NGUYEÂN NHAÂN THANH TRIEÀU ÑOÄNG BINH

Nguyeãn Duy Chính

1

Lôøi môû ñaàu

Neáu hoûi moät ngöôøi AÙ Ñoâng naøo veà söû Trung Hoa, gaàn nhö ai cuõng bieát ñeán Taøo Thaùo gian huøng, Khoång Minh möu trí, Löu Bò hieàn ñöùc, Quan Vuõ trung nghóa ... Hình aûnh veà nhöõng nhaân vaät naøy khoâng phaûi do söû lieäu cung caáp maø do moät cuoán tieåu thuyeát chöông hoài – Tam Quoác Chí cuûa La Quaùn Trung. AÛnh höôûng ñoù khoâng phaûi chæ thaám vaøo moät taàng lôùp bình daân maø raát ñoâng thaønh phaàn trí thöùc cuõng bò aûnh höôûng. Mao Traïch Ñoâng noùi raèng chieán thuaät, chieán löôïc cuûa oâng ñeàu do caùc boä truyeän Taøu cung caáp, khoâng phaûi do hoïc taäp lyù thuyeát Marx-Lenin.

Nhöõng aán töôïng ñoù maïnh meõ hôn baát cöù boä chính söû naøo khieán nhieàu huyeàn thoaïi ñöôïc ngöôøi ta tin laø thaät. Khoâng hieám ngöôøi boû caû ñôøi ñeå ñi tìm Baùt Traän Ñoà hay taùi taïo moäc ngöu löu maõ vaø ngöôøi ta vaãn nghó raèng ra traän chæ caàn moät vieân töôùng khoeû laø ñuû, ñaùnh nhau nhö xem ñaù gaø, moãi beân baét ñoä moät con, beân naøo thaéng thì thu tieàn, beân thua phaûi moùc tuùi ra traû. Nhöõng soá lieäu cuõng raát troøn, 10 vaïn, 20 vaïn, 50 vaïn quaân nhö moät ñaøn gia suùc, baát keå ñeán sinh hoaït xaõ hoäi, ñôøi soáng kinh teá, khaû naêng kyõ thuaät, cô sôû toå chöùc cuûa thôøi ñaïi ñoù.

Thöïc teá chaéc chaén khoâng ñôn giaûn nhö theá. Leõ dó nhieân, neáu moät nhaø nghieân cöùu nghieâm tuùc naøo döïa theo boä Tam Quoác Chí cuûa La Quaùn Trung ñeå veõ laïi caùc chieán dòch cuoái ñôøi Haùn seõ bò phaûn baùc ngay – moät leõ deã hieåu ñaây chæ laø saûn phaåm töôûng töôïng ñöôïc hình thaønh khoâng phaûi do taøi lieäu maø do thuaät ñi, thuaät laïi trong nhieàu theá kyû, theâm bôùt cho ly kyø bôûi nhöõng “thuyeát thö tieân sinh” noâm na ra laø ngöôøi keå chuyeän kieám tieàn ñoä nhaät nôi traø ñình töûu quaùn raát thònh haønh ôû Trung Hoa trong nhöõng theá kyû tröôùc. Ngöôøi ta coù theå keå cho vui luùc traø dö töûu haäu nhöng khoâng ai laïi döïa vaøo ñoù ñeå tin raèng moät tieáng heùt baït vía moät ñoaøn quaân, ra traän vôùi hai tieåu ñoàng ñaåy xe, phe phaåy quaït loâng khaên cuoän hay phoùng ngöïa sang laáy ñaàu töôùng ñòch trôû veà cheùn röôïu chöa kòp nguoäi ... roài ñem ra aùp duïng treân thöïc teá.

Vaäy maø coù moät cuoán tieåu thuyeát chöông hoài töông töï nhö theá ñaõ ñöôïc duøng laøm chaân kinh ñeå vieát söû nöôùc ta, moät thöù kinh ñieån “baát khaû tö nghò”. Ngoâ Thì Nhaäm ung dung, trí tueä, Ngoâ Vaên Sôû, Phan Vaên Laân khinh ñòch voâ möu, Toân Só Nghò tham aên, hieáu saéc ... gaàn nhö laø nhöõng thöïc teá “khoâng theå ñaûo ngöôïc”. Töø khuoân maãu taïo hình saün, caùc nhaø nghieân cöùu chæ caàn toâ ñieåm theâm laø ñuû, coù quaù loá cuõng khoâng sao, mieãn laø khoâng ñi ngöôïc laïi nhöõng ñieàu saùch vieát. Cuoán saùch ñoù khoâng nhöõng ñöôïc daân chuùng tìm ñoïc maø coøn ñöôïc caû trieàu ñình tham cöùu, roài ñeán ngaøy nay trôû thaønh nhöõng söï thaät lòch söû. Neáu coù nhöõng maâu thuaãn thì ngöôøi ta duøng cuoán tieåu thuyeát ñeå taán coâng laïi, duø ñoái phöông coù ñöa ra taøi lieäu hay chöùng côù roõ raøng. Hieám coù bieân khaûo naøo khoâng trích moät vaøi ñoaïn ñeå daãn chöùng, keå caû nhöõng caâu chuyeän “phoøng the” giöõa Nguyeãn Hueä vaø Ngoïc Haân maø ngay caû keû thò thaàn chaéc cuõng khoâng am töôøng ñöôïc nhö theá.

Cuoán saùch aáy laø Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuûa nhaø hoï Ngoâ vieát veà giai ñoaïn cuoái ñôøi Leâ sang ñeán ñaàu nhaø Nguyeãn. Khoå moät ñieàu, neáu khoâng laáy taøi lieäu trong nhöõng loaïi saùch daân gian nhö theá thì ngöôøi ta seõ khoâng theå döïng laïi giai ñoaïn naøy huy hoaøng nhö mong muoán, nhö chæ thò. Ngöôøi vieát khi coøn nhoû cuõng ñaõ meâ say cuoán tieåu thuyeát chöông hoài –

2

hay lòch söû tieåu thuyeát, lòch söû kyù söï ... tuyø theo töøng taùc giaû – Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí naøy vaø cuõng bò aûnh höôûng khaù naëng neà. Theá nhöng ñeán moät luùc nhìn ra ñaây chæ laø moät cuoán saùch vieát ñeå mua vui, ngöôøi nghieân cöùu phaûi coù can ñaûm gaït boû nhöõng chi tieát ñöôïc mieâu taû moät caùch chuû quan thieáu caên cöù, ñoái chieáu vôùi nhöõng taøi lieäu khaùc coù cô sôû, ñeå giai ñoaïn lòch söû naøy ñöôïc nhìn laïi cho aên khôùp vôùi caùc quoác gia khaùc – maø cuõng nhaát quaùn vôùi chính söû Vieät Nam tröôùc vaø sau thôøi Taây Sôn.

*

* *

Söû saùch tröôùc ñaây coù moät maãu soá chung veà khôûi thuûy cuûa vieäc quaân Thanh sang nöôùc ta:

... Nguyeân vua Chieâu Thoáng ñaõ maáy laàn toan söï khoâi phuïc, nhöng khoâng ñöôïc, phaûi nöông naùu ôû ñaát Laïng Giang; coøn baø Hoaøng-thaùi-haäu thì ñem hoaøng töû sang Long-chaâu keâu van vôùi quan Taøu, xin binh cöùu vieän. Baáy giôø quan toång ñoác Löôõng Quaûng laø Toân Só Nghò daâng bieåu taâu vôùi vua Caøn Long nhaø Thanh, ñaïi löôïc noùi raèng: “Hoï Leâ laø coáng thaàn nöôùc Taøu, nay bò giaëc laáy maát nöôùc, meï vaø vôï Töï quaân sang caàu cöùu, tình cuõng neân thöông. Vaû nöôùc Nam voán laø ñaát cuõ cuûa nöôùc Taøu, neáu sau khi cöùu ñöôïc nhaø Leâ, vaø laïi laáy ñöôïc ñaát An Nam, thöïc laø lôïi caû ñoâi ñöôøng”.

Vua Caøn Long nghe lôøi taâu aáy sai Toân Só Nghò khôûi quaân boán tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây, Quí Chaâu, Vaân Nam, ñem sang ñaùnh Taây Sôn...

Ñoaïn söû treân ñaây trích töø Vieät Nam Söû Löôïc (Traàn Troïng Kim, 1971, q.. II tr.130) nhöng VNSL cuõng chæ cheùp theo Khaâm Ñònh Vieät Söû “Löôõng Quaûng toång ñoác Toân Só Nghò vaø Quaûng Taây tuaàn phuû Toân Vónh Thanh hoäi hoïp ôû Nam Ninh. Thaùi haäu ñöa nguyeân töû ñeán yeát kieán ôû trong saân, gaøo khoùc xin cöùu vieän”. (KDVSTGCM-XLVII taäp II, tr. 837)

Rieâng Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuûa Ngoâ Gia Vaên Phaùi thì laïi cheùp laø Leâ Duy Kyø chuû möu sai Leâ Duy Ñaûn vaø Traàn Danh AÙn “aùo raùch, noùn meâ” sang caàu vieän khieán ngöôøi sau buoäc cho con chaùu nhaø Leâ caùi toäi “röôùc voi veà giaøy maû toå”.

... Ñaûn tieán leân noùi:

- Hieän nay nhöõng keû thaàn daân theo giaëc, ñem heát tình hình nöôùc nhaø noùi vôùi chuùng, cho neân mình saép möu toan vieäc gì, theá naøo chuùng cuõng bieát tröôùc. Thaäm chí coù keû coøn ñöa giaëc ñeán ñeå böùc baùch nhaø vua ... Ngaøy nay chæ coøn coù caùch laø sai söù sang caùo caáp vôùi nhaø Thanh, xin hoï daøn quaân saùt bieân giôùi nöôùc ta, ñeå hoûi caùi toäi cuûa quaân Taây Sôn gaây vieäc binh ñao vaø boïn ngöôøi trong nöôùc theo giaëc, laøm cho boïn giaëc khoâng theå ôû yeân, maø luõ phaûn nghòch cuõng coù phaàn sôï. Nhö vaäy, thì loøng moä nghóa cuûa ngöôøi ta môùi ñöôïc beàn vöõng maø möu cô khoâi phuïc môùi khoûi bò tieát loä vaø khoûi bò phaù roái.

Vua cho laø phaûi, beøn sai thaûo böùc thö, ñöa tröôùc cho vieân Toång Ñoác Löôõng Quaûng, ñaïi löôïc noùi raèng:

3

... Vì vaäy nay xin baåm roõ nguyeân do, mong raèng quan lôùn thöông tình keû ôû xa, ñeà ñaït giuùp cho... xeùt ñeán taám loøng kính thuaän cuûa caùc ñôøi tröôùc nhaø toâi, vaø thöông ñeán noãi khoå yeáu ôùt, lang thang cuûa toâi, xin haõy truyeàn cho ñem quaân tôùi saùt bôø coõi, ñaùnh keû coù toäi, deïp yeân loaïn laïc ñeå gaây döïng laïi nöôùc toâi ...1

Trong bieán ñoäng naøy, meï Leâ Duy Kyø, vôï goùa cuûa thaùi töû Leâ Duy Vó (töùc thaùi haäu) ñöôc mieâu taû nhö moät ngöôøi ñaøn baø möu trí ... coù ñaàu oùc khoân ngoan, tính toaùn, luoân luoân can thieäp vaøo trieàu chính, chuû ñoäng nhieàu vieäc lôùn :

... Kòp khi aáy, Thaùi haäu ôû Cao Baèng veà, vöøa tôùi Kinh, thaáy vua chæ thích laøm nhöõng vieäc baùo aân baùo oaùn traùi vôùi pheùp thöôøng nhö vaäy, beøn noåi giaän noùi:

- Ta phaûi treøo ñeøo loäi suoái khoù nhoïc vaát vaû, môùi xin ñöôïc quaân sang ñaây ... Phoûng chöøng nhaø nöôùc chòu ñöôïc maáy phen ôn, thuø phaù hoaïi nhö theá? Neáu cöù caùch aáy maø laøm thì trò sao ñöôïc thieân haï? Gaùi giaø naøy laïi ñeán laøm ñöùa löu vong maát thoâi?

Roài Thaùi haäu gaøo khoùc, khoâng chòu vaøo cung. (Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 365)

Thöïc ra, aâm möu xaâm chieám nöôùc ta khoâng phaûi do moät ngöôøi ñaøn baø gaøo khoùc roài Thanh trieàu muûi loøng, laïi khoâng phaûi vì Leâ Duy Kyø sai ngöôøi chaïy sang “baùn nöôùc” maø chæ laø moät phuø hôïp ngaãu nhieân vôùi moät soá döï tính naèm trong keá hoaïch baønh tröôùng cuûa Trung Hoa, ñaùp öùng ñuùng tham voïng caù nhaân cuûa vua Cao Toâng vaø Toân Só Nghò neân Thanh trieàu ñaõ chuû ñoäng can qua. Vieäc phuø Leâ chæ laø caùi côù, maø vieäc gaøo khoùc xin cöùu vieän laïi chæ laø moät söï kieän töôûng töôïng. Khoâng rieâng gì thaùi haäu nhaø Leâ hay vöông phi hoï Nguyeãn, haàu nhö chuùng ta khoâng tìm thaáy moät ngöôøi ñaøn baø naøo cuûa caùi trieàu ñình muïc naùt naøy ñaõ tham döï trong nhöõng troø chôi quaân söï hay chính trò, keå caû coâng chuùa Ngoïc Haân.

Haàu nhö taát caû ñaùm ngöôøi “tò naïn chính trò” kia hoaøn toaøn khoâng coù ñieàu kieän ñeå chuû ñoäng trong nhöõng döï tính, neáu coù chaêng laø thoaït kyø thuûy nhaø nho Nguyeãn Huy Tuùc muoán nhôø Trung Hoa thanh vieän ñeå xin cho nhaø Leâ ñöôïc giöõ moät maûnh Cao Baèng nhö thôøi nhaø Maïc, coøn Leâ Duy Kyø khi sai ngöôøi caàm bieåu sang Trung Hoa thì chæ laøm nhieäm vuï “hôïp thöùc hoùa” keá hoaïch cuûa Toân Só Nghò vì luùc ñoù nhaø Thanh ñaõ chuaån bò saün saøng ñeå ñem quaân sang nöôùc ta.

Raát coù theå chính Toân Só Nghò ñaõ sai Leâ Quyùnh veà môùm lôøi cho Leâ Duy Kyø vaø chính vì theá maø sau naøy Leâ Quyùnh laø ngöôøi coâng phaãn hôn caû, quyeát lieät hôn caû nhaát ñònh khoâng chòu gioùc toùc, thay aùo theo leänh nhaø Thanh. Thaùi ñoä cuûa oâng coù theå coi nhö moät phaûn khaùng tieâu cöïc hay moät hình thöùc aên naên veà toäi loãi cuûa mình.

Khi gaït qua nhöõng chi tieát ñaõ laøm cho söï vieäc thaønh ra roái ren, nguyeân nhaân cuoäc chieán trôû neân minh baïch hôn vaø “toäi” cuûa nhaø Leâ – tuy khoâng hoaøn toaøn trieät tieâu – nhöng khoâng coøn laø chuû ñoäng, chuû möu.

1 Ngoâ Gia Vaên Phaùi, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 321-2

4

Tìm hieåu tieàn nhaân, haäu quaû cuûa vieäc Thanh ñình ñoäng binh, ñaët söï kieän vaøo trong boái caûnh chính trò chung cuûa Trung Hoa beân caïnh daõ taâm cuûa Toân Só Nghò vaø vua Cao Toâng, chuùng ta khoâng nhöõng soi saùng ñöôïc moät thôøi kyø vaø cuõng hieåu theâm ñöôïc taâm söï uaát ngheïn cuûa di thaàn nhaø Leâ khi phaûi ôû laïi beân Taøu. Chuùng ta cuõng ñaùnh giaù laïi ñöôïc coâng taùc ngoaïi giao sau chieán tranh vaø cuïc dieän chung cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ moät caùch nghieâm chænh hôn.

5

TOÅNG QUAÙT

Tình hình mieàn Baéc nöôùc ta cuoái ñôøi Leâ ngaøy caøng trôû neân toài teä. Sau khi quaân Trònh thua ôû Phuù Xuaân chính quyeàn Ñaøng Ngoaøi kieät queä caøng luùc caøng choâng cheânh khieán cho Nguyeãn Hueä ñem quaân ra thaúng Baéc Haø maø khoâng gaëp moät löïc löôïng phoøng ngöï naøo ñaùng keå. Tröôùc ñaây vua Leâ vaãn döïa vaøo chuùa Trònh trong moïi vieäc haønh chaùnh vaø quaân söï, ñeán nay khi hoï Trònh baïi vong, nhaø Leâ quaû thöïc chæ coøn caùi nöôùc troáng khoâng

nhö vua Leâ ñaõ thuù nhaän.

Mieàn Baéc vaøo nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa nhaø Leâ laø moät khu vöïc ngheøo khoå, nhieàu nôi bò maát muøa, ñoùi keùm. Theo laù thö cuûa Lefro göûi cho Bandin thì “... muøa naøy thaùng 10 (aâm lòch) naêm 1788 ñaõ bò maát vì ñaïi haïn vaøo muøa heø

naêm tröôùc. Gaïo cuõ coøn laïi cuûa muøa tröôùc thì bò vô veùt vaøo kho löông ñòch thaønh thöû ngay caû laùi buoân cuõng cheát ñoùi [coù caû beänh dòch nöõa] ...”2 Ngöôøi daân laïi coøn bò tham quan nhuõng nhieãu, söu cao thueá naëng neân coù laøng cheát maát ñeán moät nöûa hay ba phaàn tö, nhöõng ngöôøi coøn laïi thì bò baét lính caû. Nhöõng tænh ñòa ñaàu nhö Thanh Ngheä coøn bi ñaùt hôn. Tình hình ñoù khoâng phaûi chæ moät vaøi thaùng maø keùo daøi nhieàu naêm khieán chuùng ta hieåu ñöôïc raèng trong hoaøn caûnh nhieãu nhöông, ngöôøi daân gaàn nhö khoâng coøn bieát gì ñeán nhöõng thay ñoåi thöôïng taàng maø chæ mong ñôïi moät chính quyeàn ít haø khaéc.

Theo soá lieäu do Li Tana thu thaäp vaø phoûng ñoaùn, vaøo ñaàu theá kyû 19, 11 ñaïo ôû mieàn Baéc coù toång coäng 9,445 xaõ 578,400 suaát ñinh.3 Cuõng theo Li Tana, daân soá mieàn Baéc öôùc löôïng khoaûng töø 5 ñeán 6 trieäu ngöôøi (tr. 171) trong khi daân soá mieàn Nam chæ chöøng non 1 trieäu (tr. 159 – 160). Nhöõng con soá naøy dó nhieân khoâng tuyeät ñoái chính xaùc nhaát laø ôû Ñaøng Trong moät soá ñoâng daân chuùng thuoäc caùc saéc toäc thieåu soá voán dó thaàn phuïc chuùa Nguyeãn treân danh nghóa nhöng giöõ sinh hoaït kinh teá, vaên hoaù rieâng, soáng du canh di chuyeån luoân luoân neân khoâng coù con soá chính xaùc. Cuõng vì theá, quaân ñoäi cuûa chuùa Nguyeãn coù theå chæ baèng 1/4 quaân chuùa Trònh nhö giaùo só Cristophoro Borri mieâu taû4 nhöng quaân soá cuûa Taây Sôn laïi lôùn hôn nhieàu, ngoaøi löïc löôïng truù phoøng hoï thöôøng ñieàu ñoäng ñöôïc nhieàu vaïn quaân moãi khi coù chieán tranh.

Löïc löôïng nhaø Taây Sôn cuõng khoâng phaûi thuaàn tuyù laáy töø caùc khu vöïc do chuùa Nguyeãn kieåm soaùt – voán chæ laø vuøng ñoàng baèng doïc theo duyeân haûi, chuû yeáu laø ngöôøi Kinh maø coøn söû duïng ñöôïc caùc daân toäc thieåu soá vaø vöông quoác laân caän keå caû caùc saéc daân ôû Nam

2 Ñaëng Phöông Nghi, Trieàu ñaïi vua Quang Trung döôùi maét caùc nhaø truyeàn giaùo Taây phöông (Moät Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä) tr. 234 3 Li Tana, Nguyeãn Cochinchina: Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries tr. 171 4 Cristophoro Borri, Töôøng Trình Veà Khu Truyeàn Giaùo Ñaøng Trong 1631 tr. 50

6

Laøo, Chaân Laïp, Chaêm. Ngoaøi ra hoï cuõng thu duïng moät soá lôùn thöông nhaân treân bieån trong ñoù chuû yeáu laø daân Trung Hoa löu laïc sang caùc vuøng Ñoâng Nam AÙ. Hình thöùc taäp hôïp ñoù cuõng phuø hôïp vôùi tính chaát toaøn vuøng khi ñoái chieáu vôùi nhöõng bieán coá xaûy ra trong cuøng thôøi gian ñoù. Moãi khi ñeán nôi naøo, hoï cuõng vô veùt taát caû taøi löïc, vaät löïc, nhaân löïc ñeå duøng vaøo chieán tranh neân luoân luoân coù moät quaân soá ñoâng ñaûo haøng chuïc vaïn.

Coù theå noùi, cuoái theá kyû thöù 18, toaøn coõi Vieät Nam bò moät cuoäc khuûng hoaûng chính trò naëng neà khi hình thöùc trieàu ñình cuõ khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhöõng thay ñoåi veà kinh teá vaø kyõ thuaät. Mieàn Baéc, trong nhieàu naêm bò coâ laäp vaø khoâng thuaän tieän trong vieäc giao thoâng, thöông maïi neân söùc maïnh kinh teá ñaõ chuyeån daàn xuoáng phöông nam. John Crawfurd, moät nhaø quí toäc Anh trong chuyeán du haønh tôùi Vieät Nam naêm 1822 (thôøi Minh Maïng) ñaõ nhaän ñònh raèng gaàn nhö toaøn boä nhöõng thaønh phoá quan troïng cuûa Vieät Nam ñeàu naèm doïc theo bôø bieån ôû Ñaøng Trong trong ñoù goàm coù Haø Tieân, Saigon, Nha Trang, Phuù Yeân, Qui Nhôn, Hoäi An (Faifo), Ñaø Naüng (Tourane), Hueá.5 Trong thôøi kyø ñoù, chuùa Nguyeãn laïi chæ taäp trung vaøo vieäc choáng nhau vôùi chuùa Trònh vaø coù möu ñoà trôû thaønh moät quoác gia ñoäc laäp, khoâng phaûi thaàn phuïc nhaø Leâ (duø chæ treân danh nghóa) neân chæ ñöa ra moät soá caûi caùch hình thöùc cho khaùc vôùi Ñaøng Ngoaøi nhöng baûn chaát vaãn laø moät moâ hình phong kieán khoâng khaùc gì ñoái phöông.

Phong traøo Taây Sôn tröôùc ñaây vaãn ñöôïc ñaùnh giaù nhö moät hình thöùc noâng daân khôûi nghóa nhöng neáu ñöa laêng kính leân moät vò trí khaùc, chuùng ta coù theå coi nhö moät bieán chuyeån toång hôïp hôn laø töông tranh noäi boä cuûa quoác gia Vieät Nam.

Vôùi nhöõng taøi lieäu môùi, nhaø Taây Sôn khoâng chæ ñaïi dieän cho ngöôøi Vieät maø coù raát nhieàu töông ñoàng, vay möôïn cuûa vaên minh Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù söùc maïnh baûn ñòa ñöôïc khai thaùc roäng raõi hôn, töø trang bò voõ khí taân tieán cuûa AÂu Chaâu, caùch söû duïng haûi quaân cuûa Ñaøng Trong ñeán ñoäi töôïng binh cuûa caùc saéc daân mieàn nuùi. Trong côn soát vôõ haït ñoù, chuùng ta thaáy raèng khoâng phaûi chæ Vieät Nam môùi coù nhöõng bieán chuyeån maõnh lieät maø caùc laân bang cuõng coù nhöõng ñoät phaù töông töï, ñaùng keå nhaát laø Xieâm La vaø Mieán Ñieän, chöa noùi ñeán caùc quoác gia haûi ñaûo. Neáu chuùng ta tin raèng lòch söû luoân luoân chuyeån ñoåi qua laïi giöõa phaân vaø hôïp thì vuøng Ñoâng Nam AÙ cuõng ñi töø nhöõng vöông quoác nho nhoû vôõ tan ra roài sau ñoù moät soá theá löïc chuû choát taäp hôïp laïi. Phaân tranh vaø thoáng nhaát chæ laø hai giai ñoaïn cuûa cuøng moät vaán ñeà vaø coù nhöõng öu, khuyeát ñieåm rieâng cuûa noù.

Nhìn vaøo maët tieáp nhaän tieán boä môùi, trong khi moät soá quoác gia khaùc ñaõ kòp thôøi thay ñoåi vaø du nhaäp vaên minh theá giôùi thì rieâng nöôùc ta nhöõng thöû thaùch ñoù bò chöïng laïi sau khi nhaø Taây Sôn bò tieâu dieät. Trieàu Nguyeãn tuy khai thaùc ñöôïc öu ñieåm cuûa Ñaøng Trong chieán ñaáu giaønh quyeàn löïc nhöng khi hoaø bình vaø thoáng nhaát roài laïi quay trôû veà moâ hình Trung Hoa ñeå oån ñònh xaõ hoäi khieán cho haäu nhaân chæ nhìn thaáy moät cuoäc töông tranh, noäi chieán maø queân ñi tính ñoät phaù cuûa thôøi kyø naøy. 5 John Crawfurd, Journal of an Embassy to the Courts of Siam and Cochin China tr. 510

7

Khoâng phaûi chæ ôû ñaàu theá kyû 19 nöôùc ta môùi xuaát hieän moät chính quyeàn ñaùnh maát nhöõng cô hoäi phaùt trieån nghìn naêm moät thuôû vaø coá gaéng trieät tieâu nhöõng noã löïc kinh teá, vaên hoaù cuûa nhöõng trieàu ñaïi cuõ, phuû nhaän nhöõng thay ñoåi cuûa beân ngoaøi, böng tai bòt maét tröôùc xu theá môùi. Lòch söû muoân ñôøi ñöôïc laäp laïi duø teân goïi coù khaùc nhöng baûn chaát vaãn y nguyeân.

I. THEÁ TÖÔNG TRANH LEÂ – TAÂY SÔN

A/ Danh nghóa Phuø Leâ dieät Trònh

Anh em Nguyeãn Nhaïc khi khôûi nghieäp chæ coù tham voïng thay theá chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong laøm chuû moät phöông, thaønh moät quoác gia hoaøn toaøn taùch bieät saùnh vai vôùi mieàn baéc. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, khi tieáp xuùc vôùi phaùi ñoaøn cuûa ngöôøi Anh ñeå möu tính moät lieân minh quaân söï, Nguyeãn Nhaïc ñaõ ñeà caäp ñeán chuû tröông cuûa oâng laø “muoán kieåm soaùt toaøn boä baùn ñaûo bao goàm vöông quoác Cambodia tôùi taän Xieâm La, nhöõng tænh thuoäc Ñaøng Trong cho tôùi taän cuøng phía baéc nay ñang ôû trong tay cuûa Ñaøng Ngoaøi”6. Roõ raøng tham voïng cuûa ngöôøi anh caû trong ba anh em Taây Sôn chæ laø thay theá vai troø cuûa chuùa Nguyeãn vaø tieáp tuïc con ñöôøng Nam Tieán ñeå baønh tröôùng theá löïc sang caùc nöôùc ôû Ñoâng Nam AÙ. Vieäc ñöa quaân ra Baéc “phuø Leâ dieät Trònh” do Nguyeãn Höõu Chænh xuùi giuïc Nguyeãn Hueä laø ñieàu maø oâng khoâng tieân lieäu ñöôïc.

OÂng chuû tröông baõi boû cheá ñoä vöøa coù vua laïi coù chuùa vaø trao thöïc quyeàn laïi cho nhaø Leâ ñeå xaây döïng moät quoác gia laùng gieàng khoâng ñe doïa, xoùa ñi theá ñoái nghòch trong quaù khöù ñeå coù hoøa bình. Tính toaùn cuûa oâng khoâng phaûi laø khoâng coù lyù vì thôøi kyø ñoù hai beân ngaên caùch ñaõ maáy traêm naêm, sinh hoaït, phong tuïc taäp quaù nhieàu khaùc bieät, nhaân daân khoâng öa ñaõ ñaønh maø só phu cuõng chaúng thaàn phuïc, vieäc chieám Baéc Haø seõ taïo neân moät gaùnh naëng, toát hôn heát laø traû nöôùc laïi cho nhaø Leâ ñeå raûnh tay dieät nhaø Nguyeãn cho heát haäu hoaïn. Ñeå nhaø Leâ cai trò cuõng taïo neân moät laù chaén cho vöông quoác Quaûng Nam khoâng bò caùi naïn baéc xaâm ñe doïa tröïc tieáp, goùp phaàn vaøo söï oån ñònh cuûa moät khu vöïc noäi chieán laâu ngaøy vaø giaûi quyeát moät soá maâu thuaãn cuõ voán dó laøm vaán ñeà theâm phöùc taïp. 7

6 He was then pleased to disclose some of his future designs to me. They were no less than to subdue the Kingdom of Cambodia with the whole penisula as far as Siam, and the Provinces belonging to Cochin China to the north now in the hands of the Tonquinese. (Alastair Lamb: 1970 tr. 100) 7 Nhaõn quan cuûa Nguyeãn Nhaïc khoâng haún laø voâ caên cöù vì daân chuùng Baéc Haø khi ñoù khoâng – hay ít nhaát cuõng chöa - coù caûm tình vôùi nhöõng ngöôøi ôû “nöôùc Quaûng Nam”, cuõng khoâng phaûi vì haønh vi ñem quaân ra deïp hoï Trònh maø bieát ôn hoï. Ñoù laø chöa keå thaønh phaàn quan laïi, só phu vaø caû chính toâng thaát nhaø Leâ khi thaáy moät phuû chuùa bò deïp boû roài thì theá nöôùc trôû thaønh cheânh veânh, gieàng moái trôû neân leäch laïc. Taâm lyù leä thuoäc vaøo chuùa Trònh maáy traêm naêm qua khoâng phaûi moät sôùm moät chieàu maø coù theå goät röûa. Coù leõ khi Nguyeãn Hueä ra baéc ñaùnh ñoå hoï Trònh, nhieàu ngöôøi vaãn nghó raèng oâng seõ laø moät thöù chuùa môùi (chính Nguyeãn Hueä cuõng coù theå coù taâm lyù ñoù khi khoâng baèng loøng vôùi töôùc coâng vaø töø taâm lyù baát maõn luùc ñaàu oâng ñaõ naûy ra yù ñònh muoán laøm vua luoân caû xöù baéc nhö trong nhöõng laù thö göûi Nguyeãn Thieáp) nhöng vì tình theá thay ñoåi neân hoang mang, khoâng bieát troâng caäy vaøo ai. Nhaân só Baéc Haø thoaït tieân coù theå baèng loøng vôùi vieäc Nguyeãn Hueä deïp hoï Trònh, traû nöôùc laïi cho vua Leâ giöông cao ngoïn côø chính thoáng nhöng

8

Giaác moäng cuûa Nguyeãn Nhaïc ñaõ hoaøn taát khi oâng laøm vua moät coõi, coù rieâng moät trieàu ñình ôû Qui Nhôn maø ngöôøi ngoaïi quoác goïi laø nöôùc Chaøm, xem nhö haäu thaân cuûa vöông quoác Chieâm Thaønh. Raát coù theå cuoäc khôûi nghóa “noâng daân” kia sôû dó thaønh coâng vì anh em Taây Sôn ñaõ ñaùp öùng ñuùng caùi öôùc voïng cuûa nhöõng ngöôøi mong moûi khoâi phuïc laïi moät ñeá quoác ñaõ maát, trieàu ñình maø oâng thaønh laäp theo nhö nhöõng chöùng kieán cuûa ngöôøi AÂu Chaâu chæ laø moät daïng tuø tröôûng lôùn, ñöùng ñaàu nhieàu boä laïc nhoû. Vieäc Nguyeãn Hueä töï yù ra ñem quaân ra Baéc Haø khieán vua Thaùi Ñöùc hoát hoaûng neân oâng ñaõ voäi vaøng ñem 500 thaân binh ngaøy ñeâm rong ruoåi ra Thaêng Long ñeå ñích thaân giaûi quyeát vaán ñeà.

Ngöôïc laïi, Nguyeãn Hueä coù tham voïng thay theá chuùa Trònh laøm moät thöù “töôùng quoác” cho nhaø Leâ vaø oâng ñaõ baèng loøng vôùi vieäc vua Leâ nhaän oâng laøm phoø maõ.8 Vieäc khaúng ñònh raèng hai nöôùc chæ coù töông quan ngoaïi giao maø khoâng coù lieân heä chính trò cuûa Nguyeãn Nhaïc ñaõ caét ñöùt moïi tính toaùn cuûa Nguyeãn Hueä vaø khi hai anh em cuøng veà nam aét haún ñaõ xaûy ra nhieàu tranh chaáp maõnh lieät.

