niyazi mısri divanı1

SBN:

[email protected]://ismailhakkialtuntas.comDizgi :H.smailHakkAltuntaKapak :Bask :Cilt :2011

DAITIM:

NYZMISRKADDESELLHSIRRAHULAZZ

(16181694)

DVANILHYYATVE

AIKLAMASI

TAMMETN

hramczdeHacsmailHakkALTUNTA

a.e. :aynesera.g.e. :adgeeneserb. :beyitbkz. :baknzbnz.bk. :benzeriiinbaknzc. :ciltd: :doumuhzl. :hazrlayanh.:hicrihyt.:Hakkayrdtarihmad. :madde,maddesim.:mildir. :rmitrc. :tercmeedens. :sahifevb. :vebenzeri

YaRab

Bizlerezmeyip teAcizliimiz

Raslkrmz

HuzurutanmzHz.timizidaim

Niyziinyardm

HakikaToprakSiva

Destekdolayonla

Tevfikv

bb!

kendini tanevbekapsnvegnahlar

llahsallallhziyadeletir

undaikicihan.HalidbniZ

meyle.

iMsrkuddmnzerimizd

at yolunda reaskaddesel

kleriniesirgemardanrazolm

vehidyetan

nttn.Hatalaak tuttunrmzlabiziaf

haleyhivesr. nemniyetibZeydEbuEyy

disesrruhuldebkeyle.

ehberim olallhsrrahu

meyenbykmantemenn

ncakSenden

armz veg.Azabamsffnalaykkl

sellememm

bulduumuz,ybelEnsr

azizinmne

nGavslzulazizeminn

kleriminvednivedualare

ndir.

nahlarmzstahakolsakl.

metolmake

yolumuzdakradiyallh

eviterbiyesin

zam hramcnetimiifdee

dierarkadaederim.

grdnhktahepafve

erefininasip

kiengellerikanhnkaps

nden istifade

zdeHac setmemiiny

larmnyard

Hk

haldebizleriedenoldun.

kldniin

kaldranSulndahizme

eedebilmek

smailHakkyardmcol.

dmlarndan

kPyMsr

lahsenitantanvesendenhaberverenbirdileazabetme!

Seninvarlnadelletedenilimlerebakangzlereazabetme!Seninhizmetindekoanbiraya,

Rasl'nnhadisleriniyazanbireliazabnahedefetme!RabbimzzetinHakkiinbeniCehennemesokma.Ziraerbab,benim,senindininisavunduumubilir.

Allahmmemin,mambnulCevz1

NSZYazanlaryazdklarndakendinianlatr.Anlattndabahsettiieylerisebtn

denkendipaynadenksmizharetmektir.Birkonudabirkakiiayneyianlatsalardahepsiayn ekildeanlaygsteremez. erksmdandahiolsa,yollarnekadarokolursaolsunsonundahepsiAllahTelyavarmaktadr.nkerrinerolmasHakknemriyledir.Ancakkendinikaytladeylernedeniylehesapgnn yaratp bizlere ruhsat vererek hayatmz uzun klan Allah Telya hamd vekrlerolsun.

Allah Tel insanlar ilediklerine karlk hemen yakalayverseydi, yeryzndebircanlbrakmamasgerekirdi.Amaonlarbellibirsreyekadarerteler.Srelerigelincegereiniyapar.DorusuAllahTelkullarngrmektedir.2

Kadergereidirkihermahlkdorubildiiyoldayrdnbilerekseyrhalindedir.Yolumuzuneriliinigidermesi iinAllahTeldanyardmdileyerekszbayaptk.

nsangereiaramal,hakikateynelmelidir.Gerekvehakikatfarklmdr?

Gnlkhayatmzda, konuma ve yazlarmzda,birbirinin yerine kullanmakla,ayn anlam vermekle beraber, kapsam vemaksat bakmndan bu ikisi farklkavramlardr.Bilimolantespiteder.Hlbuki insandncesi,olmasgerekenidemerak eder. Olan somuttur. Olmas gerekense soyuttur. Olmas gerekenidealdir.deallerinsannyaamasnanlamlklar.

Beduyumuzla temasagetiimiz,dahastmelekelerimizlealglayabildiimiz,deneyvetecrbeylebilgihalinegetirebildiimiz,akllakontroledebildiimizhereygerektir.Tabiatbirgerektir.Tabiattaolaneylerveolanbitenler,yervegk, insanve toplumlargerektirler.Gerein ierisindehemengrpkavrayamadmzbirtakmgizligereklerdevardr.Bunlardazamanlaanlalabilir,renilebilirveaakarlmgereklerolurlar.

Gereklerigrmezliktengelmekveyagereklereaykrdnmekaklaaykrdr;insanadatoplumadazararverir.

Bugerekleride iinealarak,fakatbunlaraangereieldeetmeyol,metot,organvemelekelerimizideaantemelgereehakikatdiyoruz.Biziat

1bnu'lCevz,Nakd'llmive'lUlemevTelbsubls.Kur'anveHadisegreBid'at,nsz,s.7.H.nal.SabrnSonu,s.9,trcFarukBeer;AbulhayLeknevi,badetlerdeBidat,s.112Ftr,45

8|NiyziMsrkaddesellhsrrahulazz

haldebunun gerekolduununeredenbiliyoruz?Bu alana grecelik (izafilik)kartdorudur. Fakat bunlarn iinde gerekolan tektir.Bubize, kendinemahsusyollarlabildirilir;amasonutabizbuna inanrz.Gereklerleuyumhalindeolanherhangibir eygreceliolamaz.Suyun iindedzbirubuudikolarak braktmz zaman, ubuk su yzeyine dedii yerden krk grlr.Onunkrkgrnmesigerektir.Oysahakikatteoubukkrkveerideildir.Evet,gerekteerigrlenubuk,hakikattedmdzvedosdorudur.Gerek,biliminkonusu;hakikatdininkonusudur.Gereindorusuyanlolmaz.Gerekgerektir.HakikatkelimesiniHakk ileberaberkullanrz.Hakkvehakikatindeil,hakikateynelmenindorusuyanlolur.Yanlolanabatldiyoruz.Gereiaramal,hakikateynelmeliyiz.

nsansadecemaddarzularolanvebuyoldayaayanbirvarlkolamaz.Gnngnetmek isteyenbirkimse isek,gerekvehakikatbizim iinhibireyifadeetmezolur.Byleolmasakbilehakikateaitbir inancmz,onuanlamayadnkbirbilgimizveheleazmimizyoksahibireyiyerliyerinekoyamayz.stesek de hakikati gremez, doru karlatrmalar yapamaz, elikilerden veaknlktankurtulamayz.Bumudoru,omu?diyetedirginlikiindekalrz.

Biresasadayanmadan syleyen,hibir ey sylememidemektir.KuranKerim,tekrartekrarve srarlabizden,kinatn,tarihin, insannvetoplumlarnaratrlmasnistervebizibunlaranlamayaynlendirir.3Nedenveniin,NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinDivan?Dilimizdekullandmztrikatvetasavvufherkesinainolduumevzudur.s

terbatlisterhakiktksmndaolsunsreklihayatmznbiryerindebuluruz.Ancakbirokeserlerde tasavvufunkelimemanaszerindeokdurulduuhalde trikatkelimesininArapayollarmanasnageldiisylenerekbasitbir ekilde izahatndanbakabireydeyaplmamtr.Trikatkelimesiilekastedilenmanannyceliinigzlernnesermekgerekmektedir.

TrikkelimesininbugnklehemizdekiyeriTrikkelimesibugnkTrkemizdekiDorukkelimesiyleaynkymettedir.DorukdalarnTepesindekisivriveplakyerlereverilenisimdir.Ekseriyakayalktrvesivridir.

Trikkelimesinitaverikolarak ikiyeayrabiliriz.Kuralagretkelimesininsonundabirveyaokategoridenbirkonsonbulunmasarttr.nkzatenharfininzerindebirdeuzatmaiaretivardr.uhaldetakelimesiaslnda:Taidi.

TabtnTrklehelerindebildiimizdayanicebelmanasndadrFigremanada ise byklk, ykseklik, s, kuvvet ve kudret irade eder.Da gibiadamgrledigitti.Arkasndadagibihamisivar.Szlerindegeendakelimesininmanalargibi.

Rikveorijinalekliileiriktamamylavekuvvetletakarrrvetemerkzma

3(Heyet,2008),s.14

DivnlahiyyatveAklamas|9

nasverir.TrkerikkelimesiArapaveFarsayagetiigibi,HintveAvrupadillerine

degemitir.rade,kuvvet,hkimiyet,kudret,saltanat,nizamvetremanalarnodillerdedemuhafazaettiigibiTarikkelimesindekirolgibisonunaekletii kelime anlamnnmanasn kuvvetlendirmekte, arttrmakta vemkemmelletirmektedir.4BirycelikolduunuanladmzTrikatvetasavvufurenmemizvebilmemiz

gerektiinihissettik.Yine akmektebinin bir snf olan Tasavvuf Yolu hayatmz boyunca insan

kendinemahkm kld.Ak hibir zamanda bendesini kapsndan azade klmad.Dinlerinbirubesiolmaktasrarldaolmad.Ancakbazlarakvetasavvufehlineokadarsaldrdlarkihayatndndagrerek ilerizhdhayatnntemsilcisitasavvufuvernleriniinkretmeyebaladlar.

Rasldediki:EyRabbim;dorusukavmimbuKuranKerimiterkedilmi

olarakbrakt.5Buterknedir?Tasavvufehlineyiterketti?Tasavvufehliyenidenbireymiinetti?

nsannmistikarayverhnihtiyalarherzamanvehertoplumdavarolduu iin slmkltrvemedeniyetidairesininolmazsaolmazblmlerinden bir tanesi de tasavvuf olmutur. nsanolunun, deiik corafyalarda vefarklasrlardakurduumedeniyetlerkendiinansistemleriiindebudnyayaimknhazrlam,ynvermiveyolgstermitir.

Mistikyorumlarneleavucasmazoluu iseherzamantenkidvetartmay gndemde tutmutur. Btn bu medeniyetlerde akl yorumlarla kalbizahlarn farkl kulvarlarda yrdkleri bilinmektedir. Sz konusu durum sreklikavgaanlamnagelmediigibi,daimsulhvesknmanasdatamaz.nilivekldemekbelkiendorutespittir.

Bu nedenle, tasavvuf kltr ne btnylemakbuldr ne demaktuldr.Genelizgikonuyascakbakldngsteriyorsadazamanzamanokzecrtedbirlerle yz yze gelen tasavvuf ehlinin says da azmsanmayacak kadaroktur.Tasavvufun tekrarcanlanmas iinbiratlmyapmakgerekir.Fakat tasavvufehlininnndebirokengellervardr.

1.SEVENLER:Tasavvufhayatvednceyetozkondurmak istemeyenlerinbak.Tasavvufhayatvednceyibtnyletemizekarmak.Adetatasavvuflaslamzdeletirmek.

4(TANKUT,1936),s.19235Furkan,30


2.SEVMEYENLER:Baz ilimadamvearatrclar isetasavvuflairkizdeletirdiler.ucmlebirlahiyatprofesrneaittir:Tasavvufirktirbylednen birinin bu konuda yapt incelemeleri ciddiye almak zordur.Modernizminbeynimizialtstettiini, rasyonalizminsultasndaunutmamakgerekir.TasavvufkonularaneyzenbaklolanlarnbirgerekesideXX.yzyln banda slam dnyasnda grlen kme ve dalmann fatura adresinibulmateladr.Fakattelapsikolojisiilegereiyakalamakmmkndeildir.

3.YNETENLER:Tasavvuftarihiniaratranlarnzamanzamankalemlerininucunakadargelipdeyazamadklarmeselelerinbirsebebideresmgrndurumudur. Yani 1925te tekkelerin yasaklanmasyla berabermakbul haldenmaktul hale gelen tarikatlarla ilgili kalem oynatmak zorlamtr. Tarikatyaftasndankorkmayanvarm?OnbeinciasrdaBedreddin,onyedinciyzyldaMelm,ondokuzuncuyzyldaBektayaftasdabyletehlikeliydi.Buanlamdatarihtekerrrediyordenebilir.

4.BLMEYENLER:Tasavvufvetarikatlarla ilgilienolumsuznoktalardanbiridebilenbilmeyenherkesinahkmkesmesidir.Tarikatlarnyasakoluuonlarahakaret yadrmay kolaylatrmakta, tarikat sulamas ile insanlar adetatehdit edilmektedir. Bu konuyu rant iin kullanan baz gazeteciyazarlarnyanlveyanlbilgiveynlendirmeleri,gereklerinzerineatlankalnbirperdehviyetinikazanmaktadr.

5.BLPSYLEYEMEYENLER:TasavvufDalndaalankimselerinbirblmdeerlieserlerkalemealmlar,almaktadrlar.

6.ANKETLER:Gnmzaratrmalarndaskskkullanlanmetotlardanbirideanketdir.Anketiyapanvedeerlendirenahsnkltryapsvebakasdakonununproblemlerindenbirtanesidir.

Hulsa, Tasavvufuve tasavvufkonular, slmlave irklezdeletirmeden, konjonktrel artlara alk tutmadan soukkanl bir ekilde inceleyerektoplumunnneserenler;serenleritevikedenkiivekurulularkltrtarihimizdeherzamansayg ileanlacaklardr.Dntabuhalinegetirmeknekadaryanliseyoksaymakdaokadarzararldr.6

nsanlararasndadncevemerepfarklarnnbulunmas,yalnzca insan

larnhayatnrahatlatan,yaadklarnhissedilebilirklanbir frsattr.Dncevemerepfarklarnnentabiisonucuda,yakndncelerevebenzermereplere sahip insanlarnbirerbekoluturmas,deiik insan gruplarnnortayakmasdr.

nsanlarndavranlarzerindednceyrtmekisteyenler,budavranlar birbirine uydurmakta, hepsini bir kalba sokmakta ektikleri zorluu hibiryerdeekmezler.nkbudavranlarokzamanbirbirineyleaykrdrkiayntezghtan bu kadar eitli kuma kmas insana imknsz gelir. AcmazlnsimgesiolanNeron'a; sarayngeleceizerinebir idamferman imzalatmaya

6(KARA,2002)


getirmiler;birinsanlmegndermekNeron'unyleyreiniyakmki:Kekehiyazyazmasnbilmeseydimdemi;gelindebunuaklayn!Byle

rneklereherkeste,hattakendikendimizdeokadarokrastlarzki,aklbandainsanlarnbizibirkalbadkmeyealmalarnaaarm;naslolurkiinsandaenokveenakgrlenkusurzatenbirdaldadurmamaktr.7

Bubakmdanmslmanlarnbirbirindenfarklmezheplereayrlmolmalar,biryanllnortayakmasvebelirginlemesiolarakanlalamaz.Deiiktutumlariindebirlikolunabileceininengzelrneinideyzyllarboyuncayaayanyzlercetarikatvermitir.Hertarik,yaniheryol,aynanayolayanieriatavarr.Tpkherdereninrmaa,rmandaummanavarmasgibi.

