жүрген 5-6 ұсақ бар. Байтал мен ұсақтарды сойғандарың дұрыс болар. Ағайынның көңілін көре жатарсыңдар.

Иә, оны көре жатармыз ғой, тіпті кейінге де артықтығы жоқ, – деді жиен ағам күмілжіп» [2, 92]. Өлімнің абыройы ретінде айтылатын парыздардың барлығы да шығармада көрініс тапқан.

Салт бойынша мәйітті алып шығар алдында дәстүрлі әдет-ғұрыптар сақталады. Мәселен, киім үлестіру рәсімі. Өткен ғасырдың 70-нші жылдарына дейін марқұмның киімдерін (аяқ киімі, костюм, плащ, пальто, жейде және т.б., тек шалбар, іш киімі емес) бірінші кезекте, сүйекке түсушілерге берген. Кейде сүйекшілерге дененің қай тұсын жуса, сол тұсының киімдерін берген. Қазір сүйекшілер ез «жұмыстарына» жаңадан сатып алынған киімдер алады (сырт киімдер, жейделер). Ал марқұмның киімдерін туыстары мен жақындарына береді. Берілген «иісі бар» киімді киіп тоздыру керек. Бұны сауап болады деп есептеген. Өйткені киім аяғына дейін киілсе, марқұмға жеңіл болады деп сенеді. Қазақтарда жаңа киім кигенге: «Өзің киіп, өзің тоздыр», – деген тілек айтылады. Бұл сөздің бойында адамға ұзақ гұмыр сүріп, киімін басқа біреудің киюіне тура келмеуіне деген тілеу байқалады.

Әр түрлі аймақтың қазақтарында бұдан басқа жерлеу ғұрыптарында ата жолы (атасының киіті) деп аталатын әр түрлі заттар мен мата қиындыларын тарататын рәсім кездеседі. Бұрын өткен ғасырдың 60-ншы жылдарына дейін бұл дәстүр жерлеуге катысушы рулардың екілдеріне бір-бір шапан беруге байланысты шыққан. Қазіргі күнде бұл әдет-ғұрып «шапаны» деген жолмен сатып алынған мата қиындыларынан тұрады. «Ата жолын» сақтаушылардың негізінен тек қазақ тұрғындарынан тұратын ауылдар екенін атай кеткеніміз жөн. Бірақ оны беру отбасының материалдық мүмкіндігіне байланысты.

«Сүйекке салатын киімдерді бөлек салдырып қойғанмын. Былтыр Хасеннен келген саптама етік бар, оны да салыңдар. Өткен айда магазиннен алдырып қойған екі пальто, бір плащь бар...

Жетпесе, тағы да магазиннен аламыз ғой, – деді жиен ағам.

Бір айтарым – Айтбай өлгеніндей жұрттан жылу сұраушы болмаңдар. Сандықта 600

57


сом ақша бар. Жетпей бара жатса, сиырды саларсыңдар.

Жылуы құрысын, – деді Смағұл апама қарап. – Бірақ енді өзіміз қарап қалмаймыз ғой.

– Қамбардағы ұсақтарды қайтесің? – деді апам. Әкем есіне жаңа түскендей ойланып қалды.

– Қамбарда екі қой бар екен ғой, – деді содан кейін. – Оны да алдырарсыңдар.

Дегенмен кейін жүгіріп жүреміз бе, ертең магазиннен бірсыпыра киім әкеліп қойған теріс болмас, – деді Смағұл тағы да апама қарап.

Дұрыс, дұрыс, – деді апам басын изеп.Мұндағы молдаң аз, бесінші ауылдағы Оспан

молданы алдырыңдар, – деді әкем.Дұрыс айтады, – деп қоштады Смағұл. –

Оспанды алдырту керек.Байталды кейінге қалдырған дұрыс болмас

па екен, – деп жиен ағам тағы бір ұсыныстың шетін шығарды. – Ертең жетісі, жылы дейміз, қазақтың жоралғысы таусыла ма...

Жылымды өздерің ақылдасасыңдар, – деді әкем тап бір басқа біреудің жылын өткізгелі отырғандай еш уайымсыз, салмақты үнмен. – Биенің жабағысы да жылға дейін құнан шығады. Соған ана тайын-қосып көріңдер... Секең дұрыс айтып отыр, – деді Смағұл шақшаның тығынын алып жатып. – Бір құнан, бір тайын – осы теңірекке толық жетеді.

Әкем, есіне тағы бірдеңе түскендей, жастығының астына қол жүгіртіп, мүйізден күмістеп жасаған шақшасын алып, ойланып отырды да:

– Мә, – деді жиен ағама қарап. – Шақшаны сен алшы...

Жиен ағам шақшаны алып жатып, шыдай алмай жылап жіберді. Менің де алқымыма бір түйіншек келіп қалды. Қалтамнан орамалымды алып, көзімнен сорғалаған жасты сүрте бердім. Әкем қолымен ымдап, мені қасына шақырды. Жанына барып отырдым.

– Қалқам, – деді даусы дірілдеп. – Жылама, қалқам... Жылама. Жармағамбеттен үш қыз, бес ұл туып, содан жалғыз мен қалдым... Ел ортасында, ұрпағының алдында иманын жолдас қылып, дүниеден ризашылықпен аттануды ешқайсысының маңдайына құдай жазбады. Бәрі де көлденең ажалдан кетті... Солармен бірге кетсем, қайсысынан жаным артық еді. Шүкір,

заман тыныш, ел аман... Артымда қарасын қалса, құдайдан мені шайтан қыл деп тілемесем, басқа не арман бар...

Мен басымды көтеріп, әкемнің, аурудан қанша азап шексе де, сабырын жоғалтпаған байсалды жүзіне қарадым. Төніп келген өлімге осыншалық қалтырамай, қорықпай, саналы бәтуәмен қалай қарауға болатындығына таң қалдым.

– Сүйегімді өзіміздің ескі қорымға қойыңдар деген сөзім бар еді... – деді әкем ауыр күрсініп. – Оған енді әуре болып қайтесіңдер... Шалғай жер... Елдің жиналуына қиын болар. Осында-ақ қоя беріңдер...» [2, 94]. Өмірден өтер алдындағы аманат киелі саналып, ол міндетті түрде орындалған.

Өмір секілді өлімді де өзгерісі мен оның мәңгілік мекенге жол шегуі, жетуі, орнығуы туралы түрлі түсініктер демеуі ұмытпай еске алуы керек. Өлген соң адамдар басқаша өмір сүреді дейтін ұғымдар аруақтар туралы ілімді қалыптастырған. Аталар аруағына дейінгі жан әлсіз, әрекеті шектеулі деп ұғынылса, аталар аруағы белсенді әрекет пен күш иеленіп, екі түрлі жағдайда көрсетілді: жақын-жуығын қолдап, қамқорлық көрсетеді, я болмаса, өштесіп, залал келтіреді. Мұның барлығы тірілердің оған деген қарым-қатынасының сипатына байланысты деп түсіндірілді.

Бұл жөнінде Ш.Уәлиханов: «Өлген адамның о дүниедегі хал-ахуалы жерленгендегі, жерленгеннен соңғы ырым-жоралардың салт-санаға тән бұзылмай орындалуына байланысты еді. Егер өлімнен кейінгі ырым-жоралар дұрыс орындалса, өлген адамның рухы жайбарақат күйге түсіп, өз үрім-бұтақтары мен туған-туысқандарына шапағатын тигізіп, жебеп жүреді, ал, олай болмаған жағдайда жауығып, аруағы қарғап-сілейді» [3, 213].

Салт бойынша өлім халіне жақындаған жасы келген я сырқат адамның алыс-жақын ағайын-туғандарына хабар беріліп, көзі тірісінде арыздасып, қоштасуға мүмкіндік тудыру, оның соңғы тілегін, тірілерге айтар аманатын естіп қалу парызы мен иман калималары айтқызылып, қайтыс болған белгісі білінген соң шымылдық құру рәсімдері де шығармада жазушы назарынан тыс қалмаған.

58



1. Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – Алматы: «Жазушы», 1976. – 150 б.2. Матыжанов К. Отбасылық ғұрып фольклоры. – Алматы: 2007. – 410 б.3. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. 1-том. – Алматы: «Ғылым», 1985.5. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 2 том. – Алматы: «Арыс», 2006. – 410 б.

СЕМЕЙНЫЕ ЦЕННОСТИ В СОВРЕМЕННОЙ КАЗАХСКОЙ ПРОЗЕСалихарова Н.А.

Аннотация. В статье рассмотриваются воспитательно-познавательная роль в казахской прозе, художественное изученние этно-культуры, традиционных семейных ценностей, привитие молодому поколению любви к семье, Родине, нации.

Ключевые слова: семья, обычай, традиция, прощание, уход из жизни, страх.

FAMILY VALUES IN THE MODERN KAZAKH PROSESaliharova N.A.

Abstract. Educational and cognitive role in Kazakh prose, artistic ethno-culture studied, traditional

family values, instilling in the young generation a love for family, homeland, nation..Key words: family, custom, tradition, farewell, death, fear.

МРНТИ 14.25.05

сарбалинаГ.с.¹¹ Жетысуский Государственный Университет имени И. Жансугурова

(Талдыкорган, Казахстан)

сПециалЬНыеМеТОдыиПРиеМыРаЗВиТияГОлОсаВПРОцессеОБУЧеНия

Аннотация. В статье рассматриваются специальные приемы и методы обучения, необходимые для развития вокально-технических возможностей певческого голоса, применение их в комплексе, воспитание способности в течение длительного времени выдерживать тесситуру и преодоление технических трудностей вокальных произведений, написанных для разных типов голосов (меццо-сопрано, сопрано, колоратурное сопрано), без негативных последствий для состояния певческого аппарата, а также улучшение качества певческого голосообразования на протяжении всего диапазона голоса и развитие уникальных вокальных данных, заложенных в природе данного типа голоса. А также предпринята попытка обосновать небходимость специфического подхода в процессе обучения на основании особенностей физиологического строения голосового аппарата.

Ключевые слова: диапазон, регистр, грудной резонатор, головной резонатор, вокальные упражнения, меццо-сопрано, сопрано, колоратурное сопрано.

59


Казахстанский приоритeт постиндустриально-инновационного развития страны предполагает наличие процесса модернизации во всех областях экономики, культуры и образования. Для решения данной задачи на сегодня актуальным становится наличие высoкоквалифицированных кадров, соответствующего уровня и профиля, конкурентноспособных на рынке труда, компетентных, свободно владеющих своей профессией, ориентированных в сложных областях деятельности, способных к эффективной работе по специальности на уровне международных стандартов [1].

