VIEÄN KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VIEÄT NAM

VIEÄN PHAÙT TRIEÅN BEÀN VÖÕNG VUØNG NAM BOÄ --------------

NGUYEÃN VAÊN THUÛY

NGHEÀ GOÁM ÔÛ BÌNH DÖÔNG TÖØ CUOÁI THEÁ KYÛ XIX ÑEÁN NAÊM 1975

CHUYEÂN NGAØNH: LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM MAÕ SOÁ: 60.22.54 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ KHOA HOÏC LÒCH SÖÛ

HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: TS. BUØI CHÍ HOAØNG

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH, THAÙNG 08/2008

LỜI CÁM ƠN

Luận văn được hoàn thành là một quá trình tổng hợp các nguồn

tư liệu lưu trữ, sự đóng góp của các đồng nghiệp đi trước, công tác điền

dã, nhất là sự góp ý quí báu của các chủ lò gốm lâu đời của Bình

Dương như: Chủ lò lu Đại Hưng của ông Bùi Xuân Giang ở xã Tương

Bình Hiệp, chủ lò chén Lý Thỏ của ông Mai Văn Chính ở phường

Chánh Nghĩa, về qui trình sản xuất gốm mà các ông đã tích luỹ hàng

trăm năm kinh nghiệp trong nghề.

Đặc biệt, xin chân thành cảm ơn thầy hướng dẫn - Tiến sĩ Bùi

Chí Hoàng đã tận tình hướng dẫn phương pháp nghiên cứu suốt từ lúc

lập đề cương đến khi luận văn hoàn thành những trang cuối cùng.

Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của các anh chị em,

Ban quản lý di tích, Nhà bảo tàng, Thư viện, UBND phường Chánh

Nghĩa, Thị trấn Lái Thiêu, Tân Phước Khánh,… đã cung cấp tư liệu,

hình ảnh trong quá trình làm luận văn của tôi.

Bình Dương, tháng 08 năm 2008

Nguyễn Văn Thuỷ

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn này là sản phẩm khoa học do tôi thực

hiện trên cơ sở xử lý tư liệu từ các nguồn tư liệu lưu trử ở Thư viện,

Bảo tàng và Ban quản lý di tích,… cũng như quá trình đi điền dã xuống

các lò gốm để gặp gỡ các nghệ nhân, nhân chứng là những người làm

lò gốm lâu năm trong tỉnh Bình Dương để thu thập tư liệu, hình ảnh,….

Các số liệu kết quả là trung thực.

Bình Dương, tháng 08 năm 2008

Nguyễn Văn Thuỷ

Muïc luïc

Trang

Lôøi caùm ôn

Lôøi cam ñoan

Muïc luïc

MÔÛ ÑAÀU.......................................................................................................01

1. Lyù do choïn ñeà taøi - muïc ñích nghieân cöùu...........................................01

2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà .................................................................02

3. Ñoái töôïng - phaïm vi nghieân cöùu ........................................................03

4. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn taøi lieäu.................................04

5. Nhöõng ñoùng goùp môùi cuûa ñeà taøi.........................................................05

Chöông I

NGHEÀ GOÁM BÌNH DÖÔNG TRONG BOÁI CAÛNH KINH TEÁ - CHÍNH TRÒ

- XAÕ HOÄI CUÛA VUØNG ÑAÁT ÑOÀNG NAI - GIA ÑÌNH XÖA

1. Tình hình kinh teá - chính trò - xaõ hoäi cuûa vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh

töø giöõa theá kyû XVII ñeán cuoái theá kyû XIX .....................................................06

1.1 Vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh töø giöõa theá kyû XVII - cuoái theá kyû

XIX ........................................................................................................06

1.2 Bình Döông trong boái caûnh chính trò - kinh teá - xaõ hoäi cuûa vuøng

ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh .....................................................................11

2. Ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån ngheà goám ôû Bình Döông ...................15

2.1 Ñieàu kieän töï nhieân .........................................................................15

2.2 Ñieàu kieän lòch söû ...........................................................................21

2.3 Ñieàu kieän xaõ hoäi ............................................................................26

Chöông II

NGHEÀ GOÁM ÔÛ BÌNH DÖÔNG - CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN

1. Khôûi nguoàn................................................................................................31

1.1 Goám thôøi tieàn - sô söû .....................................................................31

1.2 Nguoàn goác ra ñôøi cuûa goám söù Bình Döông....................................33

2. Ngheà goám ôû Bình Döông töø cuoái theá kyû XIX ñeán naêm 1954 ....................38

2.1 Vuøng phaân boá caùc loø goám..............................................................38

2.2 Kyõ thuaät truyeàn thoáng cuûa goám söù Bình Döông ...........................40

2.2.1 Nguyeân lieäu .......................................................................40

2.2.2 Xöû lyù nguyeân lieäu ...............................................................41

2.2.3 Taïo daùng saûn phaåm ..........................................................43

2.2.4 Myõ thuaät treân goám ............................................................44

2.3. Nung saûn phaåm.............................................................................48

2.3.1 Kyõ thuaät xaây loø oáng ...........................................................49

2.3.2 Kyõ thuaät xaây loø bao (loø baàu).............................................57

2.4 Caùc loaïi saûn phaåm goám söù Bình Döông .......................................58

2. 5 Thò tröôøng .....................................................................................60

2.5.1 Thò tröôøng trong nöôùc........................................................60

2.5.2 Thò tröôøng nöôùc ngoaøi .......................................................61

3. Ngheà goám ôû Bình Döông giai ñoaïn 1954 – 1975 ......................................62

3.1 Vuøng phaân boá ...............................................................................62

3.2 Kyõ thuaät truyeàn thoáng...................................................................63

3.2.1 Veà nguyeân lieäu vaø söï phaùt trieån ôû khaâu nguyeân lieäu trong

saûn xuaát goám söù .............................................................................................64

3.2.2 Taïo daùng saûn phaåm ...........................................................62

3.2.3 Myõ thuaät treân goám .............................................................67

3.3 Nung saûn phaåm..............................................................................68

3.4 Caùc loaïi hình saûn phaåm .................................................................69

3.5 Thò tröôøng goám Bình Döông..........................................................72

3.5.1 Thị trường trong nước .......................................................72

3.5.2 Thị trường nước ngoaøi.......................................................73

Chöông III

NGHEÀ GOÁM TRONG CÔ CAÁU KINH TEÁ – XAÕ HOÄI CUÛA BÌNH DÖÔNG

TRONG GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUOÁI THEÁ KYÛ XIX – 1975

1. Caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông cuoái theá kyû XIX-1954..........................74

1.1 Ngaønh noâng nghieäp .......................................................................74

1.2 Ngaønh laâm nghieäp .........................................................................77

1.3 Ngaønh thuû coâng nghieäp .................................................................78

1.4 Ngheà goám......................................................................................81

2. Cô caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông giai ñoaïn naêm 1954 – 1975.............83

2.1 Veà noâng nghieäp ............................................................................83

2.2 Veà ngaønh thuû coâng ........................................................................85

2.3 Vai troø cuûa ngheà goám ....................................................................86

2.4 Sö phaùt trieån ngheà goám goùp phaàn oån ñònh xaõ hoäi .........................86

2.4.1 Thu huùt lao ñoäng ................................................................ 86

2.4.2 Naâng cao tay ngheà ............................................................. 88

KEÁT LUAÄN...................................................................................................90

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO .............................................................................94

PHUÏ LUÏC AÛNH, BAÛN ÑOÀ ...........................................................................95

1

MÔÛ ÑAÀU

1. Lyù do choïn ñeà taøi - muïc ñích nghieân cöùu

Sôn maøi, ñieâu khaéc goã vaø ngheà laøm goám ôû Bình Döông laø nhöõng

ngheà truyeàn thoáng laâu ñôøi, coù vò trí quan troïng trong cuoäc soáng coäng ñoàng

cö daân Bình Döông sau hôn 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån.

Ngheà laøm goám khoâng chæ laøm ra nhieàu ñoà duøng caàn thieát cho cuoäc

soáng con ngöôøi töø chieác toâ, baùt, ñóa… cho böõa côm haøng ngaøy, maø caû nhöõng

lö höông, töôïng thôø, duøng ñeå trang trí trong Ñình, Chuøa, Mieáu maïo vaø

trong nghi thöùc toân giaùo tín ngöôõng.