Mslmanlararasndadncefarkllklarvardr. htilaflarnrahmetolmasndadikkatedeceimiznokta,bizbtnmslmanlarnemirvenehiylerintannp uygulanabilmesine bizzat hizmet edip etmediimizdir. Gemite gerekfukahagereksemeyih,bukonudarnekalnabilecektutumlargstermilerdir.Eerbirinsannkarlatmeseleler,bavurulankimseninitihatlarnaveyamerebineuyarak zme kavuamayacakgibiyse,o zat,mesele sahibini,birdierbilginegnderebilmitir.Mslmanlarnkuvveti,anayolaulaanherhangibiryolubulmaolgunluusayesindeartmtr.

Birmslmann ilkdneceide, iindebulunduudavrantarznnbatln tutumuyla benzerlik tayp tamad olmaldr. Batl kovulmu eytanniidir.Buyzdenbatlbtnkuvvetinikovulma,ayrlma,kopma,ayrmavekoparma istikametinde gsterebilir. Batl, birlie armaz.Mslmanlarn akseik bildikleri gibi, insanlarn Allah Tel'ya olan teslimiyetlerine giden yolzerinekaneytandr.Yoldankmafikri ilkeytandangelir.Onunyapaca,kullar yollarndan azdrmaktan ibarettir. Bu anlay iinde toplum hayatndagzlediimizbirokolayaaydnlkgetirebiliriz.Hangiglerin eytanamahsustutumutaklidederektoplumhayatndavarlkkazanmayaabaladklarnanlayabilirsek, istikametimizindorultulmas iinkesinbilgileresahipolmasabile,nelerden saknmakla kendimizi yanl istikametlerden koruyabileceimizifarkedebiliriz.

yleysedeiikoluta, farklolutayanlbirzellikaramakuygunolmaz.Bunakarlkayrlanveayran,kopanvekopartan,azanveazdranzellikleribatlnvasflarnayaknsaymamzgerekir.8AllahTelysevemeyen,anlayamayan,bilemeyenvetanmayanvb.hayatn

hanginoktasndazevkveneeiindeolabilir?Tasavvufu,birigenilemeolarakgrmekmmkndr.Haricigenilemeler

devardr.Hangikurumyokturkidetkiler,onunzerindeharicigelimelereyolamamolsun.Amayinedetasavvufbiranlayilemeselafelsefeyimukayeseedersekveyatasavvufibirtevil ile ilmibirtevilarasndamukayeseyapa

7(MONTAIGNE),nsannKararszl8(ZEL,2008),s.17(Alntkonuyagreuyarland.)


cakolursak,tasavvufanlayveyate'vildeigenilemeninhkimolduunugrrz.genilemeilemanaudur:

Ortada eyinakbirmanasvar;amayinedeonuntesinegitme,mecazyakalamavederinineinerekzneyaklama,aslyakalamaabasszkonusu.Sufiler,genelliklernekolunarakceviziverirler.Bilirsinizonunyeilkabuu,altndasertksmsonrabirzan,onuniindeyenilencevizii.zeulama,aynzamanda dini tecrbe ile gelien bir anlama, bir vukuftur. Zatenmutasavvflarnemlildebununzerindedurmutur.Acabazeulamak iinneyapmaklazm?Bununmadd, objektif artlarnn yerine getirilmesi gerekir.Ama aynzamandabununruhanartlarvar.Maddiartlarolmazsaanlamannnkendiliindentkanr.Amazeancakruhanartlargtrr.Ruhanartlaryoluylabiz anlamay kefederiz.Mesela, manay kefetmek Yanimanay kefetme,derunukefetme.Bu ise, terminolojideisebile,birbakmabeeri tecrbeden,derinbirkaynaktangeleneylerinnekadarevrenselolduunugstermesibakmndannemlidir.9

Yaamn amac da Tm insanlar sevmek, tm insanl karde bilmekdeilmidir?10

Gnmzde ise insanlar yle karmak iletiim srecinde ldryoruz vezulmmznsonularbizdenylesinetitizliklesaklanyorkibueyleminvahiliinehibirsnrlamagelmiyor.Bazlarnndierlerinezulm,einerastlanmadkboyutlaraulancayadekdevamedecek,olduugrlmektedir.

ZalimNeron'un bile giriemeyecei bir ie girien sradan birmteebbis,okbilmidoktorlarnntavsiyesinekananhastalklzenginlerinbanyoyapmasiin insan kanyla dolu bir havuz yapmak isteseydi, kabul grd ve uygunusullereriayetgsterdiitakdirdehibirengelekarlamadanbunuyapabilirdi.Amabunu,insanlardorudankanlarndanvazgemeyezorlayarakdeil,istenileni yapmadklar takdirde hayatlarnn tehlikeye girdii ihsas ederek yapard.

Bugnndnyasnn insanlar,ondokuzuncuyzylteknolojisiningzalc,einerastlanmadkvemuazzambaarlarnaramenhayatlarndan lezzetalamyor. phesiz ki tarihin hibir dneminde on dokuzuncu yzyldaki kadarmaddibaarya (mesela, insan tabiatnnkuvvetlerinin fethigibi)ulalamad.Fakatyine phesiz ki, tarihinhibirneminde,giderek canavarlaan imdikidnyamzdaki kadar ahlaksz, insannhayvani ihtiraslarnahibir kstlamanngetirilmediibirhayatyaanmad.Ondokuzuncuyzyldaulalanmaddi ilerlemegerektenmuazzam;fakatbuilerleme,Atilla,CengizHanveyaNeron'unzamanndabileahitolunmayanekildeahlaknentemelartlarnihmaletmepahasnasatnalndvehalendesatnalnyor.11

9(AYDIN,1319Ocak1997),s.32210(TOLSTOY,2005),s.611(TOLSTOY,2005),s.30


Hasta den zihne ifa bulamam. 12 diyenmadd yolun doktorlarnn acizkaldklaryerdekimlerbuinsanlarayardmedebilecek.

Biryandandafikirkirliliiartokadarfazlalatki,herkesherkonuhakkndayorum yapyor, fikirbeyanediyor.Haberleme ve anlkbilgiyeulama snr okhzlanmtr. (Kresellementernet)MerhametieldenkarmXXI.yzyl insankorkutucuekildegemiindenkoparlarakyenidnyadzeninedorubilimkurguelemanlarbireylerindenolmas iingizlibir fikirkarmaas iinemi itiliyor.Hayaldnyassnrlaryaratcykabullenmekteartkzorlanmaktadr.

Gemiiolmayanbirnesil ve insanlk.Gemii ktleyen, geleceide snrl,duygusuz,sevgisiz,birbirineyaklamaktakorkanbirnesil.

Bunereyekadar?13Bizimdnyayagelmemizdekimaksatbirbirlerimizitanmamakm,anlamamak

m?Dnyayanehalimizvarsagrelimdiyegelmedik:dnyayageliimizhali

mizinneolduunurenelimdiyedir.14Osmanl ilim geleneinin sonhalkalarndanbiriolanM.HamdiYazr'n, yeni

lenmenin(tecdid)zarrliiveuslhakkndayazmolduubirmakalesindeBiraslngelime seyrini takipetmeyenve ilkvukuageleninetrafndabir tekmlsilsilesi olmayan yenilikler tam bir lmdr diyen Yazr, deien artlara grelzumlu grd deime ve yenilenmenin artlarn u veciz ifdelerle ortayakoymaktadr:

Herasrdadinimizinyenilenmesini15beklemekhakkmzvebuyeniliiya

pacakolananailolabilmek iin almak vazifemizdir (...) unu iyihatrlamakgerekirki,herzamansylediimgibi,yenilikdeimekvebozulmakdeildir.slam'daenbykdsturAllah'nbirliiolduuiin,btndieresaslarbuBirlikdsturunungelimesibakmndantesirliolacakvebtnyeniliklerdebugr

12(YALOM,etal.,2000),s.1813[Bunusylerkenhadisvesnnetitoptaninkretmehareketininilkdefaslmdnyasnda deil de,Batl oryantalistler arasndaortaya ktn unutmamak gerekmektedir, ilkolarak ngilizaslloryantalistSpenger,mslmanlarnbirliinisalamadanemli rololduunugzlemlediihadislerintamamnauydurmadamgasnvurmu,diermeslektalardaonutakipetmivezamanlabudnceyi slmdnyasna ithal ihraedipamalarnaulatklarn u cmlelerle ifade etmilerdir: Onlarn her eyini tahrip ettik; felsefeleri,dinlerimahvoldu.Artkhibir eye inanmyorlar.Derinbirboluadtler.Anari veyaintihariinolgunhalegeldiler.(KAHRAMAN,2002),s.131;Bilgiiinbk.Grmez,Mehmet,KlasikOryantalizmiHadisAratrmalarnaSevkEdenTemelFaktrler,islmiyat,c.3,sy,1.,SnnetveHadisinAnlalmasndaMetodolojiSorunu,s,85vd.;EdwardSaid,Oryantalizm,7,46,446.]14(ZEL,2007),s.1215Yazr,dininyenilenmesiderken,buifadesiyledininaslnndeildednyorumlarnyenilenmesini kastetmiolmaldr. Ziradinin yenilenmesi reform anlam artrmaktadr ki,Yazrbunazatenkardr.


mahfuz tutularak (mmetinHviyeti)gzetilecektir.Busuretleherasrdavukuagelenfikrvemaddhadiselertecrbeiletetkikedilipesaslarntatbikekillerinebaklacak vebu suretle,bir taraftan, tecrb ve istikra,dier taraftan,amelveistintac16ikiynlbirseyirilebulumaeklinevarlacakveneticede,mmetinhayatnauurluveyauursuzolarakgirenyenihadiselerindiniveer'isahihnesebibelirtilip tespitolunacak, tehlikeliarazolanbid'atlerlehayat sebeplerindenilerigelenyenigelimelerbirbirindenayrlp,birksmsilinecek,birksmndakararklnacakvenihayet,akllar ilehislerbirletirilecekvicdanlara,yeniihtiyalartatminedenyenibiretaretveemniyetnevesiverilmesineitinaedilecektir.Nasshalindekiesaslarmuhafazaedilecekve fakat teferruatvetatbikatbakmndanyenilikleruslegelecek,dahadorusu,benimseyeceimizyeniliklerlebenimsemeyeceimizyeniliklerinhududuayrlmakgibivicdanibirgelimeeldeedilecekvebuyoldanitimainefisfetretvenifaktankurtulacaktr.Yenilikyapacakolan,birliikrmayacak, ikakartrmayacak, iinesasn inkretmeyecek, teferruatasldanayrmayacak, istikametten sapmayacak,mcerretheveslerekaplarakmmetinvicdannyabancvicdanlargibiyapmayaalmayacak vemmetin ahsiyetiniortadan kaldracakbid'atlere yol amayacaktr.Yenilikbizenefretdeilsevgialayacak,korkuveendiedeilgvenlikgetirecektir17.Yazr'n bu dncelerini, deiim iinde devamllk ve deierek kendisi

kalmak eklinde zetlemek mmkndr 18. Tarihte slam Medeniyetini kuranmslmanmilletlerinkendivarlklarnsrdrmeleri, insanlamarufta19nclketmelerideancakbusayedemmknolabilir.20

Konumuza dnecek olursak tasavvuf bize neyi kazandrmak istiyor.Belki oknoksantarafdaolabilir.Ancakkeskinliigiderilmemifikirvesistemlerherzamankymetlievlatlarnyokederkendorulukvedrstlkadnayapmlarvebundanrahatszdaolmamlardr.21Butrlgidiatlardevletlerinyklmasnasebepolduu gibi gerilemenin temellerini atmtr. Mesel; Osmanlnn ilimde gerilemesiMolla Ltfi (hyt. 1494)nin idamyla balam ve devam etmitir. nk tenkitedilmeyihazmedemeyenbirilimehlininyanldahasonrakalplancakaldrlmasmmkn olmayan talar gibi olmu akan nehirleri duraanlatrp kokmu sular

16stintac:Neticealmak.Neticekarmak17Yazr,Dibace(MetalibveMezhb'eyazdnsz),L.18Aynvurguiinbk.Apaydn,"NasslarAnlamadaYetkiveYntemSorunu",s,24.19Mruf:Bilinen;btnmahlkattarafndanbiliniptannanAllahTel.20(KAHRAMAN,2002),s.621 slm toplumlardazamanzamanmedenolmulardr.Fakatnedevrisaadetnedrthalife devri ne deOsmanlDevleti'nin ilk iki yz ylmeden zamanlardeildir.OsmanlMedeniyetimildn15.yzylndaenparlakzamanlarnyaamtrkibudnem,Devlet'inslmumdelerindenuzaklamayabaladdnemdir.YineEmevveAbbasmedendevirleri,toplumdarefahngetirdiislmdeilimleringlendiidevirlerdir.DebdebelisarayinaedenveemrindeHristiyanaskerkullanmaktabirbeisgrmeyenSeluksaltanat,hiphesizmedendiyevasflandrlabilir.(ZEL,2006),s.39


haline getirmitir. Kii, kitaplardan rendiklerini,Molla Ltfi'nin kiiliinden vehayatndanrendikleriyletamamlamadkabiryaneksikkalacaktr.Kiininyaadka,kendinefsiylemcadele iindeolmasgerektiinirenmesidir;krnefsinkendisinidrtpdurduutemelsizihtiras,kskanl,garaz,kendiyararnabakalarnnzararnagzyummay,bunlargnahszinsanlarnlmneyolaacakkerteyegidecekolanbirkinderecesinevardrmaybtnbunlarkendisinetleyipduranNefsiEmmreyiyenmesigerekmektedir.

MollaLtfkaddesellhsrrahulaziz (hyt.1494)Sahnmderrisliinden

idamsehpasnagidenyoldabirkskanlkkurban22olurkenonunyardmnayetimeyenkiilerdekinoksanlnneolduunuokiyidnmekgerekir.

Eerresmenzndkvemlhidilanedilmediivebusebeplehkmgiymedii iineyhBedreddn'isaymazsak,Osmanl ilmiyegelenei iinde15.yzyldaresmenzndklkvemlhidlikilesulanarakidamedilenilkahsiyet,Molla Ltf'dir.Amao eyhBedreddn'den farklolarak, sfi evrelerle ilikisiveyaknlolmasnaramenonlardanherhangibirinemensupdeildi.