Ввиду широчайшей популярности и сильного эмоционально-психологического воздействия на слушателей, равно, как и на самих поющих, вокальное искусство по праву считается наиболее действенным средством нравственно-эстетического воспитания, духовного и физического оздоровления широких народных масс. Наряду с этим вокальное искусство (особенно оперно-концертного академического жанра) представляет весьма большие трудности для профессионального овладения. Причина кроется в исключительной сложности работы голосового аппарата певца.

Особенно важным в пении является работа резонаторов: грудного и головного. В педагогической практике существует много приемов для направления звука в резонаторы:

1. Прежде всего - это правильный вдох. При скрытом зевке поднимается небная занавеска, слегка расширяются ноздри, язык отходит от зубов и это создает высокую позицию в пении.

2. При попадании звуковой волны в верхние резонирующие полости, певческий голос приобретает необходимую ему звучность и красивую окраску.

3. Прием Фелии Литвии: «Маленькая рыбка»- расрытие рта в виде полки над камином, при котором голос попадает в маску. Голос «находится в маске» - старый термин, указывающий, что вибрационные раздражения возникают в области лица, закрываемой маскарадной маской.

4. Прикрывать звук означает получить более собранный, резонирующий, темброво обогащенный звук. Маэстро Барра рекомендовал двумя пальцами придерживать углы рта, слегка сближая их, чтобы получилась фигура, приближающаяся к цифре 8.

5. Нужно научиться направлять звук в верхний резонатор с поднятым небной занавеской. Маэстро Барра учил придерживать

крылья носа в приподнятом положении указательным и большим пальцами. (Прием на занятиях в классе).

6. Грудное резонирование находится следующим образом: используя слуховой и мышечный контроль, происходит установка дыхания, то положение и напряжение дыхательных мышц в области «подложечного круга», при котором у данного певца, на данной высоте лучше всего проявляется грудной резонанс.

Вибрационные раздражения отражают работу резонаторов и, следовательно, обучающийся, ориентируясь на эти вибрационные раздражения, может сознательно управлять настройкой резонаторов и корректировать эту настройку в процессе звучания [2].

Вибрационные ощущения оказываются доминирующими в ощущении певческой опоры, так как объективным признаком «опоры» является особая мышечная деятельность дыхательного аппарата и особая организация всей резонаторной системы [3].

Среди специальных методов обучения в процессе развития голоса можно выделить метод темповой и регистровой вариативности и метод установки на резонаторную настроенность голоса.

Метод темповой и регистровой вариативности применяется во время пропевания различных вокальных упражнений и используется для выработки певческой реакции для исполнения вокальных произведений разного характера, типа, жанра (реакция на музыкальные мелизмы, смену темпов и регистров, а также на смену режима звучания в произведениях для разных типов голосов), поскольку для развития вокально-технических возможностей и сохранения голосового аппарата в стабильном рабочем состоянии (сохранение вокальной формы), специфика и структура певческого голоса предполагают постоянное варьирование вокального репертуара. Также данный метод способствует воспитанию певческого внимания и развитию реакции на малейшие внутренние акустические и мышечные изменения и сопоставлению их со звуковысотными изменениями. Это необходимо для улучшения интонирования как на протяжении всего диапазона, так и на отдельных его участках. Обучающийся может иметь проблемы интонирования при смене регистров и на переходных нотах, поскольку каждому регистру соответствуют свои

60


внутренние вокально-слуховые представления и свои ощущения звуковысотности.

Иногда при смене регистров студенту бывает сложно сопоставить разные вокально-слуховые представления о звуковысотности, что сразу сказывается на чистоте интонации. При описании данного метода рассмотрим сначала применение темповой вариативности, затем регистровой.

Когда голосовой аппарат обучающегося приведен в активное певческое состояние (после распевки), то при использовании метода темповой вариативности применяются следующие приемы. Пропевание одного и того же вокального упражнения сначала в медленном, а затем в быстром темпе. При смене медленного темпа на быстрый неизбежно активизируется работа мускулатуры всего голосового аппарата, соответственно, меняются акустические и мышечные ощущения при пропевании одних и тех же музыкальных интервалов. Студент учится фиксировать изменения внутренних вокально-акустических представлений о звуковысотности на одинаковых интервалах и мелодических отрезках при смене медленного темпа на быстрый и сопоставлять их с изменениями мышечных ощущений, что способствует развитию певческой реакции, коррекции внутреннего музыкального и мышечного слуха и улучшению интонирования [4].

Убыстрение или замедление зафиксированного темпа какого-либо вокального упражнения приводит к смене позиционных привыканий, в том числе негативных либо тормозящих дальнейшее развитие. Каждое вокальное упражнение, как правило, исполняется в определенном темпе, с незначительными отклонениями в сторону убыстрения или замедления, пропевая данное упражнение в течение нескольких уроков, обучающийся невольно привыкает к темпу, предложенному педагогом. Неожиданная смена привычного темпа приводит к стиранию наработанных вокально-акустических и мышечных стереотипов, к развитию певческой реакции, к активизации певческого внимания и мышечной работы всего голосового аппарата, а также к изменениям в позиционных ощущениях в распределении привычных музыкальных интервалов [5].

Темповое изменение в пределах пропевания какой-либо тональности одного вокального упражнения на определенной тесситуре. Во время исполнения какого-либо вокального упражнения водной или нескольких

тональностях меняется темп: делается акцент (фермата) на верхней ноте и (или) убыстряется спуск после верхней ноты. Это способствует выполнению некоторых педагогических задач, например, работа над определенным участком диапазона и переходными нотами, способность выдерживания тесситуры, развитие беглости и нюансировки [6].

Регистровая вариативность предполагает следующее. Одно и то же упражнение полезно петь не постепенно вверх или вниз по тональностям, а как бы «перескакивая» из регистра в регистр, пропуская несколько тональностей, как вверх, так и вниз. Например, начать в грудном регистре, потом резко сразу перейти в головной регистр и пропеть несколько тональностей, затем спуститься на переходный участок, потом снова в грудной регистр, затем можно в смешанный или головной и так далее, в любых различных вариантах. Главное, чтобы это было неожиданно и непредсказуемо для обучающейся, и непременно на каждом уроке это должны быть новые комбинации, чтобы мышечная память обучающейся не смогла зафиксировать подобную регистровую смену. В результате этого стираются приспособления голосового аппарата к звуковысотности и нарабатываются новые внутренние вокально-слуховые представления и ощущения. Также регистровая вариативность способствует стиранию психологической запрограммированности на тот или иной тип звучания (меццо-сопрано или сопрано), которая может мешать разработке голосового или грудного резонатора.

Еще один важный момент: студент не должен видеть клавиатуру фортепиано (в каком регистре и тональности играет педагог). Это общеизвестный прием в вокальной педагогике, его используют для воспитания новых звуковысотных вокально-слуховых ощущений, а также для устранения психологического барьера перед верхними нотами [7]. Но при работе этот прием полезно использовать для переключения и сглаживания регистров. Студент не успевает подключить сознание для воспроизведения привычных вокально-слуховых представлений при звукоизвлечении в каждом регистре. Он вынужден интуитивно и неосознанно переключать голосовые регистры, что способствует нивелированию разницы между внутренними акустическими и мышечными ощущениями при пении в разных регистрах и формированию новых внутренних вокально-акустических представлений каждого

61


голосового регистра, что в конечном итоге способствует регистровой сглаженности голоса.

Метод установки на резонаторную настроенность голоса предполагает корректировку психологической и физиологической настроенности на головной или грудной резонатор. Для качественного певческого звукообразования любого типа голоса необходимо равномерное отзвучивание головного и грудного резонаторов, поскольку превалирование одного из резонаторов приводит к вокальным недостаткам.

В связи с физиологической настроенностью на головное или грудное резонирование в результате предшествующих занятий или выступлений возникает необходимость для дальнейшего прогрессивного развития голоса, либо развития данного типа резонирования, либо усиления звучания другого резонатора. Характерной особенностью голоса расширенного диапазона является то, что психологическая установка на исполнение того или иного вокального репертуара (для меццо-сопрано, сопрано или колоратурного сопрано) и на звучание того или иного типа женского голоса приводит к физиологической и акустической перестройке в работе всего голосового аппарата и, соответственно, к превалированию головного или грудного резонирования и изменению тембрального окрашивания и типа звучания. Для корректировки резонирования можно использовать вокальные произведения (для усиления головного резонирования - произведения для грудного-произведения для меццо-сопрано или контральто).

Для усиления звучания головного резонатора, как правило, используют пропевание упражнений на гласную «И», а также активизируют работу гортани посредством атаки звука. Для активизации работы гортани в целях усиления головного резонатора при работе с голосами расширенного диапазона целесообразно использовать вокальные упражнения на активную, быструю атаку первой верхней ноты (упражнения пропеваются последовательно по тональностям сначала снизу вверх по диапазону и начинаются со смешанного или головного регистра). Например, атака с верхней ноты и далее нисходящий мелодический ход, к которому можно добавить еще мелодический ход наверх; либо после атаки с верхней ноты добавляются терция или квинта вверх по диапазону для удлинения мелодического спуска. Также можно использовать вокальные упражнения,

начинающиеся сразу с большого интервала вверх (квинта, секста, септима или октава), то есть с резкого «скачка» вверх по диапазону с акцентом на верхней ноте, в качестве данного упражнения можно использовать соответствующие фразы из вокальных произведений.

Для усиления звучания грудного резонатора можно использовать вокальные упражнения, которые начинаются с восходящего мелодического хода, а заканчиваются пропеванием нисходящего хода или гаммы, с добавлением после нисходящей гаммы несколько тонов вниз, ниже тоники, с последующим возвратом в тонику либо с добавлением после нисходящей гаммы опевания тоники по вводным тонам. А также в любом вокальном упражнении при нисходящем мелодическом ходе можно увеличить длительность (до половинных или целых) нижних нот в конце пропевания каждой тональности, особенно при спуске в грудной регистр.

Для синхронизации работы грудного и головного резонаторов можно использовать в качестве вокального упражнения пропевание интервалов в октаву снизу вверх и сверху вниз с добавлением к нижней и верхней нотам октавы нескольких дополнительных тонов в размере опевающего вводного тона, секунды или терции.

В процессе обучения голоса расширенного диапазона желательно на каждом уроке учитывать подсознательные резонаторные установки певческого аппарата, поскольку для развития данного типа голоса психологический фактор имеет большое значение. В некоторых случаях ученице необходимо объяснять, к каким дальнейшим вокальным недостаткам может привести усиление звучания резонатора, на который она в данный момент в наибольшей степени настроена, чтобы смена психологической резонаторной настроенности способствовала физиологической и акустической перенастройке голосового аппарата.