Theo söû nöôùc ta, ngay khi ñeán kinh ñoâ, Nguyeãn Nhaïc vaãn xaùc ñònh chuû tröông xaây döïng moät ñaát Baéc ñoäc laäp, döôùi quyeàn cai trò cuûa nhaø Leâ.

Sau ñoù vaøi ngaøy, Vaên Nhaïc sai ngöôøi xin vôùi nhaø vua (Chieâu Thoáng) cuøng nhau hoäi kieán. Nhaø vua xin caét ñaát ñeå khao quaân. Vaên Nhaïc noùi: “Toâi töùc giaän veà noãi hoï Trònh uy hieáp öùc cheá, neân ñöùng ra laøm vieäc toân phoø. Neáu ñaát ñai khoâng phaûi

ñeán khi Vuõ Vaên Nhaäm deïp Nguyeãn Höõu Chænh, thieát laäp moät chính quyeàn “quaân quaûn” ôû kinh ñoâ thì hoï trôû neân deø daët hôn vì khoâng muoán uûng hoä nhöõng ngöôøi ôû moät nöôùc “Quaûng Nam” ra cai trò hoï. Tôùi luùc naøy só phu môùi thaáy raèng hoï phaûi coù moät söï choïn löïa, vaø suy ñi xeùt laïi thì nhaø Taây Sôn chöa chaéc gì ñaõ hôn chuùa Trònh tröôùc ñaây. Vieäc anh em Nguyeãn Hueä ra baéc roài laïi ruùt ñi ñaõ khieán cho ngöôøi Baéc Haø phaûi ñaët moät caâu hoûi veà thöïc chaát cuûa hoï vaø coi ñoù laø moät haønh vi xaâm phaïm vaøo moät traät töï xaõ hoäi voán dó hieän höõu ñaõ nhieàu naêm, ñoàng hoùa hoï vôùi thaønh phaàn baát haûo vaø ñaõ chaën ñaùnh nhieàu nôi ôû Ngheä An.

Quaân cuûa Nguyeãn Vaên Nhaïc veà ñeán Ngheä An, luùc aáy coù Leâ Haân, tröôùc kia quaûn laõnh cô Haäu Thaéng, vaø Leâ Ñình Hoan tröôùc kia quaûn laõnh cô höõu Oai, chieâu moä hôïp taäp binh phu xaõ Noän Lieãu, huyeän Nam Ñöôøng, ñoùn ñöôøng cheïn nôi hieåm yeáu, ñaùnh chaën ngang ôû nuùi Ñaïi Hueä. Giaëc (töùc quaân Nguyeãn Nhaïc) tung quaân traøn leân nuùi ñeå ñi qua, daân binh thua to, bò giaëc gieát heát, möôøi phaàn cheát ñeán taùm chín phaàn.

8 KDVSTGCM -Chính Bieân – Quyeån XLVI cheùp veà vieäc Nguyeãn Hueä ra Baéc vaøo yeát kieán vua Leâ Hieån Toâng nhö sau:

Tröôùc ñaây hoï Trònh chuyeân giöõ chính quyeàn trong nöôùc, moät ngöôøi daân, moät taác ñaát ñeàu khoâng do quyeàn trieàu ñình. Nay Vaên Hueä vaøo trieàu yeát, beøn xin ngaøy cöû haønh nghi leã ñaïi trieàu, daâng soå saùch binh vaø daân ñeå toû roõ yù nghóa nhaø vua nhaát thoáng vaø Nguyeãn Hueä toân phoø. Ñeán nay, nhaø vua coá göôïng daäy, ra ngöï ñieän Kính Thieân nhaän leã, roài ban haønh chieáu thö veà vieäc nhaát thoáng ñeå baù caùo cho trong kinh, ngoaøi traán bieát. Laïi saùch phong Vaên Hueä laøm Nguyeân Soaùi Phuø Chính Döïc Vaän Uy Quoác Coâng. Sau khi Vaên Hueä nhaän saùch phong, beøn noùi rieâng vôùi Höõu Chænh raèng: “Ta caàm vaøi vaïn quaân, ñaùnh moät traän maø bình ñöôïc Baéc Haø, moät taác ñaát, moät ngöôøi daân, ñeàu laø cuûa ta, neáu muoán xöng ñeá hay xöng vöông vieäc gì maø ta khoâng laøm ñöôïc? Coøn nhö saéc meänh nguyeân soaùi quoác coâng ñoái vôùi ta coù hôn keùm gì? Baày toâi Baéc Haø laïi muoán duøng danh vò haõo ñeå lung laïc ta hay sao? Ñöøng töôûng ta laø ngöôøi moïi rôï ñöôïc chöùc töôùc aáy beøn laáy laøm vinh döï ñaâu!”. Höõu Chænh bieát yù Vaên Hueä khoâng maõn nguyeän, beøn bí maät khuyeân nhaø vua ñem coâng chuùa Ngoïc Haân gaû cho, Vaên Hueä raát baèng loøng.

9

cuûa nhaø Leâ, thì moät taác toâi cuõng khoâng ñeå, nhöng neáu laø ñaát ñai cuûa nhaø Leâ, thì moät taác toâi cuõng khoâng laáy”. Laïi öôùc heïn ñôøi ñôøi laøm laùng gieàng, giao hieáu vôùi nhau. Nhaø vua tin laø phaûi, xin Vaên Nhaïc ôû laïi ít laâu ñeå giuùp ñôõ, Vaên Nhaïc giaû vôø nhaän lôøi, sai Höõu Chænh choïn ngaøy laønh cöû haønh ñuû nghi leã baùi yeát Thaùi Mieáu.9

Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cuõng cheùp veà vieäc aáy nhö sau:

Hoâm sau chuùa Taây Sôn sai baày phuû ñöôøng laøm ba choã ngoài: chieác saäp cuûa chuùa Taây Sôn keâ ôû chính giöõa, phía taû laø gheá Hoaøng Thöôïng, phía höõu laø gheá cuûa Bình, hai beân hai haøng giaùp só ñöùng haàu, nghi veä cöïc kyø nghieâm chænh.

Leã naøy theo leä hai vua gaëp nhau khoâng ai phaûi laïy ai.

Xa giaù Hoaøng thöôïng vaøo ñeán cöûa phuû, chuùa Taây Sôn caét vieân quan haàu ra ñoùn. Hoaøng thöôïng ñi boä vaøo tröôùc beä, chuùa Taây Sôn ôû saäp xuoáng ñaát vaø ñöùng ra phía caïnh saäp toû yù kính leã, roài sai Bình xuoáng döôùi theàm ngheânh tieáp vaø môøi Hoaøng thöôïng vaøo gheá. Moïi ngöôøi ngoài ñoaïn, chuùa Taây Sôn hoûi:

- Töï hoaøng xuaân thu naêm nay bao nhieâu?

Moät vieân tuïng thaàn ñaùp thay Hoaøng thöôïng roài tieáp:

- Ñaáng quoác quaân hoï Leâ chuùng toâi gaëp phaûi hoï Trònh tieám quyeàn cöôùp theá, muõ giaùp loän ngöôïc ñaõ laâu. May nhôø Thaùnh thöôïng laø baäc trí (chí) nhaân ñaïi nghóa, sai töôùng ra quaân, vì ñaáng quoác quaân chuùng toâi maø chænh ñoán laïi neáp hoaøng ñoà. Hieän nay ñaát caùt nhaân daân nöôùc Nam ñeàu do Thaùnh thöôïng gaây laïi. Neáu nhö thaùnh chæ saün loøng thu nhaän moät vaøi quaän quoác laøm moùn khao thöôûng quaân lính thì ñaáng quoác quaân chuùng toâi xin vaâng meänh.

Chuùa Taây Sôn ñaùp:

- Toâi nghe ngaøy xöa ñöùc Thaùi Toå môû mang ra nöôùc Nam Vieät, coâng ñöùc thaät laø taày trôøi. Tuy toâi ôû laùnh trong phía bieån Nam, song cuõng laø ñaát cuûa ñöùc Thaùi Toå khai thaùc. Toâi vì giaän keû cöôøng thaàn hieáp cheá nhaø vua neân phaûi laøm vieäc toân phuø. Neáu laø ñaát cuûa hoï Trònh, moät taác toâi cuõng khoâng ñeå, nhöng laø ñaát cuûa nhaø Leâ, thì moät taác toâi cuõng khoâng laáy. Toâi nghó quí quoác môùi deïp xong, coøn coù nhieàu vieäc caàn phaûi söûa sang neân phaûi ra ñaây giuùp ñôõ. Sau khi boán phöông bình ñònh, anh em toâi laïi veà nöôùc toâi. Chæ mong Töï hoaøng nhöùc nhoå gieàng moái trieàu ñình, giöõ yeân bôø coõi, ñeå cuøng nöôùc toâi ñôøi ñôøi keát nghóa laùng gieàng, ñoù laø phuùc cuûa hai nöôùc.10

Theo mieâu taû, chuùng ta cuõng thaáy ñöôïc Nguyeãn Nhaïc ñaõ khoâng coi Leâ Duy Kyø ngang haøng vôùi mình maø chæ xem nhö ngang vôùi Nguyeãn Hueä. OÂng cuõng ñoái xöû ra veû tròch

9 KDVSTGCM-Chính Bieân - Quyeån XLVI 10 Ngoâ Thôøi Chí, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí tr. 117-8

10

thöôïng khi hoûi tuoåi vì bieát Leâ Duy Kyø luùc ñoù tuoåi chæ ñaùng con mình. Cuoäc gaëp gôõ naøy duø sao cuõng khieán cho vua Leâ beõ baøng vaø cuõng coù theå ngaàm thuø gheùt nhaø Taây Sôn.

B/ Baéc Nam ñieàu öôùc

Sau khi nhaän ñònh tình hình, chuùa Taây Sôn chuyeån sang ñoøi hoûi ba vaán ñeà:

- Hôïp thöùc hoùa vieäc keát thaân giöõa “hai nöôùc” baèng cuoäc hoân nhaân Nguyeãn Hueä – Ngoïc Haân (coù nghóa laø Nguyeãn Hueä khoâng nhaän töôùc Nguyeân Soaùi Uy Quoác Coâng cuûa nhaø Leâ ban cho maø chæ laø hoaøng ñeä cuûa vua Thaùi Ñöùc laáy con vua Hieån Toâng),

- Chieám laáy taát caû caùc kho taøng ôû Thaêng Long (döôùi danh nghóa laáy cuûa hoï Trònh) ñem veà Nam ñeå traû coâng phuø Leâ,

- Baéc Haø phaûi caét ñaát töø Ngheä An trôû vaøo cho vua Thaùi Ñöùc laáy côù ñaây laø queâ goác cuûa hoï,

Ba yeâu saùch treân ñeàu chuû yeáu laø ñeå taêng cöôøng vaø cuûng coá theá löïc cuûa Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä vaãn ñoùng vai traán ngöï bieân cöông, coù chaêng laø vuøng ñaát oâng cai trò nôùi roäng ra taän Ngheä An vaø coù theâm moät ngöôøi vôï leõ laøm “chieán lôïi phaåm”. Trong tình traïng suy yeáu cuûa mieàn Baéc, ba ñoøi hoûi treân ñeàu baét buoäc phaûi thoûa maõn. Anh em Nguyeãn Nhaïc laäp töùc vô veùt caùc kho taøng roài bí maät ruùt veà, khoâng ñôïi vua Leâ baøn baïc vôùi quaàn thaàn ñeå thöông thaûo tìm moät bieän phaùp khaùc. Ñeå xoa dòu moái baát bình cuûa em, khi trôû veà Nguyeãn Nhaïc laäp töùc phong cho Nguyeãn Hueä laøm Baéc Bình Vöông troâng coi töø Thuaän Hoaù ñoå ra nhöng ngöôøi em thöù chöa haøi loøng vaø moái maâu thuaãn caøng gay gaét ñöa tôùi cuoäc chieán “noài da xaùo thòt” moät thôøi gian ngaén sau ñoù.

Qua bieán coá naøy, caùi nhìn cuûa ngöôøi Baéc Haø veà nhaø Taây Sôn ñaõ thay ñoåi raát nhieàu. Tuy vua Leâ thoaùt khoûi ñöôïc voøng kieàm toûa cuûa hoï Trònh nhöng tình hình môùi cuõng khoâng khaù hôn, neáu khoâng noùi laø teä hôn tröôùc. Anh em Nguyeãn Nhaïc khoâng coøn laø “cöùu tinh” cuûa nhaø Leâ maø trong taâm khaûm cuûa ña soá só phu hoï chæ coøn laø moät boïn “moïi” töø xa tôùi cöôùp boùc, tuy coù söùc maïnh veà quaân söï nhöng laïi keùm vaên hoùa. Nhieàu chöùng côù töø thö töø caùc giaùo só ñeán vaên thô cuûa giôùi ñoïc saùch mieàn Baéc khaúng ñònh ñieàu naøy.

Nguyeãn Höõu Chænh, tröôùc ñaây ñöôïc coi nhö coù coâng möôïn söùc ngöôøi ngoaøi ñeå tröø quyeàn thaàn hoï Trònh, nay boãng thaønh moät loaïi “coõng raén caén gaø nhaø”. Tình theá khieán cho oâng rôi vaøo theá raát baát oån neân khi nghe tin anh em Taây Sôn khoâng coøn ôû Thaêng Long nöõa, oâng hoát hoaûng chaïy theo.

Ñeán saùng, Höõu Chænh môùi bieát, voäi vaøng, khoâng bieát thi thoá theá naøo, beøn cuøng vaøi chuïc thuû haï cöôùp laáy moät chieác thuyeàn buoân ñi theo ñuoâi giaëc. Ngöôøi ñoâ thaønh tranh nhau duøng gaïch ngoùi ñeå neùm, Höõu Chænh töï tay ñaâm vaøi ngöôøi môùi ñöôïc thoaùt thaân …11

11 KDVSTGCM, quyeån XLVI

11

Khi ñuoåi kòp quaân Taây Sôn, anh em Nguyeãn Nhaïc ñaõ cho Nguyeãn Höõu Chænh ôû laïi Ngheä An vôùi Nguyeãn Dueä. Vieäc anh em Taây Sôn chieám maát khu vöïc phöông nam töø Ngheä An ñoå vaøo laø moät khoaûn hoùc buùa neân Leâ Duy Kyø ñaõ nhieàu laàn muoán chuoäc laïi, keå caû sai söù boä Traàn Coâng Xaùn vaøo Phuù Xuaân ñeå thöông löôïng neân bò ñuïc thuyeàn maø cheát. Do ñoù, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc vì sao hai beân giaèng co qua laïi cho tôùi khi quaân Thanh keùo sang.

Tröôùc ñaây ngöôøi ta vaãn xem cuoäc tình duyeân Nguyeãn Hueä – Ngoïc Haân nhö moät moái löông duyeân trai taøi, gaùi saéc, thuyeàn quyeân saùnh vôùi anh huøng. Tuy nhieân, neáu boû qua nhöõng theâm thaét ñeå tieåu thuyeát hoùa, nhìn vaøo nhöõng nguyeân nhaân vaø haäu quaû chính trò cuûa vaán ñeà, chuùng ta coù theå coù caùi nhìn khaùc hôn.

Khi vua Hieån Toâng gaû con cho Nguyeãn Hueä, trieàu ñình nhaø Leâ ñang ôû vaøo theá heát söùc choâng cheânh. Theá löïc chuû yeáu cuûa mieàn Baéc laø hoï Trònh thì nay ñaõ hoaøn toaøn bò tan raõ, caùc quan laïi ñòa phöông khoâng coøn phuû chuùa neân quay sang phuø Leâ, nhöng chæ chaân trong chaân ngoaøi, khoâng heát söùc, treân danh nghóa vua Leâ laøm chuû Baéc Haø nhöng thöïc teá laø bô vô khoâng nôi nöông töïa. Bieát mình saép cheát, vua Leâ Hieån Toâng lo sôï cô nghieäp roài nay seõ vaøo tay ngoaïi toäc neân töông keá töïu keá, gaû Ngoïc Haân ñeå raøng buoäc vieân töôùng Taây Sôn, duøng hoân nhaân ñaåy Nguyeãn Hueä phaûi toân phuø chính thoáng. Vieäc ñoù khieán cho Nguyeãn Hueä duøng daèng khoâng daùm cöôùp ngoâi moät caùch traéng trôïn, gaây ra nghi aùn maø ngöôøi ngoaøi bòa ra laø coâng chuùa Ngoïc Haân coù yù muoán thay ngoâi tröø nhò vaøo tay Leâ Duy Caån.

Ñeán khi Nguyeãn Nhaïc ra Baéc Haø, oâng khoâng ñeå cho em mình trôû thaønh moät chöôùng ngaïi laøm hoûng keá hoaïch chia ñoâi cöông vöïc, döùt khoaùt theo ñuùng döï tính cuûa oâng laø töï thaân giöõ mieàn Nam coøn mieàn Baéc ra sao cuõng ñöôïc. OÂng cuõng nhaân dòp naøy xoùa noát caùi lieân heä coá höõu cuûa chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong vaãn coi vua Leâ nhö laø chuû cuûa caû nöôùc (maø chính Nguyeãn Hueä khi ra maët toân phuø ñaõ xaùc ñònh vò trí thaàn töû ñoù) neân thaúng thaén caét ñöùt moïi raøng buoäc, baét em trôû veà Nam. Ñoù laø lyù do taïi sao Nguyeãn Nhaïc phaûi gaáp ruùt keùo moät nhoùm quaân nhoû chaïy hoäc toác ra Thaêng Long vaø coù thaùi ñoä heát söùc khoù hieåu (vua Leâ ra ñoùn, oâng khoâng gaëp).

C/ Maâu thuaãn Nguyeãn Nhaïc – Nguyeãn Hueä

Thöïc tình maø noùi, phaàn Thuaän Hoaù ra tôùi Ngheä An Nguyeãn Nhaïc chia cho Nguyeãn Hueä quaû ñuùng laø “vöøa xöông vöøa xaåu”, ngheøo naøn ít taøi nguyeân, töï toàn cuõng ñaõ gay go noùi gì ñeán phaùt trieån. Laøm chuùa khu vöïc naøy coù nghóa laø oâng seõ phaûi leä thuoäc vaøo ngöôøi anh veà nhieàu maët khoâng theå tieán xa hôn ñöôïc nöõa. Chính vì caùi thöïc teá ñau loøng ñoù maø Nguyeãn Hueä ñaõ giöõ heát caùc kho taøng chaâu baùu chieám ñöôïc khoâng giao laïi cho anh ñeå chöùng toû oâng muoán xaây döïng moät theá ñöùng rieâng khi coù cô hoäi. Vieäc xung ñoät cuõng khieán oâng ngaû veà Baéc Haø nhieàu hôn vaø caøng khieán cho Nguyeãn Hueä khao khaùt vieäc laøm chuû toaøn theå mieàn Baéc ñeå laøm caên cöù ñòa. Trong theá maát coøn oâng phaûi thanh toaùn baát cöù ai coù theå trôû thaønh moät ñoái thuû, töø Nguyeãn Höõu Chænh ñeán Vuõ Vaên Nhaäm, Leâ

12

Duy Kyø vaø ñöa ñeán cuoäc ñoäng binh naêm 1787 ñaùnh nhau vôùi Nguyeãn Nhaïc. Ñaïi Nam Chính Bieân Lieät Truyeän vieát:

Nhaïc ñaõ ñaéc chí, ngaøy caøng daâm oâ, baïo ngöôïc, gieát Nguyeãn Thung, laïi thoâng daâm vôùi vôï Hueä, ngöôøi ñeàu cheâ laø xaáu. Vieäc ñi xaâm laán mieàn Baéc, cuûa baùu ôû phuû chuùa Trònh, veà caû tay Hueä, Nhaïc ñoøi khoâng cho. Hueä muoán laáy caû ñaát Quaûng Nam, Nhaïc cuõng khoâng cho, môùi thaønh ra cöøu thuø hieàm khích nhau. Hueä beøn truyeàn hòch keå toäi aùc cuûa Nhaïc, ñeán noãi baûo Nhaïc laø gioáng saøi lang choù lôïn. Hòch vaên coù caâu noùi raèng: “Toäi khoâng gì lôùn laø gieát vua”, sao coù theå moät sôùm kinh (khinh) suaát can khoâng nghe thì ñoåi ngoâi, thöïc quan heä ñeán söï yeân nguy muoân ñôøi”.12

Chính söû nöôùc ta cheùp raát sô saøi veà bieán coá naøy. Vieäc daáu kín nhöõng hoaït ñoäng laø moät ñaëc tính quan troïng trong haønh tung cuûa Taây Sôn, khieán cho haäu nhaân hay theâm thaét nhöõng suy ñoaùn cuûa mình ñeå giaûi thích vaø laâu daàn trôû thaønh nhöõng chöùng lieäu lòch söû.13

Cuõng theo DNCBLT, Nguyeãn Hueä ñem quaân vaøo vaây Qui Nhôn caû maáy thaùng, ñaép nuùi ñaát ñeå ñaët suùng lôùn baén vaøo thaønh, ñaïn to nhö caùi ñaàu khieán Nguyeãn Nhaïc phaûi khoùc maø noùi vôùi Nguyeãn Hueä:

- Noài da xaùo thòt, loøng em sao nôõ theá! 14

Veà vieäc naøy, nhieàu giaùo só coù maët taïi Vieät Nam cuõng cheùp, chaúng haïn nhö Doussin ôû Thuaän Hoaù vieát nhö sau:

Nhaïc coù hai em. Moät em ñaõ ñi Keû Chôï maø khoâng noùi gì vôùi anh, ñaõ muoán laøm vua phaàn ñaát naày. Y ñeå Nhaïc trôû veà Quyù-phuû (Quy Nhôn; Nhaïc ñaõ theo Hueä ra Thaêng-long roài cuøng veà Phuù-xuaân) laø nôi y cö nguï; roài lieàn sau ñoù baûo toaøn daân suy toân mình laøm Ñöùc Chuùa. Nhaïc ñöôïc tin, khoâng vöøa yù, haêm doaï em, nhöng khoâng nhöõng ngöôøi em quyeát khoâng lui, maø coøn cöû moät ñaïo quaân saùu vaïn, ñem vaøo ñaùnh Nhaïc ôû Quyù-phuû. Noù vaøo ñoù töø ngaøy leã Tro (tröôùc leã Phuïc-sinh thuoäc ñaïo Cô-ñoác). Chuùng noù ñaõ ñaùnh nhau hai laàn. Ngöôøi ta ñoàn raèng Ñöùc Chuùa ñaõ maát nöûa quaân roài. Theá toû raèng y bò boái-roái, maø y baét buoäc ai cuõng phaûi ñi ñaùnh ... Thaät laø khoå! Daân bò laàm than ñang mong ñôïi Chuùa Nguyeãn hôn khi naøo caû. (Thö-khoá Mission Etrangeøre Paris 746)15

12 DNCBLT, taäp 2 tr. 531-2 13 Nhaø Taây Sôn cuõng quaù ngaén nguûi neân chöa coù moät Quoác Söû Quaùn ñuùng nghóa, nhöõng gì ñöôïc ghi laïi ña soá laø daõ söû, nhöõng taøi lieäu truyeàn khaåu phaàn nhieàu bò boùp meùo nhö baát cöù moät trieàu ñaïi môùi naøo vöøa xuaát hieän. Nhöõng laàn tieâu huûy qui moâ, do trieàu ñình cuõng coù, do söï hoang mang sôï haõi cuûa daân chuùng cuõng coù, do hoaøn caûnh chieán tranh cuõng coù ñaõ khieán cho nhöõng gì chuùng ta coù ngaøy hoâm nay giaû nhieàu, thaät ít taïo thaønh nhöõng ñaùm maây muø ngaøy caøng daøy ñaëc. Tôùi gaàn ñaây, trong chuû tröông cuûa nhaø caàm quyeàn Vieät Nam muoán haøo quang hoùa giai ñoaïn naøy, ngöôøi ta laïi caøng ra söùc toâ veõ nhöõng ñieàu khoâng coù thaät. 14 DNCBLT, q. 2 tr. 532 15 La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn taäp II tr. 1375

13

Sau ñoù anh em giaûng hoøa. Tranh chaáp tuy chaám döùt nhöng Nguyeãn Nhaïc phaûi nhöôøng ñaát Quaûng Nam cho Nguyeãn Hueä, chæ coøn laøm chuû töø Quaûng Ngaõi ñoå vaøo khieán theá löïc suy yeáu haún. Ñaây laø khôûi ñaàu cho giai ñoaïn maø nöôùc ta chia laøm ba phaàn, gaàn nhö ba nöôùc rieâng bieät, mieàn baéc goïi laø An Nam nhö saéc phong cuûa Trung Hoa (maëc duø ta vaãn töï xöng laø Ñaïi Vieät), mieàn Trung goïi laø Ñaøng Trong, hay nöôùc Chaøm nhö ngöôøi AÂu Chaâu ñaët teân, coøn mieàn Nam coù teân laø Ñoàng Nai. Vieäc Nguyeãn Hueä ñem quaân taán coâng vaøo Qui Nhôn khieán sau ñoù hai anh em caàm chaân nhau vaø Nguyeãn Nhaïc khoâng coøn quan taâm tôùi vieäc cuûng coá thöïc löïc ôû phöông nam, taïo khoaûng troáng cho Nguyeãn AÙnh töø Xieâm La veà chieám laïi phaàn ñaát töø Gia Ñònh trôû vaøo16. Cuõng vì anh em giöõ mieáng vôùi nhau nhö theá, Nguyeãn Hueä khoâng theå ñích thaân ra baéc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà noäi trò vaø cuõng laø moät trong nhöõng lyù do khieán cho nhaø Thanh tin chaéc raèng chæ caàn coù côù ñem quaân sang nöôùc ta laø seõ ñaït thaéng lôïi. Theá löôõng ñaàu thoï ñòch cuûa Nguyeãn Hueä cuõng khieán cho oâng phaûi aùp duïng chieán thuaät thaàn toác, bí maät, hö hö thöïc thöïc maø sau naøy ngöôøi ta hay toâ ñieåm cho theâm phaàn huyeàn bí. Taøi nguyeân haïn heïp cuõng khieán cho oâng phaûi ñaùnh mau, ñaùnh maïnh, duøng soá ñoâng ñeå aùp ñaûo ñoái phöông, ñònh ngaøy giôø sít sao trong nhöõng traän töû chieán.

II/ TÌNH HÌNH BAÉC HAØ

Trong suoát hai traêm naêm Baéc Haø coù vua laïi coù chuùa, ña soá só phu daân daõ chæ bieát coù chuùa maø khoâng bieát tôùi vua neân ngay khi ñöôïc trao quyeàn bính vaøo taän tay, nhaø Leâ cuõng khoâng bieát xoay trôû ra sao. Moät soá ñoâng quan laïi tröôùc nay chæ bieát phuïc toøng phuû chuùa ngöïa quen ñöôøng cuõ, trong côn boái roái laïi nghó ngay ñeán vieäc ñi tìm con chaùu hoï Trònh ñeå toân phuø. Theo Traàn Troïng Kim, tình hình sau khi anh em Taây Sôn ruùt ñi nhö

sau:

Baáy giôø quyeàn bính ôû ñaát Baéc haø veà caû vua nhaø Leâ, thaät laø caùi cô hoäi ít coù ñeå laäp laïi caùi neàn töï chuû cuûa nhaø Leâ, nhöng tieác vì vua Chieâu Thoáng khoâng coù taøi quyeát ñoaùn, maø ñình thaàn baáy giôø khoâng coù ai laø ngöôøi bieát kinh luaân: heã thaáy coù giaëc thì boû chaïy, giaëc ñi roài thì keùo nhau ra baøn ngöôïc baøn xuoâi, ngöôøi thì ñònh laäp laïi nghieäp chuùa, keû thì muoán toân phuø nhaø Leâ …17

Ñeán khi con chaùu hoï Trònh ñaùnh laãn

16 Theo laù thö cuûa oâng Seùrard göûi oâng Letondal ñeà ngaøy 17 - 7 – 1791 thì vaøo khoaûng thaùng 3 naêm 1791, khi vôï vua Quang Trung maát, Nguyeãn Nhaïc ñaõ töôûng laàm laø Nguyeãn Hueä töø traàn neân ñem quaân ra toan laáy Phuù Xuaân vaø phaûi quay veà khi bieát em oâng coøn soáng (Ñaëng Phöông Nghi: Trieàu Ñaïi vua Quang Trung döôùi maét caùc nhaø truyeàn giaùo Taây Phöông, Moät Vaøi Söû Lieäu veà BBV Nguyeãn Hueä, tr. 264) 17 Traàn Troïng Kim, sñd tr. 123

14

nhau, vua Leâ phaûi phong vöông cho hoï, bò aùp böùc quaù laïi phaûi vôøi Nguyeãn Höõu Chænh töø Ngheä An ra. Nguyeãn Höõu Chænh luùc ñoù cuõng laøm chuùa moät coõi Thanh Ngheä, treân danh nghóa vaãn laø thaàn töû nhaø Leâ nhöng ñang bò Taây Sôn kieàm toûa neân manh nha taùch ra ñeå thaønh moät löïc löôïng ñoäc laäp. Vieäc Leâ Duy Kyø vôøi Coáng Chænh ra deïp loaïn coù theå coi nhö baèng loøng ñöa oâng ta leân vò trí coá meänh ñaïi thaàn, neáu khoâng baèng thì cuõng chaúng keùm hoï Trònh xöa maáy tí. Tình theá ñoù voâ hình chung ñaõ ñaåy Coáng Chænh vaøo theá phaûi quay löng vôùi Taây Sôn vaø cuõng khieán Leâ Duy Kyø phaûi döïa vaøo quaân Thanh Ngheä cuûa hoï Nguyeãn ñeå coù cô toàn taïi. Vieäc Nguyeãn Höõu Chænh tröø ñöôïc giaëc ñoái vôùi Nguyeãn Nhaïc laø moät ñieàm toát trong khi thanh theá löøng laãy cuûa Baèng Quaän Coâng laïi trôû thaønh moät moái lo cho Nguyeãn Hueä khieán oâng phaûi sai Vuõ Vaên Nhaäm ra baét, moät haønh vi coù theå coi nhö coâng khai xaùc ñònh quyeàn baûo hoä ñaát Baéc.

Döôùi nhaõn quan cuûa vua Chieâu Thoáng vaø ñaùm quan laïi eøo uoät cuûa oâng, vieäc quaân Taây Sôn taán coâng ra baéc laàn thöù hai laø moät xaâm phaïm chuû quyeàn chöù khoâng coøn laø haønh vi hoä giaù cuûa moät oâng reå hoï. Neáu tröôùc ñaây khi Nguyeãn Hueä ra Baéc toû yù toân Leâ vaø laøm moät vaøi cöû chæ khieán ngöôøi Baéc Haø tin töôûng thì nhöõng laàn sau quaân Taây Sôn ñaõ ngang nhieân can thieäp moät caùch töï chuyeân khieán ngöôøi ta khoâng khoûi hoang mang.

Khi Nguyeãn Höõu Chænh ñaïi baïi, vua Leâ boû chaïy sang Kinh Baéc (Baéc Ninh), sai boïn Leâ Quyùnh ñem toâng thaát trong ñoù coù caû Hoaøng thaùi haäu, Hoaøng phi, Hoaøng töû chaïy leân Cao Baèng nöông naùu nôi nhöõng thoå quan coøn trung thaønh vôùi nhaø Leâ, baûn thaân nhaø vua chaïy sang Yeân Theá. Tình hình roái loaïn luùc ñoù ñaõ ñöôïc giaùo só ngöôøi Vieät laø Thomas Dieân ghi nhaän nhö sau:

Trong tình traïng hieåm ngheøo ñoù, vì sôï rôi vaøo tay Tieát cheá (Vuõ Vaên Nhaäm), oâng (Nguyeãn Höõu Chænh) khoâng laøm gì khaùc hôn laø ruùt lui moät caùch kín ñaùo vaøo ñeâm 6 vaø 7 thaùng gieâng ñeå trôû veà hoaøng thaønh. Ngöôøi ta keå raèng khi tôùi nôi thaáy nhaø Vua, oâng lieàn keâu leân raèng: “Bloi ôi laø Bloi! Nhaø Leâ maát roài!” roài oâng caàm laáy

tay nhaø Vua. Caû hai vöøa khoùc vöøa xuoáng moät chieác thuyeàn chôû hoï ñi aån taïi “xöù Boc” hay “Xöù Baéc”.18

Töôùng Taây Sôn laø Nguyeãn Vaên Hoøa ñem binh ñuoåi ñaùnh, baét ñöôïc Nguyeãn Höõu Chænh ñem veà Thaêng Long. Cha con Nguyeãn Höõu Chænh,

18Ñaëng Phöông Nghi: Vaøi taøi lieäu môùi laï veà nhöõng cuoäc Baéc Tieán cuûa Nguyeãn Hueä (Moät Vaøi Söû Lieäu veà BBV Nguyeãn Hueä tr. 178)

15

keû bò gieát, ngöôøi bò beâu ñaàu.