YaaddnemdemeslektalararasndaDeliLtfdiyemehurolduunabaklrsa,kalplamOsmanlulema tipininoldukadndabirkarakterizenMollaLtfinceMedreseiSbi'de,sonraMedreseiSmin'demderrislikyaptanlalyor.Ancakonunbilgisinidatmakiinkendisiniaramaktavebeklemekteolanrencilerineverenmek isteyenlerehergittiinde,bindiihayvannkapnnhalkasnakendisibalayacakvenneyemini kendisikoyacakkadartabii;klkkyafetindenbirayrcalkbeklemeyecekkadargsteritenuzakzavhirekarumursuzolmasarkadalarniledenkaryordu.Sahnmderrisliinin, Osmanl yksek ilmiyesinin hiyerarik sisteminde, nemli brokratikmevkileregeimakamvebumakamnodevirdesekizkiilikdarbirkontenjanolduunubilmek,MollaLtf'ninrakiplerinekarhareketvedavranlarn,rakiplerininkendisinekartutumlarnvenihayetbanagelenlerianlamakbakmndan ok nemlidir. Molla Ltf, Sahn'daki meslektalarn kmsemektedir.stelikbukonudakihissiyatnonlarngyabnaveyayzlerinekarsylemektendegeridurmamaktadr.BumizacsebebiylekaynaklarnLblve vemeczbnak vemelmslb tekellfmeslb, Lbl ve rderengdiyeniteledikleri,birazklkkyafetineolan ilgisizliivepejmrdelii,fakat daha ok ineleyici dili, herkesin iinde yapt kaba akalar yznden,beyne'lmevlDeliLtfdimeklema'rf'MollaLtf,hiphesizkibutavrlarnyalnzmeslektalarnadeil,bazdevletadamlarnakardasergiliyorveonlardayldryordu.zellikleSahn'dakimeslektalar ve tabiiaynzamandarakipleri Molla Arap, Molla zr diye mehur Ksm Germiyn, MollaAhaveyn lakabyla tannan Molla Muhyiddn b. Mehmed, Hatipzde MollaMuhyiddnMehmedveksacaEfdalzdeolarakbilinenMollaHamdeddngibiulemannyazdeserlerhakkndaaalaycvekmseyiciifadeleri,onlariledenkaryorveMollaLtf'yedibiletiyordu.nkO,FatihSultanMehmet

22(OCAK,1998),s.205227;(GKYAY,1987),s.115


ve II.SultanBayezit'in,meclislerinde, saraynbirgeleneiolarak toplananvesetikleri konular zerinde, huzurlarnda kendilerine tartmalar yaptrdklarbilginler arasndayd. Ktphanesinin banda bulunduu zamanlarda olsun,dahasonralarolsun,Fatih'leikiarkadagibiakalamalar,zeksnnnaslkvlcmlar satn gstermektedir.O, kiiliinidahancekibilginlerin, sonradangelenlercetekelkitabbilinen,dokunulmazsaylaneserlerindeyanllarbulacakkadarderinbilgisindeyebunlarortayakoyacakkadarcesaretindegsteriyordeildir.O,buyanllardorusaymay,grmezdengelmeyinefsineyediremediiiin,aklamadanedememitir.

Ancakonunehidolmasnasebepolacakbirolaybulmakekemeyenleritarafndanzordaolmamtr. HerzamanolduugibiMollaLtfi,dersiniverdikten sonra eyh Eb Vefa zaviyesine gider ve ikindi namazn kldktan sonraoradaakamnamaznakadarSahihiBuhari'denhadislerokurveonlaraklard.SahihiBuhari'yiat zamangzyalarn tutamaz,bunlarkitabnzerineinervekitapbitinceyekadaralard.Yinebirgn,hergn ikindinamazndansonra yapt gibi, eyh Vefa tekkesinde Buhar naklederken Hazreti Alikerremellhvecheyeaitbirhikyekt.

Hz.Alikerremellhveche,gazvelerindenbirindevcudunaoksaplanm,savabitmedenokkrlmvetemren23vcudundakalmtr;temrenin ztrabcierine ilemitir.Alanyarabana ileramtr.HazretiAlikerremellhveche canndan usanp bu tr bir bitmez, onulmaz derde uradndan iyicedertlenmitir.OkanlhrszgizlendiiyerdencerrahlarkarpelegeirmekistedikeHazretdayanamayp inlemektedir.CerrahimdahaleninacsnadayanamayacananlayanHz.Alikerremellhveche,cerrahanamazadurmakistediinibildirmivebyleceokancakonamazda ikenkarlabilmitir.Bununsebebi,Hz.AlikerremellhvecheninnamazdakendinitamamylaAllahTel'yavermesi,huuiindeibadetetmesidolaysylacerrahimdahaleninacsnduymamasdr.MevlnLtfibukssayanlattktansonraalayaalaya

Hakikatihalsaltbudur.Yoksabizimkldumzamelkurukyamveinhinadr.24Anda fyideyoktur (iteaslnamazbudur; yoksabizim kldmzkurukalkpeilmedir,ondafaideyoktur),buyurmutur.25

Ancakbuderstehazrolanvehocalarnakinbesleyenbirksmtalebe,buszn vk'hlemuhalifnakldeyipbu sz frsatbildiler.ArapMolla,Hatipzade, zri 26 bunu bir iftira ekline soktular. Zamann vezirlerinden skenderPaa'nn27gnldeMollaLtfi'yekrkolmasndandolay,MollaLtfi

23Temren:Oklarnucunademirveyasardantaklanparayaverilenaddr.Menziloklarnamadenyerinekemik taklrveonada "soya"adverilirdi.Temren ile soyann taklndafarkvard.Temrenoka;okisesoyayataklrd.24nhina:Eilme,mnhaniolma,yaybiiminegirme,kavislenme.25HocaSdeddn,II,548;Hseyin,II,400b.26Mderrisler27 skenderPaa:FatihSultanMehmed'inyaknadamlarndandr.880/1475'deBosnabeyi,885/1480'deBosnaBeylerbeyisiolup888/1483'deveziroldu.890/1485'de tekrar


dllvemudilidir,vcududinimbinimuhilldirdiyepadiahateftiolunmasnarzeder.Padiahkendisinebuuydurma iftiraanlatlncabozulup 'bu,uydurulmubiriftiradanbakabireydeildirdeyip'hayr,buhaberdorudeildir; bu szn ve bu konunun doru olmas ihtimalden uzaktr. Bu hususgrlsn'deyefermanetmitir.

Neticede limlerin en bilginlerinden Hatipzade, Efdalddin, MevlnaAhaveyn ve baka ileri gelenlerdenmeclis kurdular.Molla Ltfi'nin dersindehazrbulunandersarkadalar,MollaLtfi'yi teftiegeldiklerindeveomahutmecliste 'namazdediklerikurukalkpeilmedir,ona itibaryoktur'dedidiye,MollaLtfi'ninszngereeaykrolarakanlattlar.MecliskurulupdaMollaLtfi'yigetirdiklerindekendisinededilerki:

SenAllah'nbukadarlutfunamazharolmubirkiisin.infaziletlerledopdolubirbilgihazinesiolduuhalde,hidayetyolundankpdalaletyolunaynelmisin.

MollaLtfi,hzihifiryeibilmirye28deyipylededi:BenimAllahTeltarafndangelenimanmvedoruluum,AllahTel'

nnbundayazlolanemirlervenehiylerhakkndaimanmmuhakkaktr.Benesasta slamdinindenim, yedi kat gkler gibihibirbozuk yanm yoktur vebenimgzelitikadmngnei,zevalbulmaktanycedir.Benimdindarlmntad ilhad zehriyle aclanmamtr; benim itikadmn kr zeval bulmaktanuzaktr.Benimiinbuhusustasylenenleryalanvebolaftr.Hbendekfrve ilhadolsun,bukfrkfirlerdenbaka ileyenleryokturdiyesznbitirdi.

Bumeclisteikiyzkadarkimsevard.HerbiribirmaddenakledphakikatenoHakilebatlayrtedenkfibirszdr;o,birakadeildir,diyegerekmigibiMolla'nn ilhadnaehadeteylediler.MollaLtfi,oahitlerinyalanlarmeydandaolan ehadetlerine kar onlarn,bu sylediklerihakknda hibirbilgileri yoktur diye yalan ehadetlerini ileri srdyse de orada bulunan veonumahkmetmekzere toplanmolanulema(!) bu ahitlerin ehadetlerieriatamakbulvebizimyanmzdageerlidirdeyipgereiniyapp imzaladlar...BuulematakmndanHatipzade,Mevlnazri,hiduraklamadankatlinekararveripkannndklmesininmubaholduunahkmettiler.LakinMevlnaEfdalddin,MevlnaAhaveyntereddtedipekinmeden idamedilmesineveldrlmesinehkmetmeyecretetmeyerekhakszyereldrlmesindenekindiler.SonraAhaveyndebirincilerekatld.Buhususpadiahaarzolundukta,trlaratrmalardan sonra,ulemann ittifakylahkmnyerinegetirilmesineruhsatverilmitir.

skenderPaakol29olduMollaLtfiyiondokuzgnhapsetti.KendisinegcenmiolanbilginlerdenmlekizadeKemalelebivearkadalarbakaey

Bosna valisi894/1488'de tekrar veziroldu.904/1498'dencdefaBosna valisiolup912/1506'dalmtr.Cesur,alkan,vazifesinedknbirvezirdi.28Bubiryalanszdr.29Kolaas:Eskidenmevcutolanyzbailebinbaarasndakirtbe.


leriarzedpbazhususlaradahiehadetederler.SultanBayezitdakatlinebireydiyemerekrzagsterir.

Lmiielebibudurumiinukt'aysylemitir:Mlknadaletlipadiah SultanBayezid kionun kahrndan fitne keye

sinmitir.ZindanaLtfi'yihabsettikiilhadilesulanmt,onuntutuklanmasnaHak

tarafndanutariherimitir:DoruyoldankmolanLtfizindanaatld.30Molla Ltfi, 1494 rebiylahrnn yirmi beinci sal gn ehid edilip Ebu

EyybEnsri radiyallhanhevresindevedefterdarmerhumMahmutelebi'ninmescidiyaknndadefnedildi.

MollaLtfi,ldrleceiyeregiderkenyolunikitarafndaduranMslmanlar onun tekrar tekrar kelimei ehadet getirerekMslmanln ve imanndorulamtr.HattarivayetolunurkildrlpdecanverirkenmbarekbatopraadncetemizdilindenAllahTel'nnbirliineehadetgetirmitir.

MollaLtfi'nin idamna fetvaverenHatipzade ileonun iddetlialeyhtarlarndan zrideonunlmnden sonraokgemedenlmlerdir.HatipzadeMolla Ltfi'nin katline fetva verip de akam evine geldii zaman yanllarnmeydanakaracan iittiiHaiyeiTecridadlkitabnkastederekkitabmelinden kurtardmdemitir.OysaHatipzade kat'iyyen gcenmeyeceine yeminederekMollaLtfi'denekinmedenyanllarngstermesini istemi;odabukitababirreddiyyeyazmtr.eyhlislamEfdalddin'inMollaLtfi'nin idamngerektirecekbirsubulunmadnsyleyerekheyettenekilmesizerine;Hatipzade'ninheyetinbananiingeldiiveLtfi'ninkatlinenedenfetvaverdii,'kitabmkurtardm'demesiileakaanlalmaktadr.nsanlnDeiimSrecingiliz tarihi Arnold Toynbee insanlk yolunun tarih ierisindeki deiimleri

hakkndabirbiriniizleyenmerhaledengetiiniaklar.Tarih ncesine denk den birincimerhalede iletiim son derece yavat,

amabilginingeliimidahadayavailerliyordu,ylekibirbakayenilikarayagirinceyekadarheryenilikbtndnyayayaylacakkadarzamanbuluyordu;buyzden insan topluluklarhissedilebilirbiimdeaynevrimdzeyindeydilervesaylmayacakkadarokortakzelliklerivard.

kincimerhaledebilginingeliimiyaylmasndandahaabukoldu,ylekiinsantopluluklarheralandagitgidefarkllamayabaladlar.Tarihadnverdiimizbumerhalebinlerceylsrd.

Sonra,okyakntarihlerdeyenibirdnembalad,bilgininkukusuzgitgidedahahzl ilerlediiamabilgininyaylmasnndahadahzlgittiibizimdnemimiz,ylekiinsantopluluklarkendilerinigitgidedahaazfarkllambulacaklar.

30kelebi,106a.AslFarsadr.


Hidurmamacasnayounlaanvehikimseninkontroledemezgibigrndbuevrenselgrntvefikirharmannnbilgilerimizi,alglaylarmz,davranlarmzderinden ve ok ksavadede,uygarlklar tarihiasndandnmeuratacaaktr.htimallekendikendimize,aidiyetlerimize,kimliimizebakmz da ayn derecede derinden farkllatracaktr. Toynbee'nin varsaymndanhareketlehafifegenelletirerek,insantoplumlarnnfarkllklarnvurgulamakiin,kendileriyletekileraramasnrlarizmekiinyzyllarboyuncauydurduklarhereyintamdabufarkllklarazaltmay,busnrlarsilmeyihedefleyenbasklaraboyuneeceisylenebilir.31

TarihiMarcBloch,nsanlarbabalarndanok,zamanlarnnocuklardr

diyordu.Bukukusuzherzamandoruydu,amaaslabugnkkadardoruolmamt.Sonbirkaonyldrher eyinnaslgitgidedahahzlgelitiinihatrlatmak gerekirmi?adalarmzdanhangisieskidenbir yzyla yaylabilecekdeiikliklerinzamanzamanbiryadaikiyliindeyaandnfarkettiiizleniminekaplmamtr?imizdendahayalolanlarocukluklarndakizihniyetlerinegeridnmek iin,edindiklerialkanlklar,artkvazgeemeyeceklerialetvernleri kavrayabilmek iin, hafzalarn byk lde zorlama ihtiyacn bileduyuyorlar.Genlersedahancekikuaklarnkibiryana,bykannevebabalarnnnaslbiryaamsrdklerihakkndaouzamanenkkbir fikirsahibibiledeiller.

Aslndabizleradalarmza,atalarmzaolduundanokdahafazlayaknz.Size Prag, Seul ya da San Francisco sokaklarnda rastgele evirdiim biriyle,kendibykbykbabamlaolduundanokdaha fazlaortak eyimolduunusylesem,abartmmolurum?Sadecedgrnte,kyafette,halvetavrdadeil, sadece yaam biiminde deil, ite, konutta, etrafmz saran aletlerdedeil,amaahlakkavramlarnda,dnmealkanlklarndada.32Birzaman iinmkemmelbirekilde ihtiyalarkarlayansistemzaman ieri

sindedeeryitirmesiveyayozlamasvb.durumubelkizamannenbykgetirisidir.Eerbir eyin terkedilirolabilirliinikazanmasveyaverilmesi,snrnnnaslizileceini belirlemek hususunda yaplacak essn temelini tayin iin btncldavranmakenuygunolangrolacaktr.Alanmzolmas itibar ilemeylkonusugndemegelsede ftratnderinliklerigemiin izleri ile tekrarkarlatnunutmamaktayz.

Tekrarkonumuzadnersek,tasavvufungereklilii,terkedilmesiveyayenilenmesikonusundaisetabbudiyetielealmakgerekir.Dinihkmlerindeimezliiniifadeedenbirkavramolaraktaabbudvetaabbudilikvarolduubilinebirhusustur.

31(AminMAALOUF,2006),s.7832(AminMAALOUF,2006),s.86


Taabbud()kelimesiszlkte,boyuneme,alakgnllolma, itaatetme,tapma,kulluketmegibianlamlaragelena.b.dkelimesindentremitir.Kelime olarak, Allah Tel'ya ibdete ar gayret gstermek, ibdet etmek,kendiniibdetevermek,boyunemekgibianlamlaragelentaabbud,insanzne klndnda, birinin kendisine ibdet etmesini istemek anlamn ifde etmektedir. Allah Tel'nn zne olduu bir cmlede ise bu kelime, kullarnibdetvb.ykmllklerlesorumlututmasanlamnagelmektedir.