Таким образом, все рассмотренные выше специальные приемы и методы развития голоса применяются в комплексе в процессе обучения и направлены на то, чтобы в целом сделать процесс обучения голоса расширенного диапазона более активным и интенсивным, а также максимально сжать временные рамки обучения, так как данный тип голоса развивается медленнее по сравнению с другими типами голосов. Для развития певческого голоса в процессе обучения необходимо использовать

62



1. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011 - 2020 годы - Астана // Акорда, 7 декабря 2010 года № 118.

2. Л.Б. Дмитриев. Постановка голоса. М., 2006, с.84.3. И.К. Назаренко. Искусство пения, 1965, с.97.4. Н.И. Жинкин. Механизмы речи. М., 1958, с. 26.5. К.И. Плужников. Механика пения. С-Петербург: Композитор, 2006, с. 88.6. З.И. Аникеева, Ф.М. Аникеев. Как развить певческий голос. Кишинев, 2010, с.42.7. С.Е. Максимов. Музыкальная грамота. М., 2011, с.53.

специальные приемы и методы развития (метод темповой и регистровой вариативности, метод установки на резонаторную настроенность голоса), что продиктовано спецификой и структурой голоса расширенного диапазона и помогает воспитанию способности в течение длительного времени выдерживать тесситуру и преодолевать технические трудности вокальных произведений, написанных

для разных типов голосов (меццо-сопрано, сопрано, высокое сопрано), без негативных последствий для состояния певческого аппарата, а также улучшению качества певческого голосообразования на протяжении всего диапазона голоса и развитию уникальных вокальных данных, заложенных в природе данного типа голоса.

ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ДАУЫСТЫҢ ЖЕТІЛУІНЕ АРНАЛҒАН АРНАЙЫ ӘДІСТЕМЕЛЕРСарбалина Г. С.

Түйіндеме. Бұл мақалада әншілік дауыстың вокалдық-техникалық мүмкіндіктерін дамыту үшін қажетті оқытудың арнайы тәсілдері мен әдістері, оларды кешенде қолдану, ұзақ уақыт бойы тесситураға төтеп беру қабілетін тәрбиелеу және әншілік аппараттың жай-күйіне кері әсерін тигізбей жазылған. Вокалдық шығармалардың (меццо-сопрано, сопрано, колоратуралық сопрано) техникалық қиындықтарын еңсеру, сондай-ақ барлық дауыс диапазоны бойында әншілік дауыстың сапасын жақсарту және бірегей вокалдық деректерді дамыту қарастырылған., осы дауыс түрінің табиғатта салынған. Сондай-ақ, дауыс аппаратының физиологиялық құрылымының ерекшеліктері негізінде оқыту үдерісінде ерекше тәсіл қажеттілігін негіздеуге әрекет жасалды. Ән айту дауысының вокалдық-техникалық мүмкіндіктерін дамыту үшін қажетті арнайы оқыту әдістері мен тәсілдері қарастырылады.

Түйінді сөздер: диапазон, регистр, кеуде резонаторы, бас резонатор, вокалдық жаттығулар, мецццо-сопрано, сопрано, колоратуралық сопрано.

SPECIAL METHODS AND RECEIVES OF VOICE DEVELOPMENT IN THE PROCESS OF TRAININGSarbalina G.

Abstract. The article describes special techniques and methods of training that are necessary for the

development of vocal and technical possibilities of the singing voice, their application in the complex, education ability for a long time to withstand tessitura and overcome the technical difficulties of vocal works written for different types of voices (mezzo-soprano, soprano, coloratura soprano), without negative consequences for the state of the singing apparatus, as well as improving the quality of singing voice formation throughout the range of voice and the development of unique vocal data inherent in the nature of this type of voice. And also an attempt to justify the need for a specific approach in the learning process on the basis of the peculiarities of the physiological structure of the vocal apparatus.

Key words: range, register, chest cavity, head resonator, vocal exercises, mezzo-soprano, soprano, coloratura soprano.

63


МРНТИ 77.01.39

абилдабековс.а.1,карменовқ.М.21,2 Қазақ спорт және туризм академиясы


ОқУ-ЖаТТыҒУҮРдІсІНдеалақаНқҰРалыНПедаГОГикалықӘдІсРеТІНдеқОлдаНУеРекШелІкТеРІ

Түйіндеме. Алақан құралымен жұмыс істеуде ол спортшыға рингте керемет нәтижелерге жетуге, сонымен қатар жоғары деңгейлі боксшы болуына көмектеседі. Біздің жаттықтырушылардың көпшілігі алақанмен жұмыс істеуді кеңінен қолданады, ал оқу құралдарында осы бір негізгі бөлімге машықтану процесінде аз көңіл бөлінген. Алақанмен жұмыс істеудің дұрыс әдістемесі, оның нәтижесі сайыс, жарыс жағдайларында айқындалады.

Түйінді сөздер: оқу-жаттығу процесі, педагогикалық әдіс, жаттықтырушы, алақан құралы.

Мәселенің өзектілігі. Оқу-жаттығу үрдісінде боксшылардың шеберлік деңгейлеріне қарамастан алақанмен жұмыс істеуге үйрету, оқыту негізгі орын алады, оның педагогикалық маңыздылығы соққыларды дұрыс қою және кері соққы жасауда. Сонымен қатар, алақанмен жұмыс істеу олардың жылдамдық реакциясы мен қозғалыс ептіліктерін дамытады.

Біздің жаттықтырушылардың көпшілігі алақанмен жұмыс істеуді кеңінен қолданады, ал оқу құралдарында осы бір негізгі бөлімге машықтану процесінде аз көңіл бөлінген. Осыған байланысты жаттықтырушылар арасында көптеген түсініспеушілік болып отырады, оның негізі алақанмен жұмыс істеу машықтану процесінде қандай орын алады және оны қолдану көлемін анықтау.

Мақсаты: оқу-машықтану процесінде жас боксшылардың алақан құралын қолдану арқылы олардың соққы жасау әдіс-тәсілдерін қалыптастырудың педагогикалық шарттары.

Айта кету қажет, алақанмен жұмыс істеу машықтану құралы ретінде-Кеңес Одағы жаттықтырушыларының шығарған жаңалықтары. Алғашқы болып оны, машықтану процесінде танымал педагог-жаттықтырушы А.Г.Харлампиев қолданды, соңынан осы құралды басқа да мамандар кеңінен қолдана бастады. Қазіргі заманауи машықтану процесінде осы қажетті, тиімді құралды қолданбайтын жаттықтырушы жоқ болуы керек. Бұл құрал шебер жаттықтырушының қолында, жас

боксшының соққыларын дұрыс қойып беруге, сонымен қатар бокс техникасын дұрыс ұғыну үшін қолданылады.

Соққылар дұрыс қабылданып, қойылып болған соң әрі қарай оны жетілдіру мен қалыптастыру үшін басқа құралдар мен қондырғыларды қолданады және қарсылас серіктестік жағдайында машықтану. Жас боксшы бастапқы тұру қалпын және рингте қозғалу техникасының негіздерін үйренген соң, бокстағы негізгі соққыларды, яғни сол қолмен қарсылас басына тік соққы жасау және қорғаныс негіздерін үйрену басталады.

Алақан құралымен жұмыс істеу қажетті міндеттерді шешу үшін қолданылады, ол жаңадан келген шұғылданушыларға, сонымен қатар бірнеше жылдан бері айналысушыларға жіне кәсіби боксшыларға да қажетті:

1. Бокс техникасын оқыту мен қалыптастыру.

2. Бокс тактикасын игеру. 3. Жылдамдық реакциясын жетілдіру. 4. Дене төзімділігін жоғарылату. 5. Уақыт және қашықтық сезімін игеру. 6. Үйлесімділік қимыл-қозғалыстарды нық

қалыптастыру. 7. Бұлшық ет қимыл әрекеттерін дұрыс

қолдануды қамтамасыз етуді үйрену, қажет болғанда бұлшық ет тітіркенуін бәсеңдету.

Бұл міндеттердің барлығы да жекелей немесе кешенді түрде шешімін табады, ол жаттықтырушыға байланысты машықтану

64


үрдісінде қандай мақсат қойлды. Айналысушылар, бір қатарға тұрып,

жаттықтырушы әрбір жаттығудың қалай дұрыс орындалуын көрсетеді, содан соң олардың әрқайсысы алға шығып жаттықтырушыдан көрген жаттығуларды алақан құралы арқылы қайталайды. Міне осы арада жаттықтырушы оқушысының қателіктерін байқап, оны түзетуі қажет, денесінің, аяғының дұрыс қалыпта тұруы, соққы жасау немесе қорғаныс қолдарының қойылуы. Ең негізгісі боксшы соққы жасау кезінде денесін қатты нық ұстамау керек және иекті жоғары көтермеуі қажеттігін байқау керек.

Машықтану процесінде жіберілген барлық қателіктер түзетілген соң, боксшыға жарыс жағдайында қолданатын соққыларды қарсылас серігі немесе қондырғыларда: қабырғадағы жастық, құм нығыздалған ілгіш қапты қолдануға мүмкіндік беріледі. Бәрібір жаттықтырушы өткен сабақтарды дұрыс ұғынуына байланысты әр кезде алақанмен жұмыс істеуге оралып оны бақылап отырады.

Кей кездерде жаттықтырушылар машықтану процесінде алақанмен жұмыс істеудің мақсаты неде екенін көп ескермей көлемінен асырып жібереді, Қосымша машықтану құралы ретінде алақанды көбірек қолдану боксшының өзіндік ойлау қабілетінің деңгейін төмендетеді, бұл арада соққыны таңдау мен реттеуде жаттықтырушының белсенді рөлі айқындалады.

Алақанмен жұмыс жасау процесінде жіберілетін кейбір қателіктер сипаттамасы:

Біріншіден, шеберліктері төмен жас боксшылар машықтану сабақтарын жүргізуде шағын, кіші қолғаптар («блинчик»), киуі керек, ол қондырғыларда жұмыс істеуге ыңғайлы, ал жарыс жағдайларына жақындау кезде алақанмен жұмыс істеу тиімді.

Екіншіден, жалғыз немесе бінеше соққылар жасауды үйрету кезінде дөрекі қателіктерге бой алғызады, жасалынған соққыларға қарсы алақанды тосу, бұл соққылардың күшін анықтау емес. Бұл қарсы қозғалыс соққы жасау күшін анықтау ғана емес, ол боксшыға кері әсерін тигізуі мүмкін, ара-қашықтық сезімін жоғалту, дұрыс және дүп соғу сезіміне әсер етеді.

Үшіншіден, қарсыластың басына соққы жасау жаттығуларын үйрету процесінде, алақанды кең ұстау қателік сипаты: кейбір кездерде жаттықтырушылар алақанды бет алдында емес, ара-қашықтығы кеңдеу иық деңгейінде ұстайды. Бұл, боксшы жасаған соққылар қарсыласының басына емес, кең ауқымды алаңға қол бұлғауға әкеліп соғады.