Bieán coá naøy cuõng ñaët cho chuùng ta moät caâu hoûi laø quan ñieåm, hay ít nhaát cuõng laø moät thaùi ñoä, cuûa Ngoïc Haân coâng chuùa ra sao? Neáu ñuùng nhö Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí mieâu taû thì baø chaéc chaén phaûi bieát vaø raát coù theå cuõng ñoàng yù (neáu khoâng xuùi baåy) Nguyeãn Hueä ñem quaân ra dieät Nguyeãn Höõu Chænh (nghóa laø dieät Leâ Duy Kyø, chaùu goïi baø baèng coâ) ñeå ñöa oâng anh Leâ Duy Caån19 (黎維瑾), ngöôøi maø ngay töø khi vua cha Leâ Hieån Toâng töø traàn, baø ñaõ tìm caùch uûng hoä leân noái ngoâi, suyùt nöõa gaây ra moät vuï tranh chaáp quyeàn haønh trong vaán ñeà keá nghieäp.

Tuy nhieân coù theå ñaây chæ laø moät caâu chuyeän ñöôïc bòa ñaët ra ñeå giaûi thích thaùi ñoä cuûa Nguyeãn Hueä maø thöïc teá Ngoïc Haân coâng chuùa khoâng daùm laøm gì caû. Khi laáy choàng coâ môùi 16 tuoåi, coøn quaù nhoû ñeå tham gia vaøo vieäc trieàu chính. Neàn giaùo duïc phong kieán chaéc chaén chæ daïy cho coâ tuaân phuïc cha, tuaân phuïc choàng neân khi thaønh gia thaát, coù leõ coâ coâng chuùa treû kia chæ ñaønh cam phaän leõ moïn, giöông maét nhìn choàng tieâu dieät caû doøng hoï nhaø mình. Chuùng ta cuõng ñaët caâu hoûi laø moái nhaân duyeân coâng chuùa Ngoïc Haân vaø Nguyeãn Hueä coù thöïc söï toát ñeïp nhö tieåu thuyeát hay chæ laø moät moùn quaø trao ñoåi ñeå mua söï toân quaân cuûa Nguyeãn Hueä, bò gaû baùn cho “thaèng Maùn thaèng Möôøng”20 nhö daân gian mai mæa.

Duø gì chaêng nöõa thì cuoäc tình duyeân cuûa ngöôøi con gaùi Baéc Haø cuõng chæ laø phöông thuoác taïm thôøi vì khi vua Leâ Hieån Toâng vöøa naèm xuoáng thì Nguyeãn Hueä ñaõ can thieäp maïnh baïo vaøo vieäc laäp töï quaân gaây ra nhöõng bieán ñoäng ñöa ñeán vieäc sau naøy anh em oâng vua treû phaûi xuaát boân tìm ñöôøng khoâi phuïc. Baøi “Ai Tö Vaõn” maø tröôùc nay ngöôøi ta cho raèng do coâng chuùa Ngoïc Haân vieát khi Nguyeãn Hueä töø traàn cuõng coù theå khoâng phaûi do baø saùng taùc maø laø moät ngöôøi khaùc laøm thay.21

Thöïc teá vai troø cuûa baø raát môø nhaït trong suoát trieàu ñaïi Quang Trung, haønh traïng ñöôïc toâ ñieåm vaø boùp meùo bôûi Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, roài sau naøy nhieàu ngöôøi phoùng ñaïi khieán cho chuùng ta khoâng coøn nhìn ra ñöôïc söï thaät nöõa. Sau khi Nguyeãn Hueä cheát ñi, chuùng ta khoâng coøn thaáy baø xuaát hieän vaø gaàn nhö hoaøn toaøn bieán maát naûy sinh ra caùi nghi aùn “con vua maø laáy hai choàng laøm vua” laøm ñeà taøi cho nhieàu ngöôøi tranh caõi. Ngoïc Haân coâng chuùa cuõng may maén ñöùng ngoaøi – hay khoâng ñöôïc döï phaàn vaøo - nhöõng tranh

19 Chöû Caån nguyeân vieát vôùi boä Kyø nhöng chuùng toâi khoâng tìm thaáy trong database neân duøng taïm vôùi boä Ngoïc (taát caû teân nhöõng ngöôøi trong hoaøng toäc nhaø Leâ ñeàu vieát vôùi boä Kyø caû) 20 Ngöôøi ta vaãn cho raèng caâu cao dao “Tieác thay caây queá giöõa röøng, Ñeå cho thaèng Maùn thaèng Möôøng noù leo” laø chæ coâng chuùa Huyeàn Traân nhöng theå thô luïc baùt ñôøi Traàn chöa hình thaønh neân nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng hai caâu naøy noùi veà vieäc vua Leâ gaû Ngoïc Haân cho Nguyeãn Hueä. Theo moät soá taøi lieäu, khi Nguyeãn Hueä ra Baéc, giôùi só phu vaãn goïi leùn oâng laø “thaèng moïi ñen” (haéc töû) nhö trong lôøi taâu cuûa Phan Khaûi Ñöùc maëc duø coù theå oâng khoâng phaûi laø ngöôøi thieåu soá. 21 Theo lôøi Sôû Cuoàng Leâ Dö noùi vôùi GS Hoaøng Xuaân Haõn thì baøi Ai Tö Vaõn chæ laø do moät ngöôøi teân Nhi soaïn thay. (Thuî Khueâ, Noùi Chuyeän Vôùi Hoaøng Xuaân Haõn & Taï Troïng Hieäp tr. 117-8)

16

chaáp trong trieàu ñình Quang Trung.22 Chæ bieát baø bieán maát raát aâm thaàm, khoâng hieåu cheát tröôùc hay sau khi nhaø Taây Sôn bò dieät vong tuøy theo töøng taøi lieäu.

Nhieàu chi tieát cho ta thaáy trong tình traïng roái ren, toâng thaát nhaø Leâ cuõng coù nhieàu phe phaùi vaø keát thuùc baèng nhöõng thaûm kòch, chaúng haïn ba vò hoaøng thuùc bò gieát vöùt xuoáng gieáng ôû trong cung haún vì ñaõ khoâng ñöùng chung moät phe vôùi Leâ Duy Kyø. Só phu vaø quan laïi cuõng nghieâng qua ngaû laïi, khoâng ñoàng nhaát. Ngöôøi Baéc Haø ña soá ngaàn ngaïi khoâng daùm ra coäng taùc vôùi quaân Taây Sôn vì chöa coù gì roõ reät, cuõng khoâng ai bieát roõ nhöõng ngöôøi trong “nöôùc Quaûng Nam” kia roài seõ ñoái xöû vôùi hoï ra sao. Caùi göông

Nguyeãn Höõu Chænh coøn sôø sôø ñoù. Nhöõng ngöôøi coøn moät soá quyeàn haønh taïi ñòa phöông thì dó nhieân choïn con ñöôøng “caàn vöông” maø chuùng ta thaáy noåi leân khaép nôi nhö trong bieân khaûo Phe Choáng Ñaûng Taây Sôn ôû Baéc vôùi taäp Löõ Trung Ngaâm (Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II, tr. 1245-1332). Nhöõng vaên quan thì coá tìm caùch troán traùnh ngoaïi tröø moät soá ngöôøi chaïy ra coäng taùc vôùi taân trieàu ñoùng vai trung gian chieâu duï nhöng khoâng hoaøn toaøn thaønh coâng.

Khi Ngoâ Vaên Sôû baùo tin Vuõ Vaên Nhaäm coù yù chuyeân quyeàn, Nguyeãn Hueä laäp töùc keùo quaân

töø Phuù Xuaân ra baét Nhaäm gieát ñi roài uûy thaùc cho Ngoâ Vaên Sôû vaø caùc töôùng lónh ôû laïi traán thuû Thaêng Long, sau ñoù daãn binh quay veà. Chuùng ta coù theå coi ñaây laø moät cuoäc thanh tröøng noäi boä chôùp nhoaùng khieán Nguyeãn Nhaïc trôû tay khoâng kòp vaø dó nhieân cuõng raát kín ñaùo khieán cho söï thaät xaûy ra theá naøo khoâng ai bieát chaéc.

Vuõ Vaên Nhaäm laø con reå cuûa Nguyeãn Nhaïc, tröôùc ñaây voán dó laø moät tì töôùng thaân caän cuûa Nguyeãn Hueä nhöng töø khi hai anh em baát hoøa, vò theá cuûa oâng naøy trôû neân nguy hieåm. Leõ dó nhieân, trong vai con reå, oâng khoâng theå khoâng naém vöõng chuû tröông cuûa nhaïc phuï vaø vì theá chuùng ta khoâng laáy laøm laï khi oâng tröø ñöôïc Nguyeãn Höõu Chænh roài, thay vì hoûi yù kieán Nguyeãn Hueä ñeå xin giaûi phaùp, Vuõ Vaên Nhaäm laïi töï yù ñöa Suøng

22 Ñieån hình nhaát laø cuoán Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí gaàn nhö vô heát coâng lao veà cho ngöôøi Baéc nhöng neáu xeùt kyõ trong suoát thôøi kyø Quang Trung, Caûnh Thònh giôùi ñoïc saùch cuûa Leâ trieàu ñeå laïi vaãn chæ ñöôïc coi nhö nhöõng coâng daân haïng hai vaø veà sau khi nhaø Taây Sôn suïp ñoå, phaàn lôùn laïi ra ñaàu phuïc nhaø Nguyeãn. Hoï cuõng khoâng bò tröøng trò naëng neà nhö caùc töôùng laõnh Taây Sôn maø phaàn lôùn chæ bò traùch phaït nheï. Ñaïi Nam Thöïc Luïc cheùp raèng: “Caùc thöôïng thö giaëc laø Ngoâ Nhaäm, Nguyeãn Gia Phan, Phan huy Ích ñeán haønh taïi chòu toäi. Vua cho laø saép coù cuoäc bang giao maø boïn Nhaäm voán laø baày toâi cuõ cuûa trieàu Leâ, ñaõ quen coâng vieäc, Huy Ích laïi töøng laø söù thaàn cuûa giaëc ñi sang nöôùc Thanh, beøn haï leänh cho ôû ngoaøi ñeå phoøng hoûi ñeán (tr. 505) ...Vua cho raèng giaëc Taây Sôn ñaõ dieät, sai göûi thö sang Toång ñoác Löôõng Quaûng nöôùc Thanh hoûi veà vieäc bang giao neân laøm theá naøo; sai Thieâm söï Laïi boä laø Leâ Chính Loä, Thieâm söï Binh boä laø Traàn Minh Nghóa ñôïi meänh ôû Nam Quan. Laïi cho raèng nöôùc nhaø môùi döïng, muoán tieáp söù nhaø Thanh ôû cöûa aûi, ñeå laøm leã tuyeân phong cho ñôõ phieàn phí, ñem vieäc aáy hoûi Ngoâ Nhaäm vaø Phan Huy Ích, hoï ñeàu noùi vieäc nhö theá töø tröôùc chöa nghe bao giôø. Beøn thoâi. (tr. 510)

17

Nhöôïng Coâng Leâ Duy Caån (töùc oâng Hoaøng Tö, chuù cuûa Leâ Duy Kyø) leân laøm giaùm quoác, moät haønh vi “kyø ñaø caûn muõi” nhöõng toan tính cuûa Nguyeãn Hueä. Tröôùc kia Nguyeãn Hueä e ngaïi Coáng Chænh moät thì nay laïi phaûi ñeà phoøng Vuõ Vaên Nhaäm ñeán hai ba, neáu nhö Nguyeãn Nhaïc ñem quaân taán coâng töø phöông nam thì hoï Vuõ trôû thaønh moät löôõi dao ôû sau löng keà treân coå. Thaønh ra Nguyeãn Hueä phaûi tieân haï thuû vi cöôøng. Caùi cheát cuûa hoï Vuõ vì leõ ñoù chöù chaúng phaûi vì Ngoâ Vaên Sôû ghen gheùt hay Nguyeãn Hueä uùy kî nhö ngoaïi söû mieâu taû. Gieát Vuõ Vaên Nhaäm cuõng khaúng ñònh raèng töø nay tình nghóa anh em khoâng coøn nöõa, Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Nhaïc nay thaønh töû ñoái ñaàu neân khi Nguyeãn Hueä töø traàn, Nguyeãn Nhaïc ra ñieáu tang cuõng khoâng ñöôïc.

Tuy nhieân vieäc Leâ Duy Kyø bieán maát khieán cho Nguyeãn Hueä luùng tuùng, döï tính toân oâng leân laøm vua cuûa Ngoâ Thì Nhaäm laïi khoâng ñöôïc ngöôøi Baéc Haø taùn thaønh23 neân sau cuøng oâng ñaønh chaáp nhaän giaûi phaùp cuõ cuûa Vuõ Vaên Nhaäm tröôùc ñaây, baèng loøng ñeå Leâ Duy Caån (hay Caän) laøm giaùm quoác, moät chöùc vuï coù tính thay maët vua Leâ ñeå ñieàu haønh chính söï. Maët khaùc oâng ra leänh cho Ngoâ Vaên Sôû tìm caùch tieâu dieät taän goác reã taøn quaân vaø dö ñaûng nhaø Leâ, truy saùt thaân nhaân cuûa Leâ Duy Kyø ñeå tröø haäu hoaïn. Chính vì theá maø thaùi haäu vaø moät soá toâng thaát phaûi lieàu maïng vöôït soâng chaïy sang Long Chaâu.

Trong suoát thôøi gian ñoù, mieàn baéc ôû trong theá tranh chaáp giöõa Taây Sôn vaø nhaø Leâ, Nguyeãn Hueä muoán leân laøm chuùa thay theá hoï Trònh (neáu khoâng noùi raèng thay haún nhaø Leâ nhö trong thö göûi Nguyeãn Thieáp), coøn ña soá quan laïi mieàn baéc thì laïi muoán ñöôïc cai trò bôûi moät trieàu ñình ñoäc laäp. Daân chuùng dó nhieân chòu leùp moät beà, thaønh phaàn só phu thì taâm lyù dao ñoäng, nhöõng ngöôøi ra coäng taùc vôùi nhaø Taây Sôn phaàn lôùn mieãn cöôõng, khoâng ít ngöôøi bò eùp buoäc.

Ninh Toán luùc tröôùc troán traùnh khoâng chòu ra, Hueä baét em laø Höông Coâng loâi ra cheùm ñi ñeå cho Toán sôï, sau Ninh Toán môùi ra, cuõng cho laøm quan, khoâng ñöôïc bao laâu vì coù beänh xin veà ...24

Phöông phaùp “chieâu hieàn ñaõi só” ñoù chaéc chaén khoâng theå naøo ñaéc theå vaø chuùng ta cuõng thaáy raèng Nguyeãn Hueä khoâng tìm ñöôïc nhaân taøi thöïc söï, ít nhaát trong giai ñoaïn ñaàu, vaø caùi chính quyeàn cuûa oâng vaãn chæ laø moät loaïi “uûy ban quaân quaûn”, cô cheá haønh chaùnh vaãn döïa vaøo caùi khung hình oïp eïp cuûa chuùa Trònh ñeå laïi.

A/ Caùc theá löïc Caàn Vöông

Noùi ñeán caùc theá löïc taïi mieàn Baéc coù ñieàu kieän ñoái khaùng vôùi nhaø Taây Sôn, chuùng ta coù theå nhaéc ñeán nhöõng löïc löôïng “taøn dö” cuûa vua Leâ, cuûa hoï Trònh vaø nhöõng thoå haøo phaàn lôùn soáng taïi vuøng trung du saùt vôùi nuùi non.25 Taïi Yeân Theá coù Döông Ñình Tuaán,

23 Xem theâm Ngoâ Thì Nhaäm, bieân khaûo cuûa Nguyeãn Duy Chính 24 DNCBLT, taäp 2 tr. 544 25 Ñaïi ña soá caùc ñòa phöông mieàn Baéc luùc ñoù ñeàu ñaõ qui thuoäc nhaø Taây Sôn, chæ rieâng moät soá vuøng nhö chaâu Hoan, chaâu Dieãn (töùc vuøng Thanh Hoaù, Ngheä An) vaø moät soá traán Sôn Nam, Sôn Taây, Haûi Döông, Kinh Nam, Kinh Baéc, Tuyeân Quang, Höng Hoaù ... vaãn coøn moät soá thoå haøo, höôûng öùng caàn vöông noåi leân

18

voán dó laø moät tay “anh chò” ôû Laïng Giang, nay höôûng öùng Caàn Vöông ñöôïc phong laøm Bình Khaáu töôùng quaân. Traàn Quang Chaâu, Traàn Ñónh, Hoaøng Xuaân Tuù ôû Chí Linh. Traàn Quang Chaâu ñöôïc phong laø Ñònh Vuõ Haàu. ÔÛ Thanh Hoa26 coù con chaùu nhaø Leâ laø Leâ Duy Troïng, Leâ Duy Phaùc. Hoaøng ñeä Leâ Duy Chi (em vua Chieâu Thoáng) thì daáy leân ôû Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân. Ngoaøi ra coøn voâ soá caùc nhoùm nhoû moãi ngöôøi laøm chuû moät coõi.

Quaân Taây Sôn thì vaãn coøn ôû tình traïng traán giöõ, chöa hình thaønh moät boä maùy haønh chaùnh ñeán moïi ñòa phöông. Ñaïi quaân chæ taäp trung ôû moät soá vò trí huyeát maïch chöù khoâng traûi moûng ñeán töøng thoân xoùm. Maëc duø Nguyeãn Hueä coá tuyeån moä gaáp ruùt moät ñoaøn quaân ñòa phöông ñeå boå xung löïc löôïng, ña soá quaân truù ñoùng ôû mieàn Baéc vaãn laø quaân ñem töø mieàn Nam ra maø khaùc bieät veà tieáng noùi, phong tuïc, caùch sinh hoaït chöa coù theå moät sôùm moät chieàu khaéc phuïc ñöôïc.27 Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng phaûi keå ñeán thaønh phaàn Hoa kieàu sinh soáng treân ñaát nöôùc Vieät Nam, phaàn lôùn laø giôùi con buoân vaøo ra theo ñöôøng soâng, cö nguï doïc theo caùc truïc loä giao thoâng, töông ñoái naém vöõng tình hình luoân luoân saün saøng noåi daäy tieáp tay vôùi ñaïo quaân ngoaïi nhaäp cuûa Toân Só Nghò.

B/ Hoaøng toäc xuaát boân

Khi quaân Taây Sôn truy naõ Nguyeãn Höõu Chænh, toâng thaát nhaø Leâ chaïy töù taùn khaép nôi. Theo söû trieàu Nguyeãn, vua Leâ sai Leâ Quyùnh vaø möôøi ngöôøi trong hoï theo haàu Quoác Maãu hoï Nguyeãn vaø cung quyeán ñeán Cao Baèng döïa vaøo Ñoác Traán Nguyeãn Huy Tuùc roài

choáng laïi nhöng löïc löôïng yeáu ôùt, khoâng coù gì ñaùng keå. Boïn toøng vong vua Leâ Chieâu Thoáng khai vôùi quan nhaø Thanh nhö sau:

... ñaát An Nam tröôùc nay coù 52 phuû, trong ñoù 12 phuû laø do thoå muïc, man tuø sinh soáng (töùc ngöôøi vuøng nuùi), coøn thöïc quyeàn laø 40 phuû, trong ñoù ñaïo Thanh Hoa goàm 4 phuû 15 huyeän, ñaïo Tuyeân Quang 3 chaâu 1 huyeän, ñaïo Höng Hoùa 10 chaâu 2 huyeän laø chöa ñaàu haøng Nguyeãn Vaên Hueä, ngoaøi ra An ñaïo 4 phuû 12 huyeän cuûa mieàn treân25 cuõng chöa haøng, coøn mieàn döôùi thì haøng caû roài. Ñaïo Sôn Nam 9 phuû 36 huyeän, mieàn treân cuõng ñaõ haøng, mieàn döôùi chöa haøng (?)25. Ñaïo Sôn Taây goàm 5 phuû 24 huyeän, mieàn treân chöa haøng, mieàn döôùi cuõng ñaõ haøng. Ñaïo Kinh Baéc goàm 4 phuû 20 huyeän, mieàn treân chöa haøng, mieàn döôùi haøng roài. Ñaïo Haûi Döông 4 phuû 19 huyeän, mieàn treân ñaõ haøng, mieàn döôùi chöa haøng (?). Ñaïo Thaùi Nguyeân 8 huyeän, 3 chaâu, mieàn treân chöa haøng, mieàn döôùi ñaõ haøng. Ñaïo Cao Baèng 1 phuû, 4 chaâu vaø Laïng Sôn 1 phuû, 7 chaâu cuõng ñaõ ñaàu haøng. Nguyeãn Vaên Hueä muoán xuùi baåy daân chuùng baét giao Leâ Duy Kyø neân ñaõ höùa mieãn giaûm söu thueá cho daân trong möôøi naêm.

(Trang Caùt Phaùt (莊吉發): Thanh Cao Toâng Thaäp Toaøn Voõ Coâng Nghieân Cöùu (清高宗十全武 功研究) tr. 346 vaø tr. 353) 26 luùc naøy chöa ñoåi thaønh Thanh Hoaù vì chöa kieâng teân baø Hoà Thò Hoa, vôï vua Minh Maïng 27 Nguyeãn Hueä cuõng khoâng traûi quaân laãn vaøo caùc thoân xoùm, phaàn sôï bò tieâu dieät, phaàn khaùc vì phöông phaùp ñieàu binh neáu caàn coù theå di chuyeån thaät nhanh. Thaønh thöû quaân cuûa oâng chæ ñoùng ôû caùc ñình chuøa, mieáu maïo ... luoân luoân saün saøng nhoå traïi khoâng xaây döïng heä thoáng phoøng ngöï kieân coá.

19

ñöa thô sang Long Chaâu (龍州) caàu cöùu nhaø Thanh.28 Thöïc ra, söï vieäc khoâng giaûn dò nhö theá.

Theo taøi lieäu cuûa nhaø Thanh, vaøo thaùng 12 naêm Caøn Long thöù 52 ( 1787), cöïu thaàn nhaø Leâ laø Ñòch Quaän Coâng Hoaøng Ích Hieåu (迪郡公黃益曉),Hoan Trung Haàu Phaïm Ñình Quyeàn (懽忠侯范廷權) baûo hoä gia quyeán vua Leâ, nam nöõ caû thaûy hôn 200 ngöôøi chaïy leân Laïng Sôn nhöng bò thoå muïc ôû ñoù laø Quyeån Traâm (卷簪) toan baét giöõ laøm con tin neân caû boïn phaûi chaïy ñeán xaõ Baùc Sôn, huyeän Voõ Nhai nöông naùu. Ñoác traán Cao Baèng laø Nguyeãn Huy Tuùc (阮輝宿) nghe tin voäi chaïy ñeán nghinh ñoùn, coù Tröôøng Phaùi Haàu Leâ Quyùnh (長派侯黎囧29), caäu vôï vua Leâ laø Nguyeãn Quoác Ñoáng (阮國 棟) vaø Mai Trung Haàu Nguyeãn Ñình Mai (梅忠侯阮廷枚) ñi theo baûo hoä.30

Caùc phieân muïc ôû Cao Baèng nhö Beá Nguyeãn Truø (閉阮儔), Beá Nguyeãn Só (閉阮仕) cuøng töôùng Taây Sôn laø Cuùc Hoaùn31 (菊渙) ñem quaân tôùi Baùc Sôn truy naõ, Nguyeãn Huy Tuùc phaûi daãn caû boïn boû chaïy, ñeán ngaøy moàng 4 thaùng 5 naêm Maäu Thaân (1788) thì tôùi ñöôïc Baùc Nieäm (博 淰) giaùp giôùi vôùi tænh Quaûng Taây. ÔÛ vuøng naøy khoâng coù cöûa aûi naøo ñi qua Trung Hoa, laïi bò quaân Taây Sôn do Hoaùn Nghóa Haàu32 daãn 300 ngöôøi ñuoåi tôùi raát gaét. Ngaøy 12 thaùng 5, luùc giôø Daäu, caû boïn baày toâi quyeán thuoäc nhaø Leâ chaïy ñöôïc ñeán beân ngoaøi aûi Ñaåu AÙo (斗奧) thuoäc Long Chaâu tænh Quaûng Taây. Ñaåu AÙo caùch Long Chaâu 120 daëm, phía ñoâng baéc Thuyû Khaåu quan, beân ngoaøi laø moät khe suoái laøm bieân giôùi chia caét nöôùc ta vôùi Trung Hoa.33

28 Tröôùc ñaây, thaønh Thaêng Long thaát thuû, Chieâu Thoáng ñeá sai beà toâi haàu caän laø Leâ Quyùnh cuøng vaøi möôi ngöôøi hoï toâng thaát theo quoác maãu hoï Nguyeãn vaø cung quyeán ñeán Cao Baèng, nöông töïa ñoác traán laø Nguyeãn Coâng Tuùc roài ñöa thö chæ doanh cho Long Baèng yeâu caàu toång ñoác Löôõng Quaûng laø Toân Só Nghò mang binh ñeán cöùu vieän ... (DNCBLT, q. 2 tr. 545)

Löôõng Quaûng toång ñoác Toân Só Nghò vaø Quaûng Taây tuaàn phuû Toân Vónh Thanh hoäi hoïp ôû Nam Ninh. Thaùi haäu ñöa nguyeân töû ñeán yeát kieán ôû trong saân, gaøo khoùc xin cöùu vieän ... (KDVSTGCM – CB q. XLVII, tr. 837) 29 Chöõ Quyùnh nguyeân coù boä Nhaân ñöùng ôû beân traùi nhöng chuùng toâi khoâng tìm ra neân duøng taïm 30 Hoaøng Xuaân Haõn cheùp Nguyeãn Quoác Ñoáng laø anh vôï Leâ Duy Kyø (La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II tr. 875). Nguyeân vaên trong taøi lieäu cuûa nhaø Thanh laø theâ cöõu (妻舅).

31 Söû ta cheùp laøm 2 ngöôøi Cuùc vaø Hoaùn nhöng theo töôùc vò Hoaùn Nghóa Haàu thì döôøng nhö chæ coù moät ngöôøi maø thoâi. 32 Hoaùn Nghóa Haàu (煥義侯) laø töôùc hieäu cuûa Traàn Danh Bính nhöng cuõng coù theå laø Cuùc Hoaùn (菊渙). Maëc duø hai chöõ hoaùn naøy vieát khaùc nhau nhöng vaøo thôøi ñoù teân ngöôøi vaø töôùc vò thöôøng coù lieân heä, chaúng haïn Minh Vuõ Haàu Vuõ Ñình Minh, Hieäp Ñöùc Haàu Nguyeãn Phuùc Hieäp, Haøo Löông Haàu Nguyeãn Höõu Haøo, Kyû Thieän Haàu Traàn Vaên Kyû ... (Xem theâm Vaên Khaéc Thôøi Taây Sôn ôû Hueá cuûa Leâ Nguyeãn Löu, UBND Thaønh Phoá Hueá – Hoäi Khoa Hoïc Lòch Söû Thöøa Thieân Hueá: Phuù Xuaân Thuaän Hoaù Thôøi Taây Sôn, Hueá 12/2001 tr. 160-186) 33 Theo Leâ Quyùnh trong Baéc Haønh Tuøng Kyù thì choã naøy coù teân laø beán Phaát Meâ (Hoaøng Xuaân Haõn: sñd tr. 876)

20

Theo lôøi khai cuûa Nguyeãn Huy Tuùc göûi leân Toân Só Nghò trong taáu thö cuûa hoï Toân trình leân vua Caøn Long thì taát caû ñaùm di thaàn quyeán thuoäc nhaø Leâ ôû beân kia soâng keâu la caàu cöùu nhöng vì truy binh ñaõ ñuoåi ñeán sau löng neân Nguyeãn Huy Tuùc vaø ñoàng boïn phaûi coõng ñaùm ñaøn baø treû con loäi qua con raïch. Nhöõng ngöôøi khoâng qua ñöôïc ñeàu bò quaân Taây Sôn gieát cheát.

Theo taáu thö cuûa Toân Só Nghò thì ngay khi ñoù, hai vieân tieåu quan nhaø Thanh laø thoâng phaùn Traàn Tuøng vaø hoä ñoâ ti Traàn Hoàng Thuaän ñang ñi tuaàn ôû ngoaøi aûi, ñöôïc vieân bieän muïc laø Hoaøng Thaønh Phöôïng vaø aûi muïc Traâu Thaêng nghe tieáng keâu cöùu thoâng baùo cho bieát neân voäi vaøng ñem quaân ñeán xem xeùt tình hình, coøn ñang tra vaán thì hôn traêm binh cuûa Taây Sôn töø bôø khe beân kia ñònh vöôït soâng cöôùp laïi nhöng thaáy quaân Thanh ñoâng hôn neân phaûi ruùt lui. Tuy nhieân theo lôøi thuaät laïi cuûa chính Leâ Quyùnh thì ñaùm toøng vong nhaø Leâ sau khi qua ñöôïc con suoái thì leân ñöôïc ñænh nuùi, do thoå daân ñöa ñöôøng phaûi ñi haùi reã caây, aên quaû röøng cho ñôõ ñoùi soáng taïm maáy ngaøy. Khi tin ñöa tôùi quan quaân nhaø Thanh thì thoâng phaùn (Traàn Tuøng) môùi tôùi gaëp34. Coù leõ Toân Só Nghò muoán traùnh tieáng laø vieäc tuaàn phoøng bieân giôùi khoâng chu ñaùo neân ñaõ taâu leân laø quan binh nhaø Thanh chaïy tôùi uy hieáp khieán quaân Taây Sôn phaûi ruùt lui, thöïc teá löïc löôïng ñi tuaàn khoâng theå naøo ñoâng ñeán haøng traêm ngöôøi vaø cuõng khoâng ñieàu ñoäng nhanh choùng ñeán nhö theá.

Qua ñöôïc ñaát Trung Hoa, taát caû boïn toøng vong nhaø Leâ chæ coøn 62 ngöôøi, trong ñoù coù thaùi haäu meï Leâ Duy Kyø laø Nguyeãn (thò) Ngoïc Toá (阮玉素) vaø vöông phi laø Nguyeãn (thò) Ngoïc Ñoan (阮玉端)35, vöông töû laø Leâ Duy Thuyeân (黎維詮)36. So saùnh vôùi soá löôïng hôn 200 ngöôøi toâng thaát nhaø Leâ chaïy leân Cao Baèng ta thaáy khoaûng hôn 150 ngöôøi ñaõ bò gieát hay maát tích37. Taát caû ñöôïc ñöa qua Thuyû Khaåu Quan ñeå vaøo Trung Quoác vaø ñöôïc Traàn Tuøng tìm phoøng oác cho nghæ taïm ôû Long Chaâu. Nguyeãn Huy Tuùc luùc ñoù môùi ñem moïi vieäc cuûa nöôùc Nam loaïn laïc theá naøo, Thaêng Long bò maát ra sao trình leân cho quan nhaø Thanh dòch ra nhö sau:38

34 La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II tr. 876-7 35 Teân thöïc laø Nguyeãn thò Kim, GS Hoaøng Xuaân Haõn vieát laø Nguyeãn thò Ngoïc Thuî, theo tôø trình cuûa Nguyeãn Huy Tuùc thì laø Ngoïc Ñoan. Hai chöõ Thuî (瑞) vaø Ñoan (端) raát gioáng nhau. Khoâng bieát chöõ naøo ñuùng. 36 Cung Trung Ñaùng(宮中檔), hoøm soá 2727, bao soá 218: Theo tôø trình cuûa Toân Vónh Thanh ñeà ngaøy 1 thaùng 6 naêm Caøn Long thöù 53 (1788), soá hieäu 54179 vaø tôø trình cuûa Toân Só Nghò ngaøy moàng 4 thaùng 6 naêm Caøn Long thöù 53, soá hieäu 54199, tôø trình cuûa Toân Vónh Thanh ngaøy 13 thaùng 6, soá hieäu 54285 (Trang Caùt Phaùt, sñd. tr. 359) 37 Con soá coù theå lôùn hôn nöõa vì hôn 200 laø toâng thaát nhaø Leâ luùc ban ñaàu, veà sau coù theâm boïn Nguyeãn Huy Tuùc, Leâ Quyùnh ... khoâng bieát bao nhieâu. Tính theo tæ leä soá ngöôøi bò Taây Sôn baét gieát laø ña soá, nhöõng ngöôøi coøn soáng soùt chæ laø thaønh phaàn quan troïng nhaát ñöôïc baûo veä maø thoâi. 38 Quaân Cô Xöù, Nguyeät Trieäp Bao, hoøm soá 2778, bao 163, soá hieäu 39031, baûn sao tôø trình cuûa di muïc nöôùc An Nam ñeà ngaøy 12 thaùng 5 naêm Caøn Long 53 (1788)

21

Ñoác ñoàng phuû Cao Baèng nöôùc An Nam laø Nguyeãn Huy Tuùc, cuøng vôùi Tröôøng Phaùi Haàu Leâ Quyùnh, Ñòch Quaän Coâng Hoaøng Ích Hieåu phuïng meänh thaân maãu cuûa quoác vöông laø Nguyeãn thò Ngoïc Toá kính caån trình leân phaân phuû hoï Traàn ñaát Long Chaâu, Quaûng Taây, tuaàn phuû hoï Traàn ñaát Doanh Khoån, Long Baèng cuøng xem xeùt:

Nguyeân ngaøy moàng 2 thaùng chaïp naêm ngoaùi, thoå tuø ñaát Quaûng Nam Nguyeãn Nhaïc laø beân ngoaïi (nguyeân vaên thích laø ngöôøi lieân quan vì hoân nhaân chöù khoâng phaûi do maùu huyeát) cuûa nöôùc chuùng toâi, coøn coù teân laø Vaên Bình (ôû ñaây nhaàm Nguyeãn Hueä vaø Nguyeãn Nhaïc), naêm nguïy Thaùi Ñöùc thöù 11, boïn chuùng voán khoâng phaûi hoï Nguyeãn, cuõng khoâng phaûi hoï Nguyeãn phuï chính (töùc chuùa Nguyeãn trong Nam), em cuûa y laø Nguyeãn Hueä, nguïy xöng laø Thöôïng Coâng, sai nguïy tieát cheá laø Nguyeãn Nhaäm ñem maáy vaïn quaân thaúng ñeán kinh thaønh, quoác vöông nöôùc toâi laõnh binh caùc ñaïo choáng giöõ ñaùnh thaéng ñöôïc ñòch maáy laàn.