Din literatrdedahaok,mkellefinbirhkmalglaybiimini, sorgulamadanteslimiyetinive ifediniyetini ifdeetmek iinkullanlantaabbud 33yebununouluolan taabbudyytkavram, fkhlarnve fkhuslclerininterminolojisindehkmlerleilikiliolmakzerebalcauikianlamdakullanlmaktadr:

1.bdetvezhdeaitameller.2.Meru klnmasnda, mkellefin kulluk ve teslimiyetini denemek

(taabbud)dndabakabirhikmetingzkmediihkmler.Kul srfmkellefolduu iinbunlar yaparsa sevap kazanr, yapmazsa g

nahkrolurvecezayaarptrlr.34Tasavvufhayattarztaabbudolmadhaldekulluun idmesinde insannAl

lahTelyakartaknacahalinyksekbirseviyeyekmasnsalamayaaltgrlmektedir. nk ehli tasavvufun aikr niyetindeki umm maksat AllahTelnnrzasolduumuhakkaktr.

steribdetistersemuamelthkmolsun,slm'dahkmlerinhemdnyevhemdeuhrevyn iinniyeteokfazlanemverildiibilinmektedir.Raslllahsallallhaleyhivesellemdennakledilenbirhadiste,Amellerniyetleregredir35 buyrularak niyetin ameller bakmndan nemi vurgulanmtr. slm limleritarafndanbuhadishemtasavvufihemdehukukbakmdanyorumlanmtr.Hadisintasavvufyorumunagre,amelancakAllahTel'nnrzasnkazanmakniyetiyleyaplrsamakbulvesevabavesileolur.Hattabylebir iyiniyetmubahlarbilesalih amel deerine ykseltebilir.Mesel, yrmek aslndamubah bir fiil iken,namazklmak iincamiyeveyadardakalmbirininyardmnagitmeksevap,herhangibirktlkyapmakniyetiylebiryeregitmekisegnahtr.Szkonusuhadisihukuk bakmdan yoruma tabi tutan slm hukukular, bundan hareketle Biritenmaksat ne ise hkm ona gredir 36 eklinde bir kural gelitirmilerdir.Hanefiler bu hadisten hareketle gelitirilen sz konusu kural amellerin uhrevi

33Taabbudi,er'ibirhkmnnedenveniingibiilletlerebalolmadansabitolmasdr.Bir baka ifade ile illet ve maslahat idrak olunamayan hkmn sfatna y'y nisbetletaabbuddenilir.34(KAHRAMAN,2002),s.735Buhr,"Bed''lvahy",1;EbDavud,"Talak",11.36ibnNceym,elEbh,I,97;Suyt,elEbh,s,38;Mecelle,md.2.


ynyleilikilendirmi,buna,Sevapancakniyetiledir37eklindebirkuraldahaekleyerekyorumlarnpekitirmilerdir.Ancak,bataMliklerolmakzerediermezhepleremensuphukukularhadisinkapsamngenitutarakpekokdnyevihkm de kapsadna yani pek ok dnyev hkmn geerliliinin niyete balolduunahkmetmilerdir.38

Tasavvuf yukarda saydmz ve sayamadmz tenkitler muvacehesinde slamnyaamasndamuhakkakgreviniyerinegetirmitir.Bubilinenbirgerektir.

Neticeolarak,buyoldangerikalmaktauygundmez.Hayatbiryol,ahiretvarlacakyurtise,trikatkervanlarnarehberolmukiileriyeninesilleretantmaktazerimizevazifedir.Ancak,

Ovehmekolan,dorucuysamecazisevgisi,kendisininihayethakikate

eker,gtrr.Busziyiceanlatmak,amaklzm;fakateskidncelilerden,onlarnkhneanlaylarndankorkuyorum.39

nsanlk duygularm deitirdiim iin Allah Tel bana duyu, anlay,groldu.nkben,bendeilim.Bunefesondandr.Busznkarsndaszsyleyen,inkrdabulunankfirdirdedi.40Bunedenle;

Busylenenszleryokmu?Seninanlaynmiktarancakldm iyivedoruanlaynhasretinden!Anlaysudur,bedentesti.Testikrlnca iindekisudklrgider!41Saylabilecekbirokniyetler ileNiyziMsrkaddeselh srrahulazzindi

vaniletasavvufunderyasndayolalmakdncemizvaroluncabualmavcudagelmitir.

Hlsa,kitabhazrlamakvetercihtekiniyetimiz;DedemGavslzamHac smailHakk hrm Sivas kaddesellh srrahul

aziz(hyt.1969)Hazretlerininokzenginbirktphanesivard.Edebiynkuvvetliidi.stirahatettiizamanlardakitapokurdu.

DivnHafzirzi,SdiirzininBostanveGlistann,MesnevveNiyziMsrDivn.

NiyaziDivniindehramczdesmailEfendiHazretleri;Gardalarm! Drt ilh kitaptan sonra beinci bir kitap gelse Niyzinin

Divnolurdu42Otuzkusursenebudivankoynumuzdanhikarmadk.Devamlokuduk,

haladaokuturvedinleriz.43

37ibnNceym,elEbh,I,51.38(KAHRAMAN,2002),s.13639Mesnevi,c.I,276040Mesnevi,c.I,312541Mesnevi,c.III,2098.42SeyfiPOYRAZ(hyt:2008)daniittim.43smailKILIASLANveTrkeliliMevlanaKkHseyinZDEMREfendideniittim.


NiyziMsrbykadamdr,dorusudabudur.44Gnlmznmatkab45diyebuyururdu.GavslzamhramczdeEfendininihvnkirmdabukonudaaynduyarl

ltamokumuveokutturmulardr.Busebepleoyolundevamnsalamaktabirniyetimizolmutur.

44VeliEN(hyt:1995),OrhanZARFOLU(hyt:2007)ndaniittim.45AbdullahKUCURdaniittim.

KTABIHAZIRLAMAKTAKSEBEPLERMZBirinci sebebimiz, Fatih Sultan Mehmed Hann trbedrlarndan ve

abniyyetarkatnnsondevireyhlerindenAhmetmkaddesellhsrrahulazizEfendidebuyururlarmki;

Tasavvuf kitab okumayn. Onlar sizi idll (yanla gtrr) eder. YalnzNiyziDivnnokuyun.ZiraO,slkbitirdiktensonrasylemiveyazmtr.46

nktasavvufilmiveyolutenkitlerdenkurtaramadgibikitaplariindegeenmevzularkaygan zeminzerindehareketetmekgibidir.BunedenleNiyziMsr kaddesellh srrahul azz gibiehlullhn kitaplarn anlamak ve anlayanbulmaktabuyoltalipleriiingereklihusustur.merBinelHattabradiyallhanhbuyurduki;

Dindefakiholmayankimsearlarmzdaticaretyapmasn.ZiraOancakfaizyer47Bukelamniaretiiletasavvufubilmeyenlereyolverilmeyecei,bilenlerindeyolgstermesigerektiibelirtilmektedir.

kinci sebebimiz, Enf Hasan Huls Efendi (hyt: 1724) bir Niyzi Msr

kaddesellh srrahul azz hayrandr. Msrnin kendisini dorudan tanmamolmaklabirlikte,yetitirdiivehilafetegetirdiibazkiilerleahbapolmasneticesindeodneminenrenkli,cokun,lim,arifveakdaimsahibimutasavvflarndanolanNiyziMsryeakderecesindebaldr.HersenebirerbankaranveRamaznn sonunda itikfa girenbu zatbir gnbirmecliste EnfHasanAa ve

46 Yine nakledilmitir ki:Mevlnhazretleri, emseddin'le bulutuu ilk zamanlarda geceleriMtenebbidivannokurdu.MevlnemeddinTebrizi:

"Bu,okumaademez.Bunubirdahaokuma"diyebirikikezsylediysede,Mevln,dalgnlndanonuyineokuyordu.Birgece yinebylehararetledivanokuduktan sonrauykuyadald.Ryasnda,medresedebilginlervefakihlerlebirtartmadabulunduvehepsiniyendiSonra:

"Bununiinyaptm,bunanelzumvard"diyerekmedresedenkpgitmek istedivetambusradauykudanuyandveMevlnemseddin'inkapdanierigirdiinigrdve:

"Bu biare fakihlere yaptn grdnm, ite bunlarn hepsiMtenebbi divannokumannuursuzluundandr"dediiniduydu.

YinebirgeceMevlnryasnda,Mevlnemseddin'inMtenebbi'yisakalndanyakalayarakyannagetirdiiniveona:"Buadamnszlerinimiokuyordun"dediinigrr.

Mtenebbizayf,nahifvesesikskbiradamm.Mevln'ya:"BenibuMevlnemseddinTebrizi'inelindenkurtar;artkbudivankartrma"diye

yalvarm.NihayetMevln,okutmay veretmeyibrakt, lli sarn sard,hindibanfarecisinigiydisemveriyazetebaladveuiirisyledi:

"Ben,birmemleketinzahidivebirminberinvaiziidim:Gnlmnkazas,beni,sanaellerinirppgelenbirkyapt."(EFLK,etal.,1995),s.

199,b:(1415)47Tirmizi,485


KalcDelisi(hyt:1712)veNiyziMsrhakkndaunlaranlatr:Her seneRamaznn sonongnnde itikftaolmakdetimizdi.1127 senesi

Ramaznerifinsonongnnde(Kasm1715)itikfagirdik.Beinci,altncgnbanabirkeyfiyyetvkiolduki,aslakendimibiryerdebulamam. yleki, eratdiresinde deil, tarkatda deil,marifetde deil, belki hakikt dairesinde dahibulamam.Buhaller ilebirkagngeti.Birgnsabahve iraknamazlarnkldktansonramurkabeederkenbirkeyfiyyetzuhuretti:Sankivakit,lenamazvakti imi.Halklenamaznatoplanmzannettim,ylegrdm.TekyekapsndanieriHasanBasrveHabbiAcemveDvudT veMarfKerhgibibirokeskimeyhi,zamanmzagelincenekadarkigelmigemimeyhvarisegeldiler,yerliyerindeoturdular.VeHz.Msryikrsyekardlar.Vazetmeyebalad.vaazdaZtHakkdanszsylemeyebalad.Hemenmeyhdanbiridediki:

YaeyhMuhammedMsr!ZtHakkdanszsylemekmenedilmitir.Bakabahsege.deyince,hemenHz.Msr:

ZtHakkdanehilolmayanyannda sz sylemekyasaktr.Yoksaburadaolanlarehlullhdandr.Buradanehlyoktur.Hussan cmlemizbunuanlayacakdurumdayz,nebeisvar.deyip,olkadarZtHakkdanbahsedipszsylediki,tbirolunmaz.Duedipkrsden indivecmlemeyhkalkpgittiler.Ancakbenhimihrb tarafnanazaretmemiim.Meerehryr saf ileHaseneynimkerremeyn veon iki imam vebykashb ileRaslllah sallallhaleyhi vesellemmihrb iindeotururlar imi.Onlardahi kalkmlar,giderkenbendelerinehitbedipbuyurdularki:

BakaeyhHseyin!BenimolumMuhammedinhakkndabirdahaktszsyleme.Varsaelbetteszndenvazge!diyetekrrtekrrtenbhbuyurdular.

Veolkeyfiyyetdenkendimegeldim.Ter iindekalmm,etrafmabaktm.Henzlenvaktinibirsaatgemi.

Ne garib!BuMuhammed ne aslMuhammeddir ve ben kimseye kimseninhakknda mrmde bir fena sz sylediim yoktur. Bu ne hldir? diye iki saatkadartefekkrdeiken,tekkeninkapsald.Banabirgadabgeldikibenbuelemvekederdeiken:

Ykimdirbugelen?Yinemahalleihtiyarlarndanbiridmsylesegerek,neolacaktr? derken KalcDelisi SeyyidMehmed kapdan ieri girip, selm verdi,reddiselmettim:

YaeyhHseyin!Nicesin?Birdahibenimhakkmdasamasapanszleredermisin?Benimhakkmdahalkanesyledin?Busaatyzmekarsylediin isterim.Yoksayzmesylemedikeafvetmem.dedi.

Bendedim:Beheysultnm!Bensizinhakknzdadeil,bakasnnhakkndadahiktsz

szsylemedim.dediimde:YaeyhHseyin!YabenimceddimMuhammedMustafyalanmsyler?ki saatncebu tekkeyebtnehlullh ileehryrveon iki imam ile terif

edip,eyhMsryikrsyekarp,ZtHakkdanszsyledi,meclis tamamndagiderkensanademedimiki:


OlumMuhammedhakkndabirdahiyakkszktszsyleme,diyesanatembihetmedimi?Benbundadeilmiidim?eyhMsrninvaznbtnbilirim,nesylediyse!dedikde,yineinkreldenkoymadm.Oisesrarladerki:

Gyabmdanesyledinseyzmedahisylemedikeafvetmem.der.Birokdefatefekkrettim.Gilehatrmageldiki,drtbegnmukaddem,

baz ihvan ilesohbetederkenKalcDelisinizikrettiler.Veonunhallerindensulettiler.Bendedimki:

Anlardelilerdir.Yerigbilmezler.Biralaygtbokludelidir. dedim idi.Buszbanayznesyletmedikeafvetmedivedediki:

Saknbenimgyabmdabirfenaszsyleme.Benimhacetimdeil.Benafvederim.LkinceddimMuhammedMustafsallallhaleyhivesellemafvetmez.deyip:

Gafilolma!diyetembihettivegitti,diyemerhumHseyinEfendiHazretlerininkendilisneriflerindenokkereahbbilebylecedinledik.48

ncsebebimiz,NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinBursadakald

mahallelerdenAraplarMahallesindeki49AraplarCamiinde1988yllarndaimamlkgrevivelojmanndasenekadarkalmolmamzveVelediEnbiyaCamii,ekerHocamahallesinde50teneffsettiimhavabuakmzziyadeletirmitir.

Drdncsebebimiz,NiyziMsrkuddisesrruhulazzesevgimizincokunlu

unudahancedendivnhakkndayaplmaklamalarvegrdmzhikmetleriyenidentertipvedzenlemeileyenibirerhyazmakisteiitiyakmzartrd.

Beincisebebimiz,Tasavvufunanlalrbirhalegelmesinide istememizdir.En

sonHakkayryen sahbolmakla hretbulanEbu'tTufeylmirelLeys (hyt.110/728),minberde ikenHz.Alikerremellhvecheden usz iittiinisylemektedir:

nsanlaraanlayacaklareylerisyleyin,yadrgayacaklareyleribrakn!Al

lahveRasl'nnyalanlanmasnistermisiniz?51nkinsanlarbilmedikleriveanlamadklareyleriinkrdaacelecivesabrsz

48(YILDIZ,etal.,2007),s.19MetingnmzTrkesinetarafmzdanbirazuyarlanmtr.49YineNiyaziMsr,BursadaolduubuyllardaArapmehmetmahallesisakinlerindenvekendimritlerindenolanHacMustafaadlbirzatnkzkardeiyleevlenmivebuhanmdanocuklardnyayagelmitir. brahimRakm,Vakiat,v.1617;MustafaLtfi,a.g.e,s.30;(AKAR,1997),s.7150Bugn,BursaUluCamiiningneyksmndayeralanehirpostanesininyerindeXX.asrnbanakadarayaktaolduunuanladmz,ekerHocaMahallesindekibumerkezderghnbirokdefalartamirdengetiinibiliyoruz.(AKAR,1997),s,8651Buhr, ilim,49; bnAbdilberr,Cmiubeyni'llm, I,540, II,1003;Zeheb,age. II,597.YadrgayacaklareyleribrakncmlesiBuhr'dezikredilmez.(GLER)


drlar.BunedenleNiyziMsrkuddisesrruhulazziniirleriileilkmektebiokumubirkiidahitasavvufunderinmanalarnanfuzedebilmektedir.ylekisdeszlerveadasz cmleyapskiiyebirokmenfaatiberaberinde sunmasonuntasavvufunhakiktinianlatrkennekadarbaarlolduunu,meramnhalk lisanilebeyanonunsahasndanekadaryksekseviyedeolduunugstermektedir.52

TarikihalvetdekutbyezdnNiyazidirUlularulusuhemeyhirabbaniNiyazidir

M.MuradNakNoktannsrrnihsaneyleybzahiridenSertcmkutbilemMsrdirgayetulu.

