likram Tayev –
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov, NSRDDN TUS-
NN MÜDRKLK FLSFS”, Bak, 2012. 220 sh.
Dünyann bir sra mhur ensiklopedik filosoflar il ad
birg çkiln, briyytin idrak tarixinin yaradclarndan biri
olan N.Tusi dövrünün n parlaq simalarndan biri olmudur.
N.Tusi özünün çoxchtli yaradcl, ensiklopedik zkas,
tkzibedilmz mütfkkirlik qabiliyyti il tkc rq flsfsin
deyil, ümumdünya tfkkür tarixin tsir ed bilck bir yara-
dclq yolu keçmdir. N.Tusi flsf il yana kulturologiya,
astronomiya, riyaziyyat, optika, minerologiya, mntiq, etika v
baqa elmlr dair orjinal fikirlr malikdir. Dünya öhrti
qazanm srlrin müllifi olmas onun tdqiqatçlarnn
müxtlif elm sahlrindn olmasna sbb olmudur.
Müasir dövr üçün aktual olan mdni insan problemi
N.Tusi yaradclnda geni thlil edilmidir. Bu baxmdan
böyük mütfkkirin kamil v müdrik insan kriteriyalar müasir
dövrün mdni insan probleminin hlledici açar ola bilr.
© Namiq Abbasov, Rhim Hsnov, 2012
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
verildiyi üçün, müdrikliyin mahiyyt haqqnda
elm olmasn qbul etmk lazmdr.
Aristotel
Nfsi özbana buraxsan insan alçaqla, cilovlayb
istiqamt versn kamala çatdrar.
yaraq insann kimliyi, onun ümumi mahiyyti fikir sahibl-
rini hr zaman narahat etmi, bu bard müxtlif mütfk-
kirlr trfindn müxtlif izahatlar özünü biruz vermidir.
nsann mahiyytindn bhs edn mütfkkirlrin yal-
nz cüzi bir qismi insan barsind bitkin bir fikir söyly
bilmidir. Antik dövrd klassik yunan filosoflar olan Sok-
rat, Platon v Aristotelin insan barsind irli sürdüyü fi-
kirlr özünün dolun v bitkin olmas chtdn diqqt clb
edirdi.
clbedici ideyalar Orta srlrd yaam türk-islam filosof-
larnn da diqqtini özün clb ed bilmidi. Bu dövrd ya-
ranm flsfi cryanlar v bu cryanlarn mhur nüma-
yndlri insana islam dini nöqteyi-nzrindn yanar v
yaxud da islam dininin insan haqqnda olan fikirlrini
klassik yunan filosoflarnn dünyagörüü aspektindn rh
edirdilr.
Nsirddin Tusi d insann mahiyyti haqqnda bitkin v
hrtrfli fikir söylyn nadir mütfkkirlrdn biridir. Tu-
sinin zngin milli flsfi irsinin toplanlmas, tdqiq edil-
msi v drindn aradrlmas hlli keçmi Sovetlr birli-
yind tam hllini tapmam, milli srvtlr qiymt veril-
msi mslsi arxa plana keçirilmidir.
nsann müdriklmsi v kamillmsi üzrind qurulan
bel milli srvtlr n dyrli nümun olan Tusinin zngin
irsi hr zaman xalqmzn diqqt mrkzind olmaldr.
Xalqmz tkc Tusi irsin deyil, Tusinin timsalnda
bütün milli-mnvi dyrlrimiz, zngin mdni-flsfi
irsin diqqt göstrmlidir v Tusi irsinin tbli edilmsi
xüsusi bir mahiyyt ksb etmlidir.
Nsirddin Tusi kimi nhng elm korifeyi ensiklopedik
sciyy ksb edn elmi-flsfi yaradclnda insana yük-
sk dyr verir. Nsirddin Tusinin mul olduu bütün
bilik növlri insann mahiyyti v onun parlaq glcyi
üzrin qurmudu.
Elfira Mlikova
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
rolu olan flsf elmi varln ümumi problemlrin bax-
lar sistemidir. Flsf insan sivizasiyasnn n böyük nailiy-
yti, insan biliyinin n qdim növlrindn biridir. Xüsusi
elm kimi flsfnin sas mslsi tfkkürün varla, üu-
run materiyaya münasibti problemidir. Kainat, dünya haq-
qnda ümumi nzr yaradlmas vacibliyindn, mntiq v
idrak nzriyysin, gerçklik haqqnda rasional kild
saslandrlm tfkkür metoduna tlbatdan domudur.
Bir elm kimi flsf öz inkiafnn müxtlif dövrlrind
müxtlif msllri rh etmkl, öyrnmkl, thlil v izah
etmkl mul olmudur. Antik dövrd elmlr elmi hesab
olunan flsf, sonralar ayr-ayr xüsusi elmlrin mul
olmaa balad bir sra problem v nzriyylrin tdqiqi
il maraqlanrd.
v elmin sürtli trqqisi nticsind ayr-ayr elmlr
flsfdn ayrlmaa balad. nsanlarn dünyaya baxnn
n ümumi ifadsi olan, müdriklik haqqnda elm olan flsf
digr elmlrdn öz univesall il frqlnir.
Cmiyytin v flsf elminin inkiaf saysind elmlr
arasnda bölgü ml gldi v zaman keçdikc bu bölgü
artmaa balad. El bu sbbdndir ki, bzi filosoflar shv
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
predmetinin is artq parçalandn qeyd edir, bu haqda öz
fikirlrini irli sürürlr.
Bu fikirlrl ona gör razlamaq olmaz ki, heç bir di-
gr elmlr flsf kimi insan v dünya haqqnda n ümumi
fikir söyly bilmz. «Flsfnin çoxsayl triflri vardr ki,
onlarn ksriyyti bir-birin ziddir. Lakin, o triflrd
ümumi chtlr d vardr ki, orada flsfnin mahiyyti
açlr. Bir sözl flsf insan fikrinin yaranmasn, inkiaf-
n göstrmidir. Flsf orjinal xüsusiyytlr malikdir.»
(70, sh.11).
trfindn öyrnil bilr. Lakin, flsf ictimai üurun
qdim formalarndan biri olmaqla varln v idrakn n
ümumi qanunauyunluqlarn inikas olmaqla yana eyni
zamanda hm d dünyagörüü metodologiyasdr. «Bilin-
diyi kimi ilk zamanda flsf içrisind yer alan elmlr
daha sonrak zamanlarda xüsusil elm sahlrind ediln
kflr, göstriln nailiyytlr v sürtli trqqi onu flsf
çats altndan ayrmdr.» (100, sh.15).
Dünyagörgörüünün is mahiyyt v mna tarixd v
günümüzd materializm v idealizm olmas il iki qrupa
ayrlr. Bu bir-birin zidd olan iki qrup arasnda sanki ba-
rdrc mövqe tutan flsfi cryanlardan da biri peripa-
tetizm adlanr.
dn götürn peripatetiklr flsf adl bir elmin inkiafna
bir sra parlaq dühalarn yaradclq faliyytlril güclü
tkan vermidirlr. Elladann sonuncu nhng filosofu olan
Aristotelin davamçlar olan peripatetik filosoflarn içindn
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
özünü biruz verir.
yunan filosoflarnn yaradcl il yaxndan tan idilr.
Bu cryann nümayndlri xüsusil Platonun v Aristo-
telin gerçklik haqqnda fikirlrin böyük bir önm verirdi-
lr. rq peripateiziminin nümayndlri Ptolemeyin astro-
nomiya bard söyldiklrini v Evkilidin hndsi ide-
yalarn mükmml bilmkl yana bu fikirlri dstklyir.
Bu cryannn nümayndlrinim «Müllimi-vvl»
olan Aristotelin nhng v vzsiz flsfi irsini islam dini
nöqteyi nzrindn izah edir, bu flsfi irs islami bir rng
verirdilr. Peripatetik mktbi (yunanca Peripatetio-gzii-
rm, rbc l-Maiyy) e.. 335-ci ild Aristotel trfin-
dn yaradlmd, bu sözün mnyi is filosofun Likey
xiyabannda gzirk öz tlblrin drs demsi il bal
idi. Aristotelçiliyin davam kimi meydan glib formalaan
peripatetizm cryannda digr antik filosoflarn müyyn
görülrid öz ksini tapmd. Bu filosoflara Platonu
(e..428-348) v Plotini (205-270) göstrmk olar.
Aristotel elmi-flsfi yaradcln insan biliyinin hqi-
qi ensiklopediyas adlanran filosof Aayar ükürov bu ba-
rd öz tdqiqatlarnda yazrd. «Çox vaxt orta srlr fls-
fsini Aristotel nüfuzunun bölünmz aal sahsi hesab
edirlr. Bu übhsiz dorudur, lakin müyyn hdd-hüdud
daxilind. Hr eydn vvl, Aristotel yegan yunan filoso-
fu idi ki, bütün srlri rb dilin, sonralar is latn dilin
trcüm olunmudur.» (70, sh.194).
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
Mrzban l–Azrbaycani (993-1066), bu l-Valid M-
hmmd ibn hmd ibn Rüd (1126- 1198), Siracddin
Mahmud bubkr olu Urmvi (1198-1283), Xac Nsi-
rddin bucfr Mhmmd ibn Mhmmd ibn Hsn
Tusi (1201-1274) v baqalar bu cryann n güclü nüma-
yndlri idi.
etdiyi dahi filosoflardan biri olan ensiklopedik zka sahibi,
dövlt xadimi, görkmli alim v mütfkkir Xac Nsird-
din Mhmmd Tusi flsf tarixind möhtm bir iz
qoymudur. Bu metafizik filosofun zngin v orijinal irsi
tkc rq müslman dünyas tdqiqatçlarnn deyil, Qrb
aradrmaçlarnn da diqqtini özün clb ed bilmidir.
Dünyann bir sra mhur ensiklopedik filosoflar il
ad birg çkiln, briyytin idrak tarixinin yaradcla-
rndan biri olan N.Tusi dövrünün n parlaq simalarndan
biri olmudur. Orta srlrd özünün inkiaf sviyysini
rq yaradclnda biruz vern flsf Azrbaycan xalq-
nn dünyagörüünd d müyyn izlr buraxmd. Daha
çox Avropasentirizm mövqeyindn çx edn bzi Qrb
flsf tarixçilri rq flsfsin qar laqeyd münasbt
göstrslrd Orta srlrd rbdilli filosoflarn yardcl
özünü daha qabarq bir kild biruz verirdi.
N.Tusi özünün çoxchtli yaradcl, ensiklopedik
zkas, tkzibedilmz mütfkkirlik qabiliyyti il tkc
rq flsfsin deyil, ümumdünya tfkkür tarixin tsir
ed bilck bir yaradclq yolu keçmdir. N.Tusi flsf
mntiq, etika v baqa elmlr dair dünya öhrti qazanm
srlrin müllifi olmas onun tdqiqatçlarnn müxtlif
elm sahlrindn olmasna sbb olmudur.
Grgin myin nticsi olan Maraa rsdxanasn qsa
müddt rzind rqin elm mrkzin çevirmyi bacaran
bu böyük alim dövrünün bir sra mhur elm xadimlrini
buraya toplamaa müvffq olmudu. N.Tusinin rhbrliyi
il elmin müxtlif sahlrin aid qiymtli srlr d yazl-
mdr. sasn astronomiya v hndsni hat edn bir
sra mükmml drsliklri is N.Tusi xsn özü yazmd.
XIII srd bu Azrbaycan filosofunun zngin irsi tdqiq
dairsin malikdir. Tkc rb ölklrinin, ran v Türkiy-
nin tdqiqatçlar deyil, bir sra Avropa, rus v Orta Asiya
tdqiqatçlar da bu il msuliyytli bit kild mul
olmular v bu hrtrfli, zngin xzin öz layiqli qiymtini
bütün dünyada tapmaa nail olmudur. Dünya flsf
tarixin dair aradrmalar aparan bir sra mhur alimlr
C.Zeydan, Ö.Frrux, M.Rizvi, H.Ziya, K.Brokkelman,
.Y.Kraçovski, E.Braunun N.Tusi yaradclna verdiyi
yüksk qiymt xüsusil tqdir layiqdir.
srlrinin orijinall, mövzularnn elmi drinliyi il
seçiln bu filosofun adna dünyann bir sra mhur ensik-
lopediyalarnda, dünya kitabxanalarnn kataloqunda da rast
glmk mümkündür. N.Tusi haqqnda ilk tarixi hqiqtlri
agirdlrinin yaradclnda ön plana çxsa da, sonrak
dövrlrin mhur tarixçilri, salnamçilri v trcümeyi-hal
yazanlar bu filosof haqqnda geni söhbt açm, onun
keçdiyi hyat yolu tarixin qaranlq shiflrindn iqlan-
drlmdr.