Thaùng ba naêm nay, Nguyeãn Hueä ñem quaân ñeán tieáp vieän, quoác vöông phaûi laùnh naïn ôû haï loä Sôn Nam. Boïn chuùng toâi ñöa vöông maãu, vöông töû, vöông phi ñeán troán traùnh ôû Na Löõ, ñaát Cao Baèng.

Ngaøy moàng chín thaùng 5, man binh baát ngôø ñeán cöôùp traïi, truy saùt raát gaáp, khoâng nôi chaïy troán, boïn chuùng toâi phuïng meänh meï cuûa töï toân (töùc Leâ Duy Kyø) chaïy ñeán quí haït. Troäm nghó vua Leâ nöôùc toâi nhieàu ñôøi phuïng söï thieân trieàu, vaãn mong ñöôïc thaùnh thieân töû chaêm lo daïy doã. Nay gaëp phaûi bieán coá naøy neân coá boû ñaát maø chaïy ñeán ñaây, mong ñöôïc quí ñaøi chieáu coá, trình leân thöôïng hieán, taâu leân moïi vieäc, cuõng mong trôøi che ñaát chôû khoâng gì laø khoâng dung chöùa, ñoaùi hoaøi ñeán caû keû ôû phöông nam laø meï con cuûa quoác vöông chuùng toâi Leâ Duy Kyø ñeàu ñöôïc thöông xoùt, coù nôi nöông töïa, soáng noát thaùng ngaøy, ñôïi khi quoác vöông nhôø uy ñöùc thieân trieàu laïi trôû veà ñöôïc kinh ñoâ, khi ñoù ñoùn trôû veà nöôùc, döông danh chí nhaân thònh ñöùc cuûa thieân hoaøng ñeá thì cuõng laø do quí lieät ñaøi thöông xoùt maø ban cho, nay trình leân.

Caøn Long naêm thöù 53, ngaøy 12 thaùng 5, ôû ñaây chæ vieát ñôn khoâng vì aán chöông ñoác traán ñaõ bò truy binh cöôùp maát, khoâng theå ñoùng daáu ñöôïc. Ñoác ñoàng Nguyeãn Huy Tuùc cuùi laïy, voõ thaàn veä Tröôøng Phaùi Haàu Leâ Quyùnh cuùi laïy, chính thuû hieäu Ñòch Quaän Coâng Hoaøng Ích Hieåu cuùi laïy.

IV/ TOAN TÍNH CUÛA THANH ÑÌNH

A/ Sô khôûi

Vieäc nhaø Thanh ñem quaân sang nöôùc ta khoâng chæ giaûn dò nhö nhieàu söû gia Vieät Nam mieâu taû. Chính saùch baønh tröôùng vaø ñoái ngoaïi cuûa nhaø Thanh seõ ñöôïc chuùng toâi ñeà caäp ñaày ñuû hôn trong moät bieân khaûo khaùc, moãi thôøi kyø coù nhöõng ñaëc tính khaùc nhau vaø töông ñoái nhaát quaùn, khoâng phaûi chæ do xuùc caûm caù nhaân hay tham voïng nhaát thôøi maëc daàu vua Cao Toâng vaø toång ñoác Toân Só Nghò ñoùng moät vai troø quan troïng trong chieán dòch naøy. Tuy nhieân, vieäc ñieàu ñoäng binh maõ ñeàu coù tính toaùn vaø neáu khoâng naém vöõng

22

ñöôïc nguyeân nhaân thì khi giaûi thích vaø mieâu taû haäu quaû trôû neân roái raém. Ñoù chính laø vieäc maø töø tröôùc ñeán nay nhieàu nhaø nghieân cöùu bò luùng tuùng vaø phaûi vin vaøo nhöõng lyù do raát “aáu tró” ñeå che laáp söï muø môø. Loãi laàm ñoù baét nguoàn töø vieäc caû tin vaøo moät cuoán tieåu thuyeát chöông hoài hình thaønh töø söï töôûng töôïng cuûa vaøi nhaø nho, ñeán vieäc söû nhaø Nguyeãn thieáu chaân xaùc ñeå roài gaàn ñaây vì nhöõng muïc tieâu chính trò laïi caøng coá söùc ra coâng “veõ raén theâm chaân”, huyeàn söû hoaù moät giai ñoaïn lòch söû.

Chuùng ta thaáy raèng tôùi luùc naøy toâng thaát nhaø Leâ chæ troâng caäy vaøo quan laïi ñòa phöông taïi Long Chaâu, Doanh Khoån ñeå xin nöông naùu qua ngaøy, hoaøn toaøn chöa coù chuû taâm xin cöùu vieän. Tuy nhieân sau khi trình leân, tình hình trôû neân phöùc taïp vì laïi phuø hôïp vôùi moät sôû nguyeän cuûa Toân Só Nghò maø chuùng ta seõ phaân tích theâm ôû sau.

Laù thö vieát ngaøy 12 thaùng 5 nhöng ñeán ñaàu thaùng 6 naêm Caøn Long thöù 53 (1788) tuaàn phuû Quaûng Taây Toân Vónh Thanh 39 môùi nghe trình leân raèng ôû phuû Thaùi Bình coù gia quyeán vua Leâ nöôùc Nam chaïy sang laùnh naïn. Ñeà ñoác Quaûng Taây laø Tam Ñöùc 40 (三德) luùc ñoù ñang ôû taïi Taû Giang lo vieäc di chuyeån quaân só vöøa thaéng traän trôû veà (chieán tranh deïp loaïn nhoùm Thieân Ñòa Hoäi Laâm Saûng Vaên (林爽文) ôû Ñaøi Loan) neân ngay ngaøy moàng 3 ñaõ tôùi ngay Long Chaâu ñeå xem xeùt tình hình.

Long Chaâu laø moät thò traán nhoû ôû saùt bieân giôùi, khí haäu oi böùc, ma thieâng nöôùc ñoäc, vöøa ngaïi gia quyeán nhaø Leâ khoâng hôïp thuyû thoå, laïi sôï quaân Taây Sôn coù theå taán coâng qua bieân giôùi baét giöõ neân Tam Ñöùc lieàn thöông nghò vôùi toång binh Taû Giang laø Thöôïng Duy Thaêng, ñöa caû boïn leân Nam Ninh (thuû phuû cuûa tænh Quaûng Taây). Toång Ñoác Löôõng Quaûng Toân Só Nghò voäi vaøng ñem tình hình taâu leân vua Caøn Long, moät maët ra leänh cho Thöôïng Duy Thaêng ñem quaân ñeán Long Chaâu phoøng ngöï.

Thöôïng Duy Thaêng lieàn phaùi 1000 quaân ñeán phoái hôïp vôùi quaân só truù ñoùng ôû Long Chaâu, chia nhau canh giöõ caùc nôi. Ngaøy moàng 4 thaùng 6, Toân Só Nghò töø Trieàu Chaâu leân ñöôøng sang Long Chaâu ñeå quan saùt tình hình, sôï quaân chöa ñuû söùc neân bí maät sai Tam Ñöùc ñieàu theâm maáy ngaøn binh só saün saøng tieáp öùng neáu quaân Nam traøn qua. Bieân giôùi tænh Quaûng Taây tieáp giaùp vôùi nöôùc ta coù ba cöûa, töø treân xuoáng döôùi laø Thuyû Khaåu Quan (水口), Bình Nhi Quan (平而) vaø Traán Nam Quan (鎮南). Traán Nam Quan – maø ta goïi laø aûi Nam Quan - laø cöûa chính, luoân luoân coù troïng binh traán giöõ. Söù thaàn nöôùc ta moãi khi sang Taøu ñi theo con ñöôøng naøy. Hai cöûa aûi kia nhoû hôn, chæ laø ñöôøng cho daân

39 ngöôøi Voâ Tích, töï Hoaønh Ñoä (宏度), hieäu Xuaân Ñaøi (春臺), ñoã cöû nhaân ñôøi Caøn Long giöõ chöùc tuaàn phuû Quaûng Taây. Khi Laâm Saûng Vaên noåi leân ôû Ñaøi Loan, oâng cuõng tham gia vieäc tieãu tröø. Trong chieán dòch ñaùnh nöôùc ta, Toân Vónh Thanh troâng coi haäu caàu, ñoân ñaùo lo vieäc tieáp vaän quaân nhu, khí giôùi, cung caáp phu phen, thuyeàn ngöïa. Theo söû cheùp vì oâng ta boân ba nôi röøng saâu nuùi thaúm neân bò nhieãm chöôùng khí thaønh beänh maø cheát nhöng vì khoâng ôû taïi traän tieàn, khoâng ñöôïc lieät vaøo nhöõng ngöôøi hi sinh taïi An Nam nhöng cuõng vì chieán dòch Nam chinh maø töø traàn. 40 Thuoäc Nhöông Hoàng Kyø, töøng ñaùnh Mieán Ñieän, Kim Xuyeân, laäp nhieàu coâng lao ñöôïc giöõ chöùc toång binh Höng Haùn, Thieåm Taây. Sau laøm ñeà ñoác tænh Quaûng Taây, beänh cheát tröôùc khi ñem quaân ñaùnh Ñaïi Vieät.

23

chuùng hai nöôùc qua laïi. Toân Só Nghò sôï thaát thoá neân laïi sai Taû Giang Traán ñieàu theâm 300 quaân, chia ra moãi cöûa aûi ñaët theâm 100 ngöôøi canh gaùc ngaøy ñeâm.

Theo nhöõng taøi lieäu cuûa nhaø Thanh coøn ñeå laïi, cuõng nhö trong Baéc Haønh Tuøng Kyù41 laø truyeän Leâ Quyùnh keå ñaàu ñuoâi vieäc sang Taøu thì khoâng thaáy nhaéc ñeán vieäc meï vua Leâ keâu khoùc xin cöùu vieän maø chæ ñeà caäp ñeán vieäc bò quaân Taây Sôn ñuoåi baét neân phaûi chaïy sang Taøu nöông naùu, xin ñöôïc dung chöùa nôi ñaát khaùch queâ ngöôøi. Chuùng ta cuõng thaáy laø söû trieàu Nguyeãn (vaø nhaát laø Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí) coù nhieàu choã cho raèng thaùi haäu (meï vua Chieâu Thoáng) cuõng laø moät ngöôøi ñaøn baø tham döï vaøo quoác söï khaù nhieàu – quaân söï cuõng nhö chính trò – nhöng coù leõ do ngöôøi ñôøi theâu deät. Vieäc gia ñình hoï Leâ chaïy sang Long Chaâu roõ raøng laø moät vieäc ngoaøi yù muoán, cuõng chöa haún ñaõ coù buïng nhôø quaân Thanh veà laáy laïi nöôùc. Chi tieát duy nhaát veà vieäc muoán nöông töïa vaøo Trung Hoa laø cuûa Nguyeãn Huy Tuùc maø Hoaøng Xuaân Haõn ñeà caäp ñeán trong moät taäp thô cuûa oâng:

Nghe tin vua boû kinh maø sôï. Xin theo ngöôøi xöa giöõ ñaát Baéc. Boán chaâu lieàn nhau ñeàu ñaát hieåm. Ai baûo raèng töø xöa nay khoâng theå daáy neàn vua ôû ñoù. Trung quoác ñoàng loøng vôùi ta thì aét ta coøn. Ñaùnh töø phía baéc ñoù laø boån phaän toâi ñeå baùo ñeàn ôn vua moät phaàn naøo ... Troäm nghó raèng Vuõ-nhai gaàn nôi khoùi löûa. Chaúng baèng traán Cao-baèng ñòa hình xa saâu ...42

Theo tình hình luùc ñoù, khi bò quaân Taây Sôn truy böùc, Leâ Duy Kyø vaø gia quyeán moãi ngöôøi moät ngaû, vua Leâ chaïy veà maïn Muïc Sôn (Yeân Theá) tìm ñöôøng khoâi phuïc43, thaùi haäu vaø gia quyeán chaïy leân Cao Baèng. Nhö vaäy khi ñoùn gia quyeán vua Leâ, Nguyeãn Huy Tuùc cuõng chæ muoán döïa vaøo theá hieåm trôû cuûa Cao Baèng ñeå möu tìm ñöôøng khoâi phuïc theo caùch cuûa nhaø Maïc thôøi tröôùc yeâu caàu nhaø Thanh can thieäp cho hoï moät maûnh ñaát nöông naùu, truyeàn töû löu toân, tuyeät nhieân khoâng phaûi ñeå tìm caùch sang Taøu caàu vieän. Tuy nhieân vì bò quaân Taây Sôn truy saùt, ñaønh phaûi lieàu cheát vöôït soâng sang ñaát Taøu. Do ñoù, baûn taâm vua Leâ cuõng nhö thaùi haäu khoâng chuû tröông ñi qua caàu vieän nhaø Thanh maø chính laø do Toân Só Nghò môùm lôøi ñeå cho Leâ Duy Kyø daâng bieåu caàu cöùu nhö chuùng ta seõ thaáy sau naøy.

Ngaøy 19 thaùng 6 naêm Caøn Long thöù 53 (1788), vua Cao Toâng ra duï dòch ra nhö sau: 44

Löôõng Quaûng toång ñoác Toân Só Nghò taâu leân, tieáp theo caên cöù vaøo lôøi baåm cuûa Taû Giang Traán thì thaân quyeán töï toân nöôùc An Nam chaïy qua noäi ñòa neân ta ñaõ ra leänh cho tuøy nghi lo lieäu, laïi sai ngöôøi ñeán ngay Long Chaâu, xem xeùt tình hình ñeå

41 La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II tr. 865-937 42 La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II tr. 876 43 Noùi laø khoâi phuïc chöù thöïc ra laø laån troán cho khoûi bò baét. Tình hình luùc ñoù raát bi ñaùt, vieäc troán traùnh tính töøng ngaøy, nhaø vua chæ coøn coù vaøi ba ngöôøi haàu caän ôû beân caïnh, vaø chaéc chaén khoâng khoûi coù nhöõng tin ñoàn oâng ñaõ cheát. 44 Thanh Cao Toâng thuaàn hoaøng ñeá thöïc luïc, q 1307, tr 9, Caøn Long naêm thöù 53, thaùng 6 ngaøy Canh Tuaát, yû tín thöôïng duï (Trang Caùt Phaùt: 348-9)

24

taâu leân cho roõ raøng. Vieäc naøy tröôùc ñaây khi Toân Vónh Thanh taâu leân, traãm sôï raèng vieân tri phuû ñoù khoâng coù chuû kieán neân laäp töùc giaùng chæ ra leänh cho Toân Só Nghò laäp töùc tra xeùt lo lieäu.

Hieän nay vieân toång ñoác kia chöa ñôïi duï chæ ñaõ khôûi trình ñeán tröôùc roài, nhö theá thöïc laø bieát vieäc naëng nheï, khoâng theïn laø keû ñaïi thaàn ôû bieân cöông, thaät ñaùng khen ngôïi. Trong taáu trieäp cuûa Toân Vónh Thanh tröôùc ñaây, chöa bieát tung tích cuûa töï toân Leâ Duy Kyø ñang ôû ñaâu, maø chaïy sang ñeán hôn saùu chuïc ngöôøi thì coù lieân heä theá naøo? Ta ñaõ töøng ra leänh tra xeùt cho thaáu ñaùo, roài taâu ngay leân cho ta.

Nay cöù theo nhö lôøi taâu cuûa Toân Só Nghò, luùc ñaàu cöù töôûng coù caû Leâ Duy Kyø ñi theo. Theá nhöng neáu ví thöû Leâ Duy Kyø ñích thaân daãn quyeán thuoäc sang noäi ñòa thì côù gì laïi phaûi ra leänh cho di quan Nguyeãn Huy Tuùc ñöùng teân, coøn boïn thoå tuø Nguyeãn Nhaïc kia sau khi coâng phaù Leâ thaønh, thaáy Leâ Duy Kyø boân ñaøo neân daãn binh truy saùt. Neáu caû nöôùc ñaõ bò hoï Nguyeãn chieám maát roài, aét Leâ Duy Kyø mang quyeán thuoäc theo, tuy khoâng quaù 60 ngöôøi, nhöng leõ naøo ñi ñöôøng khoâng lo lieäu tính toaùn gì maø ñeán ñöôïc noäi ñòa?

Leâ Duy Kyø nay ñaõ ñeán Long Chaâu neân truyeàn duï cho Toân Só Nghò ñeán ñoù taän maët hoûi Leâ Duy Kyø xem vieäc hoï Nguyeãn noåi loaïn ra sao, hai beân vì côù gì gaây haán, gaëp naïn chaïy sang noäi ñòa coát lo baûo toaøn tính maïng meï con maø phaûi boû ñaát cho hoï Nguyeãn. Y boû nöôùc chaïy sang ñaây roài, trong nöôùc thaàn töû coù ai lo chuyeän dieät giaëc khoâi phuïc ñeå nghinh ñoùn meï con y veà hay khoâng, xem chuû kieán y theá naøo?

Neâáu nhö Leâ Duy Kyø cuõng khoâng bieát roõ raøng thì neân hoûi boïn Nguyeãn Huy Tuùc ñeå cho roõ tình hình nöôùc ñoù ngoõ haàu theo tình hình maø truø bieän. Theo yù traãm thì vì quaãn baùch maø töï toân nöôùc ñoù chaïy sang noäi ñòa, tuy trình leân khoâng coù gioïng muoán xin quaân cöùu vieän, nhöng neáu traán muïc nöôùc ñoù coù theå tuï taäp daân binh, taûo tröø hung nghòch ñoùn töï toân veà thì theá laø toát nhaát. Coøn nhö hoï Nguyeãn ñaõ chieám ñöôïc caû ñòa phöông ôû Leâ thaønh nhöng caùc nôi khaùc vaãn thuoäc hoï Leâ, caùc traán muïc khoâng dieät ñöôïc hoï Nguyeãn nhöng vieäc ñaõ ñònh vaãn coù theå saép xeáp cho oån thoûa ñeå nghinh ñoùn töï toân thì ñaát nöôùc cuûa nhaø Leâ cuõng chöa ñoaïn tuyeät, cuõng khoâng caàn phaûi höng sö cho lôùn chuyeän laøm gì.

Coøn nhö hoï Nguyeãn coâng phaù Leâ thaønh xong chieám heát nöôùc An Nam, con chaùu nhaø Leâ bò gieát haïi thì töï toân nöôùc ñoù khoâng coøn nöôùc maø trôû veà. An Nam thaàn phuïc baûn trieàu, raát laø cung thuaän, nay bò cöôøng thaàn soaùn ñoaït phaûi chaïy sang ñaây neáu nhö ta boû qua khoâng lyù ñeán thaät khoâng phaûi laø caùi ñaïo toàn vong neân phaûi taäp trung binh löïc keå toäi sang chinh thaûo.

Traãm nay ñaõ ñònh ñoaït roài, laïi truyeàn duï cho Toân Só Nghò, tuaân theo duï chæ tröôùc ñaây, xem keùt kyõ löôõng theâm nöõa, truø bieän cho chín chaén, cöù theo tình thöïc maø nhanh choùng taâu leân ta seõ ñôïi tôùi khi ñoù seõ haï chæ ñeå cho bieän lyù. Coøn veà phaàn thaân thuoäc cuûa Leâ Duy Kyø thì neân saép xeáp cho oån thoûa, cung caáp theâm chôù neân

25

heïp hoøi, coøn nhö caùc nôi cöûa quan thì ñieàu ñoäng moät nghìn binh só phaân boá ra traán ñoùng.

Ngaët vì binh lính khoâng coù nhieàu, e raèng boïn phæ thaáy quan quaân ít oûi ñaâm ra coi thöôøng thì haõy ñieàu ñoäng theâm caùc nôi chung quanh hai ba nghìn lính nöõa, phaân boá quan aûi ñeå laøm thanh vieän, ñeà ñoác Tam Ñöùc laø ngöôøi töøng chinh chieán laâu naêm, neân sai y ñeán ñaây thoáng laõnh, hôïp vôùi vieäc ñaøn aùp tra xeùt, khoâng caàn phaûi lo gì nöõa. Coøn Toân Só Nghò sau khi nghe baåm baùo, laäp töùc leân ñöôøng ñeán ngay thaät ñuùng nhö yù traãm, hòch vaên cuõng thaät laø ñaéc theå, ngoaøi nhöõng ñieàu traãm ñaõ noùi cuõng khoâng coù gì khaùc, nay thöôûng theâm cho moät ñoâi haø bao lôùn, moät ñoâi haø bao nhoû ñeå töôûng leä.

Cöù theo nhöõng taáu thö cuûa Toân Só Nghò coøn löu tröõ cuõng nhö moät soá maät duï maø sau naøy quaân Taây Sôn baét ñöôïc thì baûn taâm Toân Só Nghò luùc ñaàu chæ muoán doaï cho Nguyeãn Hueä phaûi töø boû Thaêng Long, giao quyeàn laïi cho Leâ Duy Kyø. Theo tôø trình cuûa hoï Toân ñeà ngaøy 19 thaùng 6 naêm Caøn Long thöù 53 (1788) thì y tin raèng moät khi hö tröông thanh theá, truyeàn hòch ñem quaân sang ñaùnh nöôùc Nam, luùc ñoù aét nhöõng ngöôøi ñaõ theo Taây Sôn seõ noåi leân choáng laïi, vaø nhaø Thanh khoâng phaûi hao quaân toån töôùng maø vaãn ñaït ñöôïc thaéng lôïi.45

Coøn theo söû trieàu Nguyeãn thì Toân Só Nghò taâu leân vua Caøn Long “töï hoaøng nhaø Leâ ñöông phaûi boân ba, ñoái vôùi ñaïi nghóa, ta neân cöùu vieän. Vaû laïi An Nam laø ñaát cuõ cuûa Trung Quoác, sau khi khoâi phuïc nhaø Leâ, ta nhaân ñoù ñaët lính thuù ñeå ñoùng giöõ. Theá laø vöøa laøm cho nhaø Leâ ñöôïc toàn taïi, vöøa chieám laáy ñöôïc An Nam: thaät laø laøm moät chuyeán maø ñöôïc hai lôïi”.46

Xeùt taøi lieäu caû hai phía, chuùng ta coù theå cho raèng Toân Só Nghò vì muoán ñöôïc vua Cao Toâng chuaån y keá hoaïch ñem quaân sang nöôùc ta neân ñaõ maäp môø khoâng taâu roõ vieäc Leâ Duy Kyø khoâng coù maët trong ñaùm toøng vong khieán cho oâng vua giaø tin chaéc raèng khi vua Leâ veà neáu coù söï haäu thuaãn cuûa quaân Thanh seõ ñöôïc daân chuùng noåi leân höôûng öùng. Tuy vua Cao Toâng cuõng ñöa ra nhieàu bieän phaùp khaùc nhau nhöng chuû yeáu vaãn muoán vua toâi nhaø Leâ ñoùng vai troø chính chieán ñaáu choáng vôùi Taây Sôn (duøng ngöôøi Vieät ñaùnh ngöôøi Vieät), quaân Thanh chæ hoã trôï roài tìm caùch kieàm cheá caû hai beân.

Sau khi bieát raèng Leâ Duy Kyø khoâng coù trong ñaùm toøng vong, tình hình trôû neân phöùc taïp. Ngay caû toâng thaát vaø ñaùm toøng vong nhaø Leâ löu laïc sang Quaûng Taây, cuõng khoâng ai bieát Leâ Duy Kyø ñang ôû ñaâu, coøn soáng hay ñaõ cheát. Chính vì theá, nhaø Thanh cuõng phaân vaân khoâng bieát xöû trí theá naøo cho phaûi pheùp. Vieäc ngang nhieân nghe moät beà roài ñem quaân sang nöôùc ta chöa bieát seõ ñi ñeán ñaâu vaø cuõng khoâng coù chính nghóa (duø chæ laø giaû)

45 nguyeân vaên theo taáu thö laø “ñieáu phaït chi sö vò ñoäng, höng keá chi nghieäp khaû thaønh” (弔伐之師未 動，興繼之業可成) quaân ñieáu phaït chöa caàn ra tay thì coâng vieäc laøm cho keû maát nghieäp kia ñöôïc trôû laïi ñaõ thaønh roài. 46 KDVSTGCM – Chính Bieân, quyeån XLVII (47)

26

nhö thôøi nhaø Hoà, quaân Minh ñöa Traàn Thieâm Bình veà nöôùc. Chính vì theá, vieäc ñaàu tieân Toân Só Nghò phaûi laøm laø tìm ra tung tích vua Leâ cho ñöôïc danh chính ngoân thuaän tröôùc khi coù theå xin vua Caøn Long chaáp thuaän cho ñoäng binh.

B/ Thanh trieàu haêm doïa ñoäng binh

Nguyeãn Hueä cuõng hay bieát tin naøy neân sai quan traán thuû Vaên Uyeân (文淵) laø Hoaøng Ñình Caàu (黃廷球) vaø Nguyeãn Ñình Lieãn (阮廷璉) ñem leã vaät leân tieán coáng, treân töø bieåu kyù teân laø Nguyeãn Quang Bình (阮光平)47. Tuy chöa bieát roõ tình hình ra sao nhöng Toân Só Nghò cuõng hö tröông thanh theá ñeå doø xem phaûn öùng cuûa quaân Taây Sôn theá naøo. Ngaøy moàng 1 thaùng 7 naêm Caøn Long thöù 53 (1788), Toân Só Nghò ñích thaân ñeán traán Nam Quan ra leänh cho hoä taân thaùi hieäp Vöông Ñaøn (王檀) ñöùng treân cöûa quan, lôùn tieáng ñoïc baûn hòch keát toäi ñaïi löôïc dòch ra nhö sau:

Hôõi Nguyeãn Nhaïc kia, ngöôi coù daï soaùn nghòch, quan toång ñoác nghe ñöôïc neân ñaõ ñích thaân ñeán ñaây, ñang taâu leân ñaïi hoaøng ñeá ñeå ñieàu ñoäng möôøi vaïn quan binh caùc tænh Vaân Quí Xuyeân Quaûng Phuùc Kieán chia ra caùc ñöôøng sang tieãu tröø. Neáu Nguyeãn Nhaïc ngöôi bieát hoái toäi maø nghinh ñoùn chuû cuõ veà thì ñöôïc baûo toaøn tính maïng, chôù coù mong ñem coáng vaät maø mua chuoäc thieân trieàu.

Ñaïi hoaøng ñeá ta haønh söï coøn hôn caû ba ñôøi ñeá vöông thuôû tröôùc, muoán cho vaïn ñôøi sau ngöôõng moä, leõ naøo laïi ñi nghe lôøi laät loïng ñoåi thay cuûa nghòch thaàn caùc ngöôi ñeå laøm loaïn pheùp vua. Coøn boïn di muïc caùc ngöôi voán dó laø quan hoï Leâ, nay trôû maët ñi thôø keû thuø, thay chuùng ñeán cöûa quan caàu khaån, quaû thöïc khoâng bieát lieâm sæ laø gì, ñaùng leõ baûn chöùc taâu leân ñem caùc ngöôi ra chính phaùp, coù ñieàu thöông caùc ngöôi chöùc quan nhoû beù, chaúng ñaùng tröøng trò, mau mau quay veà hieåu duï Nguyeãn Nhaïc, hoaï phuùc chæ trong chôùp maét, kyø haïn nay ñaõ ñeán roài.48

Vöông Ñaøn ñoïc xong lieàn neùm hòch vaên qua beân ngoaøi töôøng ñeå cho quaân Taây Sôn nhaët ñöôïc. Leâ Duy Kyø voán dó coù ba anh em cuøng cha khaùc meï, ngöôøi lôùn nhaát laø töï toân Leâ Duy Kyø, ngöôøi keá tieáp laø Ñieàn Quaän Coâng Leâ Duy Löùu (佃郡公黎維鎦), sau nöõa laø Laïn Quaän Coâng Leâ Duy Chæ (蘭郡公黎維祗)49. Trong khi Leâ Duy Kyø coøn ñang laån troán, nay choã naøy, mai choã khaùc thì hai ngöôøi em khôûi binh choáng laïi nhaø Taây Sôn. Leâ Duy Löùu noåi leân ôû Tuyeân Quang, Höng Hoaù, Leâ Duy Chæ noåi leân ôû Thaùi Nguyeân, Kinh

47 Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 353 48 Cung Trung Ñaùng, hoøm soá 2778, bao 162, soá 38897, baûn sao taáu thö cuûa Toân Só Nghò ñeà ngaøy moàng 8 thaùng 7 naêm Caøn Long 53 (1788). Theo ghi chuù cuûa Trang Caùt Phaùt thì ngay töø giôø phuùt naøy Nguyeãn Hueä ñaõ ñoåi teân laø Nguyeãn Quang Bình chöù khoâng phaûi ñeán sau khi thaéng traän daâng bieåu caàu phong môùi duøng teân naøy nhö trong Thanh Söû Caûo, Thanh Ñaïi Thoâng Söû, Thaùnh Vuõ Kyù ñaõ cheùp. 49 Chöõ Ñieàn nguyeân coù boä ngoïc 玉, chöõ Laïn cuõng coù boä ngoïc, chöõ Löùu boä kyø 礻, coù saùch dòch laø Tröùu, chuùng toâi chöa bieát caùch taïo chöõ khoâng coù trong database neân taïm gaùc laïi. Chö löùu moät beân boä kyø (礻), moät beân chöõ do (由), caùc saùch nhaø Thanh nhö Thaùnh Vuõ Kyù, Thanh Ñaïi Thoâng Söû cheùp nhaàm thaønh tuï 袖 (boä y nghóa laø tay aùo)

27

Baéc. Khi thaønh Tuyeân Quang bò thaát haõm, quaân Taây Sôn ñuoåi baét ñöôïc Leâ Duy Löùu ôû Ñoâ Long (都龍) ñem veà Thaêng Long cheùm ñaàu. Leâ Duy Chæ chaïy leân Ba Phuøng (波篷) bò thích khaùch cheùm truùng ñuøi nhöng may nhôø daân chuùng baûo veä neân chaïy thoaùt.

Sau khi ñoïc nhöõng taáu chöông cuûa quan laïi ñòa phöông, vua Caøn Long ra leänh cho Quaân Cô Xöù nghieân cöùu tình hình, ñeán ngaøy moàng 5 thaùng 7 naêm Caøn Long 53, A Queá trình leân dòch ra nhö sau: 50

Thaàn quì ñoïc roài, ngaång leân thaáy loái hoaøng thöôïng phuû ngöï ngoaïi di quaû laø heát söùc meàm moûng vôùi keû ôû xa. Thieát nghó An Nam tuaân phuïc thieân trieàu, cöïc kyø cung thuaän. Nay vì boïn thoå tuø Nguyeãn Nhaïc yû maïnh laøm loaïn, chieám cöù Leâ thaønh, töï toân nöôùc naøy laø Leâ Duy Kyø bò eùp phaûi xuaát boân thaønh thöû quyeán thuoäc cuûa y môùi chaïy qua noäi ñòa. Khi taáu thö cuûa tuaàn phuû Toân Vónh Thanh ñeán, (hoaøng thöôïng) ñaõ ra leänh cho y ñeå yù lo lieäu, cung caáp cho nôi aên choán ôõ, an trí moïi vieäc, laïi sôï Toân Vónh Thanh moät mình lo toan khoâng coù chuû kieán neân ñaëc meänh sai Toân Só Nghò chaïy ñeán saép xeáp, chuaån bò quan binh, ñem tôùi cöûa aûi traán aùp, moät maët hòch duï nöôùc kia, ñeå taêng gia thanh theá cho Leâ Duy Kyø, vieäc hoaïch ñònh chu ñaùo, cô trí nhö theá thaàn taïm suy dieãn ra thöïc heát söùc khaâm phuïc.