Nghieân cöùu ngheà goám ôû Bình Döông töø naêm cuoái theá kyû XIX - 1975

nhaèm phaùc hoïa böùc tranh ngheà goám trong một khoaûng thôøi gian nhaát ñònh

vaø trong moät khoâng gian cuï theå ñeå thaáy ñöôïc söï keá thöøa truyeàn thoáng, söï

hoäi tuï cuûa caùc doøng thôï bôûi nhöõng phong caùch, ñaëc ñieåm, kyõ thuaät, myõ

thuaät khaùc nhau. Vaø cuõng ñeå phuïc döïng laïi moät ngheà tieåu thuû coâng nghieäp

coù vai troø quan troïng trong tieán trình phaùt trieån cuûa vuøng ñaát Thuû Daàu Moät

xöa.

Nghieân cöùu ngheà goám Bình Döông trong ñieàu kieän caû nöôùc ñang

thöïc hieän coâng nghieäp hoùa - hieän ñaïi hoùa, nhöõng di saûn vaät theå - phi vaät

theå töøng moät thôøi taïo neân Bình Döông xöa seõ bò mai moät vaø maát ñi. Do ñoù

vieäc nghieân cöùu quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån ngaønh goám söù tænh Bình

Döông cuøng vôùi vieäc coù nhöõng giaûi phaùp baûo toàn nhöõng di saûn vaên hoùa

thuoäc ngaønh naøy seõ trôû neân raát caàn thieát. Ñoù laø lyù do ñeà taøi ñöôïc choïn vaø

muïc ñích cuûa ñeà taøi höôùng tôùi.

2

2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà

Nhìn chung, tö lieäu nghieân cöùu veà goám Ñoàng Nai - Gia Ñònh tröôùc

giai ñoaïn tröôùc naêm 1975 khoâng nhieàu, nhaát laø caùc chuyeân khaûo phaûn aùnh

ñaày ñuû caùc vaán ñeà veà quy trình saûn xuaát, toå chöùc saûn xuaát, kyõ thuaät vaø myõ

thuaät.

Töø sau ngaøy thoáng nhaát ñaát nöôùc vieäc nghieân cöùu caùc ngaønh ngheà

thuû coâng nghieäp môùi ñöôïc chuù yù nghieân cöùu, trong ñoù coù ngaønh goám söù

nhö baøi vieát: “Vaøi neùt veà goám myõ thuaät Ñoàng Nai cuûa Nguyeãn Thò Tuyeát

Hoàng”; “Goám söù Soâng Beù”ù cuûa Nguyeãn An Döông; “Ngaønh tieåu thuû coâng

nghieäp goám taïi Taân Vaïn - Bieân Hoøa tröôùc naêm 1975” cuûa Dieäp Ñình Hoa

hoaëc “Goám myõ ngheä Ñoâng Nam Boä - saéc thaùi vaên hoùa vaø yù nghóa kinh teá “

cuûa Voõ Coâng Nguyeän vaø coâng trình luaän aùn Phoù Tieán só Söû Hoïc (1993)

“Tieåu thuû coâng vuøng Saøi Goøn - Chôï Lôùn - Gia Ñònh vaø vuøng phuï caän töø

naêm 1954 – 1975” cuûa Huyønh Thò Ngoïc Tuyeát. Coâng trình khoa hoïc gaàn

ñaây nhaát nghieân cöùu veà goám laø luaän aùn Tieán só söû hoïc (2005) “Ngheà goám ôû

Thaønh Phoá Hoà Chí Minh töø theá kyû XVIII ñeán nay” cuûa Phí Ngoïc Tuyeán.

Hai coâng trình “Tieåu thuû coâng vuøng Sai Goøn – Chôï Lôùn – Gia Ñinh vaø

vuøng phuï cận töø naêm 1954 – 1975” vaø “Ngheà goám ôû Thaønh phoá Hoà Chí

Minh töø theá kyû XVIII ñeán nay” laø nhöõng coâng trình khoa hoïc toaøn dieän

nhaát veà tieåu thuû coâng nghieäp vaø ngheà goám cuûa Ñoàng Nai - Gia Ñònh xöa,

coøn treân ñòa baøn tænh Bình Döông laø Luaän Vaên Thaïc Só Nguyeãn Minh Giao

“söï phaùt trieån cuûa ngaønh tieåu thuû coâng nghieäp goám söù Tænh Bình Döông

trong thôøi kyø 1986 – 2000”, Luaän vaên Thaïc só Nguyeãn Xuaân Duõng “ Laøng

ngheà goám söù Laùi Thieâu, huyeän Thuaän An”.

3

Ngoaøi nhöõng coâng trình khoa hoïc treân, coøn coù caùc baøi vieát veà töøng

loaïi hình goám nhö "Loø goám Saøi Goøn", “09 boä töôïng goám nguõ haønh Chuøa

Tröôøng Thoï” cuûa Ñaëng Vaên Thaéng, "Chaäu kieång cuûa goám Saøi Goøn xöa"

"Ñoân goám Saøi Goøn" cuûa Maõ Thanh Cao hoaëc moät soá coâng trình vieát veà

moät loø goám nhö “Goám Caây Mai Saøi Goøn xöa” cuûa Huyønh Ngoïc Traûng vaø

Nguyeãn Ñaïi Phuùc vaø “Baùo caùo khai quaät di tích loø goám Höng Lôïi, quaän 8”

cuûa Nguyeãn Thò Haäu, Phí Ngoïc Tuyeán, Traàn Sung (1998)

Nhìn chung, caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngheà goám Ñoàng Nai - Gia

Ñònh xöa khaù taäp trung vaøo giai ñoaïn töø sau naêm 1975. Ñaây laø nguoàn tö

lieäu quan troïng laøm cô sôû cho coâng trình khoa hoïc naøy. Töø ñieåm xuaát phaùt

naøy, taùc giaû luaän aùn mong muoán goùp phaàn vaøo vieäc khaéc hoïa toaøn dieän

hôn böùc tranh ngheà goám ôû Ñoàng Nai - Gia Ñònh xöa noùi chung vaø Bình

Döông noùi rieâng.

3. Ñoái töôïng - phaïm vi nghieân cöùu

Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ñeà taøi laø ngheà laøm goám trong quaù trình

hình thaønh vaø phaùt trieån vaø phaïm vi giôùi haïn thôøi gian ñeà taøi laø töø cuoái TK

XIX ñeán 1975.

Ñeå coù theå tieáp caän ñöôïc vôùi ngheà laøm goám ôû Bình Döông, luaän aùn

phaûi phaân tích toång hôïp caùc söû lieäu thaønh vaên cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu,

gia phaû cuûa caùc gia ñình laøm goám truyeàn thoáng. Beân caïnh ñoù luaän aùn coøn

thoâng qua saûn phaåm goám caùc loaïi ñöôïc saûn xuaát qua caùc thôøi kyø, caáu truùc

cuûa loø goám, phöông thöùc toå chöùc saûn xuaát, nhaân coâng lao ñoäng, ñeå taùi hieän

4

laïi quy trình saûn xuaát goám cuûa Bình Döông trong quaù trình hình thaønh vaø

phaùt trieån.

Töø tö lieäu thu thaäp ñöôïc qua coâng taùc vaø töø nhieàu nguoàn, saùch baùo,

taïp chí vaø caû ñieàn daõ taïi caùc loø goám, boä söu taäp ôû caùc Ñình, Chuøa, Baûo

Taøng ñeå coù theå khaéc hoïa ñaày ñuû dieän maïo cuûa ngheà goám Bình Döông

trong tieán trình hình thaønh vaø phaùt trieån, cuõng nhö ñaët ngheà goám Bình

Döông trong boái caûnh phaùt trieån chung cuûa khu vöïc Nam Boä.

4. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn taøi lieäu

- Phöông phaùp nghieân cöùu:

Ngoaøi vieäc vaän duïng hai phöông phaùp lòch söû vaø logic, ñeà taøi duøng moät soá

phöông phaùp chuyeân ngaønh nhö ñieàu tra, khaûo cöùu, ñieàn daõ. Phöông phaùp

loaïi hình nhö thoáng keâ, so saùnh, phaân tích. Caùc phöông phaùp khaûo coå hoïc,

daân toäc, vaên hoùa hoïc, kinh teá hoïc,… seõ ñem laïi nhöõng hieäu quaû xaùc thöïc

cho luaän aùn.

- Nguoàn taøi lieäu:

Nguoàn tö lieäu thaønh vaên coù lieân quan ít hay nhieàu ñeán ñeà taøi ñaõ ñöôïc

coâng boá nhö trong thö tòch, saùch, baùo, taïp chí, gia phaû doøng hoï….töø thôøi caùc

chuùa Nguyeãn, vua Nguyeãn ñeán nay, caùc loaïi chæ duï, vaên kieän cuûa cô quan

quaûn lyù nhaø nöôùc qua caùc thôøi kyø.