Бұның нәтижесі сайыс жағдайында нысанаға тигізуден ауытқу.

Алақанмен жұмыс істеу мүмкіндігін толықтай қолдану үшін, жаттықтырушы өзі алаңда белсенді қозғалып, боксшының қателіктерін тек сөзбен ғана емес, қарсы қозғалыс әрекеттерімен түзетіп отыруы керек: мүмкіндігі барынша қорғанысты естен шығарып, шабуылға шығуда қателігін ұстап жеңіл қарсы соққы жасап қою керек. Боксшылар жақсы үйреніп және қарсыласына уақтылы тура соққылар жасауы үшін, барлық уақытта алақанмен жұмыс жасаудың да қажеті жоқ. Рингте қозғалу кезінде, кездейсоқ тапсырмаларды беру кезінде қажетті уақыттарда ғана алақанды ашып қою керек.

Бұл тапсырмалардың әртүрлілігі басым болып, оны орындау уақыты аз болса, қорытындысында боксшының шеберлігі едәуір арта түседі. Міне, машықтану процесінде осындай кейбір қателіктердің кесірінен, шеберлігі жоғары боксшылар да алақанмен жұмыс істеу кезінде өте сапалы өнер көрсетеді, ал сайыс, жарыс жағдайларында керісінше болуы анықталды.

Жас немесе шеберлігі жоғары боксшылар болсын алақан құралымен сабақ өткізудің негізі – ол тек соққы жасау ғана емес, оны ажарландыру, сонымен қатар күрделі тіркесулер мен тәсілдерді үйрету, мысалы: жақын ұрысқа кіру және одан шығу (өзіне соққы тигізбей), жақын, орта, алыс ара-қашықтықтарда жұмыс істеу. Осының өзінде оның тиімділігі жаттықтырушыға байланысты, алақанды қалай қолдануы және қалай жұмыс істеуі.

Алақанмен жұмыс істеудің дұрыс әдістемесі, оның нәтижесі сайыс, жарыс жағдайларында көрнекті, үздік боксшылар (Е.Ибрайымов, Б.Артаев, Б.Сәрсекбаев, Б.Жұмәділов, С.Сәпиев, Н.Сманов) секілді соққыларды дүп тигізе білу болып табылады. Боксшылардың шеберліктерін әрі қарай жетілдіру, жаттықтырушылардан спортшылармен жекелей, шығармашылық көзқараспен, сонымен қатар, техника және тактикалық дайындықтарын кешенді жетілдіруде қондырғылар мен құралдарды қолдану, оның ішінде алақанмен жұмыс істеуді талап етеді.

қорытындылай келе. Алақан құралымен жұмыс істеуде ол спортшыға рингте керемет нәтижелерге жетуге, сонымен қатар жоғары деңгейлі боксшы болуына көмектеседі. Мұны да есепке алған жөн: жаттықтырушы алақан құралымен жұмыс істегенде, спортшы бүкіл машықтану үрдісінде алған жүктемеден кем жүктеме алмайды. Соған байланысты, бұл

65


құралмен жұмыс істеу жеке машықтану үрдісінде ғана емес, жарыс үрдісінде де қажеттілігі мол.

Алақан құралы арқылы оқу-машықтану процесінде педагог жаттықтырушылар өзіне көп соққыларды қабылдайды, кей кездерде қолдарын жарақаттап та алады. Осындай

жарамсыз жағдайларды кеміту үшін, алақан құралын жасап шығаруда екі желімнің арасына, бір қабат киіз материалын қою керек. Бұл ауыртпалық сезімді азайтып, соққыны айқын жасауды арттырады.


1. Қасымбеков М.А. Бокс негіздері: Оқу құралы.– Алматы: 2009.- 56 б. 2. Дегтярев И.П. Бокс: Оқулық. - М. ФиС, 1979. – 90-98 б.3. Градополов К.В. Бокс: Оқулық. - М. «Инсан», 2010. – 112-130 б.

ОСОБЕННОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ МЕТОДОВ ИСПОЛьЗОВАНИЯ БОКСЕРСКОЙ ЛАПЫ В УЧЕБНО-ТРЕНИРОВОЧНОМ ПРОЦЕССЕ

С.А.Абилдабеков, K.М.Карменов

Аннотация. В учебно-тренировочном процессе боксеров, видное место занимает работа на лапах, что имеет большое значение для правильной постановки ударов и контр ударов. Кроме того, обучение работе на лапах развивает у них реакцию и координацию движений.

Ключевые слова: учебно-тренировочный процесс, педагогический метод, тренер, боксерские лапы.

FEATURES OF THE USE OF A BOXING PAW IN THE TRAINING PROCESS AS PEDAGOGICAL TEACHING METHOD

S.A. Abildabekov, K.M.Karmenov

Abstract. In the training process boxers, a prominent place is occupied by the work on the feet, which is of great importance for the proper staging strikes and counter punches. In addition, work on the feet puts them the reaction and coordination.

Key words: training process, pedagogical method, trainer, boxing paws.

66


МРНТИ 77.01.73

ЖунусбековЖ.и.1,конаевТ.а.21,2Казахская академия спорта и туризма


Туленбаевк.М.33Национальная академия наук Республики Казахстан


ПОПУляРиЗация«QAZAQKÚRESI»сРедиШкОлЬНикОВ

Аннотация. В статье рассматриваются проблемы популяризации «qаzаq кúresi» среди школьников. В настоящее время состояние развития «qаzаq кúresi» в Казахстане нельзя признать в полной мере удовлетворительным. Приоритетными задачами развития «qаzаq кúresi» являются обеспечение массовости среди юных школьников, неуклонного роста занимающихся в спортивных клубах и подготовка резерва для сборных по «qаzаq кúresi» различного уровня.

Ключевые слова: qаzаq кúresi, популяризация, школьники.

В настоящее время состояние развития «qаzаq кúresi» в Казахстане нельзя признать в полной мере удовлетворительным. Одной из причин создавшегося положения является то, что спорт высших достижений продолжает в значительной степени превалировать над массовым спортом, из-за чего ощущается резкий недостаток в подготовленном резерве спортсменов.

Республиканские турниры по qаzаq кúresi «Қазақстан барысы» и «Жас барыс», и чемпионаты страны, как показало анкетирование, привлекает внимание не всех школьников. Проект «Қазақстан барысы» стал нашим национальным спортивным брендом и вышел на международный уровень через организацию таких турниров, как «Евразия барысы» и «Әлем барысы» Наша национальная борьба qаzаq кúresi будет иметь такую же известность, как японское сумо и корейское тхэквондо при правильной популяризации. Призовые на этапе Кубка мира по дзюдо составляют порядка 10 тыс. долларов, а в qаzаq кúresi победитель получает в 5-6 раз больше. Поэтому турниры «Әлем Барысы», «Евразия Барысы», «Қазақстан Барысы» являются элементами популяризации национальной

борьбы в нашей стране. Об этом должны знать школьники, так как в наше время материальный стимул иногда важнее морального стимула. Но этого недостаточно для развития массового спорта.

Сложившееся положение обусловливает необходимость поиска новых организационно-управленческих решений, направленных на создание эффективной системы организации оздоровительной и спортивно-массовой работы по qаzаq кúresi среди населения.

цельисследования - выявить эффективные способы популяризации борьбы qаzаq кúresi среди школьников. Приоритетными задачами развития qаzаq кúresi является обеспечение массовости среди юных qаzаq кúresi посредством неуклонного роста занимающихся в спортивных клубах и подготовка резерва для сборных по qаzаq кúresi различного уровня. Формирование у детей и подростков устойчивого интереса и потребности в регулярных занятиях qаzаq кúresi, повышение уровня образованности в области физической культуры, спорта и здорового образа жизни.

Методы и организация исследований.Чтобы определить эффективные способы популяризации борьбы qаzаq кúresi среди

67


школьников, применялся метод анкетирования с дальнейшим статистическим анализом данных анкет [1].

В последнее время наблюдается существенное снижение уровня физической подготовленности и состояния здоровья школьников. Важными задачами являются создать условия для реализации потребности детей в двигательной активности; выявление интересов, склонностей и способностей детей в двигательной деятельности и реализация их через систему спортивно-оздоровительной работы, а именно через посещение секций qаzаq кúresi. Воспитание потребности в здоровом образе жизни; вырабатывать привычку к соблюдению режима, потребность в физических упражнениях и играх; воспитывать положительные черты характера являются важными целями на государственном уровне.

Спорт, и особенно такой контактный вид как qаzаq кúresi, формирует характер человека, привычку к труду, к системе, умение постоять за себя. Нужно постоянно превозмогать себя и на тренировках, и на соревнованиях, сталкиваясь с противником один на один, важно уметь побороть страх и волнение. Теми методами, которыми молодые люди научатся преодолевать трудности в спорте, они потом будут преодолевать все повседневные жизненные трудности. Можно сказать, что qаzаq кúresi формирует наши будущие военные силы, охрана правопорядка и активную часть нового поколения казахстанского народа.

Причина номер один, почему школьники занимаются боевыми искусствами – это самозащита. Практически, любой вид единоборства - это способ узнать, как защитить себя. Боевые виды спорта тренируют рефлексы и придают уверенность в себе. В qаzаq кúresi вы используете движения противника против него, моменты решают все [2]. Многие из бросков в qаzаq кúresi просто не будут работать, если вы не успеете поймать нужный момент. Ноги, руки, бедра и голова, все должно работать согласованно, должен точно подловлен, момент для выполнения броска, именно, поэтому бросить на «таза жеңiс» (чистая победа), во время схватки, крайне сложно[3]. По мере роста опыта, ребенок будет изучать все более сложные броски и комбинации, все это гарантировано улучшит его рефлексы и координацию. В начале 90-х годов XX века была сформулирована концепция спортивно-ориентированного физического воспитания, основной идей которой явилось широкое привлечение

средств спорта, адаптированных к условиям обязательного школьного физического воспитания. Необходимо учитывать японский опыт с дзюдо и корейский эксперимент с тхэквондо, которые были внедрены в школьную программу соответственно в Японии и южной Корее. Во-первых, в рамках данной концепции мы предлагаем в школах вести qаzаq кúresi, как элемент общефизической подготовки школьников на уроке физкультуры. То есть, например, два-три урока физкультуры будут посвящены обучению броску через бедро, заднюю подножку и зацепы. Во- вторых, в каждом из восьми районов города Алматы выбрать школу, в которой проводить бесплатные для школьников тренировки по qаzаq кúresi.