Nöôùc An Nam kia ôû nôi phöông nam xa xoâi noùng nöïc, töø khi kieán quoác töï ñôøi Toáng ñeán nay, hoï Nguyeãn, hoï Lyù, hoï Traàn, hoï Leâ qua maáy ñôøi soaùn ñoaït tranh chaáp laãn nhau. Ñôøi Vónh Laïc nhaø tieàn Minh, nhaân vì Leâ Quí Ly cöôùp ngoâi nhaø Traàn neân ñaõ ba laàn sang deïp loaïn, maát ñeán hôn chuïc naêm, ngaët vì daân nöôùc ñoù tính tình phaûn phuùc, neân cuõng phaûi boû veà nhaân vì hoï Traàn voâ haäu, khi Leâ Lôïi caàu phong lieàn saùch laäp trôû laïi.

Veà sau hai hoï Leâ Maïc tranh giaønh nhieàu naêm, trieàu ta uy ñöùc traøn ñaày neân nöôùc ñoù khuynh taâm thaàn phuïc, trieàu coàng khoâng döùt. Nhöng hoï Leâ khoâng töï phaán chaán leân ñöôïc, bò cöôøng thaàn cheá ngöï, hieäu leänh laïi khoâng ban boá xuoáng ñöôïc toaøn coõi, nguy cô töø ñoù maø ra. Nay Leâ Duy Kyø bò Nguyeãn Nhaïc böùc baùch phaûi boân ñaøo, theo lôøi boïn di muïc Nguyeãn Huy Tuùc thì töï toân nay chaïy veà moät giaûi Sôn Nam möu tính chuyeän khoâi phuïc.

Neáu nhö loøng ngöôøi coøn nhôù ñeán trieàu ñaïi cuõ, Leâ Duy Kyø coù theå tuï taäp binh daân tieãu tröø ñöôïc Nguyeãn Nhaïc, thu phuïc Leâ thaønh, nghinh ñoùn quyeán thuoäc trôû veà. Hoaëc giaû tuy Leâ Duy Kyø hieän ñang troán traùnh, caùc di muïc cuõng coù theå ñoùn töï toân möu tính vieäc khoâi phuïc, theo nhö thaùnh duï ñôïi cho ñeán luùc moïi söï ñaõ ñònh, luùc ñoù seõ ñoùn quyeán thuoäc veà nöôùc, khoâng caàn phaûi höng sö laøm cho lôùn chuyeän. Coøn nhö taát caû nöôùc An Nam ñaõ bò Nguyeãn Nhaïc chieám ñoùng roài, ñôïi cho Toân Só Nghò tra xeùt roõ raøng tin töùc cuûa Leâ Duy Kyø, taâu leân, naëng hay nheï, gaáp ruùt hay thö thaû, khi ñoù phaûi laøm gì aét thaùnh minh seõ coù bieän phaùp.

50 Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 350, Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm 2778, bao soá 162, soá hieäu 38886, taáu chöông cuûa A Queá ngaøy moàng 5 thaùng naêm Caøn Long 53 (1788)

28

Coøn baây giôø tin töùc cuûa Leâ Duy Kyø chöa bieát ra sao, moïi vieäc cuõng ñaõ an baøi thích ñaùng, laïi ñöôïc thaùnh thöôïng huaán thò roõ raøng, khoâng choã naøo khoâng xeùt ñeán, thaàn suy ñi nghó laïi, thöïc khoâng coù yù kieán gì khaùc.

Taáu thö treân ñaây xem ra raát khoân kheùo chæ noùi phôùt beà ngoaøi, moïi vieäc ñeàu ñeå tuøy yù vua Cao Toâng. Quaân Cô Xöù laø cô quan quyeàn löïc toái cao cuûa nhaø Thanh, chæ sau hoaøng ñeá, moïi vieäc ñeàu do taäp theå nhoû beù naøy quyeát ñònh, A Queá laø ngöôøi ñöùng ñaàu nhöng chæ trình leân raát chung chung, ñuû bieát hoï khoâng muoán can thieäp vaøo vieäc naøy. Tröôùc ñaây, söû nöôùc ta, coù leõ vì khoâng ñuû taøi lieäu neân ñaõ ñaùnh giaù nhaàm toå chöùc vaø cô cheá quaân söï cuûa Trung Hoa, thöôøng cho raèng nhöõng vieäc lieân quan ñeán nöôùc ta coù theå lo loùt moät caù nhaân maø xong vieäc. Thieån kieán ñoù xeùt ra khoâng phuø hôïp vôùi thöïc traïng ñöa ñeán nhöõng nhaän ñònh sai laïc.

Chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng caùc ñaïi thaàn nhaø Thanh ñaõ khoâng höôûng öùng vieäc ñöa quaân sang nöôùc ta, cuõng khoâng phaûi vì meï con Leâ Duy Kyø “gaøo khoùc xin cöùu vieän” maø do yù rieâng cuûa vua Caøn Long vaø Toân Só Nghò, khoâng thoâng qua quyeát ñònh cuûa Quaân Cô Xöù. Chính vì theá, khi thaát traän, nhaø Thanh ñaõ coù nhöõng loái ñoái xöû hôi baát thöôøng nhö chuùng toâi seõ ñeà caäp ñeán ôû phaàn sau. Chuùng toâi cuõng daønh rieâng moät chöông ñeå trình baøy veà toå chöùc vaø ñieàu haønh quaân ñoäi, heä thoáng thoâng tin cuõng nhö tieáp vaän cuûa nhaø Thanh ngoõ haàu coù caùi nhìn töông ñoái minh baïch hôn veà tieàn nhaân, haäu quaû cuûa vieäc giuùp ñôõ Leâ Duy Kyø.

a/ Vua Caøn Long, oâng laø ai?

Cho tôùi giöõa theá kyû thöù 18, ngöôøi Maõn Chaâu ñaõ cai trò Trung Hoa ñöôïc hôn 100 naêm vaø ñaõ tieán vaøo giai ñoaïn ñænh cao cuûa trieàu ñaïi sau ba ñôøi vua Thuaän Trò, Khang Hi, Ung Chính. Vua Caøn Long leân ngoâi naêm 1736 (khi ñoù laø Thaùi Töû Hoaèng Lòch 25 tuoåi), laø vì vua trò vì laâu hôn caû trong lòch söû nöôùc Taøu vaø cuõng laø thôøi kyø maø uy vuõ cuûa nhaø Thanh leân ñeán toät ñænh. Trong suoát thôøi gian taïi vò, vua Caøn Long ñaõ taäp trung vaøo vieäc môû roäng bieân cöông, coù theå noùi laø muoán baønh tröôùng söùc maïnh ra taát caùc quoác gia chung quanh. Nhö treân ñaõ noùi, vua Caøn Long töï ñaët cho mình caùi danh hieäu Thaäp Toaøn Laõo Nhaân maø caùc söû gia AÂu Myõ ñaõ dòch laø Old Man of the Ten Completed Great Campaigns. Trong 45 naêm töø 1747 ñeán 1792, nhaø Thanh ñaõ chuû ñoäng möôøi cuoäc chieán tranh vôùi laân bang. Möôøi chieán tích ñoù bao goàm hai laàn bình ñònh Kim Xuyeân (Chin-ch’uan) laø gioáng ngöôøi ôû thöôïng du phía Taây Töù Xuyeân (nay laø ngöôøi Taây Taïng) trong nhöõng naêm 1771 vaø 1776, hai laàn bình ñònh Chuaån Caùt Nhó (Dzungharia) vaø moät laàn chinh phuïc Hoài Hoài (Turkic Muslim töùc Uighurs) vaøo khoaûng töø 1755 ñeán 1759, moät laàn chinh phaït Mieán Ñieän (1765-1769), moät laàn deïp loaïn Ñaøi Loan (1787-1788), moät laàn “voã yeân” (thaûo haøng) An Nam (1788-1789), hai laàn vieãn chinh Khueách Nhó Khaùch (Gurkhas of Nepal) (1790-1792).

Nhöõng laàn ñoäng binh ñoù khoâng ñoàng ñeàu maø khi to khi nhoû, vôùi nhieàu muïc tieâu vaø duïng yù khaùc nhau, khi thì mang tính chaát xaâm laêng, khi thì töï veä, coù khi laø deïp loaïn maø cuõng coù khi coá ñaám aên xoâi (xoâi laïi hoûng) nhö tröôøng hôïp Ñaïi Vieät, roài thaùc ra raèng ñoù laø moät

29

thaéng lôïi ngoaïi giao. Söû nhaø Thanh coøn ghi cheùp khoaûng 1500 baøi thô vaên cuûa chính vua Caøn Long töï ca coâng tuïng ñöùc, nhieàu baøi ñöôïc khaéc vaøo bia ñaù ñaët ôû caùc ñeàn ñaøi raûi raùc khaép Trung Hoa. Ngoaøi ra nhaø vua cuõng ngöï buùt treân nhöõng tranh veõ, keå caû tranh do caùc hoïa só Taây Phöông ñang löu duïng taïi trieàu.

Vua Caøn Long cuõng heát söùc töï thoåi phoàng baèng nhieàu hình thöùc, keå caû vieäc thöùc khuya ñoïc caùc taáu sôù töø bieân cöông göûi veà vaø luoân luoân thuùc hoái noäi thò taâu trình theâm tin töùc, luùc naøo cuõng ra veû nhö quoác gia ñang ôû vaøo tình traïng khaån tröông. OÂng cuõng sai nhieàu “vaên noâ” töôûng töôïng vieát ra nhöõng chuyeán du haønh kinh thieân ñoäng ñòa, cöùu khoån phoø nguy, ñaày tình töù laõng maïn ñeå ñeà cao mình ñuùng laø chaân long thieân töû. Ñeå toû ra mình laø moät minh quaân, moät hieáu töû, moät nho só taøi hoa, moät töôùng laõnh huøng taøi ñaïi löôïc vua Caøn Long baét chöôùc caùc baäc tieân hieàn, duøng vaên trò vaø chaán höng hoïc thuaät. Thôøi gian ñaàu taïi vò, oâng cuõng laøm ñöôïc moät soá coâng trình to taùt nhöng caøng veà sau caøng toû ra suy baïi.

Trong thôøi gian trò vì, oâng tuaàn thuù phöông nam tôùi Giang Toâ vaø Trieát Giang saùu laàn, ñi veà phöông ñoâng tôùi tænh Sôn Ñoâng naêm laàn, veà phöông ñoâng baéc tôùi Thònh Kinh cuûa Maõn Chaâu ba laàn, ñi veà phöông taây tôùi Nguõ Ñaøi Sôn saùu laàn vaø tôùi Haø Nam moät laàn. OÂng thöôøng nghæ heø taïi Nhieät Haø, ñi saên haøng naêm ôû Moäc Lan vaøo thaùng taùm aâm lòch vaø ñi chôi caùc vuøng laân caän Thieân Taân, thaêm caùc laêng taåm ôû phía ñoâng nhieàu ñeán noãi khoâng saùch vôû naøo cheùp heát. Thaùp tuøng Hoaøng Ñeá luoân luoân coù Hoaøng Thaùi Haäu, Hoaøng Haäu, haøng ngaøn keû haàu ngöôøi haï vaø caän veä. Moãi chuyeán ñi keùo daøi ít nhaát vaøi thaùng. Hôn nöõa, moãi laàn nghæ heø ôû Nhieät Haø keùo daøi cuõng treân hai thaùng. Caùc quan chöùc ñòa phöông laïi coá gaéng toät cuøng ñeå chieàu loøng Kim Thöôïng, tieâu pha raát xa xæ. Caùc chi phí ñoù leõ dó nhieân ñoå leân ñaàu daân chuùng khieán cho hoï caøng theâm khoå cöïc. 51

Luoân luoân nghó mình laø moät baäc thaùnh quaân, vua Caøn Long ñaõ noåi giaän vaø tröøng trò naëng neà nhöõng “quan laïi ñaõ coá gaéng khuyeân vua ngöng caùc chuyeán tuaàn du toán keùm ñoù vì gaùnh naëng taøi chaùnh ñoå treân ñaàu daân ñòa phöông”.

Chuyeän thöù hai laø vieäc ngaên ngöøa luõ luït luoân luoân laø moät coâng taùc quan troïng maø chính quyeàn naøo cuõng phaûi thöïc hieän. Tuy nhieân hoä ñeâ laïi laø dòp cho quan laïi aên tieàn:

… Chính vì theá, duø quoác gia coù tieâu bao nhieâu tieàn vaøo vieäc ñeâ ñieàu vaø ngaên ngöøa luït loäi thì cuõng chaúng ñi ñeán ñaâu maø chæ laøm giaøu cho nhöõng keû coù chöùc quyeàn. Veà sau luït loäi trôû neân thöôøng xuyeân hôn, gaây thieät haïi veà nhaân maïng vaø taøi saûn. Theo con soá cuûa Vöông Ñoàng Linh, thôøi vua Caøn Long trò vì, trong 45 naêm soâng Hoaøng Haø vôõ ñeâ 20 laàn taïi Haø Nam vaø Giang Toâ, ñoå ñoàng hai naêm laø moät naêm luït. Sau khi vua Caøn Long baêng haø, trong 22 naêm coù 17 laàn luït loäi taïi caùc soâng khaùc. Trieàu ñình phaûi boû ra nhieàu trieäu löôïng baïc ñeå tu boå ñeâ ñaäp khieán cho caùc quan laïi coù dòp phaùt taøi.

51 Chen-Ya Tien, Chinese Military Theory, Ancient and Modern tr. 70-1 (baûn dòch Nguyeãn Duy Chính)

30

Noâng daân vuøng luït moät coå hai troøng, trong khi nhaø tan ngöôøi maát laïi coøn phaûi gaùnh vaùc vieäc hoä ñeâ. 52

Caùc söû gia cho raèng giai ñoaïn naøy tuy vaên minh Hoa Haï leân ñeán cöïc ñieåm nhöng cuõng laø thôøi kyø khôûi ñaàu cuûa suy taøn, vì trieàu ñình doàn heát tieàn baïc taøi vaät vaøo nhöõng chi tieâu xa xæ cuûa cung ñình.

Buoåi tieäc khaùnh thoï hoaøng ñeá (emperor’s birthday) keùo daøi vaøi thôøi kyø, moãi giai ñoaïn 10 ngaøy vaø tieâu moät khoaûn tieàn lôùn. Chaúng haïn, nhöõng caûnh trí nhaân taïo döïng leân doïc theo con ñöôøng töø Vieân Minh Vieân ñeán Töû Caám Thaønh ñeå chuùc möøng vua Caøn Long 80 tuoåi tieâu toán hôn 1,100,000 löôïng baïc.53

Khi vua Ung Chính baêng haø, trong kho nhaø Thanh coøn 24 trieäu löôïng baïc. Nhöõng naêm phuù tuùc cuûa giai ñoaïn ñaàu ñôøi Caøn Long khieán cho ñeán 1786 quoác khoá coù ñeán 50 trieäu löôïng. Nhaø vua cho xaây Vieân Minh Vieân, moät khu nghæ maùt traùng leä vaøo baäc nhaát ôû phía taây Baéc Kinh. Giai ñoaïn ñoù vaên chöông, myõ thuaät cuõng leân ñeán cöïc ñieåm vaø nhöõng söù thaàn Taây Phöông khi ñeán Baéc Kinh ñaõ phaûi traàm troà veà haøng traêm coâng trình huy hoaøng cuûa nhaø Thanh. Theâm vaøo ñoù, maëc daàu daân tình ñoùi keùm vua Caøn Long vaãn duøng ñeán 200 trieäu löôïng baïc vaøo kinh phí binh bò cho nhöõng cuoäc “chinh phaït”, khieán quoác khoá trôû neân troáng roãng.54 Tôùi cuoái ñôøi Caøn Long, daân soá Trung Hoa taêng voït khieán hoïc giaû Hoàng Löôïng Caùt (Hung Liang-chi 1746-1809) -- maø sau naøy ñöôïc meänh danh laø “Chinese Malthus” -- ñaõ phaûi baùo ñoäng veà möùc ñoä tieâu thuï vaø xa xæ cuûa theá heä oâng seõ gaây hoïa cho con chaùu.55 Naêm 1790 laø naêm vua Caøn Long aên möøng Baùt Tuaàn khaùnh thoï, cuõng laø naêm cung ñieän muøa heø thöù 72 cuûa oâng hoaøn taát.

Ñeán thôøi ñoù, quan laïi vaø töôùng laõnh caøng ngaøy caøng sa ñoïa, tieâu raát nhieàu maø keát quaû chaúng bao nhieâu. Caû moät trieàu ñình xa xæ, thoái naùt töø treân xuoáng döôùi moät phaàn cuõng bôûi chính vieân Teå Töôùng ñöôïc suûng aùi laø Hoøa Khoân56 (Ho Shen 和珅 1750-1799) laø keû nhuõng laïm nhieàu hôn caû. Hoaø Khoân voán chæ laø moät teân lính thuoäc Hoàng Kyø binh gaùc cöûa cung ñieän. Moät hoâm, vua Caøn Long ngöï giaù troâng thaáy daùng daáp baûnh bao cuûa gaõ, laäp töùc caûm thaáy yeâu meán vaø ñem loøng suûng aùi. Khi ñoù vua Caøn Long ñaõ 65 tuoåi, coøn Hoaø Khoân chæ môùi 25.57 Hoaø Khoân ñöôïc caát nhaéc leân nhöõng chöùc vuï cao vaø chaúng maáy choác ñaõ leân tôùi Phoù Ñoâ Thoáng, roài Thò Lang, ñeán naêm 1786 leân ñeán Ñaïi Hoïc Só.58

52 Chen-Ya Tien, sñd tr. 70-1 53 Trung Hoa Theá Kyû Ñaøn Ngheä Thuaät Quaùn vaø Coá Cung Baùc Vaät Vieän, Thanh Cung Yeán Laïc Taøng Traân (Qinggong Yanyue Cangzhen) tr. 29 54 Frederic Wakeman, Jr., The Fall of Imperial China tr. 102 55 Alexander Woodside, The Chien-Lung Reign (The Cambridge History of China, Vol. 9 Part 1 – The Ch’ing Dynasty to 1800 ed. by Willard J. Peterson) tr. 270 56 Coù choã dòch laø Hoøa Thaân 57 Ngoaïi söû baûo laø vì töôùng maïo gaõ gioáng moät ngöôøi thieáp cuûa vua cha Ung Chính maø vua Caøn Long töøng tö thoâng tröôùc ñaây, bò hoaøng haäu phaùt giaùc neân böùc töû ngöôøi quí phi ñoù. Cuõng coù nhieàu lôøi ñoàn ñaõi

31

Döôùi quyeàn Hoaø Khoân, hoái loä trôû neân thoâng duïng trong ñaùm quan laïi, khoâng ai coøn troïng ñaïo ñöùc, caùc chöùc vuï trong quan tröôøng ñeàu coù theå boû tieàn mua. Keû naøo bieát luoàn cuùi, nònh bôï chieàu loøng Hoaø Khoân thì muoán laøm gì thì laøm vaø coù theå aên hoái loä giaøu coù trong moät sôùm moät chieàu.59

Keå töø ñoù y keùo beø keát ñaûng, cha ñöôïc phoái höôûng Thaùi Mieáu, con laøm phoø maõ laáy moät coâng chuùa vua Caøn Long cöïc kyø suûng aùi, em trai cuõng laøm ñeán nhaát phaåm trieàu ñình. Naêm 1795, vua Caøn Long thoaùi vò leân laøm Thaùi Thöôïng Hoaøng, thaùi töû Gia Thaân Vöông leân noái ngoâi, naêm sau töùc vò nieân hieäu Gia Khaùnh (1796-1820) nhöng quyeàn haønh vaãn naèm trong tay vua cha vaø ñaûng Hoaø Khoân. Ngaøy 7 thaùng 2 naêm 1799, vua Caøn Long töø traàn. Naêm ngaøy sau, Hoaø Khoân bò baét vaø bò tòch bieân, rieâng ñoäng saûn ñaõ leân ñeán 80 trieäu löôïng baïc - nhieàu hôn caû quoác khoá nhaø Thanh luùc ñoù -- coøn toång coäng gia taøi cuûa y thì trò giaù khoaûng 1.5 tæ dollars theo thôøi giaù ngaøy nay60 bao goàm khoaûng 120,000 maãu ruoäng, 84,000 löôïng vaøng, 55,000 thoi baïc, 1,000,000 löôïng baïc vaø vaø voâ soá caùc baùu vaät khaùc chöùa trong kho trò giaù 9,000,000 löôïng nöõa chöa keå hôn 100 quaùn ñoåi tieàn vaø caàm ñoà. Ngoaøi ra y coøn tích tröõ 600 caân saâm loaïi toát.61

Naêm 1793, Lord George Macartney ñaïi dieän Anh hoaøng George III sang trieàu kieán vua Caøn Long ñeå xin thoâng thöông vaø môû moät laõnh söï quaùn ôû Baéc Kinh. Vua Caøn Long laáy côù Macartney ñaõ khoâng chòu khaáu ñaàu62 neân töø khöôùc nhöõng yeâu caàu cuûa phaùi ñoaøn AÂu Chaâu. Söï thaát baïi cuûa söù boä ngoaïi giao lòch söû naøy cho ta thaáy hai thaùi ñoä, hai ñöôøng loái ngöôïc chieàu cuûa Ñoâng vaø Taây. Trieàu ñình nhaø Thanh döôøng nhö khoâng quan taâm gì ñeán nhöõng tieán boä kyõ thuaät cuûa AÂu Chaâu laïi chæ muoán khoe khoang söï haøo nhoaùng vaø giaøu coù cuûa mình, coi phaùi ñoaøn Anh nhö moät boïn moïi rôï ñem ñoà tieán coáng.

Macartney ñaõ so saùnh daân toäc Trung Hoa nhö moät “chieác taøu chieán cuõ kyõ, khaät khuøng coøn giöõ ñöôïc noåi leành beành nhôø coù nhöõng thuûy thuû vaø só quan öu tuù” (an old, crazy, first- laø vua Caøn Long coù quan heä ñoàng tính luyeán aùi vôùi gaõ naøy vì vua Caøn Long cho raèng y laø ngöôøi phi taàn cuõ ñaõ ñaàu thai (A homosexual liason was implied in popular stories, such as one suggesting Heshen was the reincarnation of one of Emperor Yong-zheng’s concubines, with whom Qianlong had been infatuated as a youth). Theo nhöõng mieâu taû cuûa nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác ñöôïc gaëp Hoøa Khoân thì y laø ngöôøi “thanh tuù, ñeïp trai, aên maëc ra chieàu thieáu ñaïo ñöùc” (elegant in looks, sprucely handsome in a dandified way that suggested a lack of virtue). Ñoù laø lyù do taïi sao vua Caøn Long laïi suûng haïnh moät gaõ baát hoïc voâ thuaät ñeán 20 naêm. Jonathan D. Spencer: In Search for Modern China tr. 115) 58 Leâ Kieät, Thanh Söû (quyeån thöôïng) tr. 339-340) 59 Chen Ya-Tien, sñd tr. 70 60 Ann Paludan, Chronicle of the Chinese Emperors tr. 202

61 Baïch Thoï Di, (Bai Shouyi - 白壽彝) Trung Quoác Thoâng Söû Cöông Yeáu (An Outline History of China) tr. 402 62 Macartney chæ baèng loøng khaáu ñaàu (kowtow) neáu caùc quan nhaø Thanh cuõng phaûi traû leã khaáu ñaàu tröôùc Anh Hoaøng George III (ñaïi dieän baèng moät böùc tranh sôn daàu lôùn baèng ngöôøi thaät) W. Travis Hanes III and Frank Sanello: The Opium Wars (SourceBooks, Inc. Illinois 2002) tr. 18

32

rate man-of-war, which a fortunate succession of able and vigilant officers has contrived to keep afloat) nhöng roài ñaây khi nhöõng nhaân taøi ñoù maát ñi thì “con taøu seõ daäp deành voâ ñònh cho tôùi khi vôõ tan taønh daït vaøo bôø” (with lesser men and the helm, slowly drift until dashed to pieces on the shore).63

Chính söï baát ñoàng naøy ñaõ laø nhöõng nguyeân nhaân ngaám ngaàm khieán nöûa theá kyû sau taøu chieán AÂu Chaâu tieán vaøo Quaûng Chaâu ñöa ñeán hoøa öôùc Nam Kinh. Neáu chæ nhìn vaøo beà ngoaøi qua nhöõng di saûn vaên hoùa ñôøi Thanh, chuùng ta khoâng khoûi ngöôõng phuïc söï huy hoaøng cuûa hoï. Tuy nhieân veà phöông dieän thöïc löïc, Trung Hoa ñaõ trôû thaønh moät quoác gia baïc nhöôïc vaø heøn yeáu. Trong khi ñoù, vôùi nhöõng suy nghó ñaày tính saùng taïo vaø môùi meû, Nguyeãn Hueä ñaõ chöùng toû raèng Thanh trieàu khoâng cöôøng thònh nhö ngöôøi ta laàm töôûng. Chieán thaéng Kyû Daäu chæ laø moät leõ taát nhieân.

b/ Toân Só Nghò, oâng laø ai?

Hình aûnh maø söû nöôùc ta mieâu taû Toân Só Nghò khoâng gioáng nhö ghi nhaän cuûa Trung Hoa. Ngöôøi mình thöôøng hình dung hoï Toân nhö moät vieân töôùng Taøu buïng pheä, ham aên, hieáu saéc, ñieàu binh moät caùch ngu xuaån khinh ñòch. Vieäc hoï Toân ñaïi baïi laø moät söï thaät lòch söû nhöng nguyeân nhaân chuû quan chæ môùi laø moät phaàn. Nhöõng nguyeân nhaân khaùch quan khaùc nhö ñòa theá, thôøi tieát, caùch boá phoøng vaø taán coâng, öu vaø khuyeát ñieåm cuûa hai beân trong toå chöùc, tieáp vaän coøn nhieàu ñieàu phaûi nghieân cöùu, moãi yeáu toá ñeàu döï phaàn vaøo söï thaéng baïi.

Theo Thanh Söû Caûo, Toân Só Nghò (töï laø Trí Trò 智治, hieäu laø Boå Sôn 補山) ngöôøi Haøng Chaâu sinh naêm 1720, ñoã tieán só naêm Caøn Long 26 (1761) khi ñoù ñaõ ngoaøi 40. Khi vua Caøn Long du Giang Nam laàn thöù ba, Toân Só Nghò döï moät kyø khaûo thí ñoã ñaàu ñöôïc vua khen trieäu vaøo laøm Noäi Caùc Trung Thö, roài thaêng Quaân Cô Chöông Kinh, laøm vieäc vôùi Ñaïi Hoïc Só Phoù Haèng. Naêm Caøn Long 33 (1768), Toân Só Nghò theo Phoù Haèng (傅恆) chinh thaûo Mieán Ñieän (1769) laäp ñöôïc nhieàu coâng traïng neân ñöôïc thaêng leân Hoä Boä Lang Trung, roài Ñaïi Lyù Töï Thieáu Khanh, tuaàn phuû Vaân Nam.

Naêm 1780 Vaân Quí toång ñoác Lyù Thò Nghieâu bò caùch chöùc, Toân Só Nghò cuõng bò sung vaøo quaân ñi ñaùnh Y Leâ, nhöng ñöôïc xaù toäi vaø trôû veà laøm bieân tu Haøn Laâm Vieän. Sau vì ñieàu tra toång ñoác Löôõng Quaûng laø Furgun (Phuù Laëc Hoàn 富勒渾) tham nhuõng ñöôïc trieàu ñình khen ngôïi neân Toân Só Nghò ñöôïc thaêng Toång ñoác Löôõng Quaûng (1786). Thôøi gian sau ñoù, oâng ñoái phoù nhanh nheïn ñaøn aùp ñöôïc nhöõng vuï noåi daäy ôû Ñaøi Loan (1786-7) vaø luoân luoân chuaån bò saün saøng tieáp lieäu, quaân duïng neân ñöôïc thaêng leân Vaên Uyeân Caùc Ñaïi Hoïc Só, tam ñaúng nam töôùc, laïi ñöôïc ban muõ vôùi loâng coâng hai maét (song nhaõn hoa linh - 雙眼花翎) daønh cho caùc toân thaát caáp baäc thaáp hay giôùi quí toäc Maõn Chaâu.

63 Ann Paludan, tr. 203 (Macartney’s Embassy)

33

Ñaây laø moät vinh döï ñaëc bieät cho moät ngöôøi goác Haùn toäc nhö hoï Toân. Taâm söï Toân Só Nghò cuõng gioáng nhö taâm söï nhaø nho nöôùc ta laø Nguyeãn Coâng Tröù luoân luoân muoán “coù danh gì vôùi nuùi soâng”. ÔÛ vaøo tuoåi gaàn “coå lai hi”, hoï Toân mong moûi moät coâng nghieäp röïc rôõ vaø bieán loaïn ôû nöôùc Nam chính laø moät cô hoäi nghìn naêm moät thuôû. Tröông Böûu Laâm ñaõ coù nhaän xeùt khaù chí lyù nhö sau:

Toân Só Nghò thieáu haún moät chieán tích trong hoaïn loä. OÂng ta chaéc cuõng töï so saùnh mình vôùi toång ñoác Maân Trieát keá beân laø Phuùc Khang An, voán cuõng laø moät vaên quan, nhöng nay noåi tieáng veà voõ nghieäp. Ñeán khi cuoäc chinh phaït Ñaøi Loan naêm 1787 thì Toân Só Nghò laïi caøng boàn choàn. Thaønh thöû trong nhieäm vuï toång ñoác Löôõng Quaûng, hoï Toân cuõng chuaån bò moät chieán dòch quaân söï, duø raèng chöa ñöôïc leänh laøm vieäc ñoù. Ngôø ñaâu khi cuoäc chieán bình ñònh Ñaøi Loan noå ra, Phuùc Khang An laïi ñöôïc chæ ñònh laøm nguyeân soaùi.64

Cuoái naêm 1788, oâng ñem quaân sang ñaùnh nöôùc ta, vaøo thaønh Thaêng Long ñöôïc vua Caøn Long ñaëc bieät thaêng leân Möu Duõng Coâng (謀勇公) ngay taïi maët traän. Theá nhöng chöa ñaày moät thaùng ñaõ bò ñaïi baïi chaïy veà neân bò caùch chöùc, trieäu veà Baéc Kinh laøm vieäc trong Quaân Cô Xöù roài cuoái naêm ra laøm toång ñoác Töù Xuyeân. Naêm 1790 laïi sang laøm toång ñoác Löôõng Giang (Giang Nam – Giang Taây). Sau ñoù Toân laïi cuøng vôùi Phuùc Khang An ñem quaân sang ñaùnh Mieán Ñieän (1792), laäp nhieàu coâng traïng vaø noåi tieáng veà tính toaùn quaân nhu, tieáp lieäu vaø ñöôïc veà laøm moät trong vaøi caùc thaàn cuûa Quaân Cô Xöù. Töø 1795 ñeán 1796, oâng laïi trôû veà laøm toång ñoác Töù Xuyeân, thôøi kyø maø ngöôøi Mieâu ñang noåi leân ôû Quí Chaâu, Hoà Nam cuøng moät luùc vôùi caùc giaùo phaùi ôû Töù Xuyeân, Hoà Baéc.