M.TbirMsr

Altncsebebimiz,mridlermridleri iinbiraynagibidir.Aslndaonlarmntesipleriniterbiyeetmedeokhrsldr.Fakatbuhrslartalebesindekikabiliyetindenteyedegitmez.nkinsanabahedilmiolankmiltabiatntasarrufumridin elinde imi grnse deAllah Telnn iznimsaadesimiktarnca tasarrufetmeyetkisivardr.Raslllahsallallhaleyhivesellemdahimmetininhidaye 52BirdneminiirveinshakkndadnceleriniaklayanZiyaPaa;

iirherkavimde tabidir.Ryiarzdanekadarmilelveakvmgelmi ise,cmlesininkendilerinemahsusiirlerivaridi.Osmanllarniirlerinedir?

NectveBkveNefDvanlarndagrdmzbahrremelvehezecdenmahbnvemctes kasid ve gazeliyyt ve ktat vemesneviyytmdr? Yoksa Hoca ve Itr gibimskinsnnrabtmakmteyledikleriNedimveVsfarklarmdr?

Hayr,bunlarnhibirisiOsmanl iirideildir;Zirgrlr kibunazmlardaOsmanlirleri urayi rnave rnlerdahiAraplara taklid ilemelezbir eyyaplmtrvebutaklid,yalnzslbinazmdadeil,belkiefkrmenyebilesiryetederek,bizimuaryyieslfedynazmve ifdedevehayltvemendeArapveAcememmknmertebetaklidesayetmeimarifdenaddetmilerveacaba,bizimmensupolduumuzmilletinbirlisn ve iiri varmdr ve bunu slah kbilmidir, asl burasnmlhaza etmemilerdir.n yolunda da hl, tamamyla byle olmutur.Mnet Feridn ve sr Veys veNerkisvesirmnetmutebereelealnsa,ilerindetebirTrkekelimebulunmazvebirmaslahat ifde ederken bedi ve beyan fenleri kartrlarak ibrz belat iin ylemevve vemtetbilizft ibreler yazmlarkiKmus ve Ferhenkberaberolmadka...manasnistihrcamuvaffakolamaz.

Buhlegrebizimmillettetabihlzreneiir,nedeinvardemekolur.Hayr!Bizimtabiolaniirve inmz,tarahalk ile stanbulahlisininavmbeynindehldurmaktadr...

(ZiyaPaannNumuneiEdebiytOsmnye, (altncbasm, s.288294dennaklen:FuadKprl,EdebiyatAratrmalar,Ankara,1999,s.302303.)

Ancaksmetzelindivanedebiyatiinolanugrunutmamakgerekir.DivanedebiyatdndabiredebiyatTrkmilletiniayaklaraltnaalmak isteyenlerin

bunubaaramayacaklarngstermekkastyladodu.TrkairleriTrkmilletininayaklaraltnaalnamayacannbirerkantlamasyd.(ZEL,2007),s.14


tindesnrltutulduubilinmektedir.yleki;Sen, sevdiinidoruyolaeritiremezsin,amaAllahTel,dilediinidoru

yolaeritirir.DoruyolagireceklerieniyiObilir.53Buayetikerimedenanlalanmridaynagibimridinekendinihabereder.

Mriddeftratgereigrdnanlayponuterciheder. nsannkendinenazaretmesimmknolmadbilinenhusustur. nsannnoksanngrmesi iinkmiligrmesigerekir.Kmilonaniinnedenlerihaberverir.NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinDivanlhiyyatdaokuyanlarabiraynaolduunubildiimizdenbuaynannparlaklnartrmak iinanlayperdesiniaralamakgerekmekte idi.nkbudivanntmiinaklamayazanlariseokazbulunmaktaolduundanaklamaihtiyacdahslolmutur.

nsanngnlneyeakar,insanneyiseverse,onuncinsindendir;ancakosev

gininbirmaksadadayanmamasgerek, Sevgi,garezsizolursa,Elestahdndanberi,onlarnbircinstenolduklarnadelildir,nkinsan,sevdiiyledir,Nitekim Adamn ne biim adam olduunu sorma; kiminle dp kalkyor, onusordemilerdir.Herkesiyiyipitiieylerdentanrlarbunlardaikieittir:

Duygugdas,aklgdas.Duygugdasekmektir,ettir,sudur,bunabenzeyeneylerdir,Aklgdasysa

bilgilerdir,hikmettir. imdi,baz kiilerin gnlleri, fkha,bazlarnnmantka,bazlarnn tefsire,bazlarnnda,AllahTel ikisinede rahmetetsin,AttrveSennin divnlarna akar. Bazlarnn gnlleriyse Enver, Zahri Fryb veNizmniniirlerininbulunduudivanlareker.Envernin,brlerinindivanlarnameyleden,bulemehlindendir;onubalkkavram,karmtr,AmaSenveAttrndivanlarna,AllahTelbiziazizsrrylakutlasn,Mevlnnn,zndez,iindeiolanveSenileAttrnszlerininzzetibulunanfaydalszlerinemeyletmek,meyledenkiinin,gnlehlindenvevelilerblndenolduunadelildir.54Epiktetos demitir ki: Eer srlarla domuzlar konuabilselerdi, saman ve

yemdenbakaeykonuanlarlaalayederlerdi.diyor.Hlsa,bizideaanbiresermeydanageldi.AllahTelfaydalolmasnnasip

eder.Bukitapyazmayaniyetlendiimde,netrdenolursaolsunherblmnkop

yalamayazorunluolduumudndmtekbirbiimialmadm.Konuylauzaktanveyakndanilgilieserverenbtnyazarlarbirarayagetirdiktensonra,enuygungrnenretilerinherbiriniseipayrdmvebylecedeiikzihinlerdenenmkemmelfikirleriderledim.Bukaynaklar isterfelsef,istertasavvuf,istersedeherikisininkarmolsun.Sadecebirkaynaklasnrlkalmaypvesadecebirkimseyidetakipetmedik.Neyifaydalgrdysekistifadeyesunduk.Ortasnbulalmdiye,zt 53Kasas,5654(VELED),balkCIV


fikirleridahikitabadercettik.nkhereyAllahTelyanlatmaktadr.Aklamalardadzensizliksadecegrnten ibrettir.Birbirinitakipedenve

aralarndahibirilgiyokmugibigzkenaklamalararasndayaknbirbavardr.Fakatoldukagizliolanbumnasebetinfarknavarabilmekiin,bilgilerincesivesonrasylabirletirebilecekbirnazarasahipolmakyerindeolur.

Aklamayazlrkenzamanvebilgisi ileberaberkendiliindenolumutur.BunedenlehangibilginereyekonacaksaNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinbizzathimmetvetasarrufuileolduunaeminizdir.

Aklamalardabyklerinfikirleriveeserleri Mrml55olarakgrrz.Aldmzbilgiyivecmleyidahikendimizemaletmedenbeyanetmeyideunutmadk.nkkendimizehasredeceimizbir ilmimizmuhakkakkiyoktur.nkbilgimizin sermayesi de ancak onlardr. Bu konudaki emsi Tebrzi kaddesellhsrrahulazizin(srlandtarih:1245)dnceleriniaktarmakuygunolacaktr.

VezirNusretuddinbykbirtoplanttertipetmiti.lerigelenbirbyeyh

likyerineoturtmulard.Toplantdabtneyhler,bilginler,arifler,emirler,hkimlerhazr idiler.Bunlardanherbiri trl ilimler,hikmetler, fenlerdenkonuup tartmayapyorlard.Tebrizli emseddndebirkedesessizsedaszonlarseyrediyordu.Ansznkalkarak,ykseksesleonlaraylededi:

Nezamanakadarfalannfilannszleriniaktarmaklavneceksiniz?BenimkalbimedeAllahTelyleilhamettidiyenezamanhaberverecek

siniz?Hadis,tefsir,hikmetolarakkonuupdurduunuzbuszler,odeviradamlar

nnszleridir.Buadamlardanherbirikendizamanlarndamevkinsahibikimseleridiler.Kendihallerininderdindenmanalarsylemilerdi.Sizlerdebuanadamlarolduunuzagre,sizlerinsrlar,szlerineredekald?56

Hz.MuhyiddniArabkaddesellhsrrahulazizHerasrdabellibirkiivardr.Buasrdahayattaolanbukiiitebenim

Zamannsonundabizimiingnegibiaakanbirdevletvardrki,ortlemez.Kimkibizdendirvebizimsylediimizisylyordur,Onumjdele.O,dnyaveahirettedemjdelenmitir.57

buyurarak,velayetmeydannnbykbirmridikmiliolduklarnaiaretetmilerdir.BuszegrezamannveetrafnaanvestninsanlarnolmasAllahTelnnbiremridir.NiyziMsrkuddisesrruhulazizde

55Miri:devletmal,devlethazinesinemensup.56(KK,2001),s.29ems,bireyinkendiorijinalve taze fikirlerini ununbunundedikodularnakurbanetmemesigereineinanmt.Yoksailimlernaslgeliebilirveinsantaklittennaslkurtulabilirdi.Bu yzden ems,Mevlny bile babasnn eserini okumaktan zaman zamanmen dahiediyordu.57(VASSAF,etal.,2006)(Kadiriyyebl.)SleymaniyeYazmaBalar,23052309,c.1


Her vakitdehatmlevliybirdir,bu vakitdeAllah sbhnehu ve telhatmlevliyolmaMsriyevirdi.58

buyurarakdurumunuaikretmitir.Bizimdebyklerimizhakkndaki itikadmzbuekildedir.

Abdulvahhaba'ran,elYevaktve'lCevahirfZikriAkaidi'lEkbir1/9daunlaryazyor:

MuhyiddnArabkaddesellhsrrahulazizinelFsskitabndaki:Onunyaptherey,ancakRaslllahsallallhaleyhiveselleminhuzurundaizinaldktansonravukubulmuturifadesihakkndaHafzEbuAbdullahZeheb'yesorulmu, ucevabvermitir:Bueyhgibilerininyalansyleyeceine inanmyorum. Bilindii gibi Zeheb, eyhMuhyiddn ile Sofiye taifesine kar eniddetli olan kimsedir. Gerekten bu konuda en kat davrananlardan birisiZehebi'ninkendisidieridebniTeymiyeradiyallhanhdr.

mamSyt,Kam'u'lMuaridfNusrati bni'lFaridadlkitabndaunlaryazyor:

ayetZehebininbyle ilerigerikonumas seniyanltyorsa,buna amamakgerek.nkobundandahabykleriolan mam Fahruddin ibnHatb,hattabundandabykolanveKtu'lKulbsahibiEbTalibMekkihakkndavehattabunlardandahabykbirzatolaneyhEbu'lHasanelE'rhakkndadailerigerikonumutur.HlbukiHasanE'arki,nhertarafaulamtr.Kitaplarbununakrneidir.BueserlerielMzan,etTarh,Siyeru'nNbelgibieserlerdir.Dilersenonun szlerinibunun szleriylekarlatr.Vallahiyeminlesylyorum,onunbuzatlarhakkndakiszlerigeersizdir.Bizsadeceburadaonlarnhakknveriyoruz.Bakaeydeil.

inaslndabtnbuargibigzkenhususlar,mamZeheb'ninarvera'sahibiolmasndanvedinynndenpekfazla ihtiyatanemvermesindentrdr.O,bubakmdanmazurdurvehattaeriatakesinolarakbelliolanesasagredeecirbilekazanmtr.59

Bizedenszisebuyolbyklerinindoruolduunainanmakveonlaryalnz

brakmamaktr.Bukarayzl smail,NiyziMsrkaddesellh srrahulazzinkapsnda

nndeyatpkalkankpeklerigibidir.Onuneiindebenimduruumokpeklerinduruukadar,fazladadeildir.60

KtmrNiyazhramczdesmailHakk

04.12.2009

58(EEN,2006),s.3959(AbdullahLeknev,1984),s.11811960BuszaslndaNiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinbykleriinsylediiszdenuyarlanmtr.

Bikudretillhissettr

bizlergrmezseksizlergresiz.

bizimMsriMuhammedDervi

neUkaveneBurusaya

veneahardiyreve

nebtndnyyasardeildir.

Kibarukmmeldenmadd

birmridipritihrolsa

gerekdr.61

61(brahimRAKIM,1750),v.12a;(VASSAF,etal.,2006),v.77,(s.76);

HazretimmiSinankaddesellhsrrahlazz.NiyziMsrEfendimiziindubuyurdularki:

EnokgizleyenvertenAllahTelnnkudreti ilebizlergrmezsektesizlergrrsnz.

BizimMsriMuhammedDervineUakaveneBursayavenebakadiyrlaravenedebtndnyyasardeildir.

Byklervekmillerdensaylanbirbykhretesahipbirmridolacaktr.

NYZMISRkaddesellhsrrahulazzinYAADIIASRAGENELBAKI62

ASiyasveEkonomikDurum

Niyzi Msr kaddeselh srrahul azzin yaad dnem (1027/1618 1105/1694)Osmanldevletininsiyasyndengerilemeyebaladdevreyerastlar.YediOsmanlhkmdarnnhkmsrdbirdnemdeyaamtr.BuOsmanlpadiahlarnnsaltanatsrelerisrasyla;

SultanOsmanII.(16181622),SultanMustafaI.(ikincidefaolarak,16221623),SultanMuradIV.(16231640),Sultanbrahim(16401648),SultanMehmedIV.(16481687),SultanSleymanII.(16871691),SultanAhmedII.(16911695).Bu yzylda, IV.Murad dneminde ran,Osmanl iinmesele olmaya devam

etmektedir. IV.Murad1045/1635ylnda,RevanSeferinekarveRevanKalesinialp,problemigeiciolarakhalleder.DahasonraBadatSeferiyaplm,1638ylndaBadat fethedilmitir.Sultan IV.Muradtansonra,yerinekardeiSultan brahim1049/1640ylndapadiaholur.SultanbrahimdnemindeGiritAdasalnmtr.Sultan brahiminyetersizliindendolaylimlervedevletin ilerigelenleriFatih Camiinde toplanarak bahis konusu durumu bir son verilmesi gerektiinekarar vererek, yerine, ocuk yataki byk ehzade Sultan IV.Mehmedi tahtageirirler.YenierivesipahilerinanlaarakdzenlediklerivebirokinsannaslmasylasonulananVakayVakvakiyye(narVakas),SultanMehmeddnemininennemli tarihiolaylarndandr.Hemenbuolaylarnarkasndan,OsmanldevletynetimindeuzunsreszsahibiolacakKprllerDnemibalar.