При этом следует отметить, что основными задачами этапа начальной подготовки qаzаq кúresi является вовлечение максимального числа детей и подростков в систему спортивной подготовки, направленную на гармоническое развитие физических качеств, общей физической подготовки и изучение базовой техники qаzаq кúresi, волевых и морально-этических качеств личности, формирования потребности к занятиям спортом и ведения здорового образа жизни.

Исходя из этого, мы считаем, что технология спортивно-ориентированного физического воспитания может служить основой для эффективной системы подготовки спортивного резерва для qаzаq кúresi, равно как и спортивная тренировка в qаzаq кúresi может быть интегрирована в систему физического воспитания в школе. В этом отношении система qаzаq кúresi представляет особую ценность как наиболее «постепенный», втягивающий вид физической и психической деятельности, именно как система физического воспитания.

Мы предлагаем, чтобы тренеры, занимающиеся с детьми qаzаq кúresi в специализированных спортивных школах и секциях, приходили в общеобразовательные школы и занимались с учениками. Когда ученики понимают, что хотят заниматься спортом профессионально, они направляются в ту спортивную школу или секцию, где преподает тренер, занимающийся с ними в общеобразовательной школе. Это позволяет избежать травмирования психики ребенка. Для тренера это также удобно – он знает общефизическое состояние ребенка и его возможности.

Содержательная часть учебной программы включает в себя два взаимосвязанных

68


компонента: базовый - определяет минимум содержания образования по физической культуре, рекомендованный Министерством образования и науки РК; вариативный - формируется на основе учебного материала по виду спорта и включает в себя теоретическую, физическую, технико-тактическую и психологическую подготовку. Базовая часть состоит из таких видов физкультурной деятельности, как гимнастика, легкая атлетика, баскетбол, волейбол, лыжная подготовка и плавание (при наличии материально-технической базы).

Материал содержательной части учебной программы включает в себя годовой план-график распределения учебных часов, основы знаний, общую физическую подготовку, специальную подготовку, контрольные тесты и стандартные нормативы по физической подготовленности учащихся. При разработке вариативной части программы необходимо учитывать уровень физического развития, физической и теоретической подготовленности. В вариативную часть мы предлагаем включить тренировки по qаzаq кúresi. При выборе методов обучения двигательным действиям мы руководствовались научными положениями о приоритете тренировки, как самого эффективного способа развития и совершенствования физических качеств. Это особенно важно для существенного повышения эффективности физического воспитания детей и подростков, при котором до настоящего времени ведущая роль отводилась только обучению двигательным умениям и навыкам при освоении различных физических упражнений.

Работа со школьниками требует от тренера qаzаq кúresi более гибкий подход к проведению тренировок, включающий уменьшение физических нагрузок для физически слабых школьников. Для школьников начальной школы и средних классов имеет смысл тренировки проводить в игровой манере, как на уроках физической культуры, так и секционных занятиях.

Также, необходимо проводить соревнования (фестивали) по qаzаq кúresi в школе, приуроченных к различным праздникам, например, наурыз, день защитника отечества и другие. Данные соревнования необходимо проводить среди каждой параллели, и выдавать медали и сертификаты участия, как моральные стимулы для занятий qаzаq кúresi для школьников.

Для приобщения детей среднего школьного возраста к физкультурно-спортивной деятельности, в частности qаzаq кúresi, необходимо теоретически и экспериментально обосновать современное содержание, комплекс средств и методов информационно-пропагандистского воздействия. Мы считаем, необходимо усилить информационную работу педагогического коллектива школ в целях популяризации qаzаq кúresi, как национального вида спорта. Учителя должны рассказывать о qаzаq кúresi и пропагандировать занятия qаzаq кúresi, как на уроках истории Казахстана, так и уроках казахского языка. Очень важно поменять мнение самих учителей о qаzаq кúresi. Распространенным является мнение, что, если ученик показывает хорошие результаты по qаzаq кúresi, то по основным профилирующим предметам ученик покажет плохие результаты. Мы считаем данное мнение не верно. Занятия по qаzаq кúresi воспитывают у школьника трудолюбие и усидчивость. Для победы в qаzаq кúresi у школьника развивается тактическое мышление, которое помогает решать задачи по основным профилирующим предметам. Если провести более глубокий анализ, то выяснится, что 65% отличников занимается спортом. Показ презентаций, знакомящих детей с qаzаq кúresi, индивидуальная работа и беседы с учителями ведут к популяризации qаzаq кúresi. Учителям на классных часах со школьниками необходимо привить интерес к спорту, в частности qаzаq кúresi. На родительских собраниях необходимо затрагивать темы о современных факторах ухудшающих здоровье-смартфон, телевизор, компьютер. Решением является снижение времени пользования смартфоном и замещение данного времени занятиями в секции qаzаq кúresi. Осознание взрослыми и детьми понятия «здоровье» и влияния образа жизни на состояние здоровья является необходимым условием развития национальных социальных программ. Необходима модернизации традиционных средств, методов и, особенно, содержания информационно-пропагандистских воздействий на школьников с целью приобщения их к физкультурно-спортивной деятельности, в частности к qаzаq кúresi. Недооценка физического воспитания детей педагогическими коллективами, органами образования; отсутствие у педагогов-предметников необходимой профессиональной компетенции в сфере физической культуры и спорта; недостаточное внимание к образованию и самообразованию учащихся по проблемам

69


физической культуры, к формированию устойчивых установок на самостоятельные занятия; отсутствие традиции семейного физического воспитания и многие другие ведут к ухудшению здоровья нового поколения казахстанцев.

Приобщение школьников к физкультурно-спортивной деятельности, обеспечение здорового образа жизни и всестороннего развития окажется более успешным, если данный процесс будет предусматривать активизацию и н ф о р м а ц и о н н о - п р о п а г а н д и с т с к о г о воздействия с использованием комплекса средств и методов, учитывающих современные процессы в обществе, а также особенности физического и психического развития детей среднего школьного возраста.

Мы полагаем, что в результате внедрения данного организационного методического подхода, будут решены две важнейшие задачи: во-первых, в полной мере реализуется технология спортивно-ориентированного физического воспитания школьников, во-вторых, будет обеспечена эффективная подготовка резерва для борьбы qаzаq кúresi.

Результаты исследований и ихобсуждение. Авторами было проведено анкетирование в школах г. Алматы в 2017 году с целью развития популярности национального вида борьбы qаzаq кúresi. Для детей среднего школьного возраста были предложены анкеты с целью выявления отношения к занятиям qаzаq кúresi. Анкеты были представлены в виде опросных листов для получения социологической информации о субъективном отношении школьников к занятиям qаzаq кúresi, а также для выяснения уровня информированности о qаzаq кúresi.

Результаты оказались неожиданными. Среди учеников 7 класса русской школы 2005,

2006 года рождения ни один не участвовал в “Жас барыс”, 40% занимались qаzаq кúresi, дзюдо или самбо, 30% другими единоборствами, 15% игровыми видами спорта и 15% ничем не занимались [4]. Если была бы бесплатная секция в их школе, то ее посещали 80% опрошенных учеников. Платно бы посещали только 50%, если цена была бы на уровне 5000 тенге за месяц [5]. Также 75% видели соревнования по qаzаq кúresi, 5% опрошенных посещали qаzаq кúresi, но не хотят продолжать заниматься. Среди учеников 9 класса казахской школы 2003, 2004 года рождения ни один не участвовал в “Жас барыс”, 23% занимались qаzаq кúresi, 23% другими единоборствами, 31% игровыми видами спорта и 22% ничем не занимались [6]. Если была бы бесплатная секция в их школе, то ее посещали 38,4% опрошенных учеников. Только 37,5% видели соревнования qаzаq кúresi [7]. Данный анализ позволяет нам сделать следующие выводы:

1. Предлагаем в каждом районе г. Алматы выбрать одну школу с русским языком обучения и открыть бесплатные секции qаzаq кúresi (финансирование организовать через клуб qаzаq кúresi) с возможностью бесплатного допуска и обучения школьников из близлежащих казахских и русских школ.

2. Постепенное внедрение во всех казахстанских школах элементов qаzаq кúresi на уроках физической культуры, как обязательные уроки, входящих в типовую учебную программу по физической культуре.

3. Необходимо проводить учителями по истории Казахстана и казахского языка информационно-пропагандистские воздействия на школьников с целью приобщения их к национальному виду борьбы qаzаq кúresi.


1 Климов Г.П. Теория вероятностей и математическая статистика. – М.: МГУ, 2011. – 368 c.2 Мухиддинов Е. М. Учитель батыров: спортивная слава Республики Казахстан. –Алматы:

Рауан, 1997. – 160 с.3 Матущак П.Ф., Мухиддинов Е. М. Казахша курес: национальная спортивная борьба, подростки.

– Алматы: Рауан, 1995.– 120 c.4 Кобзарь А.И. Прикладная математическая статистика. Для инженеров и научных

работников.– М.: ФИЗМАТЛИТ, 2012. – 816 c.5 Едронова В.Н., Едронова М.В.Общая теория статистики / Едронова В.Н.; Едронова М.В.– М.:

юРИСТЪ, 2017. - 511 c.6 Ермолаев О.ю. Математическая статистика для психологов / О.ю. Ермолаев. - М.: МПСИ;

Издание 4-е, испр., 2014. – 336 c.7 Ивченко Г.И. Математическая статистика / Г.И. Ивченко, ю.И. Медведев. – М., 2016.– 329 c.

70


«QAZAQ KÚRESIN» МЕКТЕП ОҚУШЫЛАР АРАСЫНДА ТАНЫМАЛ ЕТУЖунусбеков Ж.И., Конаев Т.А., Туленбаев К.М.

Түйіндеме. Бұл мақала мектеп оқушылар арасындағы qаzаq кúresin танымал ету проблемаларын зерттеуге арналған. Қазіргі кезде елімізде qаzаq кúresiniǹ даму жағдайы көңілге қонымды деп айтуға болмайды. Оқушылар арасында жүргізілген сауалнама бойынша qаzаq кúresiniǹ түрлі жарыстары туралы мәліметтер жоқтың қасы екені көрсетілген. Біз ұлттық qаzаq кúresinіǹ дамуы және оның танымылдыққа бағытталған мақсаты шарасында, qаzаq кúresi элементтерін мектептегі дене шынықтыру сабақтарында міндетті ретінде енгізуін ұсынамыз.

Түйінді сөздер: qаzаq кúresi, танымал ету, мектеп оқушылары.

POPULARIZATION OF «QAZAQ KÚRESI» AMONG SCHOOLBOYSZhunusbekov Zh.I., Konayev T.A., Tulenbayev K.M.