Cöù nhö söû cheùp, hoï Toân khoâng phaûi laø moät nhaø cai trò keùm vaø nhöõng taøi lieäu coøn ghi laïi chöùng toû cuoäc chinh phaït An Nam ñöôïc chuaån bò khaù chu ñaùo (xin xem theâm Vieät Thanh chieán dòch). Vieäc thua traän moät phaàn loãi laø ôû chính vua Caøn Long vaø cuõng vì theá Toân Só Nghò chæ bò traùch phaït raát nheï, sau ñoù laïi thaêng tieán raát nhanh. Toân Só Nghò, Phuùc Khang An vaø Minh Löôïng laø ba danh só cuoái ñôøi Caøn Long, tieåu söû cheùp chung trong moät quyeån. OÂng cheát thaùng 5 naêm 1796 sau khi deïp xong loaïn ngöôøi Mieâu vaø Baïch Lieân Giaùo. Toân Só Nghò laø ngöôøi noåi tieáng veà vaên taøi, cuøng vôùi Kyû Hieåu Lam (紀曉嵐) vaø Luïc Tích Huøng (陸錫熊) laø ba ngöôøi ñöôïc chæ ñònh troâng coi bieân taäp boä Töù Khoá Toaøn Thö. OÂng tính thích söu taàm caùc loaïi ñaù laï khoâng keùm gì Meã Pheá ñôøi Toáng.65

64 Truong Buu Lam: Intervention versus tribute in Sino-Vietnamese Relations, 1788-1790 (John K. Fairbank (ed.): The Chinese World Order Cambridge: Harvard University Press, 2nd printing 1970) tr. 168 65 Taøi lieäu veà Toân Só Nghò trích trong caùc nguoàn tham khaûo sau ñaây: Cao Döông. Thanh Trieàu Ñích Hoaøng Ñeá, Q. II, (Ñaøi Baéc Vieãn AÛnh xb söï nghieäp coâng ty, 1989) tr. 639-40. Trung Quoác Danh Nhaân Töï Ñieån (Tang Leä Hoøa chuû bieân), (Ñaøi Baéc: Ñaøi Loan Thöông Vuï AÁn Thö Quaùn, 1979) tr. 750, Arthur W. Hummel. Eminent Chinese of the Ch’ing Period 1644-1912 (Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company 1970) tr. 680-2

34

Söï töông ñoàng trong tham voïng cuûa vua Cao Toâng muoán ñuû 10 voõ coâng oanh lieät vaø mong moûi cuûa Toân Só Nghò chính laø nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa laàn ñoäng binh naøy.

C/ Töø moät nhoùm ngöôøi tò naïn ñeán chieâu baøi “höng dieät keá tuyeät”

Toân Só Nghò nhaän ñöôïc chæ duï cuûa vua Caøn Long neân xem xeùt tình hình moïi vieäc ñeán ngaøy moàng 8 thaùng 7 naêm Caøn Long thöù 53 (Maäu Thaân 1788) taâu leân chính yeáu dòch ra nhö sau: 66

Tra xeùt vieäc hai hoï Leâ Nguyeãn thuø haèn gieát choùc laãn nhau nguyeân do ñaõ töø laâu. Theo lôøi boïn Nguyeãn Huy Tuùc thì Nguyeãn Nhaïc laø moät hoï nhoû ñaát Taây Sôn, khoâng phaûi hoï lôùn phuï chính (töùc chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong) nhöng hai beân ñaùnh laãn nhau cuõng ñaõ nhieàu naêm. Nay ñaát An Nam (noùi veà Baéc Haø) moät nöûa thuoäc veà Nguyeãn Nhaïc coøn töï toân vaãn laøm chuû moät giaûi Sôn Nam, ñaát ñoù coù theå giöõ ñöôïc, quaân binh coù theå chieán ñaáu, xem ra doøng nhaø Leâ chöa ñeán noãi tuyeät, töôùc maø baûn trieàu phong cho vaãn coøn.

Coøn nhö ñaát ñai khi roäng khi heïp, quoác theá luùc thònh luùc suy, ngoaïi phieân cuûa thieân trieàu thaät nhieàu, theá khoâng theå laáy thöôùc taác maø ño, khoâng phaûi luùc naøo cuõng laáy binh maõ löông tieàn cuûa noäi ñòa maø bao bieän cho ñöôïc. Neáu Nguyeãn Nhaïc coù buïng chieám caû nöôùc An Nam, khoâng ñeå cho töï toân moät taác ñaát, moät nöôùc trieàu coáng trong moät traêm maáy chuïc naêm qua, nay boãng döng bò dieät, thöïc coù lieân quan ñeán theå thoáng thieân trieàu, khoâng theå khoâng ñieàu ñoäng quan binh phaït baïo thaûo toäi. (ôû ñaây coù lôøi chaâu pheâ cuûa vua Caøn Long: Traãm phaân vaân chính laø ôû choã ñoù) Duï chæ cuûa hoaøng thöôïng thaät coâng baèng ngay chính, thaàn chæ bieát tuøy thôøi tuøy vieäc maø tuaân theo bieän lyù.

Xin ñeå cho thaàn tìm hieåu dö luaän cho kyõ löôõng, hoûi caën keõ tình hình nöôùc man di kia, neáu nhö Nguyeãn Nhaïc coù buïng gaây hoïa, muoán chieám caû nöôùc An Nam thì noäi ñòa khoâng theå chæ vì hoï Leâ trôï theá döông uy, e raèng töï toân khoù coù theå giöõ ñöôïc nöôùc, caøng luùc caøng tan raõ, luùc ñoù Nguyeãn Nhaïc coù caû nöôùc An Nam, khí cuïc ñaõ thaønh, khoâng theå khoâng hao phí binh löïc noäi ñòa, ñeán luùc ñoù cuõng ñaõ muoän roài, thaønh thöû thaàn xin ñöôïc ñieàu baùt binh löïc caùc nôi chung quanh, huaán luyeän thao phoøng, noùi roõ ñònh ngaøy ra quaân, chia ñöôøng tieán ñaùnh.

Noùi toùm laïi, nhaø Thanh khi ñoù cuõng chöa naém vöõng tình hình nöôùc ta, nhaát laø khoâng bieát Leâ Duy Kyø ñang ôû ñaâu, coøn soáng hay ñaõ cheát. Chính vì theá, vua Caøn Long tuy coù yù ñoäng binh nhöng vaãn deø daët. Vaû laïi chuû tröông cuûa hoï vaãn laø chôø ñôïi cho Leâ Duy Kyø vaø caùc nhoùm caàn vöông noåi daäy, chia xeû gaùnh naëng cho quaân Thanh ñoàng thôøi khieán cho thöïc löïc nöôùc Nam suy yeáu ngoõ haàu chieám ñoùng deã daøng hôn. Rieâng Toân Só Nghò, moät

66 Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 349, Cung Trung Ñaùng, hoøm soá 2727, bao 219, soá hieäu 54476, taáu trieäp cuûa Toân Só Nghò ñeà ngaøy moàng 8 thaùng 7, Caøn Long thöù 53 (1788); Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm soá 2778, bao 162, soá hieäu 38895, baûn sao taáu trieäp cuûa Toân Só Nghò ngaøy moàng 8 thaùng 7 naêm CL 53.

35

maët oâng ta ra veû keû caû noùi theo yù vua Caøn Long, moät maët xin laäp töùc xua binh sang ñaùnh nöôùc ta.

V/ PHAÛN ÖÙNG CUÛA ÑAÏI VIEÄT

A/ Dö ñaûng nhaø Leâ

Theo taøi lieäu cuûa Trung Hoa, vua Caøn Long ra leänh cho caùc traán doïc theo bieân giôùi nhö Taû Giang, Cao Lieâm, Khai Hoaù, Laâm Nguyeân ... ñieàu ñoäng binh maõ giöõ chaën caùc nôi hieåm yeáu ñeå ngaên chaën quaân Taây Sôn thöøa dòp tieán sang ñaùnh phaù, moät maët hö tröông thanh theá ñeå cho Leâ Duy Kyø neáu coøn soáng nghe ñöôïc seõ cuøng caùc toaùn daân quaân noåi leân. Vua Caøn Long cuõng ra maät leänh raèng “vieäc ñoäng binh chæ moät mình Toân Só Nghò bieát maø thoâi, beân ngoaøi vaãn laøm ra veû nhö khoâng coù gì caû, chôù cho caùc traán ñöôïc bieát”(nguyeân vaên: 止可孫士毅一人知悉，其各鎮斷不可使知有用兵之意 – chæ khaû Toân Só Nghò nhaát nhaân tri taát, kyø caùc traán ñoaùn baát khaû söû tri höõu duïng binh chi yù). 67

Cöù theo söû nöôùc ta, khi toång ñoác Löôõng Quaûng Toân Só Nghò vaø tuaàn phuû Quaûng Taây Toân Vónh Thanh ñöôïc leänh cuûa vua Caøn Long, hoï lieàn tung ra vaøi traêm tôø hòch ñeå tuyeân boá cho gaàn xa ñeàu bieát.68 Tôø hòch ñoù ñaõ tôùi tay Leâ Duy Kyø neân hoï Leâ voäi vaøng vieát moät tôø bieåu chæ veõ tình hình nöôùc ta vaø nhaän laøm noäi öùng cho quaân Thanh.

Laù thö ñaàu tieân cuûa Leâ Duy Kyø göûi Toân Só Nghò coøn taøng tröõ trong vaên khoá Trung Hoa69 dòch ra nhö sau:

Töï toân An Nam Quoác Vöông laø Leâ Duy Kyø cuøng caùc quan vaên voõ cung kính daâng thö leân Thieân Trieàu Thaùi Töû Thaùi Baûo Binh Boä Thöôïng Thö kieâm Ñoâ Saùt Vieän Höõu Ñoâ Ngöï Söû Toång ñoác Quaûng Ñoâng Quaûng Taây Caùc Ñòa Phöông Quaân Vuï Theá Taäp Nhaát Ñaúng Khinh Xa Ñoâ UÙy (hoï) Toân, (cuøng) Binh Boä Thò Lang kieâm Ñoâ Saùt Vieän Höõu Phoù Ñoâ Ngöï Söû Tuaàn Vuõ Quaûng Taây Ñeà Ñoác Quaân Vuï caùc xöù kieâm troâng coi löông höôùng Toân Ñöôøng Vieän hai vò ñaïi nhaân:

Kyø toâi voán coøn treû tuoåi, gaëp luùc nhaø nhieàu tai naïn. Thaùng 6 naêm Bính Ngoï (1786), giaëc Quaûng Nam trong nöôùc laø Nguyeãn Vaên Nhaïc laáy danh nghóa ñaùnh hoï Trònh, sai em laø Nguyeãn Vaên Bình xua quaân nhaäp khaáu, nhaân vì oâng cuûa thaàn ñang beänh

67 Thanh Cao Toâng Thuaàn Hoaøng Ñeá Thöïc Luïc, quyeån 1308, trang 25, duï cuûa vua Caøn Long ñeà ngaøy Canh Ngoï, thaùng 7, naêm thöù 53 (1788); taáu trieäp cuûa Toân Só Nghò coøn giöõ trong Cung Trung Ñaùng hoøm soá 2727, bao soá 219, soá hieäu 54630, Caøn Long thöù 53 ngaøy 26 thaùng 7 trong ñoù coù ghi laïi nguyeân vaên duï cuûa vua Caøn Long : 其未經從賊者益思戮力前驅，已經從賊者亦各反戈相向 (kyø vò kinh toøng taëc giaû ích tö luïc löïc tieàn khu, dó kinh toøng taëc giaû dieäc caùc phaûn qua töông höôùng – keû chöa theo giaëc aét seõ xung phong ñi ñaàu, keû ñaõ theo giaëc roài aét seõ trôû giaùo choáng laïi) 68 KDVSTGCM – Chính Bieân quyeån XLVII 69 Cung Trung Ñaùng, hoøm 2778, bao 163, soá hieäu 39024, Leâ Duy Kyø giaûn vaên ñeà ngaøy 24 thaùng 8 naêm Caøn Long thöù 53

36

naëng neân vieäc phoøng ngöï loûng leûo, (thaønh ra) phuû thaønh khoâng giöõ ñöôïc, oâng cuûa Kyø chaúng may lìa ñôøi, y môùi hieáp cheá, may nhôø loøng ngöôøi chöa queân, khaép nôi noåi daäy taán coâng, y ñaønh phaûi vô veùt ñoà duøng khí duïng, luoân caû quoác aán ñem ñi.1

Ngöôøi daân ñeå cho Kyø toâi naém quyeàn chuû nöôùc cho ñeán thaùng 12 naêm Ñinh Muøi (1787) thì Nguyeãn Vaên Bình phaûn laïi anh, chieám laáy thaønh Thuaän Hoùa, roài quay laïi cöôùp boùc. Khi ñoù nöôùc môùi kieán taïo, taøi löïc hai ñaøng ñeàu caïn kieät, khoâng theå baûo veä cöông vöïc, khieán y tieán thaúng ñeán kinh thaønh, roài xöng thieân hoaøng ñeá, kyû nguyeân Thaùi Ñöùc, söu cao thueá naëng, thaät laø laàm than. Daân chuùng vì sôï uy leänh neân ñaønh phaûi mieãn cöôõng tuaân theo, Kyø toâi phaûi chaïy ra ngoaøi, cuøng thaàn daân tính chuyeän khoâi phuïc, nhöng ñaïi theá ñaõ maát, ít khoâng choáng ñöôïc vôùi ñoâng ngöôøi, ñôõ ñoâng chaïy taây roài cuõng phaûi tan.

Ñeán thaùng tö naêm nay (1788), thaân maãu cuûa Kyø toâi cuøng quyeán thuoäc ñem thaân qua quí haït, mong ñöôïc ñeà taáu, may ñöôïc hai vò ñaïi nhaân dung naïp, xem xeùt roõ söï tình, yeát duï caùo tri ñaïi nghóa, baûn hòch tôùi tay, Kyø toâi cuøng vaên voõ quan vieân ñoïc ñi ñoïc laïi, thöïc caûm kích khoâng ñaâu cho heát, thaâm kieán hai vò ñaïi nhaân treân thì toû loøng nhaân ñöùc trôøi cao, döôùi bieåu loä choã tình caän keà, thöông cho loøng thaønh cuûa keû theá coâ bò cöôùp maát cô nghieäp, neân toû ra thaønh lôøi.

Ngöôøi daân trong nöôùc nghe ñöôïc cuõng bi phaãn ñöùng leân, ai naáy töï saém söûa giaùp binh, coâng phaù thaønh aáp, ngaøy ngaøy mong ñôïi vöông sö keùo ñeán, rieâng Kyø toâi nay chæ coøn chuùt hôi taøn, khoâng töï mình noåi leân ñöôïc, loøng chæ muoán ñem thaây göûi nôi noäi ñòa (chæ Trung Quoác), döïa vaøo oai linh cuûa thieân trieàu, nhöng vì ñöôøng saù gian nan trôû ngaïi, moãi cöû ñoäng ñeàu bò doøm ngoù, quoác aán laïi luaân laïc maát roài, neân khoâng daùm maïo muoäi ra maët, e thaát leã cuûa keû baày toâi, nghó laïi toå toâng cuûa Kyø naøy, ñôøi ñôøi ôû coõi Nam, luoân giöõ phaän trieàu coáng … nay khoâng giöõ ñöôïc nöôùc ñeå ñeán noãi lang thang heøn haï, treân thì maát chöùc phieân phong, döôùi thì ñaéc toäi vôùi daân chuùng, laøm phieàn nhieãu caû uy phong khieán cho vöông sö maát coâng töø xa keùo ñeán, Kyø toâi thöïc heát söùc hoaûng hoát, nay khoâng coøn ñaát ñeå dung thaân, chæ mong thaùnh ñöùc theå nieäm cho noäi ngoaïi ai chaúng laø keû vöông thaàn, cuùi mong hai vò ñaïi nhaân nghó tình luùc tröôùc maø ñeà ñaït leân cho thieân töû, thöông xoùt cho keû coâ nguy nôi hoang vieãn, sinh linh ñoà thaùn, cöùu keû ñang ôû nôi nöôùc löûa, traûi roäng ñöùc chí nhaân.

Cöù troäm nghó theo hình theá baûn quoác, phía ñoâng, phía nam laø bieån caû, phöông taây phöông baéc tieáp giaùp noäi ñòa (Trung Quoác), boïn giaëc thaéng theá quen muøi trôû neân kieâu ngaïo, phoøng thuû lô laø, trong thaønh cuøng ngoaøi caùc ñaïo cöïu binh chöa ñaày 6 vaïn, quaù nöûa laø quoác daân bò böùc baùch, khoâng coù loøng chieán ñaáu. Nay truyeàn cho nghe raèng quaân thieân trieàu ñaõ tôùi nôi, neáu nhö khoâng bieát hoái toäi, thì theá aét seõ moãi ngöôøi daân ñeàu laø moät ngöôøi lính, moïi nhaø ñeàu laø choã cung caáp löông aên, ñem tính maïng ra chieán ñaáu, ñeå thöû xem muõi nhoïn theá naøo, chæ trong sôùm toái hai beà thuyû luïc cuøng tieán, boán maët giaùp coâng. Theá beân kia chia reõ, söùc yeáu, khoâng cöùu öùng

37

ñöôïc nhau, thaàn daân baûn quoác tình nguyeän öùng nghóa maø xoâng leân tröôùc, taëc ñoà khoâng ñaùnh cuõng tan.

Kyø toâi troán ôû nôi xa xoâi heûo laùnh, thöïc troâng mong heát söùc, caûm ôn taùi taïo cuûa thieân hoaøng ñeá, laïi do hai vò ñaïi nhaân heát söùc giuùp ñôõ, cuõng may nhôø vaøo aân ñöùc toå tieân, khoâng uoång coâng boân taåu neân ñöôïc beà treân chaáp thuaän, Kyø toâi cuøng caùc baày toâi vaên voõ, nguyeän ghi khaéc trong loøng, neân hoâm nay cung kính daâng thö naøy.

Ngaøy 24 thaùng 8, Caøn Long naêm thöù 53 (1788)

Laù thö naøy coù theå khoâng tôùi kòp neân sau ñoù Leâ Duy Kyø laïi vieát moät laù thö khaùc maø chuùng toâi ñaõ trích laïi ôû treân. Hoaëc coù theå laù thö naøy ñaõ tôùi tay Thanh trieàu nhöng vì khoâng coù quoác aán neân Toân Só Nghò khoâng bieát laø thöïc hay giaû vaø phaûi sai baày toâi nhaø Leâ veà nöôùc cho roõ raøng. Coù leõ vì theá maø khi Leâ Quyùnh gaëp Leâ Duy Kyø roài, khi trôû qua phaûi mang theo caû Leâ Duy Ñaûn laø toâng thaát nhaø Leâ cho minh baïch.

Tôø hòch cuõng khieán cho tình hình trôû neân heát söùc dao ñoäng, nhaát laø caùc quan nhaø Leâ nay laøm vieäc vôùi Taây Sôn ña soá vaãn hoaøi voïng nöôùc cuõ. Ngay khi nghe tin quaân Thanh seõ sang döôùi danh nghóa “toân Leâ dieät Nguyeãn” thì laäp töùc ñaõ coù nhieàu nôi trôû maët. Nhaân vaät ñaùng keå nhaát coù leõ laø Phan Khaûi Ñöùc70 (潘啓德), traán thuû Laïng Sôn khi ñoïc ñöôïc hòch tieán quaân cuûa Toân Só Nghò, ñaõ ñem caû traán thaønh ñaàu haøng giaëc (treân danh nghóa ñuùng ra laø boû Leâ Duy Caän quay trôû veà vôùi Leâ Duy Kyø) . Ngaøy moàng 1 thaùng 8 hoï Phan göûi leân Toân Só Nghò tôø baåm dòch ra sau ñaây: 71

Traán thuû Laïng Sôn nöôùc An Nam laø Phan Khaûi Ñöùc raäp ñaàu tröôùc ngoïc chieáu toân ñaøi cuûa thieân trieàu, nhaän ñöôïc hòch duï, khoâng khoûi sôï haõi, Leâ trieàu bò quyeàn thaàn khoáng cheá, ngöôøi nöôùc nam khoâng ai khoâng nghieán raêng (caêm haän). Thaùng taùm naêm Nhaâm Daàn (1782), baûn quoác bò naïn kieâu binh, caùc töôùng töï haïi laãn nhau khieán cho quyeàn thaàn Nguyeãn Chænh ñaàu haøng Taây Sôn, caàu vieän binh löïc hoï Nguyeãn, thaúng ñeán Thaêng Long, phuø Leâ dieät Trònh, khoaûng giöõa Nguyeãn Chænh coù töï trò ñöôïc moät thôøi gian ngaén, ñeán khi binh Taây Sôn trôû laïi taán coâng, vua nöôùc toâi boû thaønh maø chaïy.

Luùc ñoù vaên thaàn voõ töôùng döôùi quyeàn nhaø vua, chaúng moät ai coù chí noái laïi nghieäp cuõ, phuø keû suy. Baûn chöùc voán nhoû beù ngheøo naøn, sinh ôû nôi thoân daõ, thaáy thôøi theá nhö vaäy, caûm thaùn nhaø Leâ boài döôõng só phu treân ba traêm qua, khoâng coù laáy moät ngöôøi coù khaû naêng lo vieäc lôùn, neân ñaønh möôïn theá ñeå möu tính vieäc khaùc, khoâng phaûi laø huøa theo ñaûng giaëc.

70 voán laø hoïc troø cuûa Nguyeãn Thieáp 71 tôø baåm cuûa Phan Khaûi Ñöùc hieän giöõ taïi Cung Trung Ñaùng, hoøm soá 2778, bao soá 163, soá hieäu 39032, ngaøy moàng moät thaùng 8 naêm Caøn Long 53. Tôø baåm naøy beân phaûi coù gaén xi ñoùng daáu vaøng, ghi roõ laø “keøm theo nguyeân vaên cuûa traán thuû Laïng Sôn nöôùc An Nam ñeå cho hoaøng ñeá ngöï laõm, tra xeùt quaû ñuùng laø di quan nhöng khoâng coù ñoùng daáu, vì chöng con daáu cuõ do vua Leâ nöôùc nam caáp cho ñaõ bò hoï Nguyeãn thu maát roài, nay chæ coù nguî aán neân khoâng daùm duøng”. Trang Caùt Phaùt sñd tr. 355-6

38

Troäm nghó vieäc nhö hieän nay, daân nöôùc toâi ñaõ khoå vì loaïn laïc, laïi thieáu ngöôøi chaên daét, neáu nhö thieân trieàu ñoäng binh aét seõ gioû côm baàu nöôùc, chæ tieác sao khoâng ñeán cho mau mau, huoáng chi toân ñaøi ñaõ theo leänh cuûa ñaïi hoaøng ñeá, loøng yeâu phieân vöông, khoâi phuïc cho nghieäp baù cuûa doøng hoï Leâ, truyeàn hòch khaép nôi aét duø caây coû cuõng thaønh binh lính, choã hieåm trôû naøo maø khoâng tieâu dieät, choã kieân coá naøo maø khoâng tan vôõ, huoáng chi laø moät thaèng moïi ñen ôû ñaát Taây Sôn?

Nhöõng keû só coù chí, thaáy cô hoäi naøy nghó coù theå giaûi quyeát ñöôïc vieäc cuûa nöôùc An Nam chaúng maáy choác maø xong, cho neân ñaõ xin haï chöùc nghinh ñoùn quoác vöông, chuaån bò binh giaùp trong traán, aét quoác vöông vì vieäc naøy maø phuïc quoác, binh Taây Sôn nghe tieáng maø ruùt lui, baûn chöùc khoâng maát tieáng trung vôùi hoï Leâ, khoâng maát tieáng nghóa vôùi hoï Nguyeãn, thaät quaû laø ôn ñöùc khoâng khaùc gì cha meï cuûa toân ñaøi.

Kính baåm.

Caøn Long naêm thöù 53, ngaøy moàng moät thaùng 8.

Hoï Phan ñinh ninh raèng loøng ngöôøi vaãn coøn löu luyeán chuùa cuõ, quaân Thanh neáu tieán qua daân chuùng aét seõ “gioû côm baàu nöôùc” (ñan thöïc hoà töông) chaïy ra nghinh ñoùn. Khi ñoù Toân Só Nghò ñang ôû taïi Long Chaâu, Phan Khaûi Ñöùc xin vôùi vieân quan nhaø Thanh giöõ aûi ñeå ñöôïc qua yeát kieán quan toång ñoác. Ngaøy moàng 6 thaùng 8 naêm ñoù, hoï Phan cuøng ba ñaàu muïc vaø 6 ngöôøi tuyø toøng ñi qua aûi Nam Quan. Khi Toân Só Nghò cho vaøo gaëp cuõng sôï khoâng bieát coù thöïc söï laø ñuùng khoâng, e ngaïi thoâng ngoân dòch sai neân caàm tôø baåm laät qua laät laïi tra vaán, hoï Phan taâu raèng “voán dó laø daân nhaø Leâ laàm ñöôøng theo hoï Nguyeãn, nay ñöôïc ñoïc tôø hòch cuûa thieân trieàu, vöøa hoái haän vöøa hoå theïn neân tình nguyeän ñoùn chuû cuõ ñeå chuoäc toäi” 72.

Ngoaøi ra, caùc ñaàu muïc xaõ Hoa Sôn, chaâu Thaát Tuyeàn laø Nguyeãn Troïng Khoa (阮仲科) vaø Nguyeãn Troïng Ñaëng (阮仲鄧)caû thaûy naêm ngöôøi cuõng keùo ñeán Nam Quan tình nguyeän keùo daân quaân 700 ngöôøi ñi theo quaân Thanh ñeå ñaùnh Nguyeãn Hueä.73 Tin quaân Thanh saép söûa sang ñaùnh nöôùc ta khieán caùc khu vöïc bieân giôùi chaán ñoäng, khoâng ít chaâu huyeän töï nguyeän xin ñaàu phuïc quaân Taøu.

Nghe tin quaân Thanh seõ ñoäng binh trôï giuùp, Leâ Duy Kyø voäi vaøng daâng bieåu töï nguyeän laøm noäi öùng cho ñòch. Tuy nhieân vì söï lieân laïc khoâng chu ñaùo, tôø bieåu cuûa Leâ Duy Kyø göûi ngaøy 24 thaùng 8 chöa tôùi tay Toân Só Nghò neân Thanh trieàu chöa bieát Leâ Duy Kyø coøn soáng hay ñaõ cheát, hieän ñang ôû ñaâu neân khoâng theå tính toaùn ra sao cho thoaû ñaùng.

Trong khi ñoù, ñaùm toøng vong nhaø Leâ cuõng noùng ruoät muoán Leâ Duy Kyø ra maët ñeå vieäc caàu vieän nhaø Thanh ñöôïc danh chính ngoân thuaän. Khi ñöôïc ñöa veà phuû Nam Ninh, saùu ngöôøi trong nhoùm, ñöùng ñaàu laø Nguyeãn Huy Tuùc laäp töùc tình nguyeän theo ñöôøng nuùi veà nöôùc kieám Leâ Duy Kyø, tröôùc laø thoâng baùo tin töùc gia quyeán ñang bình an soáng beân

72 theo tôø trình cuûa Toân Só Nghò. Trang Caùt Phaùt sñd tr. 356 73 Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 356

39

Trung Hoa cho nhaø vua khoûi khaéc khoaûi, maët khaùc theo phoø taù ñeå tính chuyeän khoâi phuïc roài seõ ñoùn thaân nhaân veà.

Bieân giôùi nöôùc Taøu giaùp vôùi nöôùc ta bao goàm ñòa phaän cuûa hai tænh Vaân Nam, Quaûng Taây choã naøo cuõng coù quaân Taây Sôn traán giöõ, ñi moät ñöôøng e coù chuyeän baát lôïi, thaønh thöû di thaàn nhaø Leâ khoâng daùm taäp trung ñi thaønh moät ñoaøn. Sau khi tính toaùn, Nguyeãn Huy Tuùc, Hoaøng Ích Hieåu, Phaïm Ñình Quyeàn 3 ngöôøi ôû laïi chaêm soùc cho vöông quyeán coøn Leâ Quyùnh, Nguyeãn Quoác Ñoáng, Nguyeãn Ñình Mai moãi ngöôøi ñem theo vaøi ngöôøi ñaày tôù theo ñöôøng nuùi veà nöôùc. Löông thöïc, ngöïa phu vaø vaät duïng ñeàu ñöôïc quan nhaø Thanh chu caáp. Toân Vónh Thanh laïi trích coâng khoá phuû Nam Ninh 300 löôïng baïc, chia cho moãi ngöôøi 100 löôïng laøm loä phí. Moãi ngöôøi laïi ñem theo vaøi baûng hòch vaên cuûa nhaø Thanh.

Cuõng theo taøi lieäu nhaø Thanh, Nguyeãn Quoác Ñoáng, Nguyeãn Ñình Mai ñem theo 4 ngöôøi ñi theo ñöôøng Vaân Nam, luùc ñaàu ñònh ñi sang Vaân Nam roài theo ñöôøng Moâng Töï trôû veà nöôùc nhöng ñöôøng naøy khoù ñi, laém traïm kieåm soaùt laïi theâm lam chöôùng nhieàu. Thaønh thöû sau ñoù ñoaøn ngöôøi theo lôøi khuyeân cuûa Phuù Cöông choïn con ñöôøng theo loái Maõ Baïch phuû Khai Hoaù laø ñöôøng lôùn, con buoân qua laïi nhieàu, qua khoûi cöûa aûi seõ ñeán Tuyeân Quang töông ñoái gaàn hôn, khí haäu cuõng deã chòu. Sau ñoù Phuù Cöông truyeàn cho tri phuû Quaûng Nam (beân Taøu, khoâng phaûi beân ta) Toáng Thaønh Tuy (宋成綏) ñeán vuøng bieân giôùi Ñieàn Vieät (teân tuïc cuûa vuøng Vaân Nam laø Ñieàn 滇) hoä toáng qua bieân giôùi.

Ngaøy moàng 10 thaùng 8 naêm Caøn Long 53 (1788) boïn Nguyeãn Ñình Mai leân ñöôøng, coù Toáng Thaønh Tuy ñi cuøng. Ñeán ngaøy 27 thaùng 8, caû boïn ñeán phuû Khai Hoaù, Toân Só Nghò ñaëc phaùi ñoàng tri phuû Khai Hoaù laø Vaïn Ñình Thaïch (萬廷石) vaø thuû bò Thöôøng Caùch (常格) chieáu lieäu roài ngaøy moàng 1 thaùng 9 thì laïi töø phuû Khai Hoaù ñi tieáp. Ñeán ngaøy moàng 3 caû boïn qua cöûa Maõ Baïch roài töï tìm ñöôøng ñi veà Ñoâ Long (都龍).74

Cuõng theo taøi lieäu cuûa nhaø Thanh, vaøo thaùng 9 naêm Maäu Thaân (1788), Leâ Duy Kyø sai Nguyeãn Thôøi Kieät (阮時傑) sang Taøu caàu cöùu. Cöù theo lôøi khai cuûa Nguyeãn Thôøi Kieät, Leâ Duy Kyø luùc ñoù ñang ôû phuû Thuaän An, huyeän Löông Taøi, xaõ Xuaân Lan laån traùnh trong nhaø daân, chæ coøn coù ba ngöôøi theo haàu, vaø vì bò luøng baét quaù gaét neân phaûi giaû daïng thöôøng daân khieán cho vua Caøn Long ñaõ cheâ oâng ta laø “baát taøi” (voâ naêng chi nhaân).