Nguoàn tö lieäu quan troïng laø nhöõng hieän vaät goám bao goàm nhieàu loaïi

hình töø cuoái theá kyû XIX - ñeán 1975 ñöôïc löu giöõ taïi caùc coâng trình kieán

truùc, di tích lòch söû vaên hoùa, cô sôû tín ngöôõng, trong caùc baûo taøng hay söu

5

taäp tö nhaân. Trong caùc cô sôû saûn xuaát ñang toàn taïi hoaëc caùc loø ñaõ trôû thaønh

pheá tích ñöôïc khaûo coå hoïc khai quaät, phuïc hoài.

5. Nhöõng ñoùng goùp môùi cuûa ñeà taøi

Ñeà taøi taäp hôïp vaø heä thoáng khoái löôïng caùc tö lieäu, thö tòch, hieän vaät,

tö lieäu ñieàn ñaõ döôùi goùc ñoä söû hoïc. Taøi lieäu lòch söû phaùt trieån cuûa ngheà

goám ôû Bình Döông cuoái theá kyû XIX - ñeán 1975 gaén lieàn vôùi ñaëc ñieåm, yù

nghóa veà kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa tænh Bình Döông trong quaù trình hình

thaønh vaø phaùt trieån. Mong moûi cuûa ngöôøi thöïc hieän ñeà taøi laø ghi laïi hoaëc

laøm soáng laïi moät phaàn böùc tranh cuûa ngheà goám Bình Döông trong lòch söû.

Beân caïnh ñoù vieäc khaéc hoïa quy trình saûn xuaát ñoà goám qua nhieàu

coâng ñoaïn cuõng nhö vieäc caûi tieán quy trình saûn xuaát qua töøng thôøi kyø cuõng

goùp phaàn vaøo vieäc tích luõy kinh nghieäm trong quaù trình saûn xuaát. Vaø nhöõng

taùc ñoäng cuûa ngheà goám ñoái vôùi cô caáu kinh teá - chính trò - xaõ hoäi cuûa Bình

Döông trong tieán trình lòch söû cuõng laø nhöõng ñoùng goùp môùi trong phaïm vi,

khaû naêng moät ñeà taøi khoa hoïc nhoû naøy

6

CHÖÔNG 1.

NGHEÀ GOÁM BÌNH DÖÔNG TRONG BOÁI CAÛNH KINH TEÁ - CHÍNH

TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA VUØNG ÑAÁT ÑOÀNG NAI - GIA ÑÌNH XÖA

1. Tình hình kinh teá - chính trò - xaõ hoäi cuûa vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia

Ñònh töø giöõa theá kyû XVII ñeán cuoái theá kyû XIX

1.1. Vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh töø giöõa theá kyû XVII - cuoái theá

kyû XIX

Ñoàng Nai - Gia Ñònh cho ñeán cuoái theá kyû XVI ñaàu theá kyû XVII vaãn

laø vuøng ñaát hoang daõ, röøng raäm traøn lan, chæ coù moät số daân toäc ít người như

Stieâng, Chaâu Ro, Chaâu Maï, Mô noâng, Khô-Me sinh soáng. Hoï soáng chuû yeáu

nhôø vaøo phaù röøng laøm nöông, tæa luùa, theo phöông thöùc du canh du cö, keát

hôïp vôùi haùi löôïm vaø saên baét, soáng raõi raùc ñaây ñoù theo töøng buoân soùc caùch

xa nhau. Ñaïi boä phaän ñaát ñai coøn laïi ñeàu laø röøng raäm chöa heà ñöôïc khai

phaù.

“Ñoàng Nai xöù sôû laï luøng

Döôùi soâng saáu loäi treân bôø coïp um”

Hai caâu ca dao treân ñaõ khaùi quaùt moät caùch cô baûn veà vuøng ñaát Ñoàng

Nai – Gia Ñònh vaøo nhöõng ngaøy ñaàu khai phaù. ÔÛ ñaây thöïc söï laø moät vuøng

ñaát hoang daõ, ñaày nhöõng baát traéc khoù khaên ñoái vôùi nhöõng ai coù yù chinh

phuïc noù. Ñeán giöõa theá kyû XVIII hieän traïng ñoù vaãn ñöôïc Leâ Quyù Ñoân ghi

nhaän trong saùch Phuû Bieân taïp luïc cuûa oâng raèng: "ÔÛ phuû Gia Ñònh, ñaát

Ñoàng Nai, töø caùc cöûa bieån Caàn Giôø, Loâi Laïp (Soaøi Raïp) Cöûa Ñaïi, Cöûa

Tieåu trôû vaøo toaøn laø röøng raäm haøng ngaøn daëm"

7

Vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh baét ñaàu ñöôïc khai thaùc töø ñaàu theá kyû

XVII, vôùi söï xuaát hieän cuûa lôùp cö daân môùi - löu daân ngöôøi Vieät töø mieàn

Thuaän Quaûng nhaäp cö vaøo. Ñaây laø soá noâng daân ngheøo khoå khoâng chòu noåi

söï aùp böùc, boùc loät cuûa cheá ñoä phong kieán haø khaéc, buoäc phaûi vaøo ñaây tìm

ñöôøng sinh soáng. Ngoaøi taàng lôùp noâng daân, coøn coù nhöõng ngöôøi maéc toäi

"nghòch maïng vôùi trieàu ñình" bò löu ñaøy ñeán ñaây, coù nhöõng ngöôøi troán

traùnh quaân ñòch, binh lính, ñaøo giaûi nguõ… cuõng laàn löôït vaøo ñaây sinh soáng.

Ñaëc bieät, trong thôøi kyø tình hình cuoäc chieán tranh dieãn ra khoác lieät giöõa

Chuùa Trònh vaø chuùa Nguyeãn, thì tieán trình di cö cuûa ngöôøi Vieät vaøo phöông

Nam, dieãn ra thöôøng xuyeân vaø ngaøy moät nhieàu hôn.

Soá löu daân ngöôøi Vieät khi vaøo tôùi ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh ñòa ñieåm

döøng chaân ñaàu tieân cuûa hoï, theo söû cuõ "Gia Đònh Thaønh thoâng chí" laø vuøng

Moãi Xuy (coøn goïi laø Moâ Xoaøi) - Baø Ròa vì ñaây laø ñaát ñòa ñaàu naèm treân truïc

giao thoâng ñöôøng boä töø Bình Thuaän vaøo Nam, laïi ôû giaùp bieån. Roài töø Moâ

Xoaøi - Baø Ròa, hoï tieán daàn leân Ñoàng Nai (Bieân Hoøa) vôùi caùc ñieåm ñònh cö

sôùm nhaát laø Baøn Laân, Beán Goã, Cuø Lao Phoá, Cuø Lao Ruøa…

"Tieán trình nhaäp cö cuûa löu daân ngöôøi Vieät vaøo ñaát Ñoàng Nai - Saøi

Goøn ñaõ dieãn ra lieân tuïc trong suoát theá kyû XVII vaø ñeán cuoái theá kyû naøy thì

daân soá ñaõ hôn 40.000 hoä (khoaûng 200.000 ngöôøi) phaân boá gaàn nhö khaép

vuøng maëc duø maät ñoä daân cö coøn töông ñoái thaáp" [28.44]

Trong quaù trình di daân vaøo Ñaøng Trong, ngoaøi ngöôøi Vieät coøn coù

ngöôøi Hoa. Ngöôøi Hoa di cö vaøo Ñaøng Trong bao goàm nhieàu ñôït vaø moãi

ñôït ôû vaøo nhöõng giai ñoaïn lòch söû khaùc nhau vôùi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi

khaùc nhau. "Trong nhöõng giai ñoaïn aáy, ñaùng chuù yù laø giai ñoaïn töø naêm

8

1678 - 1685 khi phong traøo "Khaùng Thanh Phuïc Minh" ôû Ñaøi Loan tan vôõ

(1683) thì caùc di thaàn Nhaø Minh keùo nhau ra ñi ñeán Ñaøng Trong ñònh cö

laâu daøi vôùi khoaûng 3.000 binh lính cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Döông

Ngaïn Ñòch". [21.22] Cuõng trong giai ñoaïn lòch söû naøy ngöôøi Hoa ñöôïc pheùp

vöôït bieån ñi caùc nöôùc buoân baùn. Ñieàu ñaùng löu yù laø, thaønh phaàn di daân cuûa

ngöôøi Hoa giai ñoaïn naøy bao goàm caû thöông gia, trí thöùc nho giaùo, caùc nhaø

sö…Maët khaùc ñaïi ña soá ñeán Ñaøng Trong baèng ñöôøng bieån, ñieàu ñoù coù nghóa

laø trong soá hoï ña soá laø nhöõng cö daân ôû caùc vuøng duyeân haûi phía nam Trung

Quoác. Nhö vaäy, hoï laø nhöõng ngöôøi coù hieåu bieát veà bieån, gioûi veà giao

thöông treân bieån, veà kyõ thuaät ñoùng thuyeàn, coù kinh nghieäm trong vieäc giao

löu tieáp xuùc… Ñoù laø nhöõng ñieàu kieän quan troïng ñeå phaùt huy, taïo döïng moät

cuoäc soáng treân vuøng ñaát môùi. Moät ñôït di daân quan troïng khaùc cuûa ngöøôi

Hoa vaøo mieàn Nam ñaõ dieãn ra sau Hoøa Öôùc Thieân Taân (1885) ñöôïc kyù keát

giöõa Phaùp vaø trieàn ñình Maõn Thanh.