Rzayev bel yazrd: «N.Tusi elmin bütün sahlri il
intensiv mul olan bir akademiyadr. N.Tusi hr gün
hammzn müracit etmy ehtiyac duyduumuz ensiklo-
pediyadr.» (65, sh.19.)
biri kimi mhur olan Nsirddin Tusi yaad dövrd
«üçüncü müllim» kimi d tannmd. Onu da qeyd edk
ki, «birinci müllim» qdim yunan filosofu v ensiklopedik
alimi Aristotel (e..384-322), «ikinci müllim» is türk
mnli ensiklopediyaç alimi bunsr Mhmmd ibn
Mhmmd l-Frabi (870-950) idi.
Göyüovun, Zakir Mmmdovun, Zümrüd Quluzadnin d
diqqtini özün czb etmidir. Mhur rqünas Rhim
Sultanov v tarixçi Ziya Bünyadov da N.Tusinin böyük
heyranlarndan idi.
zngin yaradclq yolu dünyagörüü, onun astronomiyaya,
ilahiyyata, riyaziyyata, hüquqa, flsfy v baqa elm sa-
hlrin aid yazd srlri dünyann n ucqar ölklrind
bel dflrl nr olunur, geni surtd yaylr.
Dövrünün tannm adamlarn, yüzdn artq elm fdai-
lrini bana toplad Maraa rsdxnasn xüsusil dqiq
elmlrin sahsi il mul olan filosofun elmi traktatlar
haqqnda «rann Kembiric tarixi» adl çox cildli en-
siklopediyasnda da mlumat verilir. A.Bauzyaninin,
D.Boylun, Y.Rpkann ad çkiln srlrdki mqallrind
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
dqiq elmi tdqiqatlarn ortaya çxmasnda, dövrün bir sra
elm sahlri il drindn mul olmasnda N.Tusinin hans
rola malik olmas haqqnda düzgün mlumat veriblr.
Son drc dqiqliyi, universall v pekarl il bir
çox tdqiqtçlarn heyran buraxma bacaran filosof
tariximiz elmünasln banisi, onun formaladrcs v
inkiaf etdiricisi kimi d daxil olmudur.
Çox tssuflr olsun ki, dünya alimlri trfindn geni
aradrlan N.Tusi yaradcl öz hmyerlilri trfindn
1951-ci ildn balayaraq geni bir surtd tdqiq olunudur.
Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn 2011-ci ild çard
elmi sessiyada filosofun elmi irsinin öyrnilmsi haqqnda
fikirlr irli sürüldü. Bu dövrdn etibarn ciddi aradr-
malar aparan tdqiqatçlar N.Tusi flsfsi timsalnda rq
flsfsinin sadc ilahiyyatdan ibart olmad ortaya
çxd. Filosofun irsin veriln bu qiymtin nticsind bu
dünya öhrtli alimin 780 illik yubileyi hökümtin qrar
il 1981-ci ild keçirildi. Günümüzd d mütmadi olaraq
Nsirddin Tusiy hsr olunmu beynlxalq v respublika
hmiyytli konfranslar tkil olunur.
N.Tusi nin yaradcl hr zaman tdqiqatçlarn diqqt
mrkzind olmu, yerli v xarici aradrmaçlar özün
clb ed bilmidir. Orta srlrin mhur tarixçilrindn
tutmu müasir dövrümüz qdr bütün tdqiqatçlar
trfindn N.Tusi nin yaradcl yüksk dyrlndirilmi,
N.Tusi nin görkmli alim v filosof olmas vurulnmdr.
Sonralar Molla Sadra ad il d tannan fars ilahiyyatçs
ihabddin Fzlullah irazinin (1571-1641) «Tarixi-Vs-
saf» («Vssafn tarixi»), rb sosioloqu v filosofu bu
(1332-1406) mhur «Müqddim» srind N.Tusi y v
onun yaradclna böyük bir önm vermilr.
Azrbaycann mhur tarixçisi Abbasqulu Aa Bak-
xanov Qüdsinin (1794-1847) qlm ald «Gülüstani
rm» («Qzlgül baças») srind Nsirddin Tusi haq-
qnda qsa da olsa mlumat verilir. Burada Tusinin Elxani
xanlar il yaxn münasibtd olduu, Elxani hökmdarlarn
Tusiy hr zaman etibar etdiyi v Maraada rsdxana ina
etmsi bard mlumata da rast glm mümükündür.
Nsirddin Tusi yaradcl haqqnda sovet hakimiy-
yti dönmind Frman Eyvazov, Hbibulla Mhmmd-
byli, Aabala Rzayev, Zakir Mmmdov kimi tdqiqatç-
lar öz fikir v mülahizlrini bildirmidir. Tannm rq-
ünas alim Rhim Sultanov bu dünya öhrtli alimin m-
hur «xlaqi-Nasiri» srini farscadan trcüm etmi, bu
sr haqqnda sanball bir ry d yazmdr.
N.Tusinini 800 illiyi münasibtil onun bir sra srlri
trcüm olunmu, znginliyi v rngarngliyi il frqlnn
Tusi yaradcl geni tdqiqat obyektin çevrilmidir.
Tkc N.Tusi adna amax Astrofizika Rsdxanasnda bu
dünya öhrtli alimin 800-illik yubileyi il bal olaraq 8
konfrans keçirilmi, 11 kitab v 18 jurnal çap olunmudur.
Bu yaxnlarda da Nsirddin Tusinin 810-illik yubileyi
il laqdar olaraq respublikamzda beynlxalq sviyyli
konfrans keçirilmidir. 2011-ci ilin iyun aynda tkil olu-
nan bu beynlxalq konfrans möhtm v sanball olmas
il yadda qalb. Bu ensiklopedik alimin 810 illik yu-
bileyind Azrbaycan alimlri il yana Türkiy, Rusiya,
Fransa, Almaniya, AB, ngiltr, sveçr, Çin, rb ölk-
lri v digr ölklrin nümayndlrinin itirak edib.
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
bilmycyi yegan cnntdir.
TUSNN YAADII DÖVRD
v sosial-mdni mühit.
üçün deyil, bütün Yaxn v Orta rq dünyas üçün çox
ziddiyytli v kemkeli bir dövr idi. Azrbaycan
Atabylr dövltinin ziflmsi v sonuncu ataby hökm-
dar Sultan Müzffrddin Özbyin (1210-1225) ölmsi il
razid yaranan anarxiya v özbanalqdan istifad edn
sonuncu Xarzmah Clal d-Din Mngburni (1220 - 1231)
regionda öz mövqeyini güclndirdi. XIII srin vvllrind
Mrkzi Asiyada Temuçin Çingiz xan Yesugey (1206-
1227) trfindn yaradlm Monqol mparatorluu (1206-
1368) geni bir raziy malik idi. Turk v müslman
sülalrinin bu razidki hegemonluu il razlamayan Ali
Monqol xaqan Münke 1255-ci ild Orta rqd hakim
mövqey mailk olmaq v bu razidki torpaqlarn fthini
bitirmk mqsdi il qarda Hülakü xan bu razilri ial
etmk üçün göndrdi.
lr arasnda monqol hökmdar olan Münke xan Mengü xan
Azrbaycan v ran razisind Elxanilr (El, il, vilayt xan-
lar) dövlti kimi d tannan Hülakülr dövltinin sas qo-
yuldu.
Hülakü xan N.Tusinin mslhti il möhtm v tntnli
Abbasilr sülalsinin (750-1258) yarm minillik hakimiy-
ytin son qoymaa csart etdi. Elxanilr dövlti-
nin banisi, Çingiz xann nvsi, Tulu xann üçüncu olu,
digr böyük monqol xanlar olan Mengü xann v Kubilay
xann qarda olan Hülakü xann Badada göndrdiyi
elçilrin bir o qdr d drin düünc malik olmayan
Abbasi xlifsi trfindn nzaktsiz qarlanmas Elxani
(El xan) rhbrinin qzbin sbb olur. 13 fevral 1258-ci
ild Badad tutan Hülakü xan xlif Mötsim tam bir
hft Badad xalqnn qrnn seyr etdirdikdn sonra onun
edam etdirilmsi bard göstri verir v elxani hökmdar
xlif Mötsimin edam etdirmsi il rblrin uzun sürn
hakimiyytin d son qoymu oldu.
Sonralar Hindistann mhur v görkmli siyasi xadimi
Cvahirll Nehru (1889-1964) öz aradrmalarnda
Badadn bana gln facini aadak sözlrl ifad
edirdi: «Brk qzblnmi Hülakü Badadn üzrin hü-
cum çkib qrx günlük mühasirdn sonra hri alr. Bu
«Min bir gec» hrinin, habel be yüz illik hömranlq
dövründ hrd ylb toplanm bütün srvtlrin sonu
idi. Xlif, oullar v yaxn qohumlar edam edilir. Qrn
hftlrl çkir, Dcl çay neç mil axar boyu al qana
boyannca davam edir. Bel söylyirlr ki, hmin qrnda
milyon yarm adam hlak olur. Bütün bdii v bdi x-
zin, bütün kitabxanalar mhv edilir. Badad el dadlr
ki, heç da da üst qalmr. Htta Qrbi Asiyann min illr
boyu mövcud olmu qdim suvarma sistemi d Hülakü
trfindn dadr.»(57, sh. 284).
istifad edn vtnprvr, dinprvr alim olan Nsirddin
Tusi monqol qsbkarlarnn bu barbar hrktlrin bigan
qala bilmzdi. Öz müdrikliyi v tdbirliliyi il mhur olan
uzaqgörn vzir fürst düdükc müslman rqi v islam
dünyas üçün bir sra önmli v xeyirli ilr d görmyi
bacarmd. Bunlardan bir neçsi haqqnda mlumat
vermk yerin dürdi:
kitablar yazmaq.
monqollar trfindn yandrlmasnn qarsn almaq.
3. Monqollarn qzbin düçar olmu bn bil Hdid
kimi bir neç alimlrin cann qurtarmaq.
4. Xacnin vasitsil Monqol tayfasnn slam
mdniyytin qararaq islam dinin üz gtirmlri; el bir
hdd ki, slam dini hicrtin 694-cü ilind rann rsmi dini
olaraq müyyn edildi.
il Maraa rsdxanasnn yaradlmas.
lanmas.» (108).
lu Bat xann (1240 - 1255) yaratd Qzl Orda dövltinin
önd glnlri il Hülakülr dövlti arasnda anlalmazlq
mövcud idi. Hüalkülr dövlti mütmadi olaraq Qzl Orda
pozur v bu dövlt mxsus olan torpaqlar l keçirir,
Qzl Orda dövltinin tutduu mövqey xll gtirirdi.
tirdiklri mövqe il razlamayan v Azrbaycann Çingiz
xann vsiyytin gör öz paylarna düdüklri haqqnda
iddia edn Qzl Orda xanlar da öz növbsind bu raziy
öz basqnlarn etmkd davam edirdilr.
1255-ci ild Bat xann ölümündn sonra hakimiyyt
gln Sartakdan (1255—1256) v Ulakçidn (1256—1257)
sonra taxta çxan onun qarda v ordu baçs Berke xan
(1257-1266) müslmanl qbul etmidi. Berke xan
Hülakü xann Badad xlifsini v günahsz müslmanlar
öldürmsini bhan gtirrk bu basqnlar daha da gücln-
dirirdi. Dövltin halisinin ksriyyti türk olan v türk
dövlti kimi tannan Qzl Ordallara Hülakülrin arasn-
dak bu münaqi zaman seçdiklri müharib meydan
mhz el hmin Azrbaycan torpaqlar idi. Bütün bu tz-
yiqlr baxmayaraq Hülakü elxanlar öz tdbirli vzirl-
rinin all mslhtlri saysind dövltlrini yaatmaa
müvffq oldular.
Monqollarn mentalitetind köçrilik hyat daha qaba-
rq ön çx üçün oturaq hyat trzi keçirn yerli hali il
bir sra uyunsuzluq da yaanrd. Monqollarn Müslman
olan Cuci ulusu il bütprst Hülakü ulusunun bu haqsz
torpaq iddialar nticsind, vergilrin hddn çox olmas
saysind Azrbaycann iqtisadi v mdni hyatnda bu
dövrd geilm müahid olunurdu, ictimai-iqtisadi v
mdni hyatda inkiaf yox drcsind idi.
razid Hülakü elxanlar öz varln sübut etdikdn
sonra hadislr müyyn mnada öz axarna dümy
balad. Öz dövrünün yetirmsi, öz zmansinin mhsulu
balayan Nsrddin Tusinin fdakarl v yüksk intellekti
sahsind bu göstricilr daha da inkiaf etmy balad.