Coøn Leâ Duy Chæ khi chaïy qua Ba Phuøng (波篷) ñöôïc ñaàu muïc Lyù Hoaønh Vöôïng (李宏旺) töø chaâu Qui Thuaän ñöa theo cöûa Bình Maõnh qua Trung Hoa ñeán traán Höõu Giang ñöôïc toång binh Thöông Baûo (蒼保) vaø tri phuû Traán An laø Traàn Ngoïc Laân (陳玉麟) lo lieäu. Toân Só Nghò khi ñoù vì chöa lieân laïc ñöôïc vôùi Leâ Duy Kyø neân taâu leân vua Caøn Long xin ñeå cho Leâ Duy Chæ troâng coi vieäc nöôùc Nam nhöng vua Cao Toâng baùc ñi laáy côù laø Leâ Duy Kyø môùi thöïc laø chaùu ñích toân cuûa vua Hieån Toâng, neáu nhö ñeå cho Leâ Duy Chæ ñöùng ra taïm thôøi nhieáp chính sôï raèng mai sau seõ coù xung ñoät giöõa hai

74 Theo baûn taâu cuûa Phuù Cöông ñeà ngaøy 28 thaùng 9 naêm Caøn Long 53 (Cung Trung Ñaùng, hoøm 2727, bao soá 221, soá hieäu 55133) Trang Caùt Phaùt tr. 351-2

40

anh em. Toân Só Nghò thaáy Leâ Duy Chæ laø em ruoät cuûa vua Leâ Chieâu Thoáng, neáu trôû veà nöôùc coù theå öùng nghóa noåi leân, daân chuùng theå naøo cuõng höôûng öùng laøm chia xeû löïc löôïng cuûa nhaø Taây Sôn, coøn nhö giöõ ôû Trung Hoa cuõng khoâng ích lôïi gì neân nhaân dòp thoå tuø Ñieàn Chaâu (田州) laø Saàm Nghi Ñoáng (岑宜棟) ñöa quaân töø chaâu Qui Thuaän (歸順) qua nöôùc ta neân taâu leân ñöa Leâ Duy Chæ theo caùnh quaân cuûa hoï Saàm veà tröôùc, chieâu taäp binh maõ quaáy phaù ôû vuøng Muïc Maõ (牧馬).75

Veà phaàn ñaùm quan binh nhaø Leâ ñi cuøng gia quyeán Leâ Duy Kyø sang Long Chaâu taát caû ñeàu coá söùc khuyeán duï quaân Thanh mau mau tieán sang Ñaïi Vieät. Cöù theo lôøi Nguyeãn Huy Tuùc taâu leân Toân Só Nghò thì trong nöôùc nhaân daân ai ai cuõng nghó ñeán nöôùc cuõ, nghóa binh saün saøng noåi daäy dieät Nguyeãn (Taây Sôn) phuø Leâ, chæ caàn nghe tieáng quaân Thanh keùo sang laø nôi nôi seõ ñöùng daäy. Thaùng 7 naêm Maäu Thaân, Caøn Long thöù 53 (1788) moät vieân thoå muïc laø Luïc Vaên Minh (陸文明) ñem moät nghìn ngöôøi ñeán noùi vôùi quan canh cöûa Quaûng Taây laø Bieän Cuï Trình (弁具呈) xin tình nguyeän laøm tieân phong. Ngaøy 21 thaùng 7, ñoác traán Cao Baèng Chu Vaên Uyeån (朱文琬) nghe tin quaân Thanh keùo sang nöôùc ta, ñeâm hoâm ñoù ñem 300 quaân chaïy veà Thaêng Long, ñeå ñoác ñoàng Nguyeãn Vieãn Du (阮遠猷) vaø cai kî Chu Ñình Lyù (朱廷理) ôû laïi Muïc Maõ giöõ thaønh. Ñeán thaùng 8, thoå ti Muïc Maõ laø Beá Nguyeãn Luaät76, Beá Nguyeãn Haøo taäp hôïp maáy traêm lính ñeán baét Nguyeãn Vieãn Du vaø Chu Ñình Lyù ñem sang naïp cho Taøu laäp coâng.77 Baûy chaâu huyeän ôû Vaên Uyeân thaáy thanh theá quaân Thanh quaù lôùn neân cuõng nguyeän yù ñaàu haøng, höng Leâ dieät Nguyeãn, laïi veõ ñòa ñoà baûy chaâu daâng leân, tôø baåm nguyeân vaên dòch ra nhö sau: 78

Phieân thaàn theá taäp giöõ aûi phuû Tröôøng Khaùnh tænh Laïng Sôn laø Nguyeãn Ñình Lieãn, chaâu Vaên Uyeân laø Nguyeãn Ñình Vöôïng, Nguyeãn Ñình Taøi, chaâu Thoaùt Laõng laø Nguyeãn Cung Ñænh, Nguyeãn Ñình Dung, chaâu Thaát Tuyeàn laø Nguyeãn Ñình Ñænh, Nguyeãn Ñình Ñieàn, OÂn Chaâu Nguyeãn Ñình Taïo, Nguyeãn Ñình Dieãm, Vaên Lan chaâu Haø Quoác Baèng, Noâng Coâng Haûo Loäc, Bình chaâu Vi Phuùc Quyeàn, Hoaøng Ñình Xaùn, An Baùc chaâu Vi Phuùc Dao cuøng toaøn theå nhaân daân baûy chaâu kính baåm:

Nhaân Quaûng Nam noåi leân ñuoåi chuùa chieám laáy nöôùc thaät uaát öùc khoâng chòu noåi, troäm nghó chuùng toâi aên loäc quoác daân thì phaûi nghó ñeán vieäc baùo ôn vua, chaúng may thaùng tö naêm nay, laïi coù boïn cöôøng taëc hoï Nguyeãn hoaønh haønh ngang doïc

75 Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 354 76 Chöõ naøy vieát boä nhaân ñöùng, Khang Hi töø ñieån ñoïc laø laëc moät thieát (勒沒切) nhö vaäy coù leõ phaûi ñoïc laø loät 77 Taáu thö cuûa Toân Só Nghò ñeà ngaøy 21 thaùng 8 naêm Caøn Long 53 (1788) hieän taøng tröõ trong hoøm soá 2727, bao 220, soá 54832 cuøng ghi trong Thanh Cao Toâng Thuaàn Hoaøng Ñeá thöïc luïc, quyeån 1312, trang 25. Nhöõng ngöôøi naøy sau ñöôïc traû laïi khi vua Quang Trung trao ñoåi tuø binh ngoaïi tröø Nguyeãn Vieãn Du cheát vì beänh trong khi bò giam. 78 Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm soá 2778, bao 163, soá 39027, nguyeân vaên tôø baåm cuûa baûy chaâu nöôùc An Nam ngaøy 29 thaùng 7 naêm Caøn Long 53 (1788) Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 355

41

ñuoåi vua roài chuyeân quyeàn khieán cho meï vaø quyeán thuoäc chuû chuùng toâi phaûi sang ñaàu thieân trieàu, ñaõ ñöôïc ôn taùi taïo laïi ban cho choã truù thaân.

Nhôù ñeán khi xöa ngaøy coøn Leâ chuû, coû caây nôi nôi hôùn hôû, ñeán nay hoï Nguyeãn ñöông trieàu, vaïn daân chæ tay oaùn haän, quaû laø saøi lang voâ ñaïo, cöôùp boùc taøi vaät laøm toån thöông nhaân maïng, daân chuùng toâi nguy nan trong sôùm toái. Nay nghe thieân binh ñaõ ñeán bieân caûnh, chinh tieãu giaëc Nguyeãn, raïp mình mong ôn thöông xoùt, cöùu daân ra khoûi nôi nöôùc löûa.

Chuùng toâi nguyeän thoáng suaát nghóa duõng baûy chaâu, ra söùc ñi tröôùc. Kính caån daâng leân toaøn ñoà ñòa lyù trong khu vöïc, neáu nhö Leâ chuû phuïc vò roài, thöïc caûm kích ñöùc lôùn nhö trôøi cuûa ñaïi hoaøng ñeá, raäp ñaàu kính caån trình leân.

Caøn Long naêm thöù 53, ngaøy 29 thaùng 7.

B/ Phaûn öùng cuûa Taây Sôn

Nghe tin ñoù, Ngoâ Vaên Sôû sai hieäp traán Traàn Danh Bính (陳名炳) ñem quaân taán coâng Laïng Sôn, hoï Traàn thaáy caùc nôi choã naøo cuõng tröông tôø hòch neân cuõng laïi theo giaëc noát.79 Ngoâ Vaên Sôû nghe tin ñoù lieàn vieát thö ñeà ngaøy 11 thaùng 9 göûi cho Phan vaø Traàn, traùch hoï manh taâm boäi baïc, vong aân phuï nghóa nguyeân vaên nhö sau: 80

欽差總理兵民諸務大司馬郡公統領大都郡公計一曉諭參督德義侯潘啟德，掌奇煥義侯陳名炳等知照:

蓋聞人臣之義，當盡忠所事，公等自攀鱗附翼，奉我王上推食解衣，恩情何似，經營百餘戰，追隨衝冒，靡憚勤勞幸而成功，以有今日。昨委以藩翰重寄，以謂公等盡心圖報，必不負我王上知遇之恩，以均享尊榮之慶，鐵石肝腸，非可得而轉移也。

玆者風聞內地官密諭公等歸降，公等即已投忱內附，是何忘恩背義乃如此其甚耶!

盍不思國家興亡，自有天數，天將興之，誰能廢之，天將廢之，誰能興之.

79 Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 356-7. Tuy nhieân, theo söû nöôùc ta thì Traàn Danh Bính chæ traù haøng, veà sau khi quaân Thanh tieán sang, ñem binh cöï ñòch bò giaëc baét gieát. 80 Cung Trung Ñaùng, hoøm soá 2778, bao soá 163, soá hieäu 39049. Baøi vaên naøy phaûi keå laø moät tuyeät taùc, khoâng bieát do danh nho naøo nhaân danh Ñaïi Tö Maõ Ngoâ Vaên Sôû soaïn ra neân chuùng toâi ñính keøm caû nguyeân vaên ñeå caùc hoïc giaû tieän keâ cöùu.

42

迺者黎柄下移，鄭奸下僭二百餘年更不知亢龍有悔之義。侵取富春一帶，水火其民，乃相率而奔西山。

我王上上順天意，下悅民心，甲午之役，南風助順，旬日取復富春，直抵昇龍城，本欲綏定其難，拯救其民，非有心於取國也。此時黎氏尚在讓以國權，我王上再三辭避，迨黎王厭世，復立其後而還，此公等所親見也，此何曾利人之境土者乎?

駕回之後，詎知黎維祁肆其淫暴，信用奸慝，殺叔淫妹，內離外叛，大亂復作，民墜塗炭，惟望拯救之不亟。我王上不得已跋涉重來，以拯斯民之急。到城之日，黎維祁忙遠出奔，國內無統，國人同辭推載，咸願我王上權理國事，用是勉從所請，以慰輿情，即已具述情繇，繕脩奏本，委行价前詣南關投文叩請，望達天庭，數月於玆，存當佇候，此亦公等所親見也。

伏而思之，我王上向來舉措，名正言順為何如，仁至義盡為何如，其畏天事大之誠又為何如，縱非天將興之，曷克臻此，祇緣本國公文未得遞達，國內

事情未蒙天朝洞悉，致內地邊官偏咱一面之辭，輒欲動兵，公等職在守邊，謂宜隨機轉撥，使我國來歷情繇得以上達，庶幾國事早濟，邊釁不開，豈不是大功於國，今乃輕咱片言，委身北面，不知公等處心積慮以為何如，畢竟謂大國兵力，我官兵未必能敵，故先為自全之策耳，不知兵家勝負，在理曲直，不在眾寡。

我國雖微，天理可恃，自古有廢有興，乃常事也，今王業之興，亦順天而已。內地雖有精兵百萬，卻不究興廢因繇，即欲驟加於我，是何名也。公等獨不見我王上英武如此，兵精將勇又如此，起義之初，區區一旅，占城，暹羅無不摧靡，況今奄有全越，土廣民眾，百倍昔時，即使恭順誠悃弗克上達，大國有征伐之兵，小國亦自有備禦之固，公等何憂焉?

且黎維祁獲罪逃亡，已斃於山蟲水毒，即果見存回國，亦必能保守其國否乎?興亡之理，婦孺通知，公等又何為感，如果念舊恩，合可就中回幹，俾我前日柬文得以投遞，列位大人照會，仍許通价使齎捧奏本詣闕陳情，欲蒙天朝洞悉前因，必有議行處置，內外相安於無事，豈不美哉，倘或改心攜貳，

43

堅意不回，即背叛之責，實無所逃，去就之間，關係不細，公等當熟思之，毋貽後悔，玆曉。

泰德十一年九月十一日。

Dòch aâm

Khaâm sai toång lyù binh daân chö vuï Ñaïi Tö Maõ quaän coâng thoáng laõnh Ñaïi Ñoâ quaän coâng keá nhaát hieåu duï tham ñoác Ñöùc Nghóa Haàu Phan Khaûi Ñöùc, chöôûng kyø Hoaùn Nghóa Haàu Traàn Danh Bính ñaúng tri chieáu:

Caùi vaên nhaân thaàn chi nghóa, ñöông taän trung sôû söï, coâng ñaúng töï phaøn laân phuï döïc, phuïng ngaõ vöông thöôïng thoâi thöïc giaûi y, aân tình haø töï, kinh doanh baùch dö chieán, truy tuyø xung maïo, mò ñaïn caàn lao, haïnh nhi thaønh coâng, dó höõu kim nhaät. Taïc uyû dó phieân haøn troïng kyù, dó vò coâng ñaúng taän taâm ñoà baùo, taát baát phuï ngaõ vöông thöôïng tri ngoä chi aân, dó quaân höôûng toân vinh chi khaùnh, thieát thaïch can tröôøng, phi khaû ñaéc nhi chuyeån di daõ.

Tö giaû phong vaên noäi ñòa quan maät duï coâng ñaúng qui haøng, coâng ñaúng töùc dó ñaàu thaàm noäi phuï, thò haø vong aân boái nghóa naõi nhö thöû kyø thaäm da!

Haïp baát tö quoác gia höng vong, töï höõu thieân soá, thieân töôùng höng chi, thuyø naêng pheá chi, thieân töôùng pheá chi, thuyø naêng höng chi. Naõi giaû Leâ bính haï di, Trònh gian thöôïng tieám nhò baùch dö nieân caùnh baát tri khaùng long höõu hoái chi nghóa. Xaâm thuû Phuù Xuaân nhaát ñaùi, thuyû hoaû kyø daân, naõi töông suaát nhi boân Taây Sôn.

Ngaõ vöông thöôïng thöôïng thuaän thieân yù, haï duyeät daân taâm, Giaùp Ngoï chi dòch, nam phong trôï thuaän, tuaàn nguyeät thu phuïc Phuù Xuaân, tröïc ñeå Thaêng Long thaønh, baûn duïc tuy ñònh kyø naïn, chöûng cöùu kyø daân, phi höõu taâm ö thuû quoác daõ.

Thöû thôøi Leâ thò thöôïng taïi nhöôïng dó quoác quyeàn, ngaõ vöông thöôïng taùi tam töø tò, ñaõi Leâ vöông yeám theá, phuïc laäp kyø haäu nhi hoaøn, thöû coâng ñaúng sôû thaân kieán daõ, thöû haø taèng lôïi nhaân chi caûnh thoå giaû hoà?

Giaù hoài chi haäu, cöï tri Leâ Duy Kyø töù kyø daâm baïo, tín duïng gian thaéc, saùt thuùc daâm muoäi, noäi ly ngoaïi baïn, ñaïi loaïn phuïc taùc, daân truî ñoà thaùn, duy voïng chöûng cöùu chi baát cöùc. Ngaõ vöông thöôïng baát ñaéc dó baït thieäp truøng lai, dó chöûng tö daân chi caáp. Ñaùo thaønh chi nhaät, Leâ Duy Kyø mang vieãn xuaát boân, quoác noäi voâ thoáng, quoác nhaân ñoàng töø suy taûi, haøm nguyeän ngaõ vöông thöôïng quyeàn lyù quoác söï, duïng thò mieãn toøng sôû thænh, dó uyû dö tình, töùc dó kyø thuaät tình do, thieän tu taáu

44

baûn, uyû haønh giôùi tieàn ngheä Nam Quan ñaàu vaên khaáu thænh, voïng ñaït thieân ñình, soå nguyeät ö tö, toàn ñöông ñónh haäu, thöû dieäc coâng ñaúng sôû thaân kieán daõ.

Phuïc nhi tö chi, ngaõ vöông thöôïng höôùng lai cöû thoá, danh chính ngoân thuaän vi haø nhö, nhaân chí nghóa taän vi haø nhö, kyø uyù thieân söï ñaïi chi thaønh höïu vi haø nhö, tuùng phi thieân töôùng höng chi, haït khaéc traên thöû, kyø duyeân baûn quoác coâng vaên vò ñaéc ñeä ñaït, quoác noäi söï tình vò moâng thieân trieàu ñoäng taát, chí noäi ñòa bieân quan thieân töï nhaát dieän chi töø, trieáp duïc ñoäng binh, coâng ñaúng thöùc taïi thuû bieân, vò nghi tuyø cô chuyeån baùt, söù ngaõ quoác lai lòch tình dao ñaéc dó thöôïng ñaït, thöù kyû quoác söï taûo teá, bieân haán baát khai, khôûi baát thò ñaïi coâng ö quoác, leänh naõi khinh töï phieán ngoân, uyû thaân baéc dieän, baát tri coâng ñaúng söû taâm tích löï dó vi haø nhö, taát caùnh vò ñaïi quoác binh löïc, ngaõ quan binh vò taát naêng ñòch, coá tieân vi töï toaøn chi saùch nhó, baát tri binh gia thaéng phuï, taïi lyù khuùc tröïc, baát taïi chuùng quaû.

Ngaõ quoác tuy vi, thieân lyù khaû thò, töï coå höõu pheá höõu höng, naõi thöôøng söï daõ, kim vöông nghieäp chi höng, dieäc thuaän thieân nhi dó. Noäi ñòa tuy höõu tinh binh baùch vaïn, khöôùc baát cöùu höng pheá nhaân dao, töùc duïc saäu gia ö ngaõ, thò haø danh daõ. Coâng ñaúng ñoäc baát kieán ngaõ vöông thöôïng anh voõ nhö thöû, binh tinh töôùng duõng höïu nhö thöû, khôûi nghóa chi sô, khu khu nhaát löõ, Chieâm Thaønh, Xieâm La voâ baát thoâi myõ, huoáng kim yeâm höõu toaøn Vieät, thoå quaûng daân chuùng, baùch boäi tích thôøi, töùc söù cung thuaän thaønh khoån phaát khaéc thöôïng ñaït, ñaïi quoác höõu chinh phaït chi binh, tieåu quoác dieäc töï höõu bò ngöï chi coá, coâng ñaúng haø öu yeân?

Thaû Leâ Duy Kyø hoaïch toäi ñaøo vong, dó teä ö sôn truøng thuyû ñoäc, töùc quaû kieán toàn hoài quoác, dieäc taát naêng baûo thuû kyø quoác phuû hoà? Höng vong chi lyù, phuï nhuï thoâng tri, coâng ñaúng höïu haø vi caûm, nhö quaû nieäm cöïu aân, hôïp khaû töïu trung hoài caùn, tæ ngaõ tieàn nhaät giaùn vaên ñaéc dó ñaàu ñeä, lieät vò ñaïi nhaân chieáu hoäi, nhöng höùa thoâng giôùi tieän tö phuûng taáu baûn ngheä khuyeát traàn tình, duïc moâng thieân trieàu ñoäng taát tieàn nhaân, taát höõu nghò haønh xöû trí, noäi ngoaïi töông an ö voâ söï, khôûi baát myõ tai, thaûng hoaëc caûi taâm hueà nhò, kieân yù baát hoài, töùc boäi baïn chi traùch, thöïc voâ sôû ñaøo, khöù töïu chi gian, quan heä baát teá, coâng ñaúng ñöông thuïc tö chi, voâ di haäu hoái, tö hieåu.

Thaùi Ñöùc thaäp nhaát nieân cöûu nguyeät thaäp nhaát nhaät.

Dòch nghóa

Khaâm sai toång lyù moïi vieäc binh daân laø Ñaïi Tö Maõ Quaän Coâng thoáng laõnh ñaïi ñoâ quaän coâng coù lôøi hieåu duï Tham ñoác Ñöùc Nghóa Haàu Phan Khaûi Ñöùc vaø chöôûng kyø Hoaùn Nghóa Haàu Traàn Danh Bính ñöôïc bieát:

45

Thöôøng nghe caùi nghóa cuûa keû baày toâi laø phaûi taän trung. Caùc oâng töø khi phaøn laân phuï döïc81 ñeán giôø, phuïng söï vöông thöôïng chia côm xeû aùo, aân tình bieát laø nhöôøng naøo, traûi qua haøng traêm traän ñaùnh, ñi theo xoâng xaùo nôi teân ñaïn phaûi bao coâng lao môùi coù ñöôïc ngaøy hoâm nay.

Môùi ñaây caùc oâng ñöôïc uûy thaùc naëng neà laøm vaây caùnh, cuõng mong heát loøng baùo ñaùp ñeå khoûi phuï tình tri ngoä cuûa vöông thöôïng, cuøng nhau höôûng caùi vui veû toân vinh, töôûng nhö gan ruoät ñaù vaøng, khoâng theå naøo maø lay chuyeån ñöôïc.

Ta nghe ñoàn raèng quan noäi ñòa göûi maät duï khuyeân caùc oâng qui haøng, caùc oâng laäp töùc ñem thaân theo hoï, coù leõ naøo vong aân phuï nghóa ñeán theá sao? Haù chaúng nghó quoác gia höng vong cuõng do soá trôøi, neáu trôøi ñaõ cho höng thì ai maø pheá ñöôïc, coøn nhö trôøi pheá roài thì ai maø höng ñöôïc.

Tröôùc ñaây quyeàn bính nhaø Leâ giao xuoáng döôùi, gian thaàn hoï Trònh naém giöõ hôn hai traêm naêm, coù bieát ñaâu treøo cao ngaõ ñau, laïi ñem quaân xaâm chieám moät giaûi Phuù Xuaân ñaåy daân ñen vaøo nôi nöôùc löûa, khieán ai naáy ñeàu chaïy theo Taây Sôn.

Vöông thöôïng ta treân thuaän theo thieân yù, döôùi hôïp loøng ngöôøi, chieán dòch Giaùp Ngoï (1774), gioù noàm giuùp cho, chæ trong möôi ngaøy thu phuïc Phuù Xuaân, tieán thaúng ñeán thaønh Thaêng Long, voán chæ muoán deïp naïn cöùu daân, khoâng phaûi coù buïng laáy nöôùc. Luùc ñoù hoï Leâ cuõng ñaõ nhöôøng quyeàn trò nöôùc cho, vöông thöôïng ta maáy laàn töø choái, ñeán khi vua Leâ taï theá laïi laäp ngöôøi roài môùi trôû veà, vieäc ñoù caùc oâng chính maét troâng thaáy, chöù coù phaûi ñaâu tham ñaát cuûa ngöôøi ru?

Ñeán khi trôû veà môùi nghe Leâ Duy Kyø laø ngöôøi daâm baïo, tin duøng keû gian traù (töùc Nguyeãn Höõu Chænh), gieát chuù gian daâm vôùi em, beân trong ly taùn, beân ngoaøi choáng laïi, khieán cho ñaïi loaïn, daân chuùng laïi rôi vaøo choã laàm than, chæ mong coù ngöôøi cöùu vôùt. Vöông thöôïng ta baát ñaéc dó phaûi caát quaân trôû laïi ñeå cöùu laáy muoân daân. Ngaøy vöøa ñeán thaønh, Leâ Duy Kyø hoaûng hoát boû chaïy, ñaát nöôùc khoâng coøn ai cai trò, quoác daân taát caû cuøng suy toân, mong vöông thöôïng chuùng ta troâng coi quoác söï, ñaønh phaûi mieãn cöôõng theo lôøi caàu xin, ñeå cho daân ñöôïc thoûa loøng, laäp töùc keå laïi ngoïn nguoàn, vieát thaønh taáu baûn, sai ngöôøi ñem leân cöûa Nam Quan raäp ñaàu trình leân, höôùng veà thieân ñình (trieàu ñình nhaø Thanh), maáy thaùng chaàu chöïc, vieäc ñoù caùc oâng cuõng chính maét thaáy roài.

Nghó ñi nghó laïi, vöông thöôïng ta xöa nay laøm vieäc, danh chính ngoân thuaän bieát chöøng naøo, nhaân chí nghóa taän bieát chöøng naøo, sôï trôøi loøng thaønh cuõng bieát chöøng naøo, neáu khoâng phaûi laø trôøi cho höng leân thì laøm sao ñöôïc nhö theá. Theá nhöng coâng vaên baûn quoác chöa ñeä ñaït leân, söï tình trong nöôùc chöa ñöôïc thieân trieàu xem xeùt, quan ngoaøi bieân aûi chæ môùi nghe lôøi moät phía, ñaõ toan ñoäng binh, caùc oâng giöõ chöùc baûo veä bieân cöông, ñaùng leõ phaûi tuøy cô löïa lôøi, ñem moïi vieäc tình nghi trong

81 nghóa ñen vin vaøo vaûy (con roàng), töïa vaøo caùnh (con phöôïng), töùc laø phoø taù moät baäc minh chuû (coøn vieát laø phaøn long phuï phöôïng)

46

nöôùc trình leân, ñeå cho vieäc nöôùc sôùm eâm, khoûi gaây haán nôi bieân caûnh, coù phaûi laø laäp ñöôïc coâng lôùn cho nöôùc nhaø hay chaêng? Côù sao caùc oâng laïi nôõ nheï lôøi, khom mình höôùng veà phöông baéc, khoâng bieát suy nghó ra theá naøo? Hay laø caùc oâng cho raèng quan binh cuûa ta khoâng ñòch noåi binh löïc ñaïi quoác neân lo caùi keá saùch veïn toaøn chaêng? Coù bieát ñaâu chuyeän thaéng phuï cuûa binh gia laø do caùi lyù thaúng hay cong chöù ñaâu phaûi laø do quaân nhieàu hay ít.

Nöôùc ta tuy nhoû nhöng vaãn döïa vaøo leõ trôøi, töø xöa cuõng coù luùc höng luùc pheá, cuõng laø söï thöôøng. Ngaøy nay vöông nghieäp ñang leân, aáy cuõng laø thuaän loøng trôøi vaäy. Noäi ñòa tuy coù tinh binh traêm vaïn nhöng cuõng khoâng qua khoûi caùi leõ pheá höng, neáu nhö muoán xaâm laán nöôùc ta thì laáy caùi danh nghóa gì? Caùc oâng haù chaúng thaáy vöông thöôïng chuùng ta anh voõ nhö theá naøo, binh tinh töôùng duõng nhö theá naøo, khi môùi khôûi nghóa chæ löa thöa moät nhoùm, theá maø Chieâm Thaønh, Xieâm La ñeàu thua xieång lieång, huoáng hoà hoâm nay ñaõ coù toaøn coõi nöôùc Vieät ta, ñaát roäng daân ñoâng, gaáp traêm laàn khi tröôùc, nhöng cuõng ñaõ sai söù trình leân moät nieàm cung thuaän. Nöôùc lôùn coù chinh phaït chi binh thì nöôùc nhoû cuõng coù keá saùch choáng ñôõ, caùc oâng vieäc gì maø phaûi lo?

Coøn nhö Leâ Duy Kyø phaïm toäi ñaøo vong, chaéc ñaõ cheát nôi röøng saâu nöôùc ñoäc naøo roài, neáu coù soáng maø trôû veà thì cuõng coù khaû naêng giöõ ñöôïc nöôùc hay chaêng? Leõ höng vong ñeán ñaøn baø treû con cuõng bieát, caùc oâng khoâng leõ khoâng nhaän ra ñöôïc hay sao? Neáu nhö coøn nghó ñeán ôn xöa thì haõy mau quay ñaàu laïi, ñem giaùn vaên cuûa ta tröôùc ñaây trình leân ñeå lieät vò ñaïi nhaân chieáu coá, cho ngöôøi traàn tình nôi cöûa khuyeát, mong ñöôïc thieân trieàu hieåu cho nguyeân nhaân, aét seõ baøn thaûo xöû trí, hai ñaèng trong ngoaøi ñeàu aám eâm, chaúng phaûi ñeïp hay sao? Coøn nhö thay loøng ñoåi daï, nhaát ñònh khoâng chòu quay veà, thì caùi nôï boäi baïc kia, khoâng coøn ñöôøng naøo maø chaïy ñöôïc nöõa, caùi toäi boû ñi, quan heä khoâng nhoû, caùc oâng haõy suy nghó cho kyõ, ñöøng ñeå phaûi hoái haän veà sau.

Nay hieåu duï.

Thaùi Ñöùc naêm thöù 11, ngaøy möôøi moät thaùng chín.

Trong khi ñoù, ngaøy moàng 4 thaùng 8 Leâ Quyùnh thì cuøng vôùi Leâ (Duy) Ñaûn (黎亶), Traàn Danh AÙn (陳名案) ñeán Khaâm Chaâu ñi theo ñöôøng thuyû trôû veà, moàng 8 thaùng 9 ñeán ñeán Haûi Döông ñi tìm Leâ Duy Kyø. Khi ñoù Leâ Duy Kyø laån troán trong daân chuùng moãi luùc ôû moät nôi, khi Leâ Quyùnh ñeán Töù Kyø (四岐) thì hai beân gaëp nhau.

Ngaøy 15 thaùng 9 naêm ñoù, Leâ Quyùnh mang laù thö cuûa Leâ Duy Kyø töø Töù Kyø leân ñöôøng trôû laïi Trung Hoa.82 Maëc duø tröôùc ñaây khoâng laâu (ngaøy 24 thaùng 8), Leâ Duy Kyø ñaõ göûi

82 Veà vieäc naøy caùc saùch cuûa ta nhö Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí hay Baéc Haønh Tuøng Kyù ñeàu khoâng ghi cheùp roõ reät nhöng hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn ñaõ neâu roõ laø Leâ Duy Ñaûn ôû laïi vôùi Leâ Duy Kyø, chæ coù Traàn Danh AÙn vaø Leâ Quyùnh caûi trang laøm daân ngheøo, noùn tôi aùo raùch theo ñöôøng nuùi qua Coå Phao sang Taøu.

47

moät böùc thö, nhaân dòp naøy oâng laïi göûi theâm moät laù thö chính thöùc khaùc ñöa cho Leâ Quyùnh caàm veà, dòch ra nhö sau: 83

Töï toân nöôùc An Nam laø Leâ Duy Kyø kính caån trình leân tröôùc ñaøi cuûa boä ñöôøng ñaïi nhaân thieân trieàu Thaùi Töû Thaùi Baûo Binh Boä Thöôïng Thö kieâm Ñoâ Saùt Vieän Höõu Ñoâ Ngöï Söû theá taäp Nhaát Ñaúng Khinh Xa Ñoâ UÙy toång ñoác Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây kieâm lo vieäc löông höôùng, phuïc vuï ñaïi hoaøng ñeá ñöôøng bay rong ruoåi, thaønh coâng ñaéc löïc cuûa baäc ñeá vöông, loøng nhaân roäng raõi, löôïng roäng nhö trôøi ñaát cha meï, uy quyeàn theâm ñaày ñuû, ñöùc khoâng beán bôø:

Nhaø Kyø toâi toå toâng laâu ñôøi laøm chuû ñaát nöôùc, voã veà chaên daét nhaân daân, chaúng may maát nghieäp phaûi troán laùnh nôi sôn cuøng thuûy taän, ngöôøi thaân phaûi tìm ñöôøng soáng nôi bieân giôùi hoang vu, hôn saùu möôi ngöôøi giaø treû giaõi gioù daàm söông, may ñöôïc thaám nhuaàn aân traïch ...

Ñaïi hoaøng ñeá tröôùc nay thöông xoùt ñeán caû nhöõng keû xa xoâi, caû nhöõng keû chöa töøng thaàn phuïc, nay giöông cao tinh vieät, ñieàu ñoäng maáy chuïc vaïn quaân tinh nhueä, tuï taäp chieán thuyeàn, chuyeån vaän vaøi loä öùc vaïn thieân tieàn gaïo, ñieåm binh löõ, vöøa thuaän thieân thôøi, laïi lo ñeán Kyø toâi ñang luùc nguy cô neân sai boài thaàn veà kieám tung tích, ôn bao la aáy phaûi ghi khaéc trong tim, laïi mang theo baèng chöùng cuûa maãu thaân veà nöôùc, nghó ñeán söï lo toan cuûa thaùnh thöôïng maø rôi leä, thaáy beà treân khoâng gì khoâng nghó tôùi, bieát raèng ngaøy giôø khoâi phuïc ñaõ ñeán nôi.

Boïn Nguyeãn taëc ngu xuaån kia chöa bieát hoái toäi, ñem hai traêm naêm cuûa baûn quoác, voûn veïn cô nghieäp Ñoäng Haûi, Phuù Xuaân, daêm saùu vaïn quaân man moïi, khoe vaøi caùi thaønh con, moãi nôi mai phuïc vaøi teân thaûo maõng, daøn traän voi ôû bôø soâng, ngaây ngoâ hoïc ñoøi khaùng cöï binh thieân trieàu.

Theá nhöng boï ngöïa laøm sao choáng noåi xe, chim seû bieát ñaâu löôùi ñaõ giaêng töù phía, choàn caùo khoâng qua, baäc thaùnh nhaân moät khi noåi giaän, ngoïc ñaù ñeàu tan, traûi ñaïi nghóa khaép thieân haï, giöõ moái gieàng cho thuoäc quoác. Kyø may maén coøn chuùt hôi taøn, aån nôi leàu coû, mong thaùnh ñöùc ban xuoáng ñeå cho maát roài laïi coøn, ñöùt roài laïi noái, ñôïi khi binh thieân trieàu nhaäp caûnh, nguyeän ñích thaân baàu nöôùc gioû côm, duø coù tan thaây naùt thòt cuõng khoâng ñuû baùo ñaùp caùi ôn taùi taïo cuûa thieân trieàu.

Vì quoác aán ñaõ bò thaát laïc, khoâng daùm trình leân thieân töû, cung kính mong ñaïi nhaân thay maët chuyeån taáu, khaáu taï hoaøng aân, Kyø khoâng khoûi xuùc ñoäng, run laåy baåy, kính caån trình leân.

Caøn Long naêm thöù 53, ngaøy 15 thaùng 9.

83 Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm 2778, bao 163, soá 39026. Tôø trình cuûa Leâ Duy Kyø ñeà ngaøy 15 thaùng 9 naêm Caøn Long 53 (1788) Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 352. Laù thö naøy duøng nhieàu ñieån tích laét leùo, gioïng vaên gioáng nhö vaên chöông trong Baéc Haønh Tuøng Kyù neân coù theå do Leâ Quyùnh thay vua Leâ soaïn ra. Chuùng toâi khoâng hieåu heát neân chæ dòch theo yù.