Tieán trình nhaäp cö cuûa ngöôøi Vieät dieãn ra lieân tuïc suoát theá kyû thöù

XVII. Ñeå chính thöùc hoùa moät tình hình thöïc teá veà daân cö vaø haønh chính,

muøa xuaân naêm Maäu Daàn (1698) Chöôûng cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu

Caûnh vaøo kinh löôïc vuøng ñaát Phöông Nam, xaùc laäp cöông thoå, xaây döïng

thieát cheá haønh chính laäp Phuû Gia Ñònh goàm hai huyeän Phöôùc Long vôùi

Dinh Traán Bieân (goàm toaøn boä mieàn Ñoâng Nam Boä ngaøy nay) vaø huyeän

Taân Bình vôùi dinh Phieân Traán (goàm Taây Ninh, Thaønh Phoá Hoà Chí Minh,

Tieàn Giang, Long An… ngaøy nay). Ñaây laø ñôn vò haønh chaùnh ñaàu tieân ñöôïc

xaùc laäp treân vuøng ñaát môùi khai khaån cuûa ngöôøi Vieät ôû phöông Nam. Töø ñoù,

vuøng ñaát môùi daàn daàn sinh soâi vaø phaùt trieån soâi ñoäng. Cö daân ngaøy caøng

9

ñoâng, ñaát hoang ngaøy caøng bò ñaåy luøi, nhöôøng choã cho xoùm laøng, ruoäng

ñoàng truø phuù, phoá chôï saàm uaát nhoän nhòp.

Mieàn Gia Ñònh coù raát nhieàu luùa gaïo….nhöõng luùc bình thöôøng, ngöôøi

ta chuyeân chôû luùa gaïo ra baùn ôû Thaønh Phuù Xuaân ñeå ñoåi chaùc hay mua saém

nhöõng haøng voùc, nhieãu, ñoaïn cuûa ngöôøi Taøu ñem veà may maëc, neân quaàn

aùo cuûa hoï toaøn laø haøng hoa maøu töôi toát ñeïp ñeõ.

Naêm 1802, sau khi ñaùnh baïi trieàu Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh döïng leân

Trieàu Nguyeãn, laáy nieân hieäu laø Gia Long, ñònh ñoâ ôû Phuù Xuaân. Gia Ñònh

khoâng coøn laø trung taâm chính trò cuûa taäp ñoaøn phong kieán Nguyeãn AÙnh,

Thaønh Phuïng bò thaùo dôõ laáy vaät lieäu ñem veà Phuù Xuaân xaây döïng kinh

thaønh môùi. Ñeå oån ñònh tình hình chính trò, traät töï xaõ hoäi, Gia Long baét tay

xaây döïng heä thoáng chính quyeàn töø trung öông xuoáng ñòa phöông, phaân ñònh

ranh giôùi, saép xeáp vaø töøng böôùc kieän toaøn caùc ñôn vò haønh chính ôû vuøng

Ñoàng Nai - Gia Ñònh (töùc toaøn vuøng Nam Boä ngay nay).

Döôùi trieàu Nguyeãn, vieäc khaån hoang baèng hình thöùc laäp ñoàn ñieàn

ñöôïc khaån tröông thöïc hieän, Gia Long ñaõ cho laäp ñoàn ñieàn ôû caû boán phuû

thuoäc Gia Ñònh thaønh: phuû Taân Bình (töùc traán Phieân An), phuû Phöôùc Long

(töùc traán Bieân Hoøa) phuû Ñònh Vieãn (töùc traán Vónh Thanh), phuû Kieán An

(töùc traán Ñònh Töôøng), coù nghóa laø treân toaøn vuøng Ñoàng Nai - Gia Ñònh.

Sang trieàu Minh Maïng, chuû tröông tieáp tuïc phaùt trieån ñoàn ñieàn ñöôïc ñaåy

maïnh hôn trieàu Gia Long vaø ñöôïc laäp ôû nhieàu nôi, ñaëc bieät ôû vuøng gaàn

bieân giôùi nhö Haø Tieân, traán Taây Thaønh, haûi ñaûo Coân Loân. Döôùi trieàu Thieäu

Trò khoâng bieát vì leõ gì vieäc laäp ñoàn ñieàn bò ñình chæ, nhöng sang trieàu Töï

Ñöùc, vieäc laäp ñoàn ñieàn laïi ñöôïc quan taâm trôû laïi. "Nguyeãn Tri Phöông

10

ñöôïc giao nhieäm vuï moä daân laäp ñoàn ñieàn vaø chæ trong moät thôøi gian raát

ngaén (khoaûng 01 naêm), 25 cô ñoàn ñieàn, moãi cô khoaûng treân 300 ngöôøi,

ñöôïc laäp leân treân toaøn laõnh thoå Nam Kyø"[36 . 65].

Trong suoát theá kyû XIX, chính quyeàn nhaø Nguyeãn vaãn duy trì caùc

chính saùch thoâng thoaùng veà khaån hoang, cho pheùp daân xieâu taùn ngöôøi Vieät

töï khai khaån, laäp vöôøn, döïng nhaø maø hoaøn toaøn khoâng coù baát cöù moät söï can

thieäp naøo cuûa chính quyeàn. Caùc chính saùch ñaëc bieät öu ñaõi treân cuûa nhaø

Nguyeãn ñaõ khuyeán khích maïnh meõ daân di cö ngöôøi Vieät töø caùc tænh mieàn

Trung tieán vaøo phöông Nam. Töø ñaây ñaõ baét ñaàu xuaát hieän söï phaân hoùa

giaøu ngheøo, caùc thaønh phaàn daân cö xuaát hieän, ñoù laø giôùi ñòa chuû, noâng daân,

thôï thuû coâng, quan chöùc ñòa phöông… Nhöng taát caû hoï ñeàu coù moät muïc ñích

chung laø, cuøng nhau goùp phaàn laøm cho vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh trôû

thaønh vöïa luùa lôùn trong caû nöôùc. Do vaäy Leâ Quyù Ñoân trong Phuû Bieân taïp

luïc coù ñoaïn: "Ngaøy tröôùc vieäc buoân baùn vôùi Ñoàng Nai ñöôïc löu thoâng, neân

nhaân daân ôû Thuaän Hoùa chöa heà phaûi löu taâm chuù yù ñeán vieäc laøm ngheà" Söï

gia taêng daân soá khai hoang laäp aáp keùo theo söï phaùt trieån vaø bình oån veà ñôøi

soáng kinh teá - xaõ hoäi cuûa ngöôøi daân ôû vuøng ñaát Bình An. Raát tieác cho ñeán

nay, caùc nhaø khoa hoïc vaãn chöa tìm thaáy moät taøi lieäu naøo noùi roõ veà daân soá

cuûa huyeän Bình An vaøo nöõa ñaàu theá kyû XIX. Tuy nhieân chuùng ta coù theå

ñoaùn ñònh daân cö Bình An thoâng qua dieän tích ñaát thoå cö cuûa hoï so vôùi dieän

tích ñaát thoå cö cuûa toaøn traán Bieân Hoøa. Theo soá lieäu ñòa baï coù ñöôïc töø cuoäc

ñaïc ñieàn naêm 1836, dieän tích ñaát ôû cuûa toaøn traán Bieân Hoøa coù hôn 686 maãu

thì rieâng Huyeän Bình An ñaõ coù gaàn 544 maãu chieám 79,26% dieän tích ñaát ôû

cuûa toaøn traán Bieân Hoøa. Trong khi ñoù theo Ñaïi Nam thöïc luïc, traán Bieân

11

Hoøa naêm 1819 coù 10.600 daân ñinh, neáu theo kinh teá - xaõ hoäi Vieät Nam

döôùi caùc vua Trieàu Nguyeãn cuûa Nguyeãn Theá Anh thì soá daân ñinh cuûa traán

Bieân Hoøa naêm 1847 laø 16.949 daân ñinh.