Bu dövrd müslman intibah da öz trqqi dövrünü
keçirirdi: «XIII srd Hülakü xann hakimiyyti (1256-
1265) islam konteksind elm, dbiyyat, flsfnin yenidn
dirçldilmsi bir trfdn rq mailiyinin yaylmas
digr trfdn sufiliyin güclü tsir dairsi baqa bir
trfdn, ictimai-sosial sferan bütünlükd hat etmidi.
rq flsfsinin mahiyytind sufizm hakim mövqey
malik olsa da, bu dövr müslman intibah kimi xarakteriz
olunur.»(15, sh.313).
viyyatna dilin v baqa sahlrin Hülakülr dövltinin
uzun müddt mövcud olmas amili d öz tsirini göstr
bilmidir. Çünki, bu dövltin idar edilmsind, monqol
elxanlarna obyektiv v subyektiv tsir göstrmsind, on-
lara yalnz doru addn atmasnda Nsrddin Tusinin
oynad rol misilsiz bir qüvvy malikdir.
Hülakülr dövründ ilk vvlr hddn artq sxdrlan
v öz mlak monqollar trfindn qart olunan yerli
feodallar da tdricn öz mnafeyini qorumaa müvffq
oldu. Monqollarn ilk yürülrinin v hmçinin monqollarn
ar vergi siyastinin, yerli feodallarn mülklrinin qart
olunmasnn v ialçlq mühariblrinin ar tsirin bax-
mayaraq, zaman keçdikc Azrbaycanda elm v mdniy-
yt inkiaf etdi, iqtisadi hyatda irlilyi müahid edildi.
Nsrddin Tusinin yaayb-yaratd dövrd müslman
dünyasnn elm adamlar müxtlif elmlr sahsind böyük
nailiyytlr ld etmidi. Cbri dqiq elm sviyysin
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
sasn qoydular. Triqonometriyada sthi üçbucaqlar v
dairlri ilk df kf edn müslman alimlri bütün elm
sahlrind öz gücünü snamd. Bu dövrd müslman
alimlri eyni zamanda planetlrin hrktini öyrnmk,
ulduzlar müahid etmk «Astronab» adl cihaz da ilk
df ixtira etmidilr.
dünyann bir sra ölklri il ticart laqlrini yenidn
brpa etmy baladlar. Monqol yürülri zaman böyük
bir hisslri dadlm rdbil, Beylqan, Maraa, Gnc,
Xoy, Slmas, Naxçvan, mkir, Brd, v s. hrlr brpa
edildi. Bu dövrd faliyyt göstrn Tbriz memarlq
mktbi xüsusil frqlnirdi. Artq Azrbaycan hrlrind
d memarlq sahlrind irlilyilr nzr çarpr,
sntkarlq da öz mrhlsin çatmaqda idi.
Bu dövrd mdrslrl yana zaviylrd, mscidlr-
d, xangahlarda v Dar ül-Quran adl yerlrd sasn
rit, din ehkamlar v Qurann tilavti tdris olunurdu. Bu
uaqlara ayr fnlr barsind is çox qsa mlumat
verilirdi. sasn, orta thsil tdris edn mdrslrin
faliyyti d monqol-tatar qounlarnn hücumu zaman
dadlmd.
öz agirdi il müstqil v frdi mul olurdu. XIII srin
sonlarnda dadlm mdrslr tdricn brpa olunur v
bu elm ocaqlarnda yenidn tdris sistemi öz faliyytin
balad. Nsrddin Tusinin yaad dövrd Azrbaycanda
elmi tlimlr iri hrlrd tdris olunmu mdrslrl
yana, hm d frdi surtd tdris edilirdi. Dövrün bir sra
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
xadimlri sasn frdi tdrisin mhsulu idilr.
Bu dövrd Azrbaycanda mhur olan mdrslr
içrisind Tbrizd «Qazaniyy», «Flkiyy», «eyx K-
malddin Xocandi», «Dmqiyy», «Qazi eyx li»,
«Mqsudiyy», «Müzfriyy», «Nsriyy», nbi Qazan-
da «feiyy», «Hnfiyy», Bakda «ah mscidi»nin
mdrssi v baqalarn nümun göstrmk olar. Nsrd-
din Tusidn sonra Elxanilrin saray hkimi v vziri olmu
Fzlullah Ridddin trfindn XIV srin vvllrind
Tbrizd «Rbi-Ridi» hrciyi v «Darü-fa» («fa
evi») adl elmi mrkz yaradlmd. Bu dövrd Tbrizd
tikiln «Rbi-Ridi» adl böyük elm hrciyi rqin inti-
bah mdniyyti mrkzin çevrilmidi. «Rbi-Ridi» da-
rülfünunu Badadn Nizamiyy mdrssindn sonra Yaxn
v Orta rqin n nüfuzlu thsil müssisi hesab olunudr.
Bel frdi tdris üsulunun yetirmsi olan haqqnda söhbt
açdmz filosofun 1259-cu ild tdris etdiyi Maraa
Astronomiya Rsdxanasnda dövrün n böyük kitabxanasna
da rast glmk olurdu. Urgnc v Rey rsdxanalarnn
sasnda yardilm Maraa Astronomiya Rsdxanasnn
trkibind olan kitabxanada 400 mindn artq lyazmalar
toplayaraq, onlar qoruyub saxlamaa çalrdlar.
rqd elm v tdqiqat sahsin çevriln bu rsd-
xanada aparlan tdqiqatlar Avropa alimlrinin srlrind
öz ifadsini tapmdr. O dövrd faliyyt göstrn digr
rsdxanalarn, mhur Uluqby v Pekin rsdxanalarnn,
habel bir sra Qrbi Avropa rsdxanalarnn faliyytin
d müsbt tsir göstr bilmidi.
rb tarixçisi Muhammad ibn akir l-Kütubi (...-
1363) «Fvvatu l-vafayat» adl kitabnda da bu rsdxa-
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
rhbrliyi il çaldn v yarim milyona yaxn lyazma
nüsxlrinin olduunu tez-tez vurulamd. Bu böyük
kitabxanan tkil edn elm v tdqiqat traktatlar, rit
aid risallri v digr mövzulara hsr olunmu yeni mqa-
llrin d yazlmasnda Tusi yaxndan kömk etmidir.
Filosofun rhbrliyi v yaxndan itirak nticsind qonu
ölklrdn, sasn d rbdilli ölklrdn toplanmd. (48,
sh.13).
müddt çkdiyi zhmtdn sonra rsdxanann tikintisin
monqol elxanndan icaz ala bildi . Astronomiyaya böyük
mara olan filosof bu tikintid sasn vqf glirlrindn
istifad etmidi.
toplayan filosof sanki dövrünün fanatik ruhlu insanlarna
meydan oxuyurdu. Müxtlif qidli, müxtlif dünyagörü-
lü, bir-birinin ksini tkil edn triqt v cryan nüma-
yndlrini buraya toplayan alim dövrün humanist v
azadfikirli insanlarna bir örnk olmudu.
Bu rsdxanada çalanlar grgin v ciddi olaraq elmi
faliyyti il mul olurdular. «1266-c ildn Nsirddin
Tusi il bir yerd çalan azrbaycanl mühndis Krimd-
din bubkr Mahmud olu Slamsinin düzltdiyi cihazlar
arasnda içibo yer kürsi modeli d varm. Üzrind
iqlimlrin tsviri verilmi bi fiqur corafi qlobus idi.
Tssüf ki, elm almind el hesab edirlr ki, ilk corafi
qlobusu alman alimi Martin Böhaym (1459-1507)
hazrlamdr.»(52, sh.44-45).
azrbaycanl filosoflar, hüquqünaslar, corafiyaçlar, ta-
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
rndan knardada mhurladlar. Bu dövrd xüsusil dqiq
elmlr inkiaf etmidi, tibb, riyaziyyata, astronomiyaya da
aid srlr yazlmd.
mhur idi. «XIV-XVI srlrd Abdullah Tbrizi, ah
Ftillah irvani, Seyid Yhya Bakuvi, Bdrddin çir
Seyid Llvi, Qiyasddin irvani, XVII srd Nsrullah
Xalxalinin riyaziyyat, astronomiya v mntiq dair srlri
mlumdur. Nsirddin Tusidn sonra riyaziyyatn inkiaf
Mhmmd ibn Hsn irvani, Mhmmd Rhim
Badkubi, Mhmmd Bkir Tbrizi, li Mhmmd
Badkubinin adlar il baldr.» (Az.En. sh.559)
Tibb üzr bütün rq ölklrind tannan Azrbaycanl
alimlrdn Mhmmd Naxçvani, Fzlullah Ridddin d
bu dövrd faliyyt göstrmidi. Bu dövrd darülfalar
(xstxanalar) v darülxanalar (czaxanalar) da öz faliy-
ytini davam etdirmkd idi. Vqf hesabna ilyn bu
müsslrdn Hindistan, Çin v Misirdn glmi mütxs-
sislrd çalmaqda idi. Müasir tarixçilrimiz XIII srin
sonunda tkc Cnubi Azrbaycanda 67 darülfa oca
olduunu v burada hr 5 ild 2 yüksk ixtisasl hkim
hazrlanmas haqqnda mlumat verirlr.
qiymtlndirn tdqiqarçlar XIII-XIV srlri «ran (rq)
tarixünaslnn qzl dövrü» kimi qiymt verirdilr. H.
Qzvini, F. Ridddin, . Vssaf, . Cüveyni, . Yzdi
kimi tarixçilrin 70-dn çox tarixi lyazmalar tarix elminin
müasir inkiafna da öz töfhsini vermidir. Xüsusil
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
tarixçi Fzlullah Ridddin (1247-1318) tarix dair 14
sanball sr yazmdr. F. Ridddinin «Tarixlr toplu-
su», H.Qzvininin «Seçilmi tarixin davam», .Yzdinin
«rfnam»si tarix srlri içrisind frqlnn srlrdn
hesab olunur. Bunlardan baqa M. Tbrizi, T. bn Bzzaz,
.l-hri, M.Naxçvani, N.ami, N.Gncli d rqd
tannm v mötbr tarixçilrdn hesab olunur.
Corafiyaçlardan Hmdullah Mustovfi Qzvini (1282-
1350) v bdürrid Saleh ibn-Nuri l-Bakuvi (1360-
1430) corafi srlrin mahiyyti v faktlarn dqiqliyi il
seçilir. Bu corafiyaçlarn srlri içrisind Hmdullah
Mustovfi Qzvininin «Könül nsi» frqli bir mövqey
malikdir. Mhur syyah, corafiyaünas, iqlimünas v
kosmoqraf bdürrid Saleh ibn-Nuri l-Bakuvinin «Kitab
Tlxis l-asar v caib l-malik l-qhhar» (««Abidlr»
haqqnda kitabn ixtisar v qüdrtli ahn möcuzlri») adl
mhur kitabnda da corafiya haqqnda maraql
mlumatlara rast glmk olar.
tannan Fxr d-Din Hinduah ibn Sncr ibn Abdullah
Naxçvani (1245-1328) v onun olu Mhmmd ibn
Hinduah Naxçvani (1293 - 1376) rb v fars dillri il
birg Azrbaycan dilinin d izahl lütlrini yaratmdlar.
«Türk dilini drketm» kitabnn müllifi llm bu
Hyyan Muhammd bin Yusuf l-ndlusi (vfat 1353)
lütl yana, Azrbaycan dilinin qrammatikas bard d
yazmd.
nun (vfat 1261) yazd qzllrl yana, fars dilind
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
srlri il ön plana çxrd. air Qul li 1212-ci ild
«Qisseyi-Yusif» srini («Yusif dastan») yazm, Mustafa
Zrinin «Yusif v Züleyxa» v Suli Tdqihin «Yusif v
Züleyxa» adl srlri d bu dövrd qlm alnmdr.