48

Qua laù thö naøy, chuùng ta coù theå phaàn naøo hình dung ñöôïc taâm söï cuûa vua toâi nhaø Leâ luùc ñoù. Boïn Leâ Quyùnh ôû Trung Hoa aét cuõng ñaõ nhieàu laàn nghe quan laïi nhaø Thanh phoâ tröông thanh theá, luùc naøo cuõng coi caùc tieåu quoác nhö rôm raùc, khoâng khoûi noùi quaù leân moät phaàn. Di thaàn nhaø Leâ nghe ñöôïc caøng chaéc maåm phen naøy seõ laáy laïi nöôùc neân khi gaëp Leâ Duy Kyø aét cuõng coù ñoâi ñieàu hueânh hoang, khoaùc laùc. Chính vì theá, trong baøi bieåu göûi Toân Só Nghò, vua Leâ khoâng nhöõng haï mình khieâm toán, laïi cuõng ñeà cao quaân Thanh, duøng nhöõng chöõ nhö “soå thaäp vaïn tì höu” (vaøi chuïc vaïn quaân huøm hoå), “tònh taäp söu loâ” (taäp trung chieán thuyeàn), “vaän kyû loä öùc vaïn thieân chi ngaân meã” (vaän chuyeån maáy ñöôøng öùc vaïn nghìn baïc tieàn, gaïo thoùc) ... Leõ dó nhieân nhöõng con soá ñoù khoâng phaûi thaät, nhöng coù theå trong thaâm taâm vua toâi Leâ Duy Kyø cuõng tin töôûng vaøo söùc maïnh cuûa quaân Thanh, kyø voïng vaøo hoï raát nhieàu vaø khoâng khoûi beõ baøng khi ñoái dieän vôùi söï thaät sau naøy.

Hi voïng caøng lôùn, thaát voïng caøng saâu, hai thaùi cöïc ñoù chuùng ta seõ xeùt tôùi vaø hieåu ñöôïc taïi sao veà sau khi löu laïc nôi xöù ngöôøi, haàu heát ñaùm cöïu thaàn nhaø Leâ ñaõ khoâng coøn chí höôùng khoâi phuïc maø chaáp nhaän thay aùo, goït ñaàu ôû laïi Trung Hoa. Chuùng ta coøn thaáy nhöõng con soá ñoù ôû nhieàu bieåu vaên khaùc, cuûa chính quan laïi nhaø Thanh cuõng nhö cuûa quan binh Ñaïi Vieät, vaø nhieàu taùc giaû ñaõ vin vaøo ñoù ñeå thoåi phoàng löïc löôïng ñoaøn quaân ngoaïi nhaäp. Tuy nhieân, khi xeùt laïi töông quan löïc löôïng vaø ñaùnh giaù moät caùch khaùch quan, chuùng ta coù theå keát luaän raèng nhöõng öôùc löôïng ñoù khoâng chính xaùc.

Khi chuyeån leân ngoaøi tôø bieåu cuûa Leâ Duy Kyø, chính tay Leâ Quyùnh laïi cuõng vieát theâm moät taáu thö khaùc, nguyeân vaên dòch ra nhö sau: 84

Nöôùc An Nam töø khi laäp quoác ñeán nay chæ coù hoï Leâ laø ñöôïc nöôùc moät caùch chính ñaùng, aân hueä ban boá ñeán loøng daân, leã nghóa cuõng keát noái ñöôïc chí só phu. Giöõa ñöôøng hoï Maïc tieám vò maát hôn 60 naêm, vaäy maø loøng ngöôøi höôùng veà trieàu ñaïi cuõ vaãn khoâng ñoåi. Roài trung höng hôn hai traêm naêm, coù hoï Trònh phuï chính, ñôøi ñôøi naém quyeàn, vua nöôùc toâi tuy laø chuû cuûa haï quoác nhöng phöông nam coù hoï Nguyeãn phuï chính, rieâng moät coõi, baéc coù Trònh phuï chính, giöõ binh quyeàn cho tôùi ngaøy nay.

Caû Trònh laãn Nguyeãn ñeàu bò Nguyeãn Nhaïc ñaùnh ñuoåi, khi ñoù loøng ngöôøi ai cuõng coi hoï laø caùi beänh cuûa nöôùc neân khoâng khaùng cöï. Ñeán khi loøng daï Nguyeãn Nhaïc loä ra, caøng luùc caøng theâm caøn rôõ. Chæ tröôùc ñaây maáy naêm, Nguyeãn taëc töï ñaët nieân hieäu Thaùi Ñöùc. Nay laïi theâm toäi cöôùp nöôùc phaïm thöôïng, daân chuùng khaép nôi noåi leân choáng laïi, ñuû bieát hoï Leâ aân traïch thaám nhuaàn, khoâng goïi maø ñoàng loøng, bieát ñieàu nhaân thì daân höôùng veà, Nguyeãn taëc tuy maïnh, cuõng khoâng theå eùp ngöôøi ta phaûi theo.

84 Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 353 (hoøm soá 2778, bao 163, soá 39039) tôø trình cuûa Leâ Quyùnh ngaøy 15 thaùng 9 naêm Caøn Long 53 (1788)

49

Chæ mong thieân trieàu thöông nöôùc nhoû, ban boá caùi ñöùc cho keû khoán khoù, ñem binh trôøi eùp vaøo bieân caûnh, laøm theá thanh vieän cho haï quoác, daân trong nöôùc nghe tin, laäp töùc töø trong ñaùnh ra, khoâng caàn phaûi nhoïc ñeán binh thieân trieàu, caùi ñaàu Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä aét seõ ñeán ngay.

Khi nghe tin Thanh trieàu saép söûa ñem quaân sang ñaùnh nöôùc ta, Ngoâ Vaên Sôû lieàn cho ngöôøi ñem tôø baåm cuûa Leâ Duy Caån - khi ñoù giöõ vai troø giaùm quoác - göûi Toân Só Nghò ñeà ngaøy 22 thaùng 10 naêm Caøn Long thöù 53 (1788) dòch ra nhö sau:85

Con ruoät cuûa tieàn vöông nöôùc An Nam Leâ Duy Ñoan (töùc vua Hieån Toâng) laø Leâ Duy Caån cuøng caùc ngöôøi trong hoï cuùi ñaàu baåm tröôùc aùnh saùng Löôõng Quaûng Toång Ñoác Boä Ñöôøng ñaïi nhaân cuûa thieân trieàu:

Ngaøy moàng 10 thaùng 10 naêm Caøn Long thöù 53 (chuùng toâi) nhaän ñöôïc hòch duï veà nguyeân do vieäc thoå muïc ñaát Quaûng Nam Nguyeãn Hueä troäm ñaát ñuoåi chuû, söï vieäc lieân quan troïng ñaïi, thieân binh (chæ quaân nhaø Thanh) keùo sang aûnh höôûng ñeán sinh linh baûn quoác khoâng nhoû neân ñöùa con heøn moïn cuûa tieàn vöông laø Duy Caån xin ñem moïi vieäc tình hình trong nöôùc, töø tröôùc tôùi sau chính maét troâng thaáy, chaúng leõ ngaäm mieäng khoâng noùi, vaäy xin trình leân:

Toå tieân nhaø Duy Caån tröôùc nay nhieàu ñôøi thôø phuïng thieân trieàu, tuy vaãn kính caån trieàu coáng nhöng thöïc ra uy phuùc khoâng coù, hôn hai traêm naêm qua quyeàn haønh ôû trong tay hoï Trònh phuï chính. Ñeán khi cha cuûa Duy Caån (töùc vua Hieån Toâng) tuoåi giaø, ngöôøi phuï chính tröôùc laø Trònh Ñoáng (töùc Trònh Toâng) troâng coi vieäc nöôùc, tình hình roái ren, ñaát nöôùc chia reõ. Nguyeãn Hueä ôû bieân thuøy phía nam xa xoâi, ñöôïc moät phöông daân hoøa, nhaân thaùng 6 naêm Bính Ngoï (1786) keùo roác quaân ra tieán ñeán ñoâ thaønh, giao chieán vôùi hoï Trònh, Trònh Ñoáng chieán baïi boû chaïy roài cheát, Nguyeãn Hueä lieàn ñem binh daân hoä tòch trong nöôùc giao laïi cho thaân phuï Duy Caån, moät thaùng sau trôû veà nam.

Cha cuûa Duy Caån caét ñaát Ngheä An ñeå laøm vaät khao thöôûng coâng lao, laïi ñem con gaùi gaû cho. Chaúng bao laâu, thaân phuï Duy Caån ngoïa beänh taï theá, Nguyeãn Hueä laïi uûng laäp töï toân Duy Kyø leân noái ngoâi. Ngôø ñaâu Duy Kyø laïi aâm möu duï doã phaûn thaàn cuûa Nguyeãn Hueä laø Nguyeãn (Höõu) Chænh, ñem binh vaøo baûo veä. Nguyeãn Chænh taùc oai taùc phuùc, trong trieàu ngoaøi noäi ñeàu oaùn haän, Duy Kyø nghe lôøi xuùc xieåm, laøm chuyeän tru luïc, ñem caùc chuù Leâ Duy Löõ, Leâ Duy Laân, Leâ Duy Hoäi ba ngöôøi neùm xuoáng gieáng trong cung, Duy Caån vaø caùc thaân toäc khaùc lo khoâng töï baûo veä ñöôïc, (neân phaûi) chaïy ñeán döïa vaøo Nguyeãn Hueä cho ñöôïc yeân thaân. Ñeán ngay caû caùc baày toâi ôû ngoaøi trieàu nhö voõ laõo töôùng Hoaøng Phuøng Cô, vì thuø rieâng maø gieát vaên laõo thaàn Döông Troïng Teá, ai naáy caûm thaáy nguy cô, cuõng voäi vaøng chaïy ñeán vôùi Nguyeãn Hueä mong ñöôïc soáng.

85 Tôø baåm cuûa Leâ Duy Caån ngaøy 22, thaùng 10 naêm Caøn Long 53 löu giöõ taïi Quaân Cô Xöù, Nguyeät Trieäp Bao, hoøm soá 2778, bao soá 163, soá hieäu 39036 (Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 365-6)

50

Duy Kyø laïi boäi öôùc caét ñaát, cuøng vôùi Nguyeãn Chænh taäp hôïp binh chuùng gaây roái ôû ñaát Ngheä An, thaønh thöû Nguyeãn Hueä phaûi sai gia töôùng ñem quaân töø Thuaän Hoùa rong ruoåi keùo vaøo kinh ñoâ, phaït toäi Nguyeãn Chænh. Duy Kyø bò Nguyeãn Chænh eùp phaûi xuaát boân, Nguyeãn Chænh thua traän maø cheát, Duy Kyø löu laïc, khoâng bieát ôû ñaâu.

Thaùng ba naêm nay, Nguyeãn Hueä tieán vaøo ñoâ thaønh, chieâu an caùc quan laïi ñang töù taùn caùc nôi, hoûi ngöôøi trong nöôùc xem con caùi vua tröôùc coù ai, caùc quan vaên voõ cuøng ngöôøi giaø caû vieân muïc môùi xin Nguyeãn Hueä ôû laïi trò nöôùc khoâng ñeå hoï nhaø Duy Caån nöõa86. Theá nhöng Nguyeãn Hueä laø ngöôøi leã pheùp khieâm toán, thaáy Duy Caån laø maùu huyeát cuûa tieàn vöông, tröôùc ñaây khi huynh tröôûng maát sôùm (töùc thaùi töû Duy Vó), ñaõ töøng ñöôïc tieàn vöông laäp laøm theá töû, neân uûy nhieäm vieäc giaùm quoác, teá leã, laïi sôï theá löïc yeáu ôùt, ngöôøi trong nöôùc khoâng theo, neân ñeå gia thaàn caàm quaân ôû laïi traán thuû, coøn nhö binh daân cuûa Duy Caån nhaát thieát traû laïi caû, roài ñöa quaân trôû veà Thuaän Hoùa …

Sau ñoù chuùng toâi ñaõ töøng ñem tình hình trong nöôùc sai quan ôû bieân giôùi taâu leân moïi vieäc, theá nhöng keû vieân muïc giöõ aûi caàm aán troán ñi, quan thieân trieàu laïi lôø môø khoâng roõ chuyeän, thaønh ra quoác thö khoâng ñeán ñöôïc. Coøn nhö vieäc meï vaø quyeán thuoäc cuûa Leâ Duy Kyø ñem khoå tình vong quoác khaån caàu thöôïng hieán thöông xoùt ñöa veà nöôùc, döïa vaøo loøng voã veà keû ôû xa cuûa ñaïi hoaøng ñeá xuoáng ñeán chuùng toâi, thöôïng hieán tuaân phuïng thaùnh yù, khoâng ñaønh ñeå cho gioøng gioõi nhaø Duy Caån toâi bò taøn luïi, thöông xoùt caû thaàn daân neân mong cho coù ñöôøng khoâi phuïc.

Troäm nghó Duy Kyø khoâng giöõ noåi xaõ taéc, ñi roài khoâng bieát tung tích ra sao, coøn Nguyeãn Hueä quaû khoâng coù yù chieám ñoaït, nay ngöôøi ta bòa ñaët ra raèng cöôùp nöôùc, xin thöôïng hieán laáy danh nghóa baù caùo cho moïi ngöôøi, laïi taâu leân ñaïi hoaøng ñeá ñeå ñem maáy chuïc vaïn thuûy luïc quan binh caùc tænh, ñònh thôøi haïn ñem sang tieãu tröø, laïi söùc cho thaàn daân baûn quoác caùc nôi chia nhau öùng phoù, nhöõng keû baát maõn trong nöôùc trong loøng khaáp khôûi, chæ vì ngöôøi trong hoï nhaø Duy Caån boû nöôùc mong laáy laïi, gaây chuyeän can qua neân taâu leân söï vieäc khoâng roõ raøng khieán thieân trieàu vì loøng thaønh maø cöïc chaúng ñaõ phaûi ñieàu ñoäng ñeán binh ñao.

Troäm nghó thaân thuoäc nhaø Duy Caån coù leõ vì hung haêng quaù maø ñaønh loøng laøm theá chöù baûn quoác boán naêm naêm nay ñoùi khoå ñieâu taøn chöa hoài phuïc, moät khi thieân binh nhaäp quoác, ngoaøi vieäc baàu nöôùc gioû côm ra ñoùn chaéc khoâng theå cung öùng noåi, nhaân daân treû giaø lôùn beù troán traùnh heát, thaät khoâng phaûi laø ñieàu thuaän tieän cho thöôïng hieán tuyeân baù loøng nhaân aùi cuûa hoaøng ñeá ñeán phöông xa, ban boá hueä ñöùc cho daân chuùng, vaäy xin tra xeùt roõ raøng vieäc Nguyeãn Hueä nhaäp quoác roài laïi trôû veà,

86 Trong KDVSTGCM coù cheùp laø “Vaên Hueä sai ngöôøi luøng heát caùc baày toâi vaên voõ, cöôõng eùp hoï ñeán cöûa cung khuyeát ñeå cuøng ñöùng teân vaøo tôø bieåu khuyeân môøi Vaên Hueä leân ngoâi vua. Huy Traïc bò baét ñeán Ngöï söû ñaøi, khoâng chòu kyù teân vaøo tôø bieåu aáy, ñeâm ñeán, uoáng thuoác ñoäc töï töû. Vieäc naøy do ñoù cuõng ñình chæ” (quyeån XLVII). Nhö vaäy vieäc naøy coù theå laø thaät.

51

cuøng nguyeân do vieäc thaàn daân baûn quoác khaån caàu Nguyeãn Hueä ôû laïi cai trò, ñeå cho Duy Caån cuøng vaên voõ quan vieân tieáp laõnh meï con, quyeán thuoäc Duy Kyø veà nöôùc an döôõng. Coøn nhö Duy Kyø gaây haán ñeå ñeán noãi maát nöôùc, neáu khoâng cheát thì cuõng löu laïc nôi ñaâu khoâng coù tin töùc gì, moïi chuyeän xin vì baûn quoác maø ñeà ñaït leân ñaïi hoaøng ñeá ñeå truyeàn chæ xöû phaân, mieãn cho thaàn daân baûn quoác caùi khoå binh qua, aáy laø coâng ñöùc thöông xoùt, giaûi naïn cuûa thöôïng hieán vaäy. Duy Caån cuøng toaøn theå toâng toäc voâ cuøng ñoäi ôn, nay trình leân.

Xin ñeä leân thoå vaät hai chieác söøng teâ, naëng baûy caân moät löôïng, moät traêm suùc luïa. Nay sai toâng nhaân hai ngöôøi laø Leâ Duy Phuøng, Leâ Duy Troïng cuøng ba vaên quan theo haàu laø Nguyeãn Nha, Voõ Huy Phaùc, Traàn Baù Laõm, ba vieân voõ quan theo haàu laø Nguyeãn Ñình Khoan, Nguyeãn Ñaêng Cai, Leâ Huy Taùn.

Caøn Long naêm thöù 53, ngaøy 22 thaùng 10. 87

KEÁT LUAÄN

Treân ñaây chuùng ta chæ môùi löôïc qua tình hình töø khi vua toâi nhaø Leâ thua traän chaïy töù taùn ñeán khi Thanh trieàu chuaån bò ra quaân. Thoaït tieân khi Leâ Duy Kyø thaát tung thì hoaøng toäc vaø moät soá baày toâi chaïy ñöôïc leân Cao Baèng, toan tìm moät choã dung thaân theo göông nhaø Maïc tröôùc ñaây 2 theá kyû. Neáu quaân Taây Sôn khoâng ñuoåi taän gieát tuyeät, tình hình coù theå ñaõ bieán chuyeån theo höôùng khaùc.

Tuy nhieân, vieäc truy böùc keû thuø ñaõ ñaåy ñoaøn ngöôøi tò naïn phaûi lieàu cheát chaïy qua Taøu tìm ñöôøng soáng. Tham voïng cuûa moät vieân toång ñoác vaø moät oâng vua giaø ngaãu nhieân truøng hôïp ñeå thaønh moät bieán coá lòch söû vaø nhaø Thanh tìm côù ñem quaân sang ñaùnh nöôùc ta. Nghe theo söï tính toaùn laïc quan cuûa moät soá vaên thaàn vaø baày toâi nhaø Leâ, Thanh trieàu tin töôûng raèng vieäc ñoøi laïi ñaát cho nhaø Leâ laø moät vieäc deã nhö laáy ñoà trong tuùi vaø chæ caàn söï hieän dieän cuûa quaân Taøu treân ñaát Vieät Nam seõ ñuû aùp löïc cho Nguyeãn Hueä ruùt veà Nam vaø mieàn baéc nöôùc ta seõ trôû thaønh noäi thuoäc ñeå töø ñoù tieán haønh chính saùch taøm thöïc, vöøa ñoàng hoùa vöøa tieâu dieät nhö ñöôøng loái hoï aùp duïng taïi Taân Cöông, Moâng Coå. Vieäc Thanh trieàu ñem quaân sang nöôùc ta ít nhaát cuõng do ba nguyeân nhaân chính:

87 Tôø bieåu treân ñaây tuy coù theå nhieàu phaàn khoâng ñuùng söï thaät nhöng coù moät ñieåm chuùng ta coù theå caûi chính. Tröôùc ñaây, söû ta ñeàu döïa theo Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí maø cheùp raèng khi nghe tin Toân Só Nghò keùo quaân sang, Leâ Duy Kyø theo veà ñeán Thaêng Long, luùc ñoù môùi traû aân baùo oaùn, trong ñoù coù vieäc chaët chaân ba hoaøng thuùc vöùt xuoáng gieáng trong cung. Nhöng theo laù thö naøy, vieäc ba ngöôøi chuù Leâ Duy Kyø bò gieát xaûy ra töø khi môùi leân naém quyeàn tröôùc khi löu vong. Chuùng ta cuõng bieát ñöôïc teân cuûa ba ngöôøi hoaøng thuùc ñoù laø Leâ Duy Löõ, Leâ Duy Laân, Leâ Duy Hoäi. Theo Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí thì nhöõng ngöôøi vieát laù thö naøy laø Nguyeãn Quí Nhaï, Traàn Baù Laõm, Vuõ Huy Taán cuõng bò haï nguïc khi Leâ Duy Kyø trôû veà, chiû coù Nguyeãn Baù Khoan ñöôïc mieãn vì doát naùt, giaø caû. Vieäc naøy phuø hôïp vôùi nhöõng ghi nhaän cuûa moät giaùo só trong Hoäi Truyeàn Giaùo Ba Leâ (Socieùteù des Missions Eùtrangeøre de Paris) laø “Chieâu Thoáng ñaõ phaïm troïng toäi gian daâm vaø loaïn luaân gheâ tôûm vôùi em gaùi oâng vaø saùt nhaân vì oâng ñaõ cho gieát moät caùch daõ man ba ngöôøi chuù oâng vaø moät ngöôøi vôï cuûa Caûnh Höng, toå phuï oâng ...” (Ñaëng Phöông Nghi: Vaøi Taøi Lieäu môùi laï veà nhöõng cuoäc Baéc Tieán cuûa Nguyeãn Hueä trích trong Moät Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä, tr. 187

52

- Chuû tröông baønh tröôùng vaø kieåm soaùt phieân thuoäc trong chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Trung Hoa, ñaëc bieät cuûa Thanh trieàu. Chuû tröông ñoù khi aån, khi hieän, khi meàm khi cöùng nhöng khaù nhaát quaùn töø nhieàu ñôøi vaø ñeàu coù moät soá ñieåm chung nhaän ra ñöôïc khi so saùnh vieäc tieán quaân sang nöôùc ta vôùi nhöõng cuoäc chieán khaùc ôû Taây vaø Taây Nam nöôùc Taøu,

- Tham voïng cuûa vua Cao Toâng muoán hoaøn thaønh möôøi voõ coâng ñeå ñaït danh hieäu Thaäp Toaøn Laõo Nhaân, laø moät hoaøng ñeá maø vaên taøi, voõ nghieäp ñeàu hieån haùch.

- YÙ ñoà löu danh thieân coå cuûa Toân Só Nghò, trong taâm söï moät Haùn nhaân muoán ñeå tieáng thôm laïi muoân ñôøi. Taâm söï ñoù khaù gaàn vôùi nhöõng ngöôøi thuoäc Haùn toäc khaùc ngoi leân baèng khaû naêng quaân söï ôû cuoái ñôøi Thanh nhö Taêng Quoác Phieân, Taû Toâng Ñöôøng, Lyù Hoàng Chöông, Vieân Theá Khaûi ...

Vieäc toâng thaát nhaø Leâ chaïy sang Taøu phaûi coi laø moät cô hoäi ñeå nhaø Thanh tieán haønh keá hoaïch cuûa hoï, khoâng phaûi laø nguyeân nhaân nhö nhieàu söû gia ngoä nhaän. Nhöõng chi tieát coøn löu laïi khoâng cho thaáy vieäc “thaùi haäu gaøo khoùc xin cöùu vieän” maø chính laø Toân Só Nghò coá gaéng tìm nhöõng söï kieän ñeå hôïp thöùc hoaù vieäc ñoäng binh, taïo chính nghóa cho haønh ñoäng cuûa mình. Tuy Leâ Duy Kyø sau naøy coù hoan hæ hôïp taùc vôùi ñòch nhöng vieäc quaân Thanh keùo sang khoâi phuïc ngai vaøng cho nhaø Leâ laø ñieàu oâng khoâng bao giôø daùm mô töôûng ñeán. Chính oâng cuõng khoâng bieát raèng meï, vôï vaø con ñaõ chaïy thoaùt ñöôïc sang Trung Hoa vaø gia ñình oâng cuõng khoâng bieát oâng coøn soáng hay ñaõ cheát.

Tham voïng cuûa Thanh ñình tuy tröôùc sau nhö moät nhöng moãi giai ñoaïn coù nhöõng ñieàu chænh caàn thieát theo tình hình thöïc teá. Chuùng ta seõ coù dòp nghieân cöùu theâm veà ñöôøng loái cuûa hoï khi ñaõ baét lieân laïc ñöôïc vôùi Leâ Duy Kyø vaø tieán chieám Thaêng Long sau moät vaøi ñuïng ñoä nhoû. Nhaø Thanh khi ñoù tieán leân moät keá hoaïch môùi vôùi tham voïng kieåm soaùt toaøn boä khu vöïc Ñoâng Nam AÙ hay ít nhaát cuõng chieám ñoùng toaøn coõi nöôùc ta. Chieán thaéng chôùp nhoaùng cuûa Nguyeãn Hueä ñaõ khieán vua Caøn Long phaûi ñaûo ngöôïc höôùng ñi, töø thuø chuyeån sang baïn vaø An Nam töø moät tieåu quoác bò coi reû ñaõ bieán thaønh moät phieân thuoäc coù vò trí haøng ñaàu trong nhöõng veä tinh xoay chung quanh nhaø Thanh.

Thaùng 12, 2004

53

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO -o-

1. Baïch Thoï Di: (Bai Shouyi - 白壽彝) Trung Quoác Thoâng Söû Cöông Yeáu (An Outline History of China) (Baéc Kinh: Trung Quoác Quoác Teá Thö Ñieám, 1982)

2. Baùch Döông (柏楊): Trung Quoác nhaân söû cöông (中國人史綱) thöôïng vaø haï tu ñính baûn (Ñaøi Baéc: Tinh Quang xuaát baûn xaõ 1996)

3. Borri, Cristophoro: Töôøng Trình Veà Khu Truyeàn Giaùo Ñaøng Trong 1631 (Hoàng Nhueä dòch, Thaêng Long xb, khoâng roõ naêm)

4. Cao Döông (高陽): Thanh Trieàu Ñích Hoaøng Ñeá, (清朝的皇帝) Q. II, (Ñaøi Baéc Vieãn AÛnh xb Söï Nghieäp Coâng Ty, 1989)

5. Coá Cung Baùc Vaät Vieän (故宮博物院): Thanh Cung Yeán Laïc Taøng Traân 清宮宴樂藏珍(Qinggong Yanyue Cangzhen) (Baéc Kinh: Baéc Kinh xuaát baûn xaõ, 2002)

6. Crawfurd, John: Journal of an Embassy to the Courts of Siam and Cochin China (Kuala Lumpur and London: Oxford University Press, 1967)

7. David A. Graff vaø Robin Higham: A Military History of China (Westview Press 2002)

8. Fairbank, John K., Ed.: The Chinese World Order (Mass: Harvard University Press, 1968)

9. Fairbank, John K., Reischauer and Craig: East Asia – Tradition and Transformation (Harvard University, Houghton Mifflin Co. 1973)

10. Fitzgerald, C.P.: The Southern Expansion of the Chinese People (Praeger Publishers, New York-Washington 1972)

11. Hoa Baèng: Quang Trung Nguyeãn Hueä, Anh Huøng Daân Toäc 1788-1792 (Cali.: Ñaïi Nam, In theo baûn laàn thöù hai cuûa Thö Laõm AÁn Thö Quaùn Saigon 1958)

12. Hoà Vaên Quang: Trí Thöùc Vieät Nam cuoái theá kyû XVIII (Cali.; Tuû Saùch Nghieân Cöùu Lòch Söû – Töï Löïc 1998)

13. Hoaøng Vaên Hoeø (dòch): Ñaïi Vieät Quoác Thö (Hueá: nxb Thuaän Hoaù 1995)

54

14. Hoaøng Vaên Hoeø (dòch): Ñaïi Vieät Quoác Thö (Saigon: Boä Giaùo Duïc – Trung Taâm Hoïc Lieäu 1972)

15. Hoaøng Xuaân Haõn: La Sôn Yeân Hoà, taäp II (Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc 1998 )

16. Hummel, Arthur W. (chuû bieân) Eminent Chinese of the Ch’ing Period (1644-1912) do (清代名人傳略) (Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company, 1970) in laïi theo baûn cuûa chính phuû Myõ (Washington 1943)

17. Laïi Phuùc Thuaän(賴福順): Caøn Long Troïng Yeáu Chieán Tranh Chi Quaân Nhu Nghieân Cöùu (乾隆重要戰爭之軍需研究) (Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät Vieän, 1984)

18. Lamb, Alastair: The Mandarin Road to Old Hue (London: Chatto & Windus, 1970)

19. Le Livre de Paris : Les Grands Dossiers de L’illustration L’indochine – 1995

20. Leâ Kieät(藜傑): Thanh Söû (清史) (Trung Quoác Caän Ñaïi Söû quyeån thöôïng) (Höông Caûng: Haûi Kieàu xuaát baûn xaõ, 1964)

21. Leâ Ñoâng Phöông (藜東方): Teá Thuyeát Thanh Trieàu (細說清朝) (quyeån thöôïng) (Ñaøi Baéc: Truyeän Kyù Vaên Hoïc Xaõ, 1987)

22. Löu Gia Caâu (劉家駒): Thanh Söû Bính Ñoà (清史拼圖) (Ñaøi Baéc: Vieãn AÛnh 2003)

23. Majumdar, R.C.: Champa, history & Culture of an Indian Colonial Kingdom in the Far East 2nd-16th Century A.D. (Gyan Publishing House: New Delhi 1985)

24. Moät Nhoùm Hoïc Giaû: Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä (Ñaïi Nam, Cali. 1992)

25. Ngoâ Gia Vaên Phaùi: Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí baûn dòch Nguyeãn Ñöùc Vaân – Kieàu Thu Hoaïch (Haø Noäi: nxb Vaên Hoïc, 2002)

26. Ngoâ Thôøi Chí: Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (baûn dòch Ngoâ Taát Toá 1969) (Saigon: Phong traøo Vaên Hoaù, 1969 taùi baûn)

27. Nguyeãn Löông Bích – Phaïm Ngoïc Phuïng: Tìm Hieåu Thieân Taøi Quaân Söï cuûa Nguyeãn Hueä (nxb QÑND Haø Noäi 1971)

55

28. Paludan, Ann: Chronicle of the Chinese Emperors (New York: Thames & Hudson 1998)

29. Peers, Chris, Christa Hook: Late Imperial Chinese Armies 1520-1840 (London: Reed International Book Ltd 1997)

30. Peterson, Willard J. (ed.): The Cambridge History of China – Vol. 9 (Part I) The Ch’ing Dynasty to 1800 (Cambridge University Press 2002)

31. Phaïm Ngoïc Phuïng: Toå Tieân Ta Ñaùnh Giaëc (Haø Noäi: nxb Quaân Giaûi Phoùng, 1975)

32. Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn: Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc taäp II, Trung taâm KHXH vaø Nhaân Vaên Quoác Gia, Vieän Söû Hoïc (Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc 1998)

33. Quoác Söû Quaùn Trieàu Nguyeãn: Ñaïi Nam Thöïc Luïc, taäp Moät (Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc 2001) baûn dòch Vieän Söû Hoïc

34. Spencer, Jonathan D.: In Search for Modern China (N.Y. : W.W. Norton & Co. 1990)

35. Steinberg David J. (ed.): In Search of Southeast Asia (University of Hawaii Press 1987)

36. Tana, Li: Nguyeãn Cochinchina: Southern Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries (New York: Southeast Asia Program Publications, Cornell University 1998)

37. Tang Leä Hoaø (臧勵龢) chuû bieân: Trung Quoác Nhaân Danh Ñaïi Töø Ñieån (中國人 名大辭典) (Ñaøi Baéc: Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, in laàn thöù hai,1979)

38. Thuî Khueâ, Noùi Chuyeän Vôùi Hoaøng Xuaân Haõn & Taï Troïng Hieäp (Cali: Vaên Ngheä 2002)

39. Tien, Chen-Ya: Chinese Military Theory, Ancient and Modern (Mosaic Press, 1992)

40. Traàn Chí Bình (陳致平): Trung Hoa Thoâng Söû q. 11 & 12 (中華通史) (Ñaøi Baéc: Leâ Minh Vaên Hoùa Söï Nghieäp Coâng Ty, 1979)

56

41. Traàn Troïng Kim, Vieät Nam Söû Löôïc, q. II (Saigon: Trung Taâm Hoïc Lieäu, Boä Giaùo Duïc, 1971) cô sôû xuaát baûn Ñaïi Nam taùi baûn taïi haûi ngoaïi, khoâng ñeà naêm

42. Trang Caùt Phaùt (莊吉發): Thanh Cao Toâng Thaäp Toaøn Voõ Coâng Nghieân Cöùu (清高宗十全武功研究) (Baéc Kinh: Trung Hoa thö cuïc, 1987) (chuïp laïi baûn cuûa Ñaøi Loan Coá Cung Tuøng San, Giaùp Chuûng soá 26, thaùng 6 naêm 1982)

43. Trung Taâm Nghieân Cöùu Hueá: Nghieân Cöùu Hueá, taäp naêm 2003 (Thöøa Thieân: 2003) Nguyeãn Anh Huy: Khaûo veà tieàn Taây Sôn

44. Vöông Nhung Sinh (王戎笙): Thanh Ñaïi Toaøn Söû (清代全史) boä 10 quyeån (Thaåm Döông: Lieâu Ninh xuaát baûn xaõ 1995)

45. Wakeman, Frederic Jr. : The Fall of Imperial China (New York: The Free Press, 1975)

46. Woodside, Alexander: The Chien-Lung Reign (The Cambridge History of China, Vol. 9 Part 1 – The Ch’ing Dynasty to 1800 ed. by Willard J. Peterson, Cambridge University Press 2002)

47. Woodside, Alexxander B.: A Comparative Study of Vietnamese and Chinese government in the first half of the nineteenth century (Harvard University Press, 1971)

57