XVI.mildasrdan itibarenbalayandhilk,dzaferlerveiddetlitedbirlerle durdurulmaya alan Kprl ailesi yirmi seneye yakn devlete hizmetetmilerdir.

XVII. yzyln son eyreinde Osmanl Devletinin saltanat krk yl Sultan IV.Mehmedkalmtr.Sadrazam,MerzifonluKaraMustafaPaadr.Buesnada,dahanceKprlFazlAhmedPaa zamanndayaplmAvusturyaAnlamasbozulmuveAvusturyayakarsavailanedilmiti.PadiahIV.MehmedindeordusununbandabulunduuvetariheViyanaBozgunu(1094/1683)olarakgeecekbukuatma,ikiaykadarsrerveOsmanlordusuyenilir.

62MustafaAKAR,NiyziMsrHayat,EserleriveTasavvufAnlay,Ankara,1997,(DoktoraTezi)s.1939,st.2004;OrhanBAI,NiyziMsrDivanndaDinveTasavvuf,YksekLisansTezi,YK41442,Ankara,1995,s,711


Budnemde, siyasve idaryapyetkileyenennemlimeselelerdenbiride,devletynetiminesaraydakiPadiahevevalidelerininkarmassonucuidareninbozulmasdr.

BudnemdeOsmanllarniindebulunduuekonomikdurum,siyasdurumdanpekdeiyideildir.Buekonomikkriz,tabiiolarakdevletinsiyasveitimayapmadayansmtr.

XVII.yzyl,OsmanlDevletiiin,siyasveekonomikskntlarnyanndayangnlarnokolduuvebuyndedebykfelketlerinatlatldbirdnemolmutur.

Buyzyldaenby24Temmuz1660daolmakzereonbirkezyangnkmvebudnemtarihkaynaklardaTarihiIhrkKebrbalylakaydedilmitirOdnemin tarihisi Abdurrahman Abdi Paa, 1062/1652 ve 1070/1660 iki bykyangndanbahsetmektedirBlmveEdebDurum

OsmanlDevletindeenyksek lmmessesebilindiizeremedreselerinKuruludnemindeMollaFenar(hyt.834/1431)gibigayretlimderrislerinsayesindekurulmumedreselerdeki,kelmvefelsefesaslaradayalFahrettinRazekolu,zamanlasilinmeyebalam,yerinitepkicibirzihniyetesahip,aklvefelsefilimlerekarbiranlayaterketmeyebalamtr.Ayrcabazeyhlislmlarntelkiniilehikmetdersleridenilenmatematik, felsefevekelamgibiaklderslerin terkedilmesi, bir ksm ilim adamlarnn ocuklarna on be yandan ncemderrislikbertnnverilmesi,talebeleriniyibireitimgrmedenrvetveparailemderrisolmalarmedreselerinbozulmasnadorudanetkietmitir.

XVII. yzyldan nceki yzyllarda tabii ve felsef ilimlerin retim yeri olanmedreselerde,birokansiklopedik temellibilginyetimiti.Buyzyldan itibarenmedreselerdeakl vemsbet ilimler itibardandm vederslerdaha ok fkhalanna kaymt.Matematik, astronomi, felsefe gibidersler, tamamylaortadankalkmasabilenemverilmiyordu.

XVI.yzylnikinciyansnagelindiindeOsmanlmedresesistemindeRazekolundandaha farklbirmektepdahaortaya ktki,buekolOsmanl ilimve fikirtarihiboyuncasanldndanokfazlaetkilivenemliolmutur.Tesirlerignmze kadar srm olan bu ekolun kurucusu Birgiv Mehmed Efendi(hyt:981/1573)dir. tebuekolunzihniyetibundanbyle tarihtehigrlmedikbirboyutta,Osmanldinve ilimhayatmasrlarboyumeguledecek,KadzadeliSivas ekimelerinin tohumlarnatacaktr.Dier taraftanmedreseningerilemesiylebirlikteilmiyesnfdabozulmayabalamtr.

OsmanlDevletininDuraklamadnemiiindemtalaedilenbuasrda,biroksahadagrlendurgunluk vegerileme eitli ilimlerdede kendinihissettirmeyebalamt.Budnemdegenelliklebellibirkonudamstakileserleryerine,limlercekabulgrmbazeserlereerhvehaiyeleryazldngrmekteyiz.Btnbuolumsuzluklariinde,XVII.asrdalimler,birasrevvelkilergibimdekkik,muhakkik olmasalar bile; kalem sahibimni limler olduka oktur. Ancak btnbunlararamen,edebiyatdnyasnnetkilenmediiveedebiyattayenibykair


lerin ortaya kt bir devirdir. Bu asrda Nef, eyhlislm Yahya, eyhlislmBahayveNabgibidivanairleriyetimitir.CDinveFikrDurum

Bilindiigibi,OsmanldevletininKuruluDnemindedevletvesuflerarasndabiryaknlktanbahsedilir.Osmanltarihininilkdevirlerindebuekildehkmdarlarnumumiyetletasavvufakarbirmeyilduyduklargrlr.Dneminilmyapsnanlatrkenbahsettiimizgibi,XV.yzylbalarndan itibaren ilmyesnfndaki tasavvufcereyanlar,kuvvetlibirbiimdeyaylmayabalam,bunlar,OsmanlDevletininmuhtelifblgelerinde kendi trikatlarnn inan vemerasimlerini yaymakfrsatbulmulardr.Kadir,Halvet,Bayramvedier trikatlar,XV.yzyln ikinciyarsndan,XVI.yzylnortalarnakadarolanzamanzarfnda,memlekettemevcutfikrmsamahasonucu,yaylmakfrsatnbulmulardr.Aynekilde,Nakibendiyetrikatda,XV.yzyldagirmiveTrk insannndinvemanevhayatndanemlibir roloynamtr.Ayn ekilde ilkdnemdekiulemmeyih ilikilerinebir gzatlrsa,oldukayksekseviyedebiruyumgzearpar.nkilkOsmanlmderrisiDavudKayser(hyt:751/1350),bnArabninFususulHikeminebirerhyazmtr. Buna benzer bir durumda, ilk Osmanl eyhlislam Molla Fenar(hyt:834/1431),SadreddiniKonev (hyt:674/1274)ninMiftahulGaybadl tasavvufeseriniokumuveokutmuolmaklaberaber,kendidnemindekiHalvetiyeveZeyniyeTrikatlarndanbizzatistifadeetmi,Osmanlfikirtarihindenemlibiryeriolanvahdetivcdanlaynbenimsemitir.BurneklerdenanlyoruzkiOsmanldevletininkuruludnemindeulemameayhayrmgibibirdurum sz konusudeildir.AncakgerekDevletmutasavvflararasgerekseulemameayiharasndaki ilikiler byle devam etmemitir. Geen zaman ve asrlar boyunca dengeninMutasavvflaraleyhinebozulmayabaladngryoruz.zellikle I.Mehmedelebidnemindeortaya kan eyhBedreddinOlay (823/1420) ilebirliktedevletadamlarnntasavvufevrelereduyduklargvenazalmayayztutmu,onlarhakkndamtereddit davranmaya balamlard. 848/1444 ylnda, Sultan II.MuraddnemindeMolla FahreddinAcemi,birHuruf eyhinidinsizlikle itham etmitir.eyhin idam istenmi, neticede eyh idam edilip, taraftarlar datlmtr. YineeyhlislamEbussuudEfendininfetvasyla,BosnaleyhHamzaBalkaddesellhsrrahulazz969/1561ylndaidamamahkmedilmitir.Aynekilde,Olaneyhdenilen smail Mauk kaddesellh srrahul azz, zamann eyhlislamKemalpaazdeninfetvasyla935/1529ylndaon ikimrdi ilebirlikte idamedilmiti.Bu idamlarn sebebi, kendilerinden kaynaklanan, an szlerinin cahilhalktarafndanyanlanlalp,halkdalaletesevkedebileceidncesieklindeaklanabilir.Buasrlardaulemmeyhilikilerierevesindecereyanedenbuidamfetvalar, ferdolaylarolup,kitlelereyansmdeildir.Mutasavvfulem ilikileribirgerilimdneminegirmeklebirlikte,yinedeksmbirmsamahadanbahsedilebilir.63 63KemlPaazdekaddesellhsrrahlazzraksvedeveranadakardr.Bukonudaazevvelszedilenbirderisaleyazmtr.O,sofiyedenakidesibozukHalvetidervilerinin


XVII.yzylagelindiizaman,izahetmeealtmzbumsamahannokdahaazalmolduunuvetasavvufehline lzumundanfazladmanlkgsterenbirvaizlersnfnnortayaktngryoruz.Birncekiyzylda, risalevekitaplarlayaplanmcadele,XVII.asragelinincefiiliyatadnmtvebumcadele,bundan byleOsmanl fikir tarihinde asrlar boyu srecek olan, vaiz snfnn banektiiveyzlercebelkibinlerceinsanmeguledecekKadzdelilerHareketiveyaKadzadeliSivasekimesiolarakortayakacaktr.Buolaylarkrkleyenvaizler,zahirendeolsaBirgiv(hyt:981/1573)TrikatiMuhammediyeadleserinikendilerine esas almlard. Birgiv kanaatlerini ekinmeden syleyen, dnemindegrdbidatlarlamcadeleedenvegerektiindetarikatlarnyozlamayabalamynleriniakaeletirebilenbirkimseydi.AslndaBirgivMehmedEfendininkitap ve risale olarak yazd eserler incelendiinde bata bni Teymiye olduuhalde talebesi bniKayym elCevziyyenin etkileripek ak ekilde grlr.HerhalkardaBirgivnineserleriyleKadzdelilerhareketinin fikr temellerihazrlanmvebirralmSonuolarak talebelerihocalarnn fikirleriniyayarakbellibirzmreoluturmulard.BirgivininbueserleriXVII.yzyldakibazvaizlerinellerinegemiolup,suretihaktangrnerekvebueserleresnarakbazmenfaatlereldeediyorlard.

Kadzadelilerin banda mehur Kk Kadzde denilen Balkesirli MehmedEfendi gelmekte olup, sonradan, kendisi gibi dnenlere bu lakap verilmitir.KkKadzde1041/1631ylndaAyasofyadavaizidi.Busradadevletingenellikleskkolandurumundanistifadeedip,eriatsavunmaadnaortayakm,halkeriata aykr addettii trikatlara cephe almaya davet etmiti. Kadzde hayatboyunca bidat zerinde ok durmu ve onlardan iddetle kanmak gerektiinisavunmutur.Katibelebinin ifadesiyleKadzde,raksvedevrhususundaeskidavay tecdid etmiti. Bu arada Kadzde IV.Muradamemleketin durumunuanlatanmanzumbirkasideyazarvetmOsmanltopraklarndattnyasakoymuolan IV.Muraddestekleyerek, ttnnharamlnadair fetvalar verir.Buyzdenhaklhakszpekokadamldrlmtr.

Kadzdenin asl hedef kitlesimutasavvflar olmutur. Ayrca devran ve semanharamolduunuiddiaetmitir.KendisiylezamannSivasTekkesieyhlerinden Sivas Efendi diye mehur mutasavvf Abdulmecd Efendi kaddesellhsrrahul azz (hyt:1049/1639) arasnda tartmalar kmtr. Katib elebi, IV.MuraddnemindeSivasEfendi ileKadzdeninYeniCamiidebirmevldmnasebetiylevaazettiklerini,halknSivasEfendiye,padiahnKadzdeye tevecchedip, onun etkisiyle kahve vemeyhanelerini tahrip ettirdiini kaydeder. Btn

kestiklerininyenilipyenilmeyeceikonusundakibir soruya:elcevbyenmez,haramdr,diyerekbirtakmsfgrnlkimselerimahkmetmitir.

KemlPaazdevahdetivcdinannnkabaveyanlyorumlarna,maddecipanteizmeklindeanlalmasnakardr.Konuylailgilibirfetvasndayleder:

Zeyd,vcdvhiddrdese,muradmyerinvegn,anungayrununhernekimvariseAllahTalnnvcdudur,Allahdur, zrAllahdangayru eyyokdur,dese eranZeydetecddimngerekr.(KONUR,1992),s.13


bunlardan sonra, KadzdeMehmed Efendinin grnrde bidat ve hurafelerlemcadeleediyorgrnmesineramen,Mutasavvflarlatarttmeselelerinseviyesinebakarakonunmevkvehretyakalamapeindeolduunurahatlklasyleyebiliriz.

Kadzdelilertartmasndavizlerdenvesflerdennplanakanerkii

bulunmaktadr.Bunlar1. Kk Kadzde Mehmed Efendi (hyt.1045/1635) ve karsnda

AbdlmecdiSivsEfendi(hyt.1049/1639),2.stvnMehmedEfendi(hyt.1072/1661)vekarsndamellifimizAbd

lehadNrEfendi(hyt:1061/1651),3.VnMehmed Efendi (hyt. 1096/1685) ve karsndaNiyaziMsr (hyt

1105/1694).64DnemintartmalarzerineayrcabireserkalemealanKatibelebi,Miznl

Hakkf htiyrilEhakkadlbueserinde,KadzdelilerleSivaslerarasndakitartmakonularnkitabndabalklarhalindeverir.

1Mspetilimlerinbuaradamatematiintahsilimerumudur,deilmidir?2Hzrpeygambersam,deilmi?3Ezanvemevldvesaireylerinmakamlaokunmascaizmidir,deilmidir?4Trikaterbabnndevranlarmerumu,deilmidir?655Ttnvekahveimekharammdr,deilmidir?6Hz.Raslllahsallallhaleyhiveselleminannevebabasnn imanllp

lmedikleri?7Fravununimanllplmedii?8eyhiEkberMuhyiddn ibnlArabhakkndaKadzadelilerinvemutasav

vflarngrleri.9Hz.Hseyin radiyallh anhn ehadetine sebeb olan Yezide lanet edilip

edilmemesi.10Raslllahsallallhaleyhivesellemdensonraortayakanbidatler.11Kabirleriziyaretedipetmemek.12CemaatlenafiIe,Kadir,Beraat,Regibnamazlarnnklnpklnmayaca.13Byklerinelini,eteinipmeninhkm.