Musiqiünaslq da XIII srin dünyagörüünün tsir
dairsindn knarda qala bilmmi, musiqi nzriyysin
aid d bir sra srlr yazlmd. Bu srlrin içrisind
Azrbaycan musiqiünas Sfiddin bdülmömin Urmvi-
nin (1217-1294) yazd «Dövrlr» v «Ritmlr» d seçiln
srlr srasna daxil edil bilr. Bu dövrd Urmvi
musiqiy aid srlr yazmaqla Azrbaycan musiqiünasl-
nn tmlini qoymudu. Mhur musiqi nzriyy-
çilrindn Mhmmd bubkr olu irvani v Xac
bdülqadir Maraal da bu dövrd yaayb-yaratmd.
slam dini yaranmasndan sonra formalaan drvi
ordenlrinin ümumi saynn tdqiqatçlar 36 olmasn
vurulayrlar. Bu dövrd d müslman rqind sufilik
tlimin saslanan bir sra drvi ordenlri flaiyyt
göstrirdi. hmd ibn brahim ibn lyas Ysvi (1093-
1166) trfindn ysvilik ordeni, bdülqadir ibn
busalih Cili Cilani (...-1166) trfindn qadirilik ordeni,
hmd ibn li Rifainin (1106-1182) trfindn rifailik
ordeni, Ncmddin Kübrani (1145-1221) trfindn
Kübravilik ordeni, ihabddin buülfütuh Yhya ibn
Hb Sührvrdi (1154-1191) trfindn Sührvrdi v
yaxud da Nurbx ordeni, bdül Hsn azli (...-1258)
trfindn azli ordeni, eyx Ftan hmd l-Bdvi
(1200-1276) trfindn Bdvilik ordeni, Mövlana
bu dövrd yaranm sas drvi ordenlri idi.
Bu dövrd ismaililik triqti ictimai-siyasi faliyytinin
n yüksk zirvsin çatmd. Mistik-panteist bir tlim olan
ismaililik triqti bilvasit olaraq neoplatonizm, buddizm
v manheyizm ünsürlrinin tsiri altnda yaranmd.
Ortodoksal islama zidd fikirlr söylyn, siyasi bir
mahiyyt ksb edn ismaililr xilaft trfindn tqib
edilirdi. Bu sbbdn d teokratik dövlt olan rb xilafti
onlara dümn münasibt göstrirdi.
xilafat qar müqavimt göstrir, sasn d terrorçuluq
faliyyti il mul olurdular. Assasinlr (Qatillr) v ya
Hhailr (Xaxailr) d dey adlandrlan ismaili fdai-
lri pekar qatil olmas il frqlnirdilr. Hhai sözünü
etimoloji mnasn bzi tdqiqatçlar ismaili fdailrinin
hidn istifad etmsi il d laqlndirirlr. Öz ilrind
hddindn artq bacarql olan bu qatillr v sui-qsdçilr
ordusu ismaililr dümn münasibt bslyn dövlt
adamlarn amanszcasna qtl yetirirdilr. Abbasilrin,
Slcuqlularn v Hülakülrin n nüfuzli adamlarn, mhur
ordu srkrdlri d ismaililrin xüsusi hazrlanm qatillri
trfindn öldürülmüdür. Mhur dövlt xadimi v müdrik
alim olan Nizamülmülk d ismaili fdailrinin qurbannna
çevrilmsini buna misal çkmk olar.
Tusi il bu triqtin nümayndlri arasnda uzun
müddt anlalmazlq mövcud olmudu. Bzi tdqiqatçlar
shvn Tusinin sad bir d hhai fdaisi olduunu
açqlayrlar. Lakin, bu tdqiqatçlar onu unudurlar ki, Tusi
hhai rhbrlrinin lind hr ksin hörmt göstrdiyi bir
sir idi. V hhailrin lind sir olduu uzun müddt
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
mul olmudur.
ild Hülakü xan «dövlt içind dövlt» olan v uzun
müddt alnmaz saylan lmut qalasn fth etmkl son
qoydu. Bu dövrd ismaililrin sonuncu hökmdar olan
Rüknddin Xurahn mslhtçisi olan Tusi Rüknddinin
tslim olma mslt görür, monqol ordusu heç bir
müqavimt rast glmdn qalaya daxil olur. Tusi bu
müdrik addm atmaqla insan qrnnn qarsn alm
olurdu.
Tusidn baqa azrbaycanl filosoflarndan ihabddin
Sührvrdi (1145-1234) v Siracddin Urmvi (1198-1283)
kimi mütfkkirlrin d elmi yaradcl göz qabandadr.
Bunlardan baqa .Xosrovahi, K. bn Yunus, .bhri,
N.Naxçvani, .Xunci kimi alimlr d mntiq, flsf,
tbitünaslq, ictimai-siyasi v xlaqi msllr haqqnda
öz elmi fikirlrini irli sürürdülr.
raqilik adl elmi mktbinin sasn qoyan ihabddin
bülfütuh Sührvrdinin flsfy dair «raq heykllri»,
«qnam» v «raq flsfsi» yazmasn da qeyd etmk
olar. Azad fikirli ideyalarla çx edn ihabddin bülfütuh
Sührvrdinin 1191-ci ild 38 yanda «din dönük çxmaq-
da» v «allahszlqda» ittiham olunaraq yyubilr xandan-
nn qurucusu Sultan Slahddin yyubinin (1169-1193) mri
il Hlb hakimi l-Mlik z-Zahir trfindn edam edilir.
rqin n böyük filosoflarndan biri kimi tannan bu
azrbaycanl filosofun Sultan Slahddin yyubi trfindn
öldürülmsin sas sbb cahil, nadan v paxl alimlr
iraqilik mktbinin nüfuzuna heç bir xll glmdi.
ihabddin Sührvrdinin çoxlu sayda olan davamçlarnn
arasnda hrzurini (vf. 1250), Sd ibn Mnsur z l-
dövl bn Kammun srailini (vf. 1277), Qütbddin ira-
zini (1236-1311), l Vdud Tbrizi (vf. 1524), rq
almind Molla Sdra ad il daha çox mhur olan
Mhmmd ibn brahim Sdrül-Mütllihin Sdrddin
ihabddin Fzlullah irazini (1571-1641) v baqalarnn
göstrmk mümkündür.
Mhmmd Rumi (1207-1273) il daha çox yaxn laqsi
olan Siracddin Urmvi is «Nurlarn douu» v «Hikmt
incliklri» adl iki böyük srin müllifidir. Bu filosofun
geni öhtr tapan, mntiq v flsfy dair yazd
«Nurlarn douu» («Mtali l-nvar») adl srin Orta
srlr dövrünün bir sra mhur filosoflar 30-dan çox rh
v haiy yazmas da biz mlumdur.
Göründüyü kimi haqqnda söhbt açacamz Nsi-
rddin Tusi adl bir elm xzinsi d bu böyük alimlr iç-
risind v bel bir ictimai, elmi mühitd yaayb, yarat-
mdr.
S. Eriugena
lk önc qeyd etdiyimiz kimi XIII srd Azrbaycan
xalq tnzzül v trqqini vahid bir kild özünd
birldirmyi bacarmd. V el bu trqqinin sbb-
karlarndan biri yaxud blk d birincisi el hmin srin
vvllrind anadan olan Nsirddin Tusi idi. Mhmmd
Nsirddin Tusinin atas Qum hrinin mhur din
alimlrindn biri idi v ailsi il birlikd ilrin 8-ci imam
li ibn Musa Rzann (765-818) mzarn ziyart etmk
üçün Mhd hrin yollanr. Dindar alim 1201-ci ilin
vvlrind öz ziyartindn qaydarkn hamil olan hyat
yoldann vziyytinin arln nzr alb, Tus hrind
yerlmyi qrara alr. Tus hrind anadan olan ailnin
üçüncü uana atas Mhmmd adn verir.
Nsirddin Mhmmd Tusi 1201-ci il nb günü
fevral aynn 17-d (hicri-qmri tqvimil 11 Cmadiyl-
vvl 597-ci il) rann Rzvi Xorasan yaltinin qdim
hri olan Tusda Firuzah Cehrudi lqbi il tannan eyx
Vchddin Mhmmd ibn Hsn adl bir rit
mülliminin ailsind dünyaya göz açd. lk thsilini d el
atas Mhmmd ibn Hsndn alan N.Tusi uaq ya-
larndan bel öz çalqanl v istedad il müllim v
Müllimlrini heyrtlndirirdi. Xüsusil d hr eyi tez
qavramas il frqlnn Nsirddin sonralar mhur mül-
lim kimi d tannan Fridddin Damadn yannda da thsil
alr.
dn, fiqh, hdis v hndsy dair mlumatlar is digr
qohumu Nsirddin Abdullah ibn Hmzdn almdr.
slam dinini incliklrini öyrtmkl mul olan Nsird-
din Abdullah ibn Hmz öz sevimli agirdin «Nsirddin»
(Nsirddin sözü rbcdn dinin müdaifçisi, dinin
kömkçisi) lqbini verir.
snn yegan vsiyytin ml edrk, thsilini davam
etdirdi. Thsil ld etmk mqsdil ilk vvl Niabura,
sonralar Rey, oradan da Quma yollanan Tusi dövrün n
mhur Müllim v filosoflarndan hesab olunan Kma-
lddin ibn Yunusdan, Siracddin Qmri, Fridddin Ni-
aburi Damadidn, Slim ibn Bidardan, msddin Xos-
rovahi, Qütbddin Misiri, ttar Niapuri v sirddin
bhridn d ayr-ayr elmlrin incliklrini tdris etmkl
mul olmudu.
sirddin bhri il yana mhur peripatetik filosof
hesab olunan Bhmnyar ibn Mrzbandan da hikmt,
mntiq v idrak nzriyysi haqnda biliklr toplamaa nail
olmudu. Bhmnyar is mlum olduu kimi dünyann
nhng filosoflarndan saylan v rqin Aristoteli hesab
olunan bn Sinadan thsil almd.
N.Tusinin Niapurda ald thsilin çox yüüksk
keyfiyyt malik oldui dflrl vurulanmdr. Elm ld
etmk mqsdil Qum hrundn, sfahana, oradan da
raqa üz tutur. Müinddin Salim l Misri l Mazani bn
Bdrani adl mhur hdis müllimindn 1223-cü frq-
lnm hadtnamsi aldn bir sra tarix kitablar da
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
sonra öz hdis müllimi bn Bdranidn hdis demk üçün
d rüsxt istyir v buna nail olur.
«Nsirddin Tusi (r.a) rakda drsl mgul idi. traf
Monqollarn rana hucumu xbrlri il çalxalanrd...
Çingiz xan Timuçin atasndan sonra hakimiyyti l alaraq
böyük bir ordu il hicrtin 616-c ilind rana hücum etdi.
rann cnubuna qdr bir çox hrlri yamalayaraq
böyük qtliamlar törtdi. Xüsusil d Niapurda törtdiyi
soyqrmda txminn 2 milyon yal xst qadn v uaq
öldürüldüyü nql edilmidir. Bununla da kifaytlnmyrk
hri yeddi gün sular altna trk edrk ev heyvanlarn
bel rhm etmdn qddarlqla öldürdülr. Bu kdrli
hadislr bütün müslmanlarn qlbini parçalyrd.
Nsirddin Tusi (r.a) ailsin v vtandalarna yardm
etmk üçün rana yola düdü. Tus hri d eyni il
Niapur kimi bir xraby dönmüdü.
Nsirddin Tusi (r.a) doulduu ev getdiyind orada
ailsindn kimsyi tapa bilmdi. Anasnn v bacsnn
Qain hrin göçdüklrini öyrnn kimi zaman itirmdn
oraya getdi. Anasn v bacsn tapdqdan sonra bölg
xalqnn istyini nzr alb oradaki cami imaml
vzifsini icra etmli oldu. Nsirddin Tusi (r.a) 30
yalarnda orada evlndi.» (111).
d adlanr) Qain v yaxud da Qayen adl hrind ail
hyat quran Tusi bir neç ay burada yaadqdan sonra
hyat yolda il birlikd Kuhistan (Kuhistan, Qohestan v
ya Quhistan-dalq ölk) ismaililrin rhbri Nsirddin
bdürrhman ibn bu Mnsurun Möhtminin hüzuruna
çarlr, ismaili rhbri gnc Tusini öz saraynda mskun-
edir. Bu xahi slind gncliyind bel mhur olan bu
böyük alimin iyirmi alt illik sartd yaamasnn
balanc idi. Cavanlnda bel diqqt mrkzind olan
Xac Nsirddin Tusinin ömrünün iyirmi alt illi ismailil-
rin nzarti altnda, ömrünün iyirmi iki ilini is ismaililrin
sas stateji obyekti olan lmut («Qartal yuvas») qalasnn
hbsxanasnda keçirmidi. Tusinin lmut qalasnda
zindana atlmasna sbb onun Abbasi xlifsin gizli
mktub yazmas v bu mktubda ismaili firqsindn
Badad xlifsin ikayt etmsi olmudu.