Abstract. The article deals with the problems of popularizing qazaz qúresi among schoolchildren. At

present, the state of development of qazaz qúresi in Kazakhstan cannot be considered fully satisfactory. The priority tasks of development of qazaz qúresi is to ensure mass character among the young qazáq kúresi through the steady growth of those involved in sports clubs and the preparation of a reserve for teams of qazq qúresi of various levels.

Key words: qаzаq кúresi, popularization, schoolboys.

71


МРНТИ 17.07.31

қажиеваГ.Т.11«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ҚР ББЖ ҚБАРИ


ОТБасылыққҰНдылықТаР–МӘңГІлІкелдІкТІңНеГІЗІ

Түйіндеме. Берілген мақалада бүгінгі күндегі тәрбие мәселелері, отбасылық құндылықтар туралы айтылады. Ұлттық тәрбиенің отбасылық дәстүрлері мен қарым-қатынастағы ерекшеліктеріне назар аударылған. Білім беру ұйымдарында саналы да білімді ұрпақ қалыптастырудағы тәрбиенің рөлі мен тәрбиелеудің жолдары қарастырылады.

Түйін сөздер: Отбасы, құндылық, мәңгілік ел, мектеп, тәрбие.

Жалпыадамзаттық құндылықтар ұғымы ХХ ғасырдың аяғында Бiрiккен ұлттар ұйымының адам құқығы туралы құжатында енгізілген болса, отбасылық құндылықтар адам жаратылысымен бірге дамып, қалыптасатын адамдардың өмір сүру дәстүрмен тығыз байланысты ұғым.

Отбасы – мемлекеттің бір бөлшегі, туыстық қатынаста құрылымданатын топ. Отбасы жағымды өнегелердің, ұлттық дәстүрлердің сақтаушысы. Отбасы құрылымы отбасының құрамы мен санынан, сонымен қатар оның мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынастарының жиынтығынан тұрады.

Отбасы қызметі тәрбиелік, шаруашылық-тұрмыстық, эмоциональдық, рухани қарым-қатынас, бастапқы әлеуметтік бақылау т.с.с. қызметтерден құралады.

Отбасылық құндылықтар дегеніміз отбасы мүшелерінің қарым-қатынасындағы үйлесімді білдіреді. Әр отбасының қалыптасқан өзіндік дәстүрі мен құндылықтары болады. Жалпы отбасылық құндылықтарды дәстүрлі, заманауи, өнегелі отбасылық құндылықтар деп жіктеуге болады.

Отбасылық дәстүрдің құндылығын Ж.Аймауытовтың “Баланы бұзуға, не түзетуге себеп болатын бір шарт – жас кезінде көрген үлгі-өнегесі” деген сөзінен айқын аңғаруға болады. Сонымен қатар ұлы ағартушының “Баланы іспен емес – сөзбен, үлгімен емес – ақылмен үйреткен адам сорлы” – деген тұжырымы отбасылық тәрбие мәселесінің мәнін ашып терең ашып көрсетеді.

Ұлы ғалымның айтуы бойынша, ата-бабаларымыз ұстанымындағы «Сегіз қырлы, бір сырлылық» ұғымының бастауы олардың үлгі-өнегесінен алынған. Яғни, сегіз қырлылық - ата-

баба үлгісіндегі тектілік, ақылдылық, біліктілік, зеректік, қырағылық, батырлық, сабырлылық және адалдық болса бір сырлылыққа бектік жатады. «Бектік» ұғымы мәрттік, бекзаттық, ұлықтық ұғымдарымен сай келеді.

Ж.Аймауытов өзінің «Тәрбие» атты мақаласында «Тәрбие екі түрлі - дене тәрбиесі және жан (рух) тәрбиесі. Хайуан денесін тәрбиелейді, ал адам баласы денесін тәрбиелеумен қатар жанын (рухын), ақылын, сезімін, жігерін, мінезін тәрбие қылуы керек. Денесі мен жаны бірдей тәрбиеленбеген кісі сыңаржақтау болады» деп көрсетеді.

Бүгінгі таңдағы осы аталған дене тәрбиесі мен рух тәрбиесінің қатар жүрмеуі, құндылықтарға деген көзқарастардың өзгеруі отбасы мәселелеріне де ықпалын тигізбей жатқан жоқ. Әлеуметтік институт ретіндегі отбасы рөлінің төмендеуі тікелей осы мәселеге, тәрбиенің жүйесіздігіне қатысты деп айтуға болады.

Ежелгі халықтық дәстүрге негізделген отбасы нағыз өмір мектебі іспетті үлгі-тағылым ордасы болып табылған. Ал тәрбиенің өзегі - ізгілік, адамгершілік, мейірімділік, еңбекқорлық, намысқойлық сияқты т.б. адами бағалы қасиеттер болып табылды.

Оның бір мысалы, ХIV ғасырда Жетісу аймағында өмір сүрген ұлы ғұлама Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының “Шипагерлік баян” өсиетнамасы. Бұл кітапта отбасы құндылықтары туралы пікілері, ой толғамдар жазылған. Өтейбойдақ өз еңбегі арқылы ерлі-зайыптылардың адал некелі болуын, отбасында гигиеналық ережелердің берік сақталуын, баланы түрлі аурулар мен тіл-көзден сақтау қағидаларын қалдырды. Сондай-ақ, жеті атаға

72


дейін туыс адамдардың өзара қыз алыспауы да Өтейбойдақтың Жәнібек ханға жасаған ұсынысымен заңды түрде жүзеге асырылған және күні бүгінге дейін мәнін жоғалтпай отбасылық, туыстық дәстүрдің құндысы болып қалыптасты. Өтейбойдақ өсиеттері халықтық үлгі-өнеге, тыйым сөздермен үндес.

Бала тәрбиесінде жас ерекшелігі мен жыныстық ерекшелігіне назар аудару басты мәселе болып саналған. Жеті жастан асқан соң, қыз негізінен шеше тәрбиесінде қалып, ұлдың түздегі тәрбиесіне әке, үйдегі тәрбиесіне шеше жауапты болған. Даланың данышпандық мектебінің үлгілері әрине тарих болып қатталып, осы күнге жетіп отыр.

Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Қандай да бір ұлт өз алдына дербес өмір сүруден қаларда ең алдымен ұлтгық киімінен, бітім болмысынан, одан кейін салт-дәстүрінен жеритін көрінеді. Ең соңында өзінің ана тілін ұмытады екен.

Ал бүгінгі білім беру жүйесінде жас ұрпақты өмірге даярлау бойынша қызмет етіп келе жатқан тәрбие саласы бірқатар тоқыраушылықтарды бастан кешіруде. Бұған әлеуметтік құрылылымдар: қоғамдық институттар, діни ұйымдар, бұқаралық ақпарат құралдары, мектеп, отбасы т.б. өзіндік әсерін тигізуде.

Тәрбиеленушілер мен ұстаздар, ата-аналар арасындағы тәрбие қарым-қатынасындағы бірізділіктің жеткіліксіздігі, қабылданып жатқан мемлекеттік құжаттардың, тұжырымдамалардың білім беру жүйесіндегі тәрбиенің ұлттық идеологиялық ұстанымдары мен ұйымдастыру тактикасын анықтауда маңызы зор болғанымен, білім беру мекемелерінде толыққанды жүзеге асырылып жатпағандығы ұлтымызға тән асыл қасиеттерді жастарымыздың бойына дарытып, сіңіре алмауымызға ықпал етуде.

Дегенмен де, ата-ананың, қоршаған ортаның, мектеп ұжымының қарым-қатынасын дұрыс жолға қою арқылы білім беру саласын реттуге болады. Ұлдар мен қыз балалардың жас ерекшеліктеріне сай ұйымдастырылған маңызды шаралар, тиісті мамандар жұмысы, әкенің ұлымен, ананың қызымен жақын сырласуы көптеген мәселелерді шешетіні айқын. Балалардың бойындағы өзгерістерді дер кезінде байқай білу, оның бойында, әңгімесінде байқалатын өзгешеліктерге мән беру балалардың оқуға, білімге ынтасын арттыратыны шүбәсіз.

Тәрбие саласында әр халықтың өзіндік

генетикалық, этнопсихологиялық, тарихи-әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктеріне тән туындап отыратын проблемелары мен ұрпақ тәрбиесіне арналған моральдық - этикалық ережелері бар.

Қазақ халқындағы тәрбиенің қай түрін алсақ та, өскелең ұрпақтың ұлттық сана сезімінің өршіл болып қалыптасуына әсер етеді.

Рухани адамгершілік тәрбие арқылы әдептілік, ар намыс, шындық пен әділеттілік, ынтымақ пен бірлік, жолдастық, достық, мейірімділік, қайырымдылық ізеттілік, қонақжайлылық, парасаттылық тәрізді қасиеттерді бала бойына дарыта аламыз. Эстетикалық тәрбие беру өнерге құштарлықты, сымбаттылық, сұлулық пен әсемдікті сезінуге, қабылдауға баулиды. Ақыл-ой мен сезім тәрбиесі арқылы дүниетанымы кеңиді десек, еңбек тәрбиесі арқылы ептілікке, шеберлікке, жауапкершілік пен ұқыптылыққа, табандылық пен төзімділікке үйренеді.

Тәрбиенің түп қазығы имандылыққа тәрбиелеу, бұл тәрбие арқылы баланың бойына өзінің жаратылысына сай салт-санасы, әдет-ғұрыпы, өмірлік дағдылары, адамгершілік қасиеттері қалыптасады.

Жалпы адамзаттық қасиеттердің негізінде жан жақты мәдениетті, өзгермелі өмір жағдайларына бейім тұлғаны қалыптастыру үшін салауатты өмір салтын ұстану дағдыларын қалыптастырудың кешенді, үздіксіз және тұрақты жүйесін құруымыз қажет.

Оқушылармен жүргізілетін жұмыстарда білім беру ұйымдарындағы тәрбие орталықтарын құру, оқу-тәрбие мазмұнын оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға бағыттай құру және сыныптан тыс жүргізілетін қолданбалы курстар, әр бағыттағы үйірме жұмыстары, зерттеу топтарын құруды өрістету.

Оқу-тәрбие үдерісінде кітапхананың маңызы зор. Өкінішке орай кітапхана құжаттамалық жұмыстардан әрі аса алмай жатқан жағдайлар бүгінгі күні көптеп көрініс беруде. Осы орайда кітапхана жұмысын жандандыру мәселелерін жолға қоюымыз қажет. Кітапхана баланың кітапқа деген қызығушылығын оята алатын іс шаралармен өткізумен қатар, сыныптан тыс қосымша білім берудің негізгі ошағы болуы шарт. Кітапханада тәрбие саласының барлық бағыттары бойынша қызықты іс-шараларды: әдеби оқулар, қойылымдар, кештер, конференциялар, еңбекке баулу шаралары атқарылуы тиіс.