64(BAZ,2004),s.5165KadzdeMehmedEfendininlmndensonraonunkrssneoturanvaizler, hretsahibiolmakiin,haramlkatdelillerlesabitolmayanhalvefiillerihellsayanlarnkfirolmadmuteber kitaplarda aka belirtilmiken Elbette bu fiilleri irtikp eden kfirolur diyerek tartmalar alevlendirdiler. Saray grevlilerinden de pek ounu etkilerialtnaaldlar.zellikleUstuvnMehmedEfendidiyebilinenbirvaiz,vaazlarndatasavvufehlininkfirolduunusyleyipDevranyaplanbirtekkeyklptemelibirkaarnkazlarak kan toprak denize dklmedike orada ibdet yaplamaz, diyordu. (KARA,2002),s.28


14EmribilMarufveNehyianilMnkerbahsi.15RvetBahsi. BusorularakarAbdulmecdSivaskaddesellhsrrahulazz,msbet ilim

lerintahsiliningerekliliini,66Hzrnhayattaolduunu,ezanvs.gibieyleringzelseslevemakamzereokunabileceini,devrannvesemancaizolduunu,sigaravekahveninharamolmadn,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemannevebabasnn iman ilevefatettiklerini, bniArabninenbyk slmmutasavvfolduunu,Raslllahsallallhaleyhivesellemdensonraortayakangzeladetlerinkabuledilmesigerektii eklindekikanaatlerinivaazve risaleleriylebeyanetmitir.AyrcaKadzdelizihniyetodnemdeyalnzttnvekahveiendeil,kakileorba,billurbardakilesuien,pantolongiyenleri,hattacamilerinebirdenfazlaminare yaptran padiahlar bile kfrle itham ederlerdi. Yine NiyaziMsrninKadzdeliler cephesinden kendisiyle mcadele ettii Van Mehmed Efendi(hyt:1096/1685)ileilgiliuolay,Kadzdelizihniyetinianlamakiinoldukaarpcdr.VanEfendininhayranlarndanbirisionavaazlarndadnyannzevkvesefasaleyhindeiddetlikonumalaryaptn,diertaraftankendisinin,altnvegme,samurve ipekligiysilere,cariyeleresahipolmasnnelikiolupolmadnsorduunda,Vannincevabilgintir.(GnmzTrkesiyle)

Beheynadan,dnyaaslndairkinvektlenmideildir.Herkesindileiverabetibirnimetekavumaktr.Ktlenenynkazanldveharcandyerdir.Kazanmaveharcamadasenbanabenzervedenkdeilsin.Birlokmayemeksanaharamikenilmkuvvetveakltasarrufgcmleilebanahellolur

Buradaunudahatrlatmaktayarargryoruz.Buradatartmakonusuedilenbumeseleler gnmzden bakld zaman, tabii ki ok basit ve yavan konularolarakkarmzakmaktadr.Ancakmeseleyednemintmdnyaapndakltrvefikrdzeyindenbaktmzzaman,dnyanndierblgelerindedurumbundanpekdefarkldeildir.

Kadzdelileriletrikatmensuplararasndakitemelanlamazlknoktalarndanbiridezikirvedeverandr.OsmanldnemindeHicr800yllarnakadardeveranhakkndahikimsebireydememitir,lkdefabuhusustaYldrmBayeziddne

66 bn Arab kaddesellh srrahlazzin Firavunun imanyla alkal gryd,AbdlmecidSvskaddesellhsrrahlazzbugrvecihleaklyordu.

Birinci: bnArabMliki idiveMlikmezhebinde mnyeismuteberdir.DolaysylabnArabMlikmezhebinigrehkmvermitir.

kincisi:desise(hle,oyun)olmasmuhtemeldir.Svsbuihtimalzerindeyorumyapmyor.

ncs:buszmevveldir.Yanitevlivardr.yleki;Msaaleyhisselmdanmuratruh,Firavundanmuratnefsiemmaredir.Harunakldr.Karun eytandr.VcutMsrnaFiravunun pdih olmas, lemi sadrda nefsi emmrenin istils demektir. ecereiMsannkuvveisyesmamhedesiyle imanagelmeleri,kuvynefsniyyenin ruhatebaiyetiileerhedilir.AsnnejderolupFiravunahamleetmesiesmannkuvvetiileerhedilir.(KARA,2002),s.27


milimlerindenbniBezzazadylaanlanHafizuddinMuhammedbinMuhammedbinihab fetvaverereksufilerindeverannredveyapanlar tekfiretmitir.Bundanbylegereksufilertarafndangerekseulematarafndanseslizikrinmeruiyetivedeveranhakkndabirokolumluolumsuzfetvalarverilmi,risaleleryazlmtr.

BunlardanXVII.yzyldaKadizdelileri temsilenaleyhteyazlanensert risalelerdenbirisistvanMehmedEfendi(hyt.1072/1661)yeaittir.BunakardneminHalvet eyhlerinden AbdlehadNur (h.y.t 1061/1658) yazd eserleriyleKadzdelilerle kar devran ve cehr zikri savunur. Bu hususta dikkat ekici birnoktada,butrdeveranvecehrzikrisavunanrisaleveeserleryazanlarn,genellikle trikat olarak, cehr zikirmetodunu benimseyenHalvet, Kadir veMevleveyhleriolduunugryoruz.Busebepleolsagerek,KadzadelilerinkarsnagenellikleHalvet eyhleri kmlardr.KadzadeliSivasmcadelesindehemenherdnemde her iki taraftan da kendi taraflarn savunan bir isim tarih sahnesinekmtr. Kadzadeli Mehmed Efendinin karsnda Sivas Abdulmecd Efendivarken,bunlardansonra,ayniddetteKadzdelileritemsilenstvanMehmedEfendi (hyt:1072/1661)yi, sufleri temsilen de karsnda Halveti eyhi Abdlehad Nuri (hyt:l061/1651)yi gryoruz. Padiah yannda hnkr eyhliinekadarykselenstvan,saraydaeldeettiinfuzumutasavvflaraleyhindekullanmayaaltysadabaarlolamad.

Bumcadele,itebusralardafiilibirsafhayaintikaletmi,saraydanalnancretsonucuKadzdeliler,tekkeleribasmayavedervileridatmayabalamlardr.Kadzdelilerinbudurumlargittikedahaktbir ekildedevamederek,devletilerine mdahale eklini alm; bu hal Kprl Mehmed Paann veziriazamlnakadardevamedegelmitir.KprlnnveziriazamoluununsekizinciCumagnFatihCamiindeCumaNamazesnasndamezzinler,nterifokurlarkenKadzdelilerdenbirgrupbunlarnmakamlaokunmasnmenetmekistemiler,bununzerinekandklmesineramakkalmtr.

Kadzdeliler,buolaydansonra,trikaterbabnataarruzabalamlar,nekadartekke varsa ykmlar, sokaklarda rastladklar eyh ve dervilere tecddi imanteklif edip, kabul etmeyenleri ldrmeye balamlardr. Daha sonra padiahagiderek,btnbidatlerikaldrmayaizinistemiler,selatncamilerininbirerminaresinibrakpdierleriniykmaya,Hz.Raslllahsallallhaleyhivesellemzamanndansonra ihdasedilenher eyikaldrp,lemekendizihniyetlerineuygunbirnizam vermeye kalkmlardr.Bunlar kendilerine engel olmak isteyenlere karsilahlakarkoymayakararvererek,FatihCamiiavlusundatoplanmakzeretaraftarlarnahabergndermilerdir.BudurumuhaberalanzamannveziriazamKprlMehmedPaa,derhalKadzdelilerinelebalarnahabergndermi,nasihattebulunmu, fakatszdinlenmemitir.BununzerineKprl ilerigelenulemayarm ve durumu onlara arz etmitir. Onlar Kadzdelilerin iddialarnn batlolduunu,bu ekilde fitne karanlarn cezalandrlmalargerektiini sylemilerdir.BununzerineKprl,durumupadiahaarzetmi,ldrlmelerihususundaemiralmtr.Buemrialmasnaramen,Kprl,ldrlmeleriynnegitmemi;stvanMehmedEfendiileTrkAhmedveDivneMustafaadylahretbulmu


dier ikivaizi1656ylndaKbrsasrm,tekkelerive eyhleribirsrebunlarnelindenkurtarmtr.

Zamannbakenti stanbuldabuolaylarolurkenmutasavvfmzNiyaziMsr3435yalarndaolup,Elmalda eyhimmSinann tekkesindemaneveitimden gemektedir. NiyaziMsrnin genlik dneminde stvan ile eyh AbdlehadNuriliderliindedevameden,KadzdeliSivasatmalarnckuaktaNiyaziMsrileyinevaizolanMehmedVanEfendiarasndasrpgidecektir.

XV.yzyldagerginlemeyebalayanDevletMeayihveUlemailikileriNiyaziMsrninyaadXVII.yzylagelindiindeiyicekutuplamtr.BudnemNiyaziMsrdedhilpekokmutasavvfndevlettarafndansrgnegnderildii,eyhler asndan olduka anssz bir dnemdir. Ayn asrda Karaba eyh AlikaddesellhsrrahulazzEfendi(1090/1679)ylndaLimniadasna,yineOsmanFazlAtpazarkaddesellhsrrahulazz(1101/1690)tarihindeKbrstakiMagosakalesine, smailAnkaravkaddesellhsrrahulazz(hyt:1041/1631)dekaynaklardayeribelirtilmeyenbiryeresrgngnderilmitir.

BudnemdedtakibirkayenilgidensonraAnadoludadabirtakmiisyanlarvardr.1666daMusulcivarndaSeyyidAbdullaholuMuhammed,mehdliiniilaneder,oketinbirsavasonucundayakalanr,stanbulagetirilirvetevbeeder.

1666ylndaSabetaySevi67adnda zmirlibiryahdiKudsteMesihliini ilan 67SABETAYSEV

1626Ylnda zmir'dednyayagelenSabetaySevi,genyalardanbalayarakkendiniYahudimistisizmine,Kabbala'yakaptrmt.Bilinciniyitirdii,cokuludnemleryayordu.Glkiiliiileevresinebirokmrittoplamaybaarmt.Henzyirmiikiyandaiken,Kabbalacyorumlaradayanarak,kendisininbeklenenmesiholduunuilnetti.

Gelimelerdenhuzursuzolanhahambalk,Sevi'yizmir'iterketmeyezorlad.SevinceeskibirKabbalamerkeziolanSelnik'e,sonraIstanbul'agitti.Bakent'te,saygdeervenlbirvaizolanAbrahamhaYakiniilekarlat.Yakini'ninelindeSevi'ninmesiholduunudorulayanKabbalacbirkehanetbelgesivard.KsasresonraIstanbul'dandaayrlanSevi,nceKuds'evesonraMsr'agitti.Kahire'deOsmanlvalisininhazinedarolanglvevarlklRaphaelHalebi'yikendidavasnainandrd.

Maldesteksalamolarak,yandalarndanoluanbirmaiyetileKuds'emuzafferbirbiimde geri dnd.Burada,Gaza'lNathan adnda yirmi yalarndabir renci, YahudigeleneklerindeyeralanMesih'inMjdecisirolnstlendi.Nathan,coku iinde, sraildevletininyenidenkuruluununokyakndagerekleeceiniveSevi'ninzaferi ilednyannkurtulacanherkeseduyurdu.Nathan,Kabbalahesaplarnadayanarak,kyametgniin1666ylnbildirdi.Ancak,KudshahamlartarafndantehditedilenSevi,1665ylndasevinlekarland zmir'egeridnd.Birkayllk sre iinde,SabetayclkakmhzlaglenerekVenedik,Amsterdam,Hamburg,LondravebazKuzeyAfrikakentlerinekadaryayld.

1666Ylbalarnda,stanbulagidenSevi,Osmanlyetkilileritarafndantutukland.16EyllgnEdirne'dePadiah'nhuzurunakarld.ncedenlmletehditedildiiiin,SevidindeitirerekMslmanolmaykabuletti.Padiah,Sevi'ninadnMehmetEfendiolarakdeitirdiveyksekbirmaalakapcbagreviniverdi.Ancak,budindeitirmeolay,mritlerininounuhayalkrklnasrkledi.ZamanlaitibarnyitirenSevi,srgnolarakgnderildiiArnavutluk'ta1676ylndald.


eder,odayakalanpstanbulagetirildiindetevbeedipmslmanolur.68Buarada stanbulda korkunbir taunhastal grlr. tebtnbumenfhdiseler

Sevi'yi din deitirmesine karn terk etmeyerek etrafnda toplananlardan oluanSabetayclkadverilenakm,Sevi'nindinselyetkilerihakkndakiariddialarilesonradandindeitirerekYahudiinancnaihanetetmesielikisinigidermeabasiindedirler.SadkSabetayclar, Kabbalacbir yaklamla, Sevi'nindindeitirmesinimesihliinin gereklemesi iinatlmasgerekensonadmolarakyorumlarlar.Bunedenle,nderlerini izleyerekMslmanla gemilerdir. Bu dnmeler (din deitirenler) iin, kiinin kendini kalptenYahudihissetmesinemlidirvegrnrdeuygulananMslmanlnvebiimseleylemlerindeeriyoktur.Zohar'nLuriacyorumundanyolakarak,bireitKutsalGnahkuramnaulaanSabetayclar,Torah'namalarnntamolarakgereklemesininancak,manev olmayan eylemler sonucunda Torah'n grnte ortadan kaldrlmas ile olanaklolacanilerisrerler.(BORANOzan,http://www.sabataysevi.de/s.102)68BazsondnemaratrmaclarSabetaySeviileNiyziMsrkaddeselhsrrahulazzingrtifadeleribulunmaktadr.

[NaslKabalacSabetaySeviileVahdetiVcudcuNiyaziMsryanyanagelip,birbirlerinianlyorsa...

Peki,VanEfendiveyandalarnakar,YahudiKabalistlerileMslmansuflernaslbirittifakyapt?

SabetaySeviileNiyaziMsrninyaptittifak,dahasonrakiyllardahangiisimsizeyhler/Sabetayistlerdevamettirdi?SonerYaln, BeyazMslmanlarnBykSrrEfendi2,1.bask/Haziran2006]

NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinSebataySeviilebirgrmesiolmusavebir

etkilenme varsa bunu Sevi asndan dnmek gerekir. yleki, Fenton Judaism andSufism(YahudilikveTasavvuf)isimlimakalesindebukonuyayleeilimgsteriyor.

[abbatler(Sebetayclar)YahudilerleMslmansfilerarasndasonnemli iliki, trajikkaderidininideitirip

slamagirmesineyolaanmistikmesihShabbatayZevinin(SebetaySevi)(.1675)nedenolduudinkarklkesnasndagereklemitir.

ShabbatayZevi,EdirnedezorunluikametetabitutulduudnemdegizliceYahudilikleilgili vecbeleri yerine getirirkenbir taraftanHzrlkBektai tekkesindeki zikir yinlerinekatlmaktavemuhtemelennlHalvet eyhiMuhammedelNiyaz (Msr) iledegrmekteydi. Kendisi gibi din deitiren ve Dnme olarak da bilinen mntesipleri,yinlerindeokuduklaroksaydaTrkeiirivebazritellerikendilerindendevraldklar,zellikleBektaitarikatolmakzere,Trkiyedekitarikatlarlayakn ilikilerinisrdrmlerdir.]

(FENTON, 2004); Fenton, Paul B., (1988), Shabbatay Sebi and theMuslimMysticMuhammadanNiyzi,ApproachestoJudaisminMedievalTimes,3,s.8188.

Aslnda Niyzi Msr kuddise srruhulazizin Yahudileri sevmedii gibi tahkir ettiikimselerideyahudisfatileaalamasileonundnmelerkonusundafazlatavizkarolmayacandndrmektedir.ylekimecmuasnda;

Eytahtbanakaraolasdinszyahdiokdidegldrsensineychdsensineymrted sensin benm hasmum kimse degldr ey yahdi olu yahudi oglu. Yahudisennbaunabumsrikyametdr.kymetdrkyametnedildentersent.Zalimsayasenn 'advetnkadimdrsen 'isyrmhaekendinszyahdisin. (NiyaziMISR,1223),v.66a


Vn Mehmed Efendi nazarnda bidatlerden kaynaklanyordu. Onun iinbdatilerle ve bidatlerin ilenildii yerlerle mcdele edilmesi lzmd. OnuntelkinleriyleEdirnedeKanberBabatrbesiyktrld.