N.Tusinin dini-siyasi triqt olan smaililrin nifrt
etdiyi Kuhistan valisi bülfth bu ihabddinl olan
laqsi v Abbasi xlifsi Mütsim (1242-1258) dair
mdhnam yazmas v ismaililrin özbana hrktlrin-
dn ikayt etmsi onun smaililr trfindn lmutda
hbs olunmasna sbb oldu. Astronomiya elmin böyük
önm vern smaililr N.Tusi nin elmi biliklrini nzr
alaraq onun oldürülmsini mslht bilmdilr. Bu dövrün
n zngin kiatabxanalardan birinin lmut qalasnda ol-
mas v burada yerldiriln münccimlik cihazlar say-
sind filosof burada da öz elmi falyytindn l çkmirdi.
XIII yüzilliyin vvllrind balayan monqollarn
amansz yürülrinin sonunda smaililr dövlti d diz
çökdü. slind islamn qat dümnin çevrilmi bu
terrorçu tkilatn varlna 1256-c ild son qoyan Hülakü
xan Nsirddin Tusini d iyirmi alt illik (1230-1256)
sartdn azad etdi. 1256-c il noyabrn 20-d zindandan
azad ediln N.Tusi Hülakü xann xahiin ml edib, onun
yannda mslhtçi qald.
Nsirddin Tusi barsind xüsusi göstri vermidi.
Hndsy aid mükmml biliy malik olan Menkü xan
elm v elm adamlarna yüksk qiymt verirdi. Pekin
hrind rsdxana tikdirmk istyn Menkü xan Tusinin
elmi biliklrindn istifad etmk istyirdi. Lakin, Menkü
xann Cnubi Çinl mühariby ba qarmas sbbindn
onun bu plan yarmçq qald.
smaililrin qan tökülmdn Hülakü xana tabe olma-
snda böyük rol oynayan Nsirddin Tusi monqol elxa-
nnn yannda böyük nüfuza malik idi. Nsirddin Tusinin
göstriin ml edn Hülakü xan Badad ial etdi. Bu
hadisdn sonra xann böyük etimadn qazanan filosof
Maraa Rsdxanasnn tikiliin razlq v bu tikintiy srf
olunmas üçün Badad yaxnlndak razilrdki vqf
torpaqlarndan 20 min dinar qzl pul ala bilmidi.
Rsdxanann tikintisi üçün Maraan seçn Tusi tikinti
ilrin d xsn ösü rhbrlik etmidi. Ömrünün 12 ilini
(1259-1271) bu tikintinin tamamlanmasna srf edn alim
tunc, qzl v gümüdn ibart ulduz qlobusu da
hazrlatmd. Bu qlobus Almaniya muzeylrind indi d
qorunub saxlanlmaqdadr. XIII srin n qabaqcl v n
tkmilldirilmi rsdxanasnda çoxlu cihazlara da rast
glmk olurdu. Burada ixtira olunan astronomik cihazlara
baqa ölklrd d rast glmk olurdu. (49, sh.185.)
Nsirddin Tusinin geni fliyyti saysind rq
dünyasnda ilk çoxsahli elm ocana çevriln rsdxanada
rb ölklrindn, Hindistandan, Çindn, Monqolustandan,
Avropadan gln alimlr burada elmi-tdqiqatlarla mul
olur, müxtlif elm sahlrin aid aradrmalar aparrdlar.
Haqqnda «Elm v müdrikilik evi» dey bhs olunan bu
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
dqiq mlumat verilirdi. ndlüsdn Çin qdr geni bir
razidn bu rsdxanaya çalmaa gln astronomlar
burada 12 il boyunca davaml olaraq elmi il mul
olurdular.
mlumat verirdi: «Hülakü xan traf vilaytlrdn astrono-
mik müahidlr apara biln alimlri çarma tlb etdi:
Dmqdn Muüidddin Ordini, Mosuldan Fxrddin
Maraayini, Tiflisdn Fxrddin xlatn, Qzvindn
Ncmddin Dbiranini.» (111). Maraa rsdxanasnda
eyni zamanda bu dövrd elm almind mhur olan Qüt-
bddin irazi, msddin irvani, Cmalddin z-Zeydi
Buxari, Fao Mun-çi v baqalar grgin olaraq öz elmi
tdqiqarlar il mul idilr.
bedilmz nailiyytlrin gör dünya alimlri N.Tusinin
astronomiya sahsindki xidmtlrini heç zaman unutma-
m, Ayn razisindki muyyn yeri d N.Tusinin ad il
adlandrmlar. «O elmlrin tsnifatna v Kainatn drk
edilmsin dair bir sra dialektik trifi, Ayn v Günin
tutulmasn, in snmasn, göy qurann yaranmasn
materialist baxmdan izah etmidir.»(21, sh.231)
Ömrünü ictimai-siyasi hyatda da fal itiraka srf edn
filosof Hülakü xann 1265-ci ild vfat il laqdar olaraq
hakimiyyt sahib çxan Abaqa xan (1265-1282) da
atasnn nnsin sadiq qalaraq N.Tusi ni özün vzir
tyin eldi. Hyatnn qalan hisssini vzirliy srf edn
filosof 15 il qdr rsdxanann elmi rhbri olmu, bu iki
ar msuliyytli ii çox rfl yerin yetir bilmidir.
«N.Tusi 1274-cü ilin vvllrind Maraadan Badada
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
mdrslr qay göstrir.» (41, sh.180). Olu silddin
Hsnl birlikd Badadan 10 kilometr aralda yerln
Museyi-Kazmn mzarn ziyart gln Tusi özünün
burada dfn olunmasn vsiyyt edir.
Bzi mxzlrd tam ad bu Cfr Nsirddin
Mhmmd ibn Hsn Tusi kimi yazlan dünya öhrtli bir
insann bu rfli ömrü 1274-cü il 25 iyununda (hicri-
qmri tqvimil 18 zilhicc 672-ci il) sona çatd. Badada
vfat edn filosofun cnazsi vsiyyti uyun olaraq
raqda Badad yaxnlnda yerln Kazmeyynd dfn
olundu. Yeddinci v doqquzuncu i imamlarn dfn
olunduu Museyi-Kazm türbsind torpaa taprlan
N.Tusi nin yas mrasimin bütün Badad halisinin axb
gldiyini tarixçilr qeyd edirlr. (49, sh.22.)
Museyi-Kazm türbsind yeddinci i imam Museyi-
Kazmn (745-799) v doqquzuncu i imam Mhmmd
Tqinin (811-835) ayaqlarnn altndak mzarda uyuyan bu
müdrik alimin qbri üzrind yazlm sözlr d insan
özün clb etmy bilmz. Hr zaman öz al v istedad
saysind yüksk qiymt görmü bu insann qbir dalarna
bu sözlr hkk olunmudu. «Milltin v dinin kömkçisi,
elm ölksinin ah. Ana dövran bel oul domamdr».
Dövrün tannmm tarixçisi Fzlullah Ridddin (1247-
1317) «Came t-tvarix» («Tarixlrin toplusu») srind
filosofun dfn mrasimi geni bir surtd ksini tapmdr.
Bu böyük alimin müasirlri onun xlaqi xarakterlri
haqqnda mlumat verrrkn onun müsbt xüsusiyytlri,
trafndaki insanlarla nümunvi davran qabarq kild
ön çxr. Bu ensiklopedik alim böyük fzilt sahibi,
sxavtli, tvazökar, gülrüz, mehriban, smimi bir
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
qalmd. Tarixçilr onun zhmtke, fal, aktiv v xo
davrana malik olduunu qeyd edir v heç bir zaman elmi
öz xlaqndan üstün tutmamasn bildirirdilr.
Bu dahi insan öz siyasti il istdiyi vaxt qddar tbitli
monqol clladlarna psixoloji tsir göstrmyi bacarr, alim
v dyrli insanlar yadelli clladlarn qtlindn xilas
etmyi d bacarrd. Bir i müslman kimi islam dinin
böyük önm vern Tusi bütün ömrü boyu ibadtl mul
olmu, dindar olmas il d mhur olmudur. Hülakülr
dövltinin vziri kimi faliyyt göstrdiyi zaman ninki,
bütprst monqollarn tsirindn islam dinin safln
qoruya bilmi, htta monqollara islam dinini d qbul
etdirmyi bacarmdr.
diyi mlumatlara saslanaraq Tusinin azri türkü olduunu
iftixar hissi il qeyd ed bilrik. Lakin, bu msly sub-
yektiv v bitrf münasibt bildirn fars tdqiqatçlarndan
M. Rzvi, S. Nfisi, S. M. Mkat v . D. Sübhi Tusinin
fars mnli iddia edirlr. Orta Asiya tdqiqatçlarndan M.
Dinoroyev v M. Boltayev is Tusinin sassz olaraq fars-
tacik mnli oduunu qeyd edirlr. Professor M. Boltayev
Tusinin fars-tacik mnli olmasna sübut kimi onun
farslarn v taciklrin yaad Tus hrindn olmasn
göstrirdi. Bunun ksin olaraq biz qeyd etmliyik ki, Tusi
Tus hrind anadan olsa da sln Hmdanl idi. Görünür
professor M.Boltayev Hmdanda azrbaycanllarn
Hmdandan olan N.Tusi sadc olaraq Tus hrind
anadan olduu üçün Tusi lqbinin özün götürmüdü. Bu
is Tusinin azrbaycan türkü olmamasna heç bir dlalt
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
tarixçi Fzlullah Ridddin özünün «Came-t-tvarix»
srind trafl mlumat vermi v göstrmidir ki, Tusinin
sli Hmdanldr. Bundan baqa Hmdullah Qzvini d
«Tarixi-qozide» srind Tusinin slinin Chruddan
olmasn yazmdr.» (48, sh.8).
olmasn qeyd edir, bzilri is Tusinin Qumun yaxn-
lnda yerln Chrudun Dstric kndindn olmas bard
mlumat verirlr.
adn dayan çalmasnda v L.Kapriniskinin «The
Matematics of The Orient» («rqd riyaziyyat») (1334)
adl kitabnda onun Türk olduu bildirilir.» (80, sh.171).
Sdrddin li, silddin Hsn v Fxrddin hmd
adl 3 olu olan Tusinin yolunu böyük olu Sdrddin li
davam etdirmidir. Rsdxanaya rhbrlik edn böyük
olundan frqli olaraq, riyaziyyatla mul olan silddin
Hsn Badada vali ilyirdi. Tarixi mnblrd silddin
Hsnin Qazan xan il ama getdiyi v sonralar Badadda
yüksk mnsb sahibi olduu haqqnda mlumat veilir.
Nsirddin Tusinin kiçik olu Fxrddin hmd riyaziyyat
v astronomiya il mul olmaqla yana, vqflr müdiri
vzifsind d çalmdr. Elxani hökmdar Arqun xann
yannda faliyytini göstrn Fxrddin hmd 27
avqust 1301-ci ild (hicri-qmri tqvimil 21 zilhicc 700-
ci il) Sivas hrind öldürülür. Fxrddin hmdin
taprlr.
yaddin ibn silddin Hsn, Mirz Kafi v Sadiq Ordubadi
kimi elm v fzilt sahiblri d yetimidir. Bir sra tarixi
mnblrd Tusi nslinin davamçlarnn XIV srd
Maraadan Ordubada köçdüyünü qeyd edirlr. Hr zaman
hörmt v diqqt obyektin çevriln bu nslin davamçlar
Sfvilr imperiyasnn rhbrlri trfindn d böyük
ehtirama layiq görülmüdür. Htta bu nsil hörmt lamti
olaraq Sfvi hökmdar I ah Abbas (3287-1629) bu
öhrtli nslinin mskunlad Ordubad mahalndan
ümumiyytl vergi alnmamas haqqnda xüsusi srncam
da vermidi. Sfvi hökmdar I ah Abbasn ba vziri,
mhur dövlt xadimi, air Hatm by Ordubadi d Tusi
nslinin davamçlarndan biri olmudur.
1338) 1306-c ild yazd «Dhnam» («On mktub»)
msnvisini d Nsrddin Tusinin nvsi Xac Ziyaddin
Yusif ibn silddin Hsn ithaf etmidir. Nsrddin Tusi
nslindn davamçlar sonralar da bu razid yaam, elm,
dbiyyat v incsntin demk olar ki, bütün növlri il
mul olmular.
siyasi faliyyti deyil, eyni zamanda müllimlik qabiliyy-
tinin v bir ata kimi d hans mövqey malik olmas o-
lanlarnn faliyyti il nzr çarpr. Bzilri Nsirddin
Tusini ialçlarla laqy girmkd v xlifnin ölümünd
onu tqsirkar hesab etslr d bu drin düüncli insan öz
hyat boyu blk d heç bir shv yol vermmidir. Geni
bir raziy malik olan Hülakülr dövltinin trkibind
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
kvadrat kilometr çatan Azrbaycann yüksk mövqey
malik olmas v digr razilrdn ictimai-siyasi, elmi-
mdni keyfiyytlrin gör yüksk mövqey malik olmas
da Tusi myinin mhsulu idi.