Töø nhöõng ñieàu trình baøy treân, ta thaáy caùc chuùa Nguyeãn vaø caùc vua

Nguyeãn ít nhieàu ñeàu quan taâm ñeán vieäc thuùc ñaåy coâng cuoäc khaån hoang ôû

ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh vaø ñaõ ban haønh nhieàu chính saùch vaø bieän phaùp coù

yù nghóa tích cöïc trong vieäc môû roäng dieän tích canh taùc maø chæ tính ñeán naêm

1836, theo keát quaû ño ñaïc cuûa phaùi ñoaøn Tröông Ñaêng Queá, Nguyeãn Kim

Baûng (sau do Tröông Minh Giaûng thay), toång dieän tích ñaát ñai troàng troït

ñöôïc treân toaøn Nam boä ñaõ noùi leân tôùi hôn 630.075 maãu, moät con soá ñaùng

keå trong ñieàu kieän kyõ thuaät vaø coâng cuï luùc baáy giôø.

1.2. Bình Döông trong boái caûnh chính trò - kinh teá - xaõ hoäi cuûa

vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh

Danh xöng tænh Bình Döông chæ môùi xuaát hieän vaøo naêm 1956, nhöng

vuøng ñaát Bình Döông (Thuû Daàu Moät) ñeán nay ñaõ coù maáy traêm naêm. Ban

ñaàu vuøng ñaát Bình Döông ñöôïc bao phuû bôûi röøng vaø laø nôi sinh soáng cuûa

caùc daân toäc M’Nong vaø STieâng, raûi raùc trong caùc vuøng Phuù Hoøa vaø Beán

Suùc. Tuy nhieân, töø cuoái theá kyû XVI ñaàu theá kyû XVII, do daân soá ít, soáng

thöa thôùt neân vuøng ñaát mieàn Ñoâng Nam Boä noùi chung vaø vuøng ñaát Bình

Döông noùi rieâng veà cô baûn vaãn coøn laø moät vuøng ñaát hoang daõ chöa ñöôïc

khai phaù.

Vaøo ñaàu theá kyû XVII, mieàn Ñoâng Nam boä baét ñaàu ñoùn nhaän böôùc

chaân cuûa nhöõng ngöôøi Vieät ñaàu tieân vaøo ñaây khai phaù ñaát hoang. Vaøo naêm

12

1620 moät soá di daân ngöôøi Vieät vaøo khai thaùc vuøng ñaát Moâ Xoaøi (Baø Ròa)

vaø Ñoàng Nai (Bieân Hoøa). Nhöõng vuøng ñaát phì nhieâu naèm hai beân bôø soâng

Ñoàng Nai - Saøi Goøn (Phöôùc Long - Taân Bình), An Thaïnh, Phuù Cöôøng chaéc

chaén ñaõ coù ngöôøi Vieät ñeán sinh soáng bôûi ñieàu kieän ñi laïi thuaän lôïi vaø chæ

caùch Saøi Goøn hôn 15km, caùc di tích lòch söû vaên hoùa ñöôïc xaây döïng nhö

chuøa nuùi Chaâu Thôùi - Dó An (1681) chuøa Höng Long - Taân Uyeân (1695)

vaãn coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay.

Töø giöõa theá kyû XVII treân caû vuøng ñaát Bình Döông, nhaát laø nhöõng

vuøng truõng baõi boài ven soâng, löu daân ngöôøi Vieät ñaõ ñònh cö vaø khai phaù.

Tuy daân soá ít, dieän tích khai thaùc coøn khieâm toán, nhöng ñaây laø vuøng ñaát ñai

maøu môû, con ngöôøi caàn cuø chòu khoù, neân vieäc saûn xuaát noâng nghieäp nhö

troàng luùa, ñaäu, baép (ngoâ) khoai... cho naêng suaát cao, cuoäc soáng oån ñònh, taïo

cô sôû quan troïng cho quaù trình phaùt trieån maïnh meõ sau naøy. Song song vôùi

saûn xuaát noâng nghieäp, caùc ngaønh ngheà khaùc cuõng coù ñieàu kieän phaùt trieån

nhö chaên nuoâi, ñaùnh baét, khai thaùc laâm saûn, saûn xuaát duïng cuï lao ñoäng, ñoà

duøng sinh hoaït nhö ñoùng ghe… phaùt trieån khaù nhanh.

Daân soá ngaøy caøng ñöôïc boå sung khi coù soá ngöôøi Hoa ñeán laøm aên sinh

soáng vaøo naêm 1679 vaø vuøng ñaát naøy ñaõ ñònh hình khi chuùa Nguyeãn xaùc laäp

quyeàn quaûn lyù vaøo naêm 1698.

Sang theá kyû XVIII vuøng ñaát hieän nay cuûa tænh Bình Döông luùc ñoù

töông öùng vôùi laõnh thoå cuûa Toång Bình An thuoäc huyeän Phöôùc Long, goàm

coù caùc xaõ thoân sung tuùc nhö Phuù Cöôøng, Laùi Thieâu, An Thaïnh. Giai ñoaïn

naøy caùc coâng trình kieán truùc quan troïng ñöôïc xaây döïng vaø coøn toàn taïi ñeán

13

ngaøy nay nhö: chuøa Hoäi Khaùnh (1741)- Phuù Cöôøng , Long Thoï (1756) –

Chaùnh Nghóa - Thò xaõ Thuû Daàu Moät; Long Höng (1768) – Beán Caùt.

Giai ñoaïn naøy coâng cuoäc khaån hoang ñöôïc môû roäng nhanh hôn maø

moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính laø do chính quyeàn caùc chuùa Nguyeãn

ñaõ thi haønh moät chính saùch khaù thoaùng nhö "laäp vöôøn troàng cau vaø laøm nhaø

ôû" hoaøn toaøn khoâng coù baát cöù moät söï can thieäp, haïn cheá hoaëc raøng buoäc

naøo vaø hoï seõ laø chuû sôû höõu phaàn ñaát maø hoï coù coâng khai khaån.

Treân cô sôû neàn noâng nghieäp troàng luùa vaø hoa maøu khaù phaùt trieån,

saûn xuaát thoùc gaïo coù nhieàu dö thöøa so vôùi nhu caàu, neân taïo ñieàu kieän ñeå

moät soá ngheà thuû coâng cuûa Bình Döông sôùm hình thaønh nhö: ngheà moäc

chaïm, ngheà sôn maøi, ngheà goám, ngheà naáu ñöôøng mía ñeå phuïc vuï cho nhu

caàu cuoäc soáng nhö nhaø cöûa, aên maëc vaø phöông tieän ñi laïi. Khoâng coù soá lieäu

thoáng keâ soá ngaønh ngheà thuû coâng cuûa Bình Döông trong theá kyû XVIII,

nhöng tö lieäu lòch söû ghi nhaän vaøo naêm 1791 Nguyeãn AÙnh sau khi chieám

laïi Gia Ñònh töø tay Taây Sôn, ñaõ ra leänh tröng taäp nhöõng thôï gioûi thuoäc caùc

ngaønh ngheà khaùc nhau trong taát caû caùc ñòa phöông ñöa veà lî sôû Gia Ñònh

Kinh phieân cheá thaønh 62 Ty, Cuïc, Töôïng - moät loaïi toå chöùc taäp hôïp nhöõng

ngöôøi thôï cuøng ngheà ñöôïc quaûn lyù theo kieåu quaân ñoäi (moãi Ty hay Cuïc,

Töôïng laø moät ngheà) phuïc vuï cho vieäc xaây döïng cung öùng cho nhu caàu cuûa

taàng lôùp quan laïi töôùng lónh luùc baây giôø.

Vaøo cuoái theá kyû XVIII trong nhieàu vuøng Bình An ñaõ sôùm xuaát hieän

nhieàu tuï ñieåm buoân baùn nhö chôï Phuù Cöôøng, chôï Buùng, chôï Beán Caùt, chôï

Beán Suùc, chôï Taân Uyeân… Heä thoáng chôï phaân boá nhieàu khu vöïc treân ñaát

14

Bình Döông cuõng laø nhaân toá tích cöïc goùp phaàn ñaåy nhanh quaù trình khai

phaù vuøng ñaát Bình Döông noùi rieâng vaø Nam boä noùi chung.