Yine bu asrda yaammehur sfler arasnda Ahmed CnnDede, smailRm, mm Rabbn, Abdullah Bosnev,AzizMahmudHdy,HimmetDede,ChidAhmedEfendi,GavsAhmedDede,SunullahGaybEfendi,smailAnkarav,Karaba Vel, Mehmed Nazmi Efendi, San Abdullah Efendi, Lmekn HseyinEfendi (kaddesellh srrahumlazizn) gibi birok renkli ahsiyetleri grmekmmkndr.

NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzdebualkantlasrnatmosferini teneffsetmi,tasavvufakvecezbeiledopdoluolarakOsmanldnemininnemliahsiyetleriarasnagirmitir.Verdiieserlerleetkilerignmzekadargelmiveaykr dnceleriyle de devrin dikkat ekici sofilerinden biri olmutur. syan vekarklklarladolubirasr ileNiyziMsrnindalgalhayatarasndakibenzerliklerigrmekphesizzordeildir.

KADIZDELLERNHAKKINDABRDNCEBuekoln insanlarnnksebeplerihakkndagrnenakaidiesaslarnteme

lindeyatanKuranKerimikendinemihveralanlarngrleri ileaynyerdebirlemeleridir.nkbu kiilerbulamadklarbirhususu vedeeridineuyumunusalamaktan ise redyolunabavurmalarve iddeti caizgrmeleridir.Biradandinderaanlarnkarsndaolanbuekolaslndadininin insandanuzaklaarakulalmazbiryereyerlemesini istemektedir.nkdinihalktanuzaklaarakkendilerineaitbirkuleyeekmekistemeleridir.

nkBabilKulesineekilensthayatefsaneletirerekulalmazolmasnsalamaktr.OgnlerdenbugneaynekolnmasolarakKadzdelereksilmegstermeden devam etmektedir. Tasavvuf Ehline kar Mutezile, vahhabi ve ArapMilliyetilii69yapanlariledevametmektedir.

69Irklndinimizdeharamolduunubilenbukesim,TrkMilliyetiinearekildekarkarlarkenArapMilliyetiliiniyapmaktangeridurmazlar.BunuyaparkenenokkullandklarmetodiseAsrSaadetDevrinianlatrlar.DierdnemlerinmesalabudineenbykhizmetiyapmolanTrklerdenbirkerebahsetmek istemezler.Buanlattaokadar ilerigiderlerkislamodevirdenbakabirdnemdeyaamamgsterirler.Aslndabubilinalttemizlemesindenbakabireydeolmadmuhakkaktr.

Sahaberadiyallhanhmhakkndahibirmslmannaykrdncesiolmadhaldeyalnzonesilinanlatmilekalmakbykbiryalnlkolacakdemektir.nksenelerdirartniyetlidinmhraklarbiryeriykmakiinncevlmesinisalarlar.Dahasonrakardklaryksek sivri tepedenaaayankaydrarak inanlarn sarslmasn salarlar.Buherzamanbuekildeolmaktadr.Birilerininzerinearilgiilekazanlacakgveniykmakkolayolmaktadr.

MeselatasavvuftatabiileritarafndankanlmazbirgerekolarakgstermegayretleriKadzdelibir fanatikgurubu tahriketmitir.Reddiyecibir eyi redetmeyebalayayncabazanburedetmeyeceieyidahireddevardrr.Sevmedededurumayndr.

Raslllah sallallhaleyhive sellemAkabe (talamas) sabah,bineininzerindeyken:

Bana(ta)toplayver!dedi.Bende(ehadetvebaparmaklarlaatlabilecekbyklkte)ufaktalardanonuniintopladm.Avucunakoyduumsrada:

tebunlargibi.Dindearlktan saknn.Sizdenncekileri,dindearlklarhelketmitir!dedi.[Nes,Hacc217,(5,268).]

limlerDindearolmaynnasihatndahaumummnadaanlayarak:Hibireyde ifratvetefritedmeyin,sevdiinizifazlasevmek,sevmediinizefazla

buzetmek yaramaz...Dinmeselelerin inceliklerine fazla inmeyin, sebep ve illetleriniaramada ar gitmeyin... demiler, ifrat ve tefritin itikadda ve amelde olabileceinedikkatekmilerdir.BizdenncekilerdenHristiyanlarnHz.saleyhisselmifratderecedesevmesonucuilahlatraraksapkladtklerivebylecehelakolduklardamisalolarakverilmitir.

Birkonudabtnunsurlarelealmannrahatlnakavuanmeselelerizerkenkurtuluurahatbulur.

Yaknzamancemaatlerindemahedeettiimizegremntesiplerinkavrayveanlamaduyumlarsrekliolaraktekmerkezlitutulmasda ileriyednkburlartekrara


HaricizihniyetintemelindemntesipleriyaptklarzulmAllahTelrzas iinyaptklarn unutmamak gerekir.Bu trl frkalarn tahribatlar ve zararlardahatehlikelidir.Zihniyetinsorgulamasndabiryerekadarpheciolmakbazengereklidir.nkzamanlakatmalarnolacabilgilerirdelenmesidegereklidir.Fakatbuirdelemede arla gitmek ise tahrifat yapmaklada edeerlidir.nkbatlnbtn czleriylebatlolmasgerektirmez.Onun iin slmiyet itihatkapsnamas ilehakolandavasndadininin ypranmasna kar zamann gerei esnekliisalamakiinmtehidlerinnnamtr.

Olaylarn ve insanlarn tenkidini yapanlarnmadd vemnev ilimleriberaberkullanarakzmgetirmezlersesonutaelemvekayglardoluhayatnekillenmesinesebepolur.NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzinkabriningurbetdiyarlarda kalmas (Limni Adas)70 belki bu durumu ok iyi izah etmektedir. Hz. Alikerremellh vechenin kabriningaibolmas,bu fanatikKadzdelidncesinindeiikversiyonlardr. nsanlarmezarlarndahiemniyettehisedememesibusebeptenmidir?Dnmekgerekmektedir.

mas muhtemeldir. Tedrisatlarda kanlmaz unsurlar Kuran Kerim ve Raslllahsallallhaleyhiveselleminsnnetidir.Dierleri iinbirmecburiyetgetirilirsemuhakkakmntesipolangurupifratvetefritkmazlarndanbirinederekgdkkalacabilinmelidir.

70LimniAdas,YunancaLimnosEgeDenizindeYunanistan'aaitada.Aynaroz(Athos)DaileTrkiyekysnntamortala

rnda, teki adalardan uzak bir konumdadr. Ynetim asndan Lesbos (Midilli) iline(noms)baldr.Bykldevolkanikkayalardanoluandalgalbatkesimi,MrtzeflosBurnunda(kra)430mykseklieular.DahadzbiryapsolandoukesimiisekuzeydePurnia(Paradisos),gneydedeMondros(Mdhros)adlikiderinkrfezilebatdanayrlr.Yzlm476kmolanadannbats tmyleplaktr;amavadilervedoudakiovalarokverimlidir.En byk kenti ve balca liman bat kysnda yer alan ve Kastro olarak da bilinen

Mrina'dr(AntikadaMyrina).Limni'ninvegneydekiyiosEvstrtiosadladannmetropolitiburadaoturur.AdannikincibykkentiolanMondros,aynadlkrfezde,Ege'nineniyidoallimanlarndanbirindekurulmutur.Adadabykbirhavaalanbulunur.4.yzyldaBizans'abalbirpiskoposlukolanada,VI.Leon'unhkmdarl (928)sra

sndametropolitlikyapld.11.ve12.yzyllardaadayaVenediklitccarlaryerleti.1204'teBizans mparatorluu'nunburadakigcnyitirmesizerineada,Venedikgrandklerininelinegeti,ardndanCenovallarndenetiminegirdi. stanbul'un fethindenbirsresonraOsmanl Devletinin ynetimine giren (1456) Limni, daha sonra birka kez OsmanllarlaVenediklilerarasndaeldeitirdi.1479'daikidevletarasndayaplanbirantlamasonundakesinolarakOsmanltopraklarnakatld.1670'tensonraOsmanllarcabirsrgnyeriolarakkullanld.BalkanSavalarndan(191213)sonradaYunanistanKrall'nabaland.I.DnyaSavasrasnda,ttifakDevletleri'ninbaarszanakkaleBoazkarmas(1915)MondrosKrfezindenbalamt.MondrosMtarekeside(1918)geneaynyerdeimzaland.Limnitopra (Lemniasphragis),Antikadaylansokmasnakarveyaralartedavi

etmek iin, 16. yzylda da vebaya kar ila olarak kullanld. Toprak, ylda bir kezHephaistiayaknlarndakibirtepedentrenlekazlarakkarlrd.


NiyziMsr kaddesellh srrahul azzin srekli zehirleneceidncesininvezehirlenmesiiinsrekliolaraktertipleretedbir71dahionahuzurvermemitir.Bunedenlesondnemlerdebykvelininskntbunalmektiinihabervermektedir.72BuAllahTelnnkuluiinbirrahmetolduuanlalmaktadr.

Kii,aklzevalbulmadkakendisizevalbulmaz.Yanikiiakilvebaliol

duka mkellef olma durumu devam eder. Akl zeval bulup gidincemkellefyyetdeondankalkar.Bundandolaymecnunlarmkellefiyyetsnrndankmlardr.ylekiokatilolsaksasedilmez,ocukgibidir.BazAllahTeladamlar iinvakiolduugibilmlerindenbirgnveya ikignncebeerolmazelliklerialnmolsadameczuplardabyledir.Veyagnlercesenelercebeerolma,onlardayiyen,ien,dokunan,glen,suratasangibieitlisnflardr.Bunlarnhepsiyaamanngerektirdiizahirbirdurumdur.Bundaaklnerefininbeyanvardr. phesizonunlmeyaknzamanlardagemesi temkininemaretlerindendir.Temkin ise ikiakldanbirinintekinebitimesidir. kiakl:Aklma(yaamlailgiliakl)veAklmed(lmdensonravaracamzhayatla ilgili akl)dr.Onlardanbirisitekine,ecelin gelmesine kadar karmaz.Budurum,ecelingelmesi,zamanndabirincisigider.kincisikalr.73

mamGazzl(m:10581111)NiyziMsrkaddesellhsrrahulazzgibiskntldnemlergeirmitir.Buskntlardaonunfikirdnyasndabyketkilermeydanagetirmitir.

[Gazzl dank fikir ve bilgi sahibi birisi olarak grnyor. KavidulAkiddetamaklakarbirEarveHanbeloluyor.

ElktisdveMeariculKudsdeisetambirMutezilveMturidolarakaklileeriataynveeit,hattaakleriatntemelisayyor.Byleceortadakalyor;birterkibevebirbtnlegidemiyor.

Gazzlyi izleyenlerveonunzerindearatrmayapanlarn,Gazzlninaklkartl ynn yani hydaki, KavidulAkiddeki eriat tutumunu nekaryorlar. Ondaki bu akl ve eriat atmasn srdryor ve byleceGazzlninaklkartl slmdnyasndagnmzekadarsrpgeliyor.HenzbunakaraklcldininkaynaklarnntemelineyerletirenMturidzihniyetiniciddolarakamaedinenvezerindeduruponuanlatmayaalanilahiyatlarazorunluihtiyaolduunugrmedikevebunaemekvermedike,Mslmanlarda bir kalknma olmayacana yz yldan beri yanl abalamalarkantsaylr.

GazzlBadatageldiindebiledamarlarndaKenzveyaganzbunalm,(kuruntu,anxiety)hastalnnbelirtileriolduunumerFerruh,TrihulFikrilArab(392)eserindesylyor.

71Ehlullhhisynokkuvvetliolduundanentrikalarnemarelerinihemenhisseder.72Bkz.(MISR,1223)73(ETN,1999),s.72;(BURSEV),v.21a,17.Varidat


Bu kenz veya ganz bunalm hastal, bedeni ve akl kuvvetlerde birazalma,iniolupinsandaruhbirkarasevdaveyaendie(melankoli)meydanagetirir.Genellikleotuzbeyalardansonraortayakar;ilealtaykadarsrer.Dr.merFerruhundediinegretedaviedilebilirbirhastalktr.Hastalksrecincehastayahafifveyasertherbirineyaknveyauzaksreklinbetlergelir.Buhastalkla,hafzadazayflk,rknt,umutsuzluk,hayatnsorumluluklarndanveolaylardankamaklaberaberfikirdanklyanyanabulunur. Buhastalktandolayhastalanannyemesiveuykusuazalr,onaumutsuzlukveklelik,gurursuzlukhkimolur.74

Gazzl Badattan yolculua kmazdan nceki hlini anlattn bir daha

dinleyelim:(h.488m.195)ylnnilkRecepayndanitibarenaltaykadardnya,arzular

ilehiretinarcnedenleriarasndagittimgeldim.Buaydadurumumsemekderecesiniapzorunluoldu.ZiraAllahTeldilimikilitlediveokutmaktantutuldu.Banagelen insanlarngnllerinihoetmek iinbirgndersokutmayaglklekatlanyordum.Dilimbirkelimesylemiyorvekesinliklegcmbunayetmiyordu.Dildeki bu tutukluk gnlmde zntmeydana getirdi.Bununlaberaberhazmgc,yemekveimeninholuu,kolaylgitti;ylekitiridibileyutamyorvelokmayhazmedemiyordum.Budurumkuvvetlerinzayflamasnasebepoldu.Dostlartedavidenumutlarnkestivededilerki:Bukalbe inenbirdurumolupbedene(mizaca)dayaylmtr.Bununtedavisiyoktur.Baagelenbuzntdenkurtulmak iinseyahatetmektenbakaareolmadnsylediler.Sonraaczimianladmseeneim tamamengitti.Skntdavearesizkalanbiri gibiAllah Telya sndm. Skntdaolanlarn Kendisinebavurduu zaman,onacevapverdiigibi,benimmevkiden,maldan,ocuklardanvedostlardanvazgemeyignlmekolaylatrd.Mekkeyegitmeazminigsterdim.Oysaarkadalarmn ve halifenin amda ikamet etmemi bilmelerinden saknmakiin, ama gitmeyi iimden ayarlamtm. Bir daha Badata dnmemek iinBadattan koyunlarmnazike tertipledim.Bundanbtn Irak limlerinihedeflemitim.nkonlarnarasnda, iindebulunduumdurumdandnbirsebeptendolay insanlardanbylesineyzevirmenindoruolmadndnenlerivard.Zirabunun,dindeenyksekdzeydebirmerakllkolaraksanyorlard.Onlarnilimdenulatklarderecebuidi.75

Gazzlninkendisideanlattgibidnbirendiedenvedntakvdandolaybunalmagirmedii,siys toplumsalveyabilgiselolaylardandolay rhbirbunalmaveonunetkisiylebedenbirrahatszlauradndandolayaresizliksonucuAllah Telya yneldiini ortaya koyuyor. Bu bunalmDoktormerFerruh, tamdaGazzlninkendisinianlatt ekildehastal tehiset

niyazi mısri divanı1

Documents