Қоғамдық пайдалы еңбекті ұйымдастыру

73


да ескерусіз қалып жатқан мәселе дейтін болсақ ,осы бағытты жолға қоюда «ҚР Бала құқықтарын қорғау» туралы заңның баланың міндеттері туралы 20 бабын басшылыққа ала отырып негізгі мектеп ережелерін анықтау, оқушылардың өзіне-өзі қызмет жасау ережелерін енгізу, пән сабақтарын еңбекпен ұштастыру жұмыстары мәселе тетігін табуға көмектеседі деп айта аламыз.

Бүгінгі күнде ауылдық жердегі мәдени ошақ – мектеп, ал зиялы қауым өкілдері – мұғалімдер. Әр мұғалім өзіне артылған болашақ алдындағы жауапкершіліктің қаншалықты маңызды екенін, өзінің қаншалықты ықпалды екенін сезіне алған жағдайда ғана болашақ жақсармақ.

Осы орайда мектепте, ауылда «Ата-аналар мектебі» орталықтарын құра отырып, ата салтын, дәстүрін кең көлемде насихаттауды жолға қою мен «Аталар бірлестігі», «Әжелер бірлестігі», «Аналар бірлестігі», «Әкелер бірлестігі» т.с.с ұжымдарды арқылы салт-дәстүрлерді насихаттау, әдептілік-әдемілік

дағдыларын қалыптастырсақ игі іс болар еді. Б.Момышұлы атамыздың «Ұлды ұлша тәрбиелесең ұл болады, құлша тәрбиелесең құл болады» деген ұлағатты сөзін ескергеніміз жөн болар. Үйде анасы, мектепте әйел адамдар тәрбиелейтін жеткіншек ұлдарымыздың көп жағдайда түсініксіз кейіпте болуы да ойландыратын мәселенің бірі. Бүгінгі күні мұғалімдер қауымының 90 пайызға жуығы әйел адамдар екенін ескерсек, ата-аналардың мектеп жұмысына араласуы ұл тәрбиесі мен қыздар тәрбиесін жүйелеуге ықпалы тиері сөзсіз.

Қорыта айтқанда, әрбір баланы мейірімді, инабатты адам, бауырмал отбасы мүшесі, шығармашыл дара тұлға, жауапкершілгі мол азамат, салауатты да салиқалы тұлға болып қалыптасуы үшін жауапкершіліктің біздерге жүктелетінін естен шығармағанымыз абзал. Білім беру жүйесіндегі тәрбие беру ісін дәстүрлі қазақ қоғамындағы ұлттық құндылықтар негізін басшылыққа ала, ізденісімізді ұлғайта отырып, іс тетігін шешуге тиіспіз.


1. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев «Қазақ тәлім-тәрбиесі» Алматы, Санат, 1995 ж.2. М.Жұмабаев «Шығармалар» Алматы, Білім, ІІ-ІІІ том, 1996 ж.3. С.Ғаббасов «Халық педагогикасының негіздері», Алматы, әл-Фараби, 1995.4. Әбенбаев С.Ш. «Тәрбие теориясы мен әдістемесі» – Алматы: Дарын, 20045. Тілеуқабылұлы Ө. «Шипагерлік баян» - Араб қарпінен көшіргендер – К.Елемес, Д.Мәсімхан. –

Алматы: Жалын, 1996.15,43-б. 6. А. Нүсіпоқасұлы, Ә. Жапарұлы. «Ағаш бесіктен жер бесікке дейін: Халықтық дәстүр тәрбиесі»

- Алматы: «Өнер», 2011, 140 б.7. Совет-Хан Ғаббасов. «Ұрпақ тәрбиесінің жаңа ілімі», Алматы: Алматыкітап, 2014.8. http://alashainasy.kz/alashuni/alemdeg-en-kanyi-taza-ult--kazak-tarihi-etnografiyalyik-

payyim-61110/

СЕМЕЙНЫЕ ЦЕННОСТИ - ОСНОВА «МӘҢГІЛІК ЕЛ»Кажиева Г.Т.

Аннотация. В данной статье обсуждаются актуальные проблемы в сфере воспитания и семейных ценностей. Особое внимание уделяется особенностям семейных традиций и взаимоотношений в национальном воспитании. Рассматриваются пути воспитания и роль воспитания в формировании образованного поколения в образовательных организациях.

Ключевые слова: семья, ценность, вечная страна, школа, образование.

FAMILY VALUES - THE BASIS OF MANGILIK EL Kazhieva G.T.

Abstract. This article discusses today›s problems in the field of education and family values. Particular

attention is paid to the peculiarities of the relationship to family traditions and relationships in national education. The ways of education and the role of education in the formation of an educated generation in educational institutions are considered.

Key words: family, value, eternal country, school, education.

74


Спандияр Көбейұлы 1878 жылы 1 қазанда бұрынғы Торғай облысы, Николай уезі Обаған болысына қарасты №3 ауылында дүниеге келген. Спандиярдың әкесі Көбей – мұсылманша хат таныған, шыншыл, қолөнерімен күн көрген адам. Ол балаларын оқыту жағына көп көңіл бөлген. Анасы Айтбоз да, жазушының өзінің айтуынша, өте қайратты және есті, ауылдың ортақ анасы сияқты қадірлі адам болған. Жарастықты отбасының үлгілі тәрбиесі болашақ педагог- жазушының мінез- құлқының қалыптасуына да әсер еткендіктен,өзінің өмірлік мұратын мұғалімдікпен ұштастырады.

«Ыбырайдың өлімі менің оқытушы боламын деген ынта-ниетімді біржолата баянды етіп бекітті», - дейді. Сол ниетпен

Орынбордағы оқытушылар семинариясына түсуге талаптанады да, оның сәті түспей қалған соң Қостанайдағы екі жылдық педагогикалық курсы мұғалімдікке жол ашады. Курсты 1901 жылы бітіріп, бастауыш мектепке мұғалімдік құқық алады.

Жүрегі надандық торына шырмалған өз халқына деген сүйіспеншілік пен оған білім шырағын жағу үмітіне толы жас жігіт жердің шалғайлығына қарамай Қостанайдан мың шақырымдай Ырғыз уезіндегі Толағай болысына қарайтын Кішіқұм деген жерге оқытушы болып барады. Арнаулы салған мектеп үйінің жоқтығы, жабдықтар мен оқу құралдарының жетпеуі, балаларын орысша оқытуға наразы ел ішіндегі надан көзқарастағылардың – бәрімен

аТаУлыкҮНдеРМеНқҰТТықТаУлаРдаТыиПОЗдРаВлеНияDATES AND CONGRATULATIONS

МРНТИ 14.09.03

Н.Т.сембаева¹¹«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ҚР ББЖ ҚБАРИ


сПаНдияРкӨБеЙҰлыНыңТУҒаНыНа140Жыл

ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда көркем проза туа бастады.Оның алғашқы бастамасы С.Көбеевтің «Қалың мал» романы болды.

Көркемдік түрі жағынан көптеген жетіспеушіліктері бола тұрса да бұл роман идеялық-прогрессивті бағыты жағынан сыншыл реализм

элементтерін бойына жинақтай білген шығарма болды.М.Әуезов

Түйіндеме. Бұл мақалада С. Көбейұлының 140 жылдық мерейтойына орай өмірбаяны мен еңбек жолдары, тек оқу-ағарту майданында ғана емес, сонымен қатар қазақ әдебиетінің тарихында да елеулі орын алғандығы. Оның ағартушылық, педагогтік және жазушылық қызметі өзі өмір сүрген заманның талабынан туындағандығы, халықтың рухани тілегіне жауап бергендігі баяндалады.

Түйінді сөздер: Ырғыз уезі, тәржіма, республика, Қазан революциясы, Кеңес өкіметі,Тәуелсіздік, хрестоматия, роман, прогресшіл бағыт, демократтық, мемуарлық , Ленин ордені, Қазақ ССР Жоғары Советіне депутат.

75


жас мұғалім жалғыз күреседі. С.Көбейұлы ұзақ жылдар бойы

ағартушылық жұмыспен айналысып, жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу ісімен шұғылданды, қазақ мектептерінде орыс тілі мен әдебиетінен сабақ бере жүріп,шығармашылық іске ден қоюы оның ағартушылық қызметімен тікелей байланысты болған. Ол ел ішінде мұғалімдік, солардың ой-санасын оятуға көмектескен. Пушкиннің «Дубровский» повесі мен Гогольдің «Өлі жандары» романының мазмұнын қазақшалап айтып беріп жүрген. Оны Крылов мысалдарымен табыстырған да – осы мақсат. Аударған қырықтан астам мысал-өлеңі 1910 жылы Қазанда «Үлгілі тәржіма» деген атпен басылып шыққан. 1912 жылы балаларға арнап «Үлгілі бала» атты хрестоматиясын бастырды,бұл кітапқа автордың бірсыпыра төл шығармалары мен орыс жазушыларынан аударған еңбектері енді.

Жазушының шығармашылық мұрасында «Қалың мал» романы ерекше орын алады,бұл шығармасындағы негізгі кейіпкері Ғайшаның тағдыры арқылы қазақ қызының сол бір бейуақыттағы аянышты өмірін, аңсаған арманы мен үмітін, сол жолдағы талабы мен күресін шынайы түрде жинақтап көрсеткен және әлеуметтік теңсіздік пен соған қарсылық тақырыбын да қамтыған. Бұл Көбейұлының шығармасындағы прогресшіл бағыт пен демократтық беталыстың айқын да, даусыз шындығы еді. Романда революция алдындағы қазақ ауылында болған қат-қабат әлеуметтік өзгерістер шынайы суреттелген, дәуір шындығы боямасыз көрсетілген. Романда қалың мал әлегі, қазақ қызының аянышты да арманды тағдыры нанымды бейнелеумен қатар дала тіршілігіндегі әлеуметтік теңсіздіктің, жолсыздықтың сан алуан көрінісі батыл әшкереленген. Ел билеуші әкімдер мен үстем тап өкілдеріне қарсылық білдірген кедей бұқарасының әрекеті шыншылдықпен суреттелген. «Қалың мал» романы – тілінің тазалығы, көркемдігі жағынан да өзімен тұстас прозалық туындылардан өзгеше шығарма. Жазушы романында халықтың сөз байлығын, мақал-мәтелдерді орынды пайдаланған, кейіпкерлердің мінездерін даралап көрсеткен.