Trong hai theá kyû khai phaù vaø phaùt trieån saûn xuaát ñaõ laøm thay ñoåi caên

baûn boä maët kinh teá - xaõ hoäi vuøng Bình An xöa maø trong ñoù söï phaân boá laøng

xaõ cuûa cö daân ngöôøi Vieät ôû Bình An tröôùc ñaây phuï thuoäc chuû yeáu vaøo vò trí

ñòa lyù, ñieàu kieän töï nhieân, ñoàng thôøi phuï thuoäc vaøo söï thuaän lôïi cuûa heä

thoáng ñöôøng giao thoâng thuûy boä. Nhöng trong quaù trình phaùt trieån caùc yeáu

toá treân khoâng coøn ñoùng vai troø quyeát ñònh. Löu daân ngöôøi Vieät môùi ñeán

khoâng chæ tuï cö nhöõng vuøng ñaõ oån ñònh maø coøn khai phaù theâm nhöõng vuøng

ñaát môùi, vì vaäy vieäc laäp laøng, laäp aáp vaø daân soá vaãn khoâng ngöøng taêng leân,

ñaëc bieät laø vuøng ñaát thuoäc toång Bình Chaùnh.

Theo thoáng keâ cuûa trieàu Nguyeãn, ñeán cuoái theá kyû XVIII, toång Bình

An (nay laø hai Tænh, Bình Döông vaø Bình Phöôùc) coù ñeán 119 xaõ thoân.

Naêm 1808 dinh Traán Bieân ñöôïc ñoåi thaønh Traán Bieân Hoøa, vaø treân cô

sôû cuûa söï phaùt trieån veà kinh teá - xaõ hoäi, daân soá taêng leân, huyeän Phöôùc Long

ñöôïc naâng leân thaønh Phuû Phöôùc Long, caùc Toång cuõ Bình An, Phöôùc

Chaùnh, Long Thaønh, Phöôùc An ñöôïc naâng leân thaønh huyeän. Vuøng ñaát

thuoäc tænh Bình Döông ngaøy nay naèm trong ñòa phaän Huyeän Bình An cuûa

Phuû Phöôùc Long, Traán Bieân Hoøa.

Naêm 1837 huyeän Bình An chia ra 2 huyeän Bình An (Thuû Daàu Moät)

vaø Ngaõi An (Thuû Ñöùc).

Trong hôn 50 naêm döôùi trieàu nhaø Nguyeãn, huyeän Bình An (Bình

Döông) khoâng ngöøng phaùt trieån, daân cö moãi ngaøy theâm ñoâng, laøng xoùm

ngaøy caøng nhieàu, sinh hoaït trôû neân nhoän nhòp, nhöõng thò töù ñoâng ñuùc vaø taáp

15

naäp. Ñaëc bieät chôï Phuù Cöôøng luùc ñoù ñaõ laø moät trung taâm khai thaùc vaø cheá

bieán laâm saûn quan troïng, doøng soâng luoân luoân ñaày chaät beø goã, treân bôø coù

nhieàu xöôûng ñoùng thuyeàn.

Naêm 1861 khi thöïc daân Phaùp ñaùnh chieám, Bình Döông luùc ñoù ñaõ coù

61 xaõ thuoäc huyeän Bình An, phuû Phöôùc Long, tænh Bieân Hoøa cuõ, daân soá öôùc

khoaûng 60.000 ñeán 90.000 ngöôøi, coù khoaûng 2.000 ngöôøi Hoa. Sau ñoù tænh

Bieân Hoøa chia laøm naêm ñòa haït, ñòa haït Bình An ñaët lî sôû taïi Thuû Daàu

Moät, ñòa haït Bình An chia laøm 7 toång vôùi 71 xaõ, thoân.

Ngaøy 20/12/1899 haït Thuû Daàu Moät ñoåi thaønh tænh Thuû Daàu Moät

(treân ñòa baøn luïc tænh cuõ Phaùp chia thaønh 20 tænh môùi). Thuû Daàu Moät laø teân

moät ñoàn canh phoøng ñaët beân taû ngaøn soâng Saøi Goøn.

Sau khi oån ñònh tình hình, thöïc daân Phaùp baét ñaàu thöïc hieän chính

saùch thöïc daân, tieán haønh xaây döïng boä maùy cai trò, heä thoáng cô sôû haï taàng

cuaû neàn kinh teá thuoäc ñòa ñöôïc thieát laäp nhaèm ra söùc vô veùt taøi nguyeân,

boùc loät söùc ngöôøi söùc cuûa.

Cuoái theá kyû XIX Tænh Thuû Daàu Moät laø trung taâm thöông maïi lôùn coù

Sôû Thöông chính, tröôøng hoïc tænh, tröôøng haønh toång, traïi kieåm laâm, traïm

coâng chính, traïm böu chính, beänh vieän Phuù Cöôøng (1898).

2. Ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån ngheà goám ôû Bình Döông

2.1. Ñieàu kieän töï nhieân

Treân baûn ñoà Vieät Nam, tænh Bình Döông naèm trong khu vöïc mieàn

Ñoâng Nam boä, coù dieän tích 2.716 km2, chieám 0,83% dieän tích caû nöôùc.

16

Vò trí ñòa lyù cuûa tænh Bình Döông ñöôïc giôùi haïn bôûi caùc toïa ñoä: 100

52’00” – 11030’00” vó ñoä Baéc. 106020’00” – 106057’00” kinh ñoä Ñoâng,

phía Baéc tieáp giaùp tænh Bình Phöôùc, phía Ñoâng tieáp giaùp tænh Ñoàng Nai,

phía Nam tieáp giaùp thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø phía Taây tieáp giaùp tænh Taây

Ninh.

Thieân nhieân ñaõ taïo cho tænh Bình Döông moät ñòa theá raát thuaän lôïi ñoái

vôùi cuoäc soáng con ngöôøi, ñoù laø beà maët ñòa hình chuû yeáu laø ñoàng baèng vaø

ñoài nuùi thaáp vôùi möùc cheânh leäch ñoä cao giöõa caùc vuøng khoâng quaù lôùn.

- Ñòa hình:

Nhìn töø treân cao xuoáng, ñòa hình Bình Döông töông ñoái baèng phaúng

coù hieän töôïng boài thaáp löôïn soùng yeáu ôû phía Baéc, chuû yeáu laø daïng ñòa hình

ôû nhöõng daõy ñoài phuø sa coå noái tieáp nhau. Caù bieät cuõng coù moät vaøi ñoài nuùi

thaáp, nhoâ leân giöõa ñòa hình baèng phaúng nhö Nuùi Chaâu Thôùi (huyeän Thuaän

An), nuùi OÂng 251m, nuùi Tha La (Daàu Tieáng) 203m – daáu veát cuûa caùc hoaït

ñoäng nuùi löõa muoän.

Ñi doïc töø phía Nam leân phía Baéc, theo ñoä cao coù theå thaáy caùc vuøng

ñòa hình sau ñaây:

Vuøng thung luõng baõi boài – chuû yeáu phaân boá doïc theo caùc con soâng

Ñoàng Nai, Soâng Beù, soâng Saøi Goøn. Töø Daàu Tieáng, Beán Caùt, xuoâi xuoáng thò

xaõ Thuû Daàu Moät, Thuaän An vaø töø Laïc An xuoáng Thaïnh Phöôùc, Thôùi Hoøa

huyeän Taân Uyeân. Ñaây laø nhöõng mieàn ñaát thaáp, phuø sa môùi, baèng phaúng

cao töø 6m – 10m, ñaát khaù phì nhieâu, thöïc vaät xanh toát.

Vuøng ñòa hình baèng phaúng: naèm keá tieáp ngang sau caùc vuøng thung

luõng baõi boài, ñòa hình töông ñoái baèng phaúng, ñoä doác 30 – 120, ñaát phì nhieâu,

17

raát thích hôïp vôùi caùc loaïi caây coâng nghieäp nhö hoà tieâu, khoai mì… thuaän

tieän cho vieäc cô giôùi hoùa noâng laâm nghieäp.

Vuøng ñòa hình ñoài thaáp coù löôïn soùng yeáu: naèm treân caùc neàn phuø sa

coå chuû yeáu laø caùc ñoài thaáp, ñænh baèng phaúng, lieân tieáp nhau coù ñoä doác 50 –

120 töø Thuaän An ñeán thò xaõ Beán Caùt, Daàu Tieáng qua Taân Uyeân ñoä cao phoå

bieán 30m – 60m.