Maraa rsdxanasndak elmi faliyyt rhbrlik edn
Tusi burada 15 nfrdn ibart olan i yoldalarnn
kömkliyi saysind burada astronomiyaya aid cdvllr
hazrlanr, bir sra astronomik hesablamalar yerin
yetirilirdi. Eyni zamanda Tusi lmut qalasnda yerln
400 min sri d rsdxanaya gtirmi v burada böyük
kitabxana da tsis etmidi. Bunu da demk yerin dürdi
ki, 2008-ci il YUNESKO tkilat trfindn Maraa
rsdxanas ili elan etmidi.
rnn v bir trfdn d islam hdlyn ismailillrin
faliyytin bigan qalan rb xliflri dinin ninki
qorunub saxlanlmasna blk d ziflyib aradan çxm-
asna sbb ola bilrdi. Hülakü xan is 1256-c ild VIII
ismaili eyxi Ruknddin Xurah (1255–1256) öldürdükdn
sonra 1258-ci ild Nsirddin Tusinin mslhti il 37-ci
v sonuncu abbasi xlifsi Mütsim Billah (1242-1258) da
öldürüldü. Bundan sonrak dövrü is mhur fransz
rqünas Anri Masse (1886-1969) «Romadak dinclik
dövrü» il müqayis edirdi. Bu dinclik dövrü is übhsiz
ki, Tusinin myinin nticsi idi.
Anas v hyat yolda qidc xristian olan Hülakünün
übhsiz ki, müslman dünyasna basqn slind baqa
mna dayrd. lk vvllr müslmanlar amanszca qran
monqol qsbkarlarnn bu faliyytin d Tusi kimi
uzaqgörn v tdbirli bir adam mane ola bilrdi.
hmin niyytin ba tutmamas haqqnda fikirlr A. Mas-
senin «slam» kitabnda da öz dolun ifadsini tapmdr.
Tusinin pedaqoji faliyytindn bhrlnn, bu dühann
yetirmi olan bir çox mhur alimlrin adn çkmk yerin
dürdi. Ncmddin Qzvini (1203-1277), Qütbddin
irazi lqbi il tannan Mahmud ibn Msud ibn Müslih
irazi (1236-1311), llam Hilli adyla daha çox tannan
Hsn ibn Yusif ibn li ibn Muthhir Hilli (1250-1326),
bn Kmmun sraili (...-1284 v digrlri Tusinin pedaqoji
faliyytinin mhsulu idilr. Tusinin sevimli agirdlrindn
olan Seyid Rüknddin Astarabadi onun kitablarna rhlr
yazmdr. Bu dahi alimin mhur tlblrindn olan
Qütbddin irazi göy qura hadissini fransz alimi Rene
Dekartdan (3296-1650) tam 300 il vvl düzgün bir
spkid rh etmidir.
onu qeyd etmk lazmdr ki, onun nec mükmml thsil
almas yazd hrtrfli v çoxsahli elmi traktatlarnda da
özünü biruz verir. Amma çox tsüflr olsun ki, say
onlarla olan bu elmi srlrdn bir neçsi dilimiz trcüm
olunmudur. Dövrün tlbin v qayda-qanununa ml
edrk fars v qismn d rb dilind yazan filosofun
srlrinin sayn Aabala Rzayev «Nsirddin Tusi» adl
kitabnda 206 srin ad verilir. Bunlardan lav hmin
kitabda 14 srinin adn çkir, bu srlr haqqnda qsa
mlumat verir. Ayr-ayr mnblrd say dyiik göstrils
d Tusi haqqnda mlumat vernlrin hams Tusinin elmi
yaradclnn rngarng olduunu tsdiqlmilr.
olan, geni elmi-flsfi irs malik olan ensikolpedik
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
nomiya, Tbabt, Falabaxma, Minerologiya v Musiqi
sralayan tusiünas alim hr bir bölm haqqnda qsa
mlumat vermidir. (48, sh.24).
müllimlrindn thsil ald üçün elmi yaradclnda
sas rq söyknn qdim yunan idealist flsfsinin v
orta srlr rq peripatetiklrinin tsiri açqca hiss
olunmaqdadr. Özün Aristotel v bn Sina kimi ensiklo-
pedik elm nhnglrini örnk götürn zmansinin bu
mhur alimi flsf, psixologiya, nücum, mntiq, riyaziy-
yat, mdnünaslq, tarix, dbiyyat, corafiya, ilahiyyat,
etika, estetika, iqtisadiyyat v s. çoxlu sahlr aid yazd
mövzulara ömrünü srf etmidir.
Tusi mnc bir Azri türkü olsa da öz dövrünün adt-
nnsin uyun olaraq rb v fars dillrind yazrd. Hl
kiçik yalarndan güclü mütail il mul olan Tusinin
maraq dairsi olduqca geni idi. Bütün tdqiqatçlar bu dahi
alimin elmi yaradclnn ensiklopedik bir sciyy ksb
etdiyini dflrl vurulanmlar. Bu alimin hrtrfli,
zngin v geni yaradcl haqqnda qsa mlumat
vermyi özümüz borc bilirik.
v Tusiy ilk dünya öhrti gtirn sr yazl trzin v
mövzularnn üslubuna gör rq xalqlar arasnda n çox
seviln bir xlaq abidsi oldu. slam dünyasnda ilk df bir
sistematik etik kitabnn müllifi olan Tusi bu kitabn
yazlmasna böyük v grgin mk srf etmi, bir çox
lind hbsd olarkn qlm almd.
Tusinin 1232-ci ild Kuhistan ismaililrinin rhb-
ri Nasirddin Möhtmin tlbi il yazd bu srd etik
nümunlr, xlaqi dyrlr öz ksini tapmdr. Müasir
dövrd «Etika» ad il d tannan bu kitabda Tusi özündn
vvlki mhur filosoflarn da bynilmi düünclrin bu
srd d rast glinir. Bunlardan lv olaraq rq
dünyasnda tannm «Klil v Dimn», «rdir Bab-
kan», «nurvann vsiyytlri» kimi ifahi xalq dbiy-
yatnn müdrik v aqilan mslhtlri d, eyni zamanda
«Mrzbannam» («Caniinin kitab») v «Siyastnam»
(«Siyast kitab») kimi ictimai-siyasi mövzulara hsr olun-
mu fikirlri d Tusi bu kitaba daxil etmidir. (32,sh.13.)
Böyük Slcuqlu dövltinin vziri, siyastçi v tarixi
xsiyyt kimi mhur olan bu li l-Hsn t-Tusi
Nizamülmülkün (1018 - 1092) müdrik fikirlrinin cml-
diyi «Siyastnam» sri formasnda yazlan bu etik-flsfi
traktatda Tusinin flsfi dünyagörüü v psixoloji-pedaqoji
fikirlrin d rast glmk mümkündür. Bir sra
xlaqünaslar Tusinin bu srini tqlid etmk istslr d
hllik ki, 800 il rzind fars dilind «xlaqi-Nasiri» kimi
ikinci bir yüksk sviyyli sr tsadüf olunmad bir sra
tdqiqatçlar trfindn vurulanmdr. Bu sr Tusinin
dövründ müyyn sbblr üzündn üç df yenidn
ilnmi v hr df yeni-yeni ideyalar bu srd qeyd ed
bilmidir. Üç mqal, otuz fsildn ibart olan bu tarixi
abid Yaxn v Orta rq ölklrind uzun müddt sas
xlaq drsliyi kimi ilnmidir.
tqvimi» dey d tanyrlar. Dünyann bir çox nüfuzlu
kitabxanalarnda bu srin nüsxlrin rast glinir, çünki,
«Zic-i elxani» srind 1700 illik astronomiya müahidlri
öz tcrübsini dqiq bir surtd ortaya çxartmdr.
Planetlrin sutkalq orta hrkti haqqndak mlumatlar son
drc dqiqlikl hesablanmdr ki, bu da müasir
astronomiya cihazlarnn kömyi il ld ediln dqiq
mlumatlardan çox cüzi bir surtd frqlnmidir.
«Zic-i elxani» srind veriln cdvllr dörd kitabdan
ibartdir, bu srin birinci kitabnda yunan, fars, yhudi,
rb v türk tqvimlri bard mlumat verilir v bu
tqvimlrin birindn digrin keçmk üsullar izah olunur.
kinci kitabda is ulduzlarn yerdyimsi v onlarn
ekliptik koordinatlar üzr yerlmsi bard söhbt açlr.
«Zic-i elxani» srinin üçüncü v dördüncü kitablarnda is
astrologiya msllrin toxunulur.
v astronomiyaya aid verdiyi cdvllr öz dövrünün elmi
informasiyasna gör çox qabaqcl bir mövqey malik idi.
Bu cdvllr içrisind altmlq say sistemind sinusun v
tangesin (döngnin v toxunann) üçrqmli triqonometriya
cdvllri verilmidir. Bu dövrd mhur olan 256 hrin
corafi koordinatlarn cdvlin da rast glmk
mümkündür.
1520) müllimi, tannm italyan alimi Paolo dal Pozzo
Toskanelli (1397 – 1482) Tusinin «Zic-i elxani» srind
nü Qrinviçdn 34-35 drc qrbdn götürüldüyü fikirin
saslanaraq, bel bir frziyy irli sürmüdü ki, Tusi
hl X. Kolumbdan çox-çox vvlr materikin varlndan
xbrdar imilr. Çünki, Qrinviçdn 34-35 drc qrbd
yerln uzunluq dairsinin ölçüsü d el mhz Cnubi
Amerika materikinin rqin aid olan razilrdn keçir.
Görünür ki, Kolumbun Hindistana dniz yolu axtarmaq
bhansil dünya syahtin çxmasna csart vern d el
mhz Tusinin «Zic-i elxani» srind veriln mlumatlar
olmudu. Bu da biz bunu demy sas verir ki, Tusi
bilavasit olaraq böyük corafi klrin yaranmasnda da
bir vsil rolunu oynamd.
dvllri») adl sr qdr 350 il boyunca astronomiya
sahsind «Zic-i elxani» sri sas mnb kimi istifad
olunmudur. stanbulun Kandilli rsdxanasnn kitabxa-
nasnda bu srin bir nüsxsi qorunub saxlanmdr. H.
Mhmmdbyli «Zic-i elxani»nin bir nüsxsini d
Tusinin olu silddin Hsn trfindn köçrüldüyünü v
bu nüsxnin Paris kitabxanalarnda olduunu da qeyd
etmidir.
sind on üç risaldn ibart olan «Thrir-l Macsti» sri
d özünmxsus bir yer tutur. Ptolomey düüncsi üzrind
yazlan bu srd Tusi Ptolomey astronomiyasna böyük
qiymt verirdi. Tusi bu srind d astronomiyaya aid
özünmxsus fikirlr söylmidir. Alimin qlm ald
hnds v cbr elmin aid orjinal fikirlri toplanmdr.
Tusinin tbitünasla dair irli sürdüyü fikirlrin
içrisind tbit cisimlrinin bir-birindn tcrid olunma-
mas, bir-biri il möhkm bal olmas haqqnda müla-
hizlr aparc yer tutur. Mhur astronom tbitünasl
flsf il laqlndirrk qeyd edirdi ki, tbit insanlarn
elmi idraknn obyekt mrkzin çevrilmlidir.
Nsirddin Tusinin üzrind n çox ildiyi srlrindn
biri d «Hll l-mükülat» yni «Problemlrin hlli» dey
tannr. bn Sinann «arlr v qeydlr» tarktatna hsr
etdiyi bu rhi daha çox flsfi mna ksb edir. Hyatnn
iyirmi ilini bu kitabn rhin hsr edn filosof bn Sinann
peripatetik flsfsini tbli edrk, onu chalt v
fanatizm prdlrindn azad ed bilmidi. lmut
qalasnda hbsd olarkn tamamlad bu srind Tusi bn
Sinann «arlr v qeydlr»i müslman teoloqu Fxrddin
Razinin ilahiyyat nöqteyi nzrinc verdiyi rhdn
uzaqladrmaa çalmdr.
mütkklimlrin klama saslandrd dünyagörüü
bilmidi. bn Sinann bu srini onun davamçs sirddin
bhridn mükmml bir suttd öyrnn filosof
Fxrddin Razinin dolaq v mntiqsiz rhini aydn bir
biçimd tkzib edrk, bn Sinann flsfsinin orjinall
v dqiqliyi il hans sviyyd olduu iqlandrlmdr.