Ол өзінің ұзақ та жемісті ұстаздық еңбек жолын «Орындалған арман» атты мемуарлық кітабында баяндады. 1951 жылы жарияланған кітап өңделіп, 1954 жылы екінші рет басылды. «Орындалған арман» - С.Көбейұлының өткен өмір жолы, қоғамдық қызметі, ортасы мен дәуірі жайлы шығарма. Онда автор заман шындығын

әр қилы оқиғалар мен адамдар тағдыры арқылы көрсетеді. Кітапты оқып отырып, ең алдымен, өз ғұмырын халқына арнаған, талай қилы кезеңдер, қалтарысы мол жылдардан өтіп, өз еңбегінің жемісіне ие болып, республиканың көрнекті қоғам қайраткері дәрежесіне көтерілген қарт педагог-жазушының бейнесі көз алдыңнан өтеді. Кітапта сол адамның күрескерлікке толы ескі және жаңа өмірі нанымды суреттеледі. Айналасында болып жатқан өзгерістерге бақылаушы болып сырттан қарап тұрмай, біте араласып жүреді. Сондықтан оның қандай оқиғаға болмасын өз көзқарасы, өз қатынасы бар. Ескі қазақ ауылындағы тап тартысы, байлар мен кедейлер арасындағы кейін саяси бағыт алған стихикалық соқтығысулар, жер дауы, жесір дауы, 1905 жылғы алғашқы орыс революциясының қазақтарға әсері, 1916 жылғы көтеріліс, орыс-қазақ достығының нығаюы жайын кейде кесек оқиғалар, кейде шағын эпизодтар арқылы айқын көрсетіп отырады. Шығарманың негізгі кейіпкері ел басындағы ауыртпашылықты бірге көтереді, қолынан келгенін халық мүддесі жолына жұмсайды. Қараңғылық пен надандықтан халқын құтқарып, ілімнің ұрығын себуге талаптанған ол бала оқытады, елді тәрбиелеуге көмектесерлік әдеби шығармалар жазады. Қазан революциясынан кейін ол халық арасында Кеңес өкіметінің мәнін, оның саясатын насихаттаушылардың алдыңғы қатарында жүреді. Кітапта Ыбырай Алтынсариннің халықтық қызметін көрсетуге бірсыпыра көңіл бөлінеді. Автор қазақ даласында алғаш мектептер ашқан, сол мектептердің біріне өзін оқуға орналастырған ағартушы-педагогтің образын жасайды, онымен кездесулерін әсерлі баяндайды. «Қара бақсының хикаясы», «Надандық құрбаны» атты тарауларында ескі ауылда етек жайып, оны рухани жүдеткен қараңғылық пен надандықты әшкерелейді. Ауылдағы тап тартысы, кедейлердің егіндік, шабындық жерлерін тартып алған байларға қарсы бой көтеруі, байлардың олардан «кек қайтару» озбырлығы – кітаптың бірқатар тарауларының («Зорлық», «Мұз үстіндегі айқас», т.б.) мазмұнын құрайды.

Мемуардың соңғы тарауы жазушының совет дәуіріндегі өмірі мен еңбегіне арналған.Спандияр Көбейұлы тек оқу-ағарту майданында ғана емес, сонымен қатар қазақ әдебиетінің тарихында да елеулі орын алады. Оның ағартушылық, педагогтік және жазушылық қызметі өзі өмір сүрген заманның талабынан туды, халықтың рухани тілегіне жауап берді.

Осындай зор, бағалы еңбегі үшін Ленин

76


орденімен екі рет марапталды, ал 1947 жылы Қазақ ССР Жоғары Советіне депутат болып сайланды. Спандияр 1956 жылы қайтыс болды.

Спандияр Көбейұлы Абай мен өз ұстазы Ыбырай Алтынсарин негізін салған қазақ әдебиетіндегі демократтық, ағартушылық идеяны әрі қарай жалғастырды және жаңа жағдайға лайық дамытты. Өзінің сүйікті қызметінен – жас ұрпақты тәрбиелеу ісінен

совет дәуірінде де қол үзбейді, бар саналы өмірін сол мақсатқа арнайды. ХХ ғасыр басындағы қазақ жастарын оқу-білімге тартудағы қызметі мен көркемдік ойды дамытуы оның тарих алдындағы ұлы еңбегін айқындайды.Сондықтан да қазақ мектебі мен әдебиетінің тарихында Спандияр Көбейұлының есімі әрқашан алтын әріппен жазулы тұрады.


1. Қазақ әдебиеті. С.Мақпырұлы, Т.Сыдықов. Астана, «Фолиант», 2007ж.2. Қазақ әдебиетінің тарихы. Г.С.Умаров, С.Ғ. Шарабасов. Астана, «Фолиант», 2007ж.3. Қазақ әдебиетінің хрестоматиясы. 2 – кітап, Ш.Ахметов. «Арман – ПВ», 2004ж.4. Орындалған арман. С. Көбеев. Алматы, «Жазушы», 1988ж.

77


БиБлиОГРаФиялықдаЙдЖесТБиБлиОГРаФиЧескиЙдаЙдЖесТBIBLIOGRAPHICDIGEST

«Басқарудыңкоучингтіктәсілі»/Әдістемелікнұсқаулық:құрас.Г.а.сулейменова,Ж.а.Жартынова–Алматы, 2018. -48 бет. Әдістемелік нұсқаулықта білім беру ұйымдарын заманауи басқарудағы коучингтік тәсілі туралы, оның тарихы мен қағидаттары, басшының басқару мәдениеті мен стильдері талданады. Коучингтік тәсілді қолдануға қажетті әрекеттер: талдау жүргізу, мақсаттарды анықтау, жоспарлау, кері байланыс алу, басшы – коучтің тимді диологі үшін керекті сұрақтарды қалай қоюына қатысты тәжірибелік ұсыныстар берілген. Коучингтік тәсілді игеруде көмектесетін кеңестер ұсынылады. Қолдану кезіндегі қиындықтар мен шешу үшін жасалатын әрекеттер сөз болады. Әдістемелік нұсқаулық жалпы білім беретін мектеп басшылары мен мұғалімдеріне арналған.

«STEM – педагог: мүмкіндіктері және болашағы»/әдістемелік нұсқаулық с.Т.Мұхамбетжанова,а.с.Тен,а.е.сарсенбаева.–Алматы, 2018. -64 бет.

Әдістемелік құралда мұғалімдерге қазақстандық ғылым мен тәжірибенің басым бағыттарын дамытуға ықпал ететін ғаламдық қасиеттер – сыни, креативті ойлауды, цифрлық және технологиялық құзыреттілікті ынталандыру және қалыптастыру мақсатында оқушылар үшін қолайлы STEM білім беру ортасын құруға ықпал етеді.

Әдістемелік нұсқаулық білім беру ұйымдарының пән мұғалімдеріне ұсынылады.

«Руханижаңғыру–ұлттықбілімберуменсананыңжаңғыруы»/әдістемелікнұсқаулық.к.қ.Рысқұлбекова,Г.Г.Байболова.алматы,2018.-48бет.

Бұл әдістемелік нұсқаулықта рухани жаңғырудың қоғамдық сананы жаңғыртудағы тың серпін бергендігі, білім беру жүйесінле жүзеге асырылуы меноқу- тәрбие қызметін ұйымдастыруда басшылыққа алынатын ұлтқа тән құндылықтар мен міндеттер, бағыттар айқындалған. Ұлттық сана мен ұлттық білім беруді қалыптастырудағы еліміздің рухани жаңғыруы, білім берудегі рөлі жайлы мағлұмат берілген.

Әдістемелік нұсқаулық жалпы орта білім беру ұйымдарының мұғалімдеріне арналған.

78


CONTENTS

.Makatova Zh.A«The seven facets of the great steppe»: the experience of the past, prospects for the future..........................5Galimzhanova М.А.Our national identity is the pillar of divine consciousness..............................................................................................6Iskaliev S.A.The educational significance of the seven-page article of the great leader of the nation..................................7Izmukhanbetova S.S.The leader who sees the future...................................................................................................................................................9Ashimbetova R.D.Dialogue with history....................................................................................................................................................................11Kenesbayev S.M.Recognize the great valor of the Great Steppe....................................................................................................................12

THEORY AND METHODOLOGY OF EDUCATION

Iskakova G.N.Academic discourse and its features.......................................................................................................................................16Serikbaeva Zh.O.Training of the function graphics to students with the computer technology manufacture..........................20Ibraeva G.I., Kosherbai Zh.A.Implementation of the project «cluster of profitability» in the field of technical and vocational education in Astana........................................................................................................................................................................23

UPDATE OF EDUCATION CONTENT

Sardarova Zh. I. , Abugalieva G.S. The role of micro-teaching in professional training of future teachers of elementary school......................28

CORRECTIONAL PEDAGOGY

Bayzhumanova S.O.Inclusive education in conditions modern school ..........................................................................................................31

79


NEW TECHNOLOGIES

Issaldayeva S. Zh.Features of organization of «flipped room» in educational process .......................................................................36Auelbekova G.U.Application of PBL in lessons...................................................................................................................................................39Murzekenova Zh.Sh., Beldenbaeva М.Т.CLIL method of training .............................................................................................................................................................46Almabaeva G.O.Ways of asking questions in clil lessons ..............................................................................................................................49

TRAINING ISSUES

Salikharova N.A.Family values in modern Kazakh prose..................................................................................................................................54Sarbalina G.Special methods and receives of voice development in the process of training ...............................................57Abildabekov S.A., Karmenov K.M.Features of the use of a boxing paw in the training process as pedagogical teaching method....................62Zhunusbekov Zh.I., Konayev T.A., Tulenbayev K.M.Popularization of qazaq kúresi among schoolboys ........................................................................................................65Kazhieva G.T.Family values - the basis of eternal country ......................................................................................................................70

DATES AND CONGRATULATIONS

N.T. SembaevaThe birth of Spandiyar Kopeyuly is 140 years..................................................................................................................73

BIBLIOGRAPHIC DIGEST 76

80


ШыҒаРУҒаЖаУаПТы:

Ж.М. ОРАЗАЛИЕВАӘҚжБҚ бөлімінің бастығы

Г.Ш. МУХАМАДИЕВАӘҚжБҚ бөлімінің бас маманы

Ж.Ж. ЖҰМАБАЕВАӘҚжБҚ бөлімінің жетекші маманы

РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕН-ЖАЙЫ: Алматы қаласы, Амангелді көшесі, 61 үй, 103 каб,

Тел: + 7(727)267-44-21, +7(727) 267-45-82e-mail: [email protected]

Подписано в печать 12.12.2018. Формат 60х84/8. Усл.печ.л.8,5

Бумага офсетная. Гарнитура: Times New Roman. Тираж 1000.

Отпечатано в типографии ФАО «НЦПК «Өрлеу» РИПКСО РК

Тел.: (8-727) 267-45-82

81


МЕНЕДЖМЕНТ В ОБРАЗОВАНИИ № 4, 2018...

Documents