Nhìn chung ñòa hình Bình Döông töông ñoái baèng phaúng, neàn ñòa chaát

oån ñònh vöõng chaéc, vaéng haún caùc suoái saâu, soâng roäng, ñeøo cao nhö moät soá

tænh khaùc neân raát thuaän tieän cho vieäc phaùt trieån caùc coâng trình coâng nghieäp

vaø giao thoâng vaän taûi, taïo ñieàu kieän cho Bình Döông noái vôùi caùc tænh baïn

trong heä thoáng giao thoâng xuyeân Vieät, xuyeân AÙ trong töông lai.

- Khí haäu:

Löôïng möa trung bình haøng naêm 1.800mm – 2.000mm vaøo loaïi cao

so vôùi caû nöôùc nhöng phaân boá khoâng ñeàu qua caùc naêm vaø trong caùc vuøng

cuûa tænh. ÔÛ khu vöïc phía Baéc cuûa tænh, do ñòa hình cao hôn ñoùn gioù Taây

Nam neân thöôøng möa sôùm vaø coù nhöõng traän möa lôùn döôùi daïng möa raøo

naëng haït, löôïng möa leân tôùi 2.117 mm/naêm.

Höôùng gioù thònh haønh trong ñòa baøn tænh vaøo muøa möa laø höôùng Taây

Nam, Taây Taây Nam vaø Nam Taây Nam, coøn trong muøa khoâ laø höôùng Baéc,

Taây Baéc vaø Ñoâng Baéc.

Bình Döông, cuõng nhö caùc tænh khaùc thuoäc Nam boä, laø tænh naèm trong

vuøng caän xích ñaïo, neân khí haäu mang ñaày ñuû saéc thaùi cuûa nhieät ñôùi khí haäu

caän xích ñaïo. Ñaëc tröng cuûa khí haäu naøy laø neàn nhieät ñoä khí haäu cao,

quanh naêm noùng aåm. Hôn nöõa, Bình Döông cuõng laø tænh chòu aûnh höôûng

18

cuûa cheá ñoä khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Ñaëc tröng noåi baät nhaát laø söï phaân

hoùa cheá ñoä khí haäu thaønh hai muøa töông phaûn nhau roõ reät, laø muøa möa vaø

muøa khoâ.

Neàn nhieät ñoä ôû Bình Döông cao vaø haàu nhö khoâng coù nhöõng thay ñoåi

ñaùng keå trong naêm. Trong ñoù, nhieät ñoä trung bình naêm ñaït ñeán 260C –

270C, cheânh leäch khoâng quaù 40C – 50C.

Bình Döông coù soá giôø naéng trung bình laø 2.381 giôø.

ÔÛ Bình Döông ñòa hình thoaûi vaø khoâng phaûi laø thuûy nguoàn, caùc con

soâng chaûy qua tænh thöôøng ôû ñoaïn trung löu hoaëc gaàn haï löu neân toác ñoä

doøng chaûy trung bình loøng soâng môû roäng vaø löu löôïng khoâng lôùn ngoaïi tröø

soâng Ñoàng Nai.

- Taøi nguyeân thieân nhieân:

Bình Döông coù nguoàn taøi nguyeân khoaùng saûn doài daøo nhö kaolin, seùt

laøm gaïch ngoùi, caùt, cuoäi,...

Ñaát seùt traéng (Kaolin) laø nguoàn nguyeân lieäu ñaõ ñöôïc söû duïng phoå

bieán ôû Bình Döông töø xöa. Caùc moû ñaát seùt Ñaát Cuoác (Taân Uyeân), Chaùnh

Löu (Beán Caùt) Bình Hoøa, An Phuù (Thuaän An) laø moät trong nhöõng nguoàn

nguyeân lieäu khoaùng coù giaù trò cuûa tænh Bình Döông. Töø laâu nguoàn nguyeân

lieäu seùt cao lanh ñaõ ñöôïc nhaân daân ñòa phöông khai thaùc söû duïng saûn xuaát

ñoà goám vaø ñaõ hình thaønh neân nhöõng laøng goám noåi tieáng trong vuøng. Khu

vöïc Laùi Thieâu – Thuû Daàu Moät laø moät trong hai trung taâm goám söù noåi tieáng

ôû vuøng ñaát Nam boä, ñaõ toàn taïi haøng traêm naêm.

Moû cao lanh (Kaolin) phaân boá roäng daøi ôû haàu heát caùc huyeän trong

tænh, nhöng taäp trung nhieàu nhaát ôû vuøng Taân Uyeân vaø Beán Caùt. Caùc moû cao

19

lanh hieän coù goàm: Ñaát Cuoác, Taân Laäp, Taân Thaønh, Suoái Voi, Beán Saén

(Taân Uyeân); Phöôùc Vónh (Phuù Giaùo); Chaùnh Phuù Hoøa, Taân Ñònh, Myõ

Phöôùc, Lai Höng (Beán Caùt) Ñònh Hieäp, Minh Thaïnh (Daàu Tieáng); Bình

Hoøa, Thuaän Giao, An Phuù, An Thaïnh (Thuaän An), Phuù Hoøa (thò xaõ Thuû

Daàu Moät).v.v...

Keát quaû ñieàu tra cho thaáy, trong toaøn tænh, toång tröõ löôïng ñöôïc ñaùnh

giaù laø 104 trieäu taán vaø tröõ löôïng döï baùo laø 260 trieäu taán.

Ngoaøi cao lanh (Kaolin), seùt ñeå saûn xuaát gaïch ngoùi phaân boá khaù roäng

raõi treân ñòa baøn caùc huyeän trong tænh: Khaùnh Bình, Ñaát Cuoác, Vónh Taân,

Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân); Myõ Phöôùc, Thôùi Hoøa, Chaùnh Phuù Hoøa

(Beán Caùt); Thuaän An, Dó An, Thò xaõ Thuû Daàu Moät, coù tröõ löôïng 500 trieäu

m3 vaø tröõ löôïng döï baùo 890 trieäu m3.

Bình Döông xöa voán laø röøng nhieät ñôùi, chieám phaàn lôùn dieän tích

töï nhieân, coù röøng daøy vaø röøng thöù sinh phuû kín, phaân nöõa coøn laïi laø traûng

coû, ñoàn ñieàn, ruoäng luùa vaø vöôøn caây aên traùi. Ñoù laø röøng thuoäc heä thoáng

ñoàng baèng cuûa mieàn Ñoâng Nam Boä, noåi tieáng giaøu nhaát nöôùc veà caùc loaøi

caây goã quí. Vaøo caùc naêm 1930 röøng bò khai phaù döõ doäi, moät phaàn laø do

thöïc daân Phaùp laäp ñoàn ñieàn cao su, phaàn khaùc laø do daân khai thaùc, nhöng

vaãn coøn moät dieän tích khaù quan troïng "coù dieän tích phaân boá khoaûng

91.000ha” [22.45]

“ Trôû laïi quaù khöù 50 naêm veà tröôùc hôn phaân nöûa dieän tích cuûa tænh

Bình Döông coù röøng daøy vaø röøng thöù sinh phuû kín… röøng mang tính phong

phuù baäc nhaát, chöùa nhieàu loaïi danh moäc vaø caây goã toát”, “soá ngöôøi soáng

20

baèng ngheà laâm nghieäp vaø coâng nghieäp ñoâng hôn soá ngöôøi soáng baèng ngheà

noâng nghieäp troàng luùa” [17. 69].

Bình Döông laø ñòa ñieåm quan troïng maø thöïc daân Phaùp löïa choïn trong

caùc cuoäc khai thaùc thuoäc ñòa. Ñoù cuõng chính laø lyù do laøm cho röøng Bình

Döông bò khai thaùc caïn kieät. Trong quaù trình khai thaùc thuoäc ñòa thöïc daân

Phaùp ñaõ ra söùc phaù röøng cuûa Thuû Daàu Moät ñeå laäp ñoàn ñieàn cao su. Sau khi

troàng thöû nghieäm thaønh coâng, ñaàu theá kyû XX haøng loaït Coâng Ty tö baûn

Phaùp ñoå xoâ vaøo Ñoâng Döông thaønh laäp caùc ñoàn ñieàn cao su. Thuû Daàu Moät

laø ñòa baøn taäp trung nhieàu ñoàn ñieàn cao su nhaát ôû Vieät Nam.