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
vermsi danlmaz bir faktdr. «Nsirddin Tusi riyaziyyatn
müxtlif sahlrin (cbr, hnds, triqonometriya, ddlr
nzriyysi v s.) aid 30-dan çox sr yazmdr. Bunlardan
«Thriri-Öqlidis» («Evkilidin rhi»), «kl ül-qita» («Tam
dördtrfli haqqnda traktat» v ya «Ksimlr kli»),
«Cmi l –hesab bit-taxt v--turab» («Tozlu lövhnin
kömyil hesab mcmusi»), «r-risal -fiy n kk fi-
l-xütut l-mütvziyy» («Paralel xtlr haqqnda
übhnin aradan qaldrlmas»), «Kitab d-drb v-l-
qism» («Vurma v bölm haqqnda kitab»), «Risalt fi l-
hesab v-l-cbr» («Hesab v cbr sri»), «Risal fi
annahi la yunkinu n yactamu a min ddaun mürbba ayn
frdayn dd mürbba» («ki ddin kvadratlar cminin
kvadrat dd olmas haqqnda sr»), «t-Trbi d-Daira»
(«Dairnin kvadraturas») kimi srlri göstrmk olar.»
(Az.En.sh.558)
uzun zaman rq v qismn d Qrb ölklrinin
mktblrind hnds drsliklrin çevriln «Thrir-
Öqlidis» («Evkilidin rhi») adl sridir. Mhur yunan
riyaziyyatçs Evkilidin hndsi üsullarn v ya hndsnin
thriri haqqnda yazlm bu sr hndsnin inkiafna
sasl bir surtd tsir göstrmidir. Bundan lav olaraq
Almagestin d hndssin v astronomiyasna aid çoxlu
rhlr yazan bu iki yunan alimlrinin hndssi arasndak
oxar v frqli chtlrini bir sra srlrind thlil
etmidir. «Thrir-Öqlidis» sri 1594-cü ild rb dilind
Romada, 1567-ci ild latn dilind Londonda çap
olunmudur. «Thrir-Öqlidis» («Evkilidin rhi») sri 15
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
v rvan bir dild izahn verir.
«Thrir-i Üsuli-Öqlidis» d dey adlandrlan bu srd
Tusi Evkilidin «Elementlr» adn verdiyi hndsi sri
izah olunur. Bu sri Sabit ibn Qürr v Hccac ibn Matar
adl rb alimlri trcüm ets d Tusi bu sr üzrind
yenidn ilmidir. On be ayr risaldn ibart olan bu
sr xüsusi diqqt yetirn alim tkc Evkilidin
hndssinin rhi il mul olmur, özünün spesfik
triqonometriyaya aid fikirlrini d bu srd göstrmy
çalr. «Riyaziyyat sahsind min il hökm sürn sakitliyi
ilk df Tusi pozmudur. O, postulat tkmilldirmy
çalanda drk olunan mkan anlayndan l çkmnin
zruri olduunu anlad. Belc çox cüzi miqdarda olsa da,
dövrümüzdki «hiper fza» (huperspace) fikir cryanna
zmin hazrlad.»(38, sh.180).
lrinin elmi faliyytinin sadc olaraq Ellin elminin v
qdim yunan mütfkkirlrinin srlrinin rhi kimi
qiymt verirlr. Bunun ksin olaraq Tusi «Kitab fi-klül-
qita» («Ksik fiqurlar haqqnda») adl srind triqonomet-
riya elminin ilk ünsürlrini yaradr. Tusinin elmi faliyyti-
ni rh kimi qiymtlndirn alimlrin ziddin gedn
ensiklopedik alim bu srd triqonometriyan srbst riyazi
fnn halna çatdrd. O cümldn, bu srd nisbtlr nz-
riyysi sistematik bir surtd inkiaf etdirildi, riyaziyyat
tarixind ilk df olaraq sferik polyar anlayn yaratd.
Triqonometriyann n inc msllrin toxunulan bu
sr 1891-ci ild franszca trcüm olunmu nüsxsi
rbc mtni il birlikd stanbul Texniki Universitetinin
sas kitabxanasnda rast glmk olar. «Nsirddin Tusi
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
Menelayn v b.-nn srlrin lavlr v yeni rhlr
vermidi. O, ilk df üçbucan daxili bucaqlarnn cminin
180 drc olmas il Evkilidin 5-ci postulatnn
ekvivalentliliyini isbat etmidi.» (3, sh. 558).
srlrind Arximedin kür v silindir haqqndak
fikirlrin, Ptolmeyin, Avtolukosun v Aristoxosun astro-
nomiyasna, Evkilidin, Apolinosun hndssin geni
izahat vern alim tkc dqiq elmrl mul olmur, eyni
zamanda dbiyyatünasla v yazçla da maraq
göstrir, bir sra eirlr d yazrd. Natiqlik snti v ruz
vzninin qaydalar haqqnda mlumat vemkl yana,
rit v tbabt dair d yazlar il tannrd.
Tusi sln polyak olan alman riyaziyyatçs M. Padan
(1843-1930) tam 600 il qabaq üçbucan trflrini
ksmyn düz xtt haqqnda aksoma irli sürmüdü. Bu
aksioma gör üçbucan tplrindn keçmyn düz xtt
onun bir trfini ksird, onda hmin düz xtt üçbucan
qalan iki trfindn yalnz birini ksir.
Nsirddin Tusinin qlm ald «Kitab fi-klül-qita»
(«Ksik fiqurlar haqqnda») srind sferik üçbucaqlarn
xarakteri v tsifat haqqnda düzgün mlumat verir. Bu
dahi alimin yazd «Tozlu lövhnin kömyi il hesab
toplusu» adl srind d riyaziyyata dair önmli bilgilr
rast glmk olur. ««Tozlu lövhnin kömyi il hesab
toplusu» srind Nsirddin Tusi riyaziyyat tarixind ilk
df ixtiyari drcdn kökalmann v binom msallarnn
hesablanmasnn alqoritimini vermidir. Nsirddin Tusinin
«Evkilidin rhi» srind 5-ci postulat baqa postulatla
vz etmsi XIX srd Lobaçevski v Riman
hndslrinin yaranmasna tkan vermidir. O, bu srd
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
«seçm aksiomu» adlandrlan aksiomlar vermidir.»
(AZ.EN. sh.559)
tutduu iradlara da bigan qala bilmzdi. Tusi «Müsari l-
müsari» («Mübarizin mlubiyyti») adl srind hrista-
ninin «Mübahis» adl polemik risalsinin tnqidi v
tkzibini qarya mqsd qoymudu. smailliy triqtinin
mövhümati göstrilrini özünd cmldirmyi bacaran
hristaninin bn Sinann flsfsin ttbiq etdiyi anolo-
giya hddn artq uyunsuz v mntiqsiz fikirlrl dolu idi.
Tusi «Müsari l-müsari» («Mübarizin mlubiyyti») adl
srind bel yazrd, «hristani öz fikirlrini saslandr-
maqdan ötrü hüquqünaslar üçün anologiya sasnda qli
ntic çxartmaq üsulundan istifad edir, lakin, bu üsulu da
düzgün ttbiq ed bilmir.» Bunu hristaninin mntiqi
sübutlar yolu il deyil, sadc olaraq, bir vaiz kimi blatli
danmasnda görürdü.
lif dlillrl sübut edir, «Qismt-i mövcudat» srind is
varln mahiyytindn bhs edir. Dahi filosofun metafizi-
kaya hsr etdiyi «Seyr-i sülük» srind d varln
mahiyytindn söhbt açr.
srlri siyahsnda «Kosmoqrafiyaya dair traktat»,
«Evkilidin «Göy hadislri» kitabnn ifadsi», «Klamn
tcridi», «Mövcudatn bölgüsü v onun hisslri», «Tibb
qanunu kitabndan birinci hissy haiy», «qtibasn
sas», «Alicnab insanlarn xarakterlri v keyfiyytlri»,
«Tcrid lMntiq», «Tozlu lövhnin kömyi il hesab
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
ks olunmas v snmas haqda risal», «Evklid optikas»,
«Göy qurann öyrnilmsin dair risal», «Qiymtli
dalar haqqnda kitab», «Tibb qanunlar», «Dövlt maliy-
ysi haqqnda risal», «Xobxt günlrin seçilmsi», «Dai-
rnin ölçüsü», kimi srlri d öz yerini tutmudur.
Bunladan baqa filosofun flsfy aid yazd
srlrd «Balanc v son», «Ruhun hqiqiliyi haq-
qnda», «Vacibin isbat», «Flsfi iarlrin rhi»,
«Hikmtin növlri» d özünmxsus yer tutur. Tusinin
«Balanc v son» kimi trcüm olunan «Aazü ncam»
v yaxud «Mbd v mad» sri eyni zamanda «Tzkir»
(«Nsiht») kimi d tannr.
müfssl mlumat verir v cnnt v chnnmd
insanlarn ictimai siyasi mnyindn asl olmayaraq ml
dftrlrin gör siniflr bölüncyinin bildirir.
Tusinin qlm ald «Övsafül raf» («Alicnab
insanlarn xarakterlri v keyfiyytlri») risalsind onun
teologiyaya dair fikirlri toplanmdr. Müqdds «Qurani-
Krim»dn çoxlu aylr, hdislr v müdrik sözlrin
çoxluq tkil etdiyi bu srd hrktin v imann sl
mahiyyti iqlandrlmdr.
mntiq» v «rh ül-iart» srlrind öz ksini tapmdr.
O, «Tcrid l-mntiq» srinin 4-cü fslind klassik
Aristotel mntiqinin predikativ sillogizmlrl bal olan
sas müddalarnn izahn vermidir. Böyük alimin bu
izah demk olar ki, müasir formal mntiq üsulubla eyniy-
yt tkil edir. Tusinin «rh ül-iart» srind hökmlr,
sillogizmlr, induksiya v analogiya kimi mntiqi termin-
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
olmaqla iki qisim böln Tusi sad sillogizmlrin d öz
növbsind iki müqddimsi olduunu vurulayrd. «rh
ül-iart» srd eyni zamanda sofistik sillogizmlr
haqqnda da trafl mlumat verilir.
Tusinin ictimai-siyasi düünclrinin topland sr-
lrin içrisind «Qdim ahlarn adt v nnlri haqqnda
traktat», «Qanunnam» v «bk xana nsihtlr» srlri
d özünmxsus bir yer tutur. Bunalardan baqa Tusinin
optikaya, tibb, iqtisadiyyata v astrologiyaya aid olan
srlrinin içrisind «n ks olunmas v snmas haq-
da risal», «Evklid optikas», «Göy qurann öyrnilm-
sin dair risal», «Qiymtli dalar haqqnda kitab», «Tibb
qanunlar», «Dövlt maliyysi haqqnda risal», «Xobxt
günlrin seçilmsi» v baqalarn misal çkmk olar.
Bu dahi alimin böyük hvsl v msuliyyt hissi il
qlm ald srlr dünyann bir sra mhur kitabxana-
larnda v muzeylrind rast glmk mümkündür. n-
giltrnin, Fransann, Almaniyann, taliyann, Rusiyann,
Misirin, Türkiynin n nüfuzlu v n mötbr dairlrind
Tusinin srlri ciddi bir kild mühafiz olunur.
Bir çox tdqiqatçlar Tusinin Tbriz hrind müxtlif
elmlri özünd ehtiva edn akademiya yaratdn qeyd
edirlr. Bu akademiyada dövrün bütün elmlrinin tdrisi il
mul olan çoxsayl alim kütlsin N.Tusi rhbrlik
edirdi. Tusinin banisi olduu Tbriz akademiyasnn nz-
dind 67 müalic evi faliyyt göstrirdi.
Tibbd statik metodu ttbiq edn bu böyük alim
akademiyada baytarlq öbsi d ayrm v baytarla aid
«Frcnam» («Xöbxtlik kitab») adl bir sr d yazmd.
Ensiklopedik filosofun qlm ald «Cavahirnam»
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
dalarn v mdnlrin xarakterik xüsusiyytlri bard
söhbt açlr. Tusinin qlm ald «Risaleyi-Tibb» («Tibb
kitab») v «Cvahirnam» («Qiymtli dalar haqqnda
kitab») srlrd minerallarn v baqa tbii müalic
vasitlrinin xarakterik xüsusiyytlrindn söhbt açr.
Tusinin «nfs elmi» dey adlandrd psixologiya
elmin dair irlisürdüy fikirlr sasn «xlaqi-Nasiri» v
«Övsafül raf» («Alicnab insanlarn xarakterlri v
keyfiyytlri») srlrind toplanmdr. Bu srlrd Tusi
psixoloji keyfiyytlrin izahn vermi, bu anlaylar
düzgün v maraql bir spkid rh etmidir. «Tusi
psixologiyan- nfs elmini tbit elmlri tsnifatna daxil
etmi, «nfs» anlam altnda ruh, psixika, mnviyyat, al,
üur v iradnin ahngdarln zruri saymd. O, insan
xarakterinin iradi v ixtiyari alama (trbiyvi tsirl) yolu
il dyidiyini qeyd etmidi.» (3, sh.669).
Tarix aid yazd srlr içrisind sasn Hülakü
xann trcümüyi-hal v monqol qounlarnn Badad
almas kimi tarixi hadislrdn bhs edir. smaillilrin d
srlrl sürn faliyyti v bu triqtin sas ideyalarndan
da srlrind bhs edir. «Badadn tarixi» srind Tusi
bu nüanslara xüsusi diqqt yetirmi v eyni zamanda
rqin bu böyük hrinin, thsil, elm v mdniyyt
mrkzinin trqqi v çiçklnm dövrü, bu hrin ke-
mkeli v facili tarixi iqlandrlmdr.
ruz vzninin qaydalar v ayr-ayr bhrlrin formalar
haqqnda da Tusi öz qeydlrini aparmdr. Tusi mntiq
hsr etdiyi «sas ül-iqtibas»n («qtibasn saslar») 10-cu
fsli v «Meyar ü-eir» («eirin meyar») adl srind d
dbiyyat nzriyysindn bhs edir. Gözl eir yazmaq
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
tliminin teoloqu H. Qzali il mhur peripatetik filosofu
bn Rüd arasndak polemikan da tdqiq etmidir.
Nsirddin Tusi öz nnsin sadiq qalaraq peripatetik
flsfsini hr df olduu kimi, bu df d csartl tbli
etmi, onu klamn bu doqmatik v sxolastik hücumla-
rndan müdafi etmidir. Özünün dini qidsi is iliyin
imamt qolu olan Tusi bu sahy dair «mamt dair
traktat», «Tcridul-etiqad» («Klamn tcridi»), «Fusulun-
nsiriyy» («Nsir fsillri») kimi srlr d yazmdr.
Alt mqsddn (bölmdn) ibart olan «Klamn tcridi»
flsf il yana, imamt dair d öz fikirlrini yazmdr.
Hac Xlif ad il tannan alim orta srlr dövründ
Nsirddin Tusinin bu srin ona yaxn izahat, otuzdan
çox haiy v ondan çox rhlr yazmdr.
Üç fsildn ibart olan «mamt dair traktat» srind
ardcl olaraq nübüvvt (peymbrlik), imamt v zühur
msllri haqqnda söhbt açlr. Bu sri il iliyin rsmi
ideologiyasn yaradan Tusinin i ilahiyyat tlimini
hazrlamas fikri il eyxülislam Hac Allahükür Paazad
d rik çxr. On iki imamn müqdds olmasna v sonun-
cun n vaxtsa zühur edcyin inanan Tusi bu srind
imamn (rhbrin) hans rola malik olmas, imamn kimlr
trfindn seçilmsi msllri haqqnda da öz fikirlrini
«mamt dair traktat»da qeyd etmidir. mamiyynin
mhur klam alimlrindn biri olan Nsirddin Tusi ilik
triqtinin n önmli v n etibarl mnblrindn saylr.
Nsirddin Tusinin imamt dair yazd digr srl-
rindn biri d «Nsir fsillri» adlandn söylmidik. Bu
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
sonra dirilmnin mümkün olduunu islam prinsiplrin
saslandran filosof bu mövqe il razlamas zaman rq
peripatetiklrindn knarda qalr.
lam flsfsinin qaynaqlar v tsirlri» kitabnda tsdiq
edir. Bu srin vvlind tövhid, dalt, nübüvvt v ima-
milik haqqnda trafl bhs edn filosof ilahiyyat ms-
llrini, Qurann tfsirini sasn ilikl balamdr. Tusi
bu msld agirdi llam l-Hilli il eynilik tkil edn
baxlar iliyin imamilr qolunun sasn tkil edir.
Yaradlmlarn irad azadl mslsin d toxunan
Tusi bu sahy aid «Cbr v Qdr» («Mcburiyyt v aln
yazs») srini yazmdr. On fsildn ibart olanbu srd
irad azadlna orta mövqeydn yanam, n cbrilrin,
n d qdrilrin fikirlrini müdafi etmmidir. Msly
öz münasibtini bildirn filosof cbrilrin v qdrilrin
hans fikiri müdafiy etdiyinin izahn vermidir.
lahi deteminizimi qbul edn cbrilr v bu determi-
nizi qbul etmyn qdrilrin flsfi fikirlrinin mahiy-
ytini Tusi «Cbr v Qdr» srind düzgün bir biçimd
açqlayr. gr cbrilr gör insan öz mllrinin yara-
dcsdrsa, qdrilr gör is yegan faliyyt mnbyi
insan deyil, Allahdr.
mcbur edildiyini iddia edn cbrilrin v insann azad
irady sahib olmas ideyasn irli sürn qdrilrin
mövqeyi Tusinin «Cbr v Qdr» srind trafl thlil
edilir. Cbrilrin v qdrilrin hr ikisinin ideyalarnn
haqsz olduunu bildirrk bu msly obyektiv bir
qiymt verir.
panteizim d bigan qala bilmmidir. Sufi-panteist d-
biyyatnn masterpiesi hesab olunan «Hqiqtlrin mzi»
srini rbcdn farscaya trcüm etmidir. Bu srin
müllifi «Öldürülmü filosof» ad il mhur olan Eynl-
qüzat Miyançinin flsfsi Nsirddin Tusiy böyük tsir
balamdr.
qiünaslq, mineroligiya v tibb haqqnda srlr d rast
glmk mümkündür. Tibb elmini tbit elmlri il birg
öyrnn alim tibbin flsfi problemlrin aid sr d
yazmdr. Nsirddin Tusi crahiyy elminin yetrinc
inkiaf etmmsini d vurulayrd.
srlrind Nsirddin Tusi hr zaman açq dünyagörü,
zngin elmi yaradcla sirayt etmidir. Nsirddin Tusinin
qidsin gör elmi biliklr insanlar xöbxt bir glcy
aparacaqdr, bu glcyin tez yetimsi üçün insanlar yaln
zngin elmi yaradclq yolu keçmlidir. Blk d Tusi bu
sahd insanlara nümun yolu keçmidir.
Namiq Abbasov, Rhim Hsnov
TUSNN FLSF DÜNYAGÖRÜÜ
ytinin mul olduu flsf Aristotelin v qismn d Pla-
tonun yaratd antik dünyagörüünün tblii il tannrd-
lar. Tkc rqd deyil, Qrb dünyasnda da özün geni
öhrt qazandran bu peripatetik filosoflar Aristotel metafi-
zikasna dstk verirdilr. Nsirddin Tusi d sanki bu
axna qoulub «birinci müllim»in flsfi dünyagörüün
riayt edirdi.
lanan antik flsfnin nzrlrin istinad edrk varln
tmlind od, su, torpaq v hava kimi dörd ünsürün
durduunu iddia edirdi. Tusi dünyagörüün gör madd
heç zaman mhv olmur, sadc olaraq bir formadan digr
formaya keçir. Digr peripatetik filosoflardan frqli olaraq
maddnin varlnn mhvi il onun maddiliyinin itmsi
fikrinin leyin çxrd. Lakin, bu msly frqli müna-
sibtini nzr almasaq, Tusinin varlq haqqndak fikir-
lrinin Farabi, bn Sina v Bhmnyarn fikirlri il üst-
üst düdüyünü görrik.
mümkün olmaqla iki qism bölür v zruri varlqdan daha
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
Tusiy gör bütün varlqlarn, traf almin, tbit v
tfkkürün sbbi mhz zruri varlqdr. Hmin bu zruri
varlq gerçk almi yaratmas nticsind mümkün varlq
ortaya çxr. Zruri varln is heç bir yaradcs v
tsiredicisi yoxdur. El bu sbdn d zruri varlq özü-
özünü formaladrr, özü-özülüyünd mövcud olur, özü-
özün tsir edir v özünü yardr. (50,sh.244).
nsanlarn xsi iradsindn asl olmayan zruri
varln heç bir sbb ehtiyac yoxdur. Bütün mümkün
varlqlarn sbbi olan zruri varlq n ali yaradandr.
Bu düünc trzi il idealizim yaxnlaan filosof,
zruri varlq dedikd yalnz v yalnz Allahdan baqa bir
ey düünmürdü. Daha çox mütrqqi, islam ilahiyyatçlar
il oxar düünc trzin malik olan filosof varla trif
vermyi qeyri-mümkün hesab edirdi.
siyaya (mahiyyt) böln filosof zruri varl is bölünmz
hesab edirdi. Blk d ateizm mövqeyind günahlandrl-
masndan ehtiyat edn filosof zruri varln, yni Allahn
rh edilmsin az yer vermidi. Nsirddin Tusinin
düüncsin gör substansiyann var olmas il varln var
olmas arasnda heç bir frq yoxdur.
bn Sina v Bhmnyarn varlq haqqndak düün-
clrin arxalanaraq substansiyaya, mahiyyt mailk olan
hr eyin heç bir zaman sbb ola bilmycyinin qeyd
edir. Bunun sbb deyil, sbbin ortaya çxartd ntic ola
bilmsin Tusi inannrd. Tusiy gör bütün varlqlarn
sbbi zruri varlqdr, zruri varlq eyni zamanda özü
özünün sbbidir.
bir frq yoxdur. Zruri varlqlarn heç bir balanc v heç
bir sonu yoxdur, mümkün varlqlarn is balancna tsir
edn bir sra amillr vardr. El bu sbbdn d balanc
hr eyin balanc demk deyil, sadc olaraq ntic olan
mümkün varlqlarn balancdr. Bütün nticlri yaradan
sbb is hr eyin vvlini tkil edn n ümumi varlq −
vahid varlqdr.
Nsirddin Tusi Bhmnyarn bu bard fikirlri il d
razlard: «Üstün v sadiq varlq qabaq saylmdr. Bel
ki, ondan sonraknn malik olmad bir ey vardr. Qabaq
saylan hmin vvlinci varln malik olduu ey malik
deyildir.»
müyynlmmsi mövzusuna glinc Tusi qeyd etmidi
ki, müyynlmmi varlq xaricd mövcud ola bilmz, bu
is baqasn vücuda gtirmy mane olur.
lk varlq olan vacib varln n bir ks trfi, n bir
misli, n d ki, baqa frqlndirici bir lamti vardr. bn
Sinann bu msl bard fikrini tsdiqlyn filosof
aristotelizimin nnvi ideyalarn islam dünyagörüü
baxmndan rh edirdi. Filosofun zruri (vacib) varlq
haqqndak fikirlri islam teoloqlarnn tövhid il bal
düünclri il üst-üst düs d F.Razi peripatetiklrin
düüncsini tnqid edirdi. N.Tusi mhur mütkllim ila-
hiyyatçsnn düüncsinin mntiqsiz v sassz olduunu
da isbat etmy çalmdr. F.Razinin düüncsin gör
NSRDDN TUSNN MÜDRKLK FLSFS
heç zaman mümkün varlq üçün ildil bilmz.
N.Tusi bu mntiqsiz fikri tkzib etmy çalarkn
göstrmidir ki, yaxnlq tkc «varlq» termini ildir,
slind is vacib v mümkün varlq arsnda frqlr çoxdur.
Bunu sübut etmk istyn filosof alq anlaynn da
müxtlif yalarda ks olunduunu nümun gtirir. V
bunlarn ümumini tkil edn tkclrin, hisslrin d bir-
birindn frqlnmsi il izah edn filosof göstrir ki,
tkclrin bir-birin oxar chtlri olduu kimi frqli
chtlri d çoxdur. slind bir-birinin tam ksini tkil
edn vacib v mümkün varln da oxar chti yalnz hr
ikisinin üurdan asl olmayan varlq olmasdr.
Cisimin müyyn bir xarakter malik olmas il
varln mahiyyt malik olmas arasnda N.Tusi y g&oum