Veà caây cao su, tænh Bình Döông coù dieän tích caây cao su lôùn nhaát

mieàn Ñoâng Nam boä, dieän tích vöôøn caây cao su naêm 1948 laø 33.342 ha [67

.74] Hôn nöõa trong 30 naêm chieán tranh giaûi phoùng, ñaëc bieät laø trong 21

naêm khaùng chieán choáng Myõ, bom ñaïn, chaát ñoäc hoùa hoïc, thuoác khai hoang

cuûa ñeá quoác Myõ ñaõ huûy dieät treân 50% caùc khu röøng nguyeân sinh ôû Bình

Döông.

- Heä thoáng giao thoâng thuûy- boä:

Bình Döông ñöôïc bao boïc bôûi 3 soâng lôùn: soâng Saøi Goøn ôû phía Taây

laøm ranh giôùi vôùi tænh Taây Ninh, Soâng Beù ôû phaàn phía Baéc tieáp giaùp vôùi

tænh Bình Phöôùc vaø soâng Ñoàng Nai ôû phía Ñoâng, laøm ranh giôùi vôùi tænh

Ñoàng Nai. Töø ñaây, khieán cho Bình Döông deã daøng noái ranh caùc caûng bieån

lôùn ôû phía Nam Toå quoác. Vôùi heä thoáng doøng chaûy treân ñaõ taïo cho Bình

Döông moät heä thoáng giao thoâng thuûy raát toát cho quaù trình giao thương buoân

baùn vaù phaùt trieån.

21

Veà ñöôøng soâng, coù theå ñi töø Saøi Goøn ñeán Thuû Daàu Moät treân soâng saøi

Goøn (soâng Taân Bình) chæ maát ba giôø.

“Coù theå ñi töø Saøi Goøn ñeán Thuû Daàu Moät baèng moät Sa-lup (chaloupe)

cuûa chuû taøu ngöôøi Hoa Yeng Seng, moãi saùng ñeán Saøi Goøn luùc 10h, vaø

ngöôïc laïi xuaát phaùt töø Saøi Goøn luùc 3h,30’ chieàu ñeán Thuû Daàu Moät luùc

6h,30’ chieàu, khöù hoài coù theå gheù laïi beán Laùi Thieâu”. [67. 61]

Bình Döông coù heä thoáng giao thoâng ñöôøng boä phaùt trieån sôùm, töông

ñoái thuaän lôïi vaø oån ñònh. Töø thò xaõ Thuû Daàu Moät coù: quoác loä 13 ñi Bình

Phöôùc noái vaøo quoác loä 14 ñi Taây Nguyeân vaø caùc tænh mieàn Trung, noái vaøo

Quoác loä 1 ñi thaønh phoá Hoà Chí Minh. Trong ñòa baøn tænh coøn coù caùc tænh loä

742, 743, 744, 745, 746… taïo thaønh maïng löôùi giao thoâng lieân hoaøn, thoâng

suoát.

Vôùi thuaän lôïi veà vò trí ñòa lyù, thoå nhöôõng, khí haäu thuaän lôïi cho neân töø

laâu Bình Döông ñaõ laø moät trong hai vuøng coù ngheà goám söù phaùt trieån, khoâng

chæ ñaùp öùng nhu caàu ñòa phöông, khu vöïc vaø xuaát khaåu ra nhieàu nöôùc treân

theá giôùi.

2.2. Ñieàu kieän lòch söû

Treân vuøng ñaát Bình Döông töø coå xöa caùch nay haøng ngaøn naêm ñaõ coù

con ngöôøi sinh soáng. Khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän moät soá coâng cuï ñaù taïi di chæ

khaûo coå hoïc Vöôøn Duõ (Taân Myõ - Taân Uyeân) naèm ven bôø soâng Ñoàng Nai

coù nieân ñaïi caùch nay 20.000; 30.000 naêm "Treân beà maët daõy ñoài beân bôø

soâng Ñoàng Nai roäng lôùn, tuyeån choïn nhöõng hoøn cuoäi nhoû, goïn, vöøa tay, coù

hình daùng oån ñònh, roài tieán haønh gheø, ñeõo, taïo neân rìa löôõi hoaëc ñaàu nhoïn

22

ñeå tieän duïng trong cuoäc soáng haøng ngaøy" [4. 8]. Nhìn chung, cuoäc soáng cuûa

cö daân thôøi bay giôø coøn ñôn sô moäc maïc. Hoï quy tuï thaønh nhöõng coäng

ñoàng nhoû treân theàm soâng hoaëc treân nhöõng ñoài goø thaáp thoâng thoaùng.

Sau di tích Vöôøn Duõ, coäng ñoàng cö daân coå Bình Döông ñaõ xaùc laäp moät

phöùc heä phaùt trieån qua caùc giai ñoaïn: Cuø Lao Ruøa I – Goø Ñaù – Doác Chuøa –

Phuù Chaùnh. Traõi qua moät dieãn trình 4000naêm– 2000naêm caùch ngaøy nay,

coäng ñoàng cö daân coå treân ñaát Bình Döông xöa ñaõ ñònh hình caùc hoaït ñoäng

kinh teá- xaõ hoäi cuûa mình vôùi caùc ngaønh ngheà thuû coâng khaù phaùt trieån. Coâng

xöôõng cheá taùc Haøn OÂng Ñaïi phaân boá treân moät khu vöïc coù dieän tích khoaûng

moät hecta treân bôø höõu ngaïn cuûa doøng Soâng Beù ñaõ cho ra ñôøi haøng ngaøn

coâng cuï saûn xuaát baèng ñaù nhö cuoác, rìu, dao phuïc vuï cho nhu caàu soáng cuûa

toaøn vuøng. Caùc cuoäc khai quaät ñaõ tìm thaáy nhöõng coâng cuï saûn xuaát töø coâng

xöôõng naøy ôû nhöõng di chæ cö truù khaùc treân vuøng ñaát Bình Döông nhö di tích

Cuø Lao Ruøa, Di tích Baø Luïa, di tích Vònh baø Kyø, di tích Cuø Lao Ruøa, di tích

Myõ Loäc,…

Moät di tích khaûo coå hoïc ñaëc bieät khaùc phaùt hieän treân ñòa baøn tænh

Bình Döông – ñoù laø di tích cö truù – moä taùng Cuø lao Ruøa. Taïi ñaây khaûo coå

hoïc ñaõ phaùt hieän nhieàu tö lieäu quan troïng cho thaáy ñaây laø moät coäng ñoàng

cö daân coù trình ñoä phaùt trieån raát cao treân taát caû caùc maët cuûa ñôøi soáng. Vaøo

giai ñoaïn sôùm, coäng ñoàng cö daân naøy ngoaøi vieäc söû duïng caùc coâng cuï baèng

ñaù trong saûn xuaát, hoï coøn laø nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng laøm goám vôùi trình

ñoä raát cao. Coù theå noùi ñaây laø di tích khaûo coå hoïc thuoäc giai ñoaïn sôùm cuûa

tieàn söû Ñoâng Nam boä coù soá löôïng ñoà goám nhieàu loaïi hình khaùc nhau ñöôïc

phuïc nguyeân nhieàu nhaát vaø cuõng laø di tích coù tyû leä ñoà goám ñöôïc trang trí

23

nhieàu motype hoa vaên nhaát. Beân caïnh ñoù moät tyû leä khaù lôùn goám ñöôïc phuû

moät “lôùp men” vôùi nhieàu maøu khaùc nhau nhö maøu ñoû, maøu naâu, maøu

xaùm,... treân maët ngoaøi laãn maët trong cuûa ñoà goám. Coù theå xem moät trong

nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa noãi neùt cuûa di tích Cuø Lao Ruøa laø töø nhöõng tö lieäu

goám phong phuù vaø ña daïng phaùt hieän trong taàng vaên hoùa. Ngoaøi ra, ôû giai

ñoaïn muoän coäng ñoàng cö daân Cuø Lao Ruøa cuõng ñaõ bieát ñeán ngheà luyeän

kim.

Ñoái vôùi ngheà luyeän kim, di tích khaûo coå hoïc Doác Chuøa treân ñaát

Bình Döông laø moät di tích gaây aán töôïng cho giôùi khoa hoïc nhaát vôùi soá

löôïng khuoân ñuùc ñoàng vaø coâng cuï vuõ khí baèng ñoàng phaùt hieän ñöôïc trong

taàng vaên hoùa.

Beân caïnh nhöõng coâng cuï saûn xuaát vuõ khí baèng ñoàng thau cö daân Doác

Chuøa vaãn khoâng ngöøng môõ roäng hoaït ñoäng cuûa ngheà laøm ñoà goám. Moät

khoái löôïng khoaûng 260.000 maûnh goám thu thaäp trong taàng vaên hoùa cuûa di

tích cuõng taïo aán töôïng maïnh meõ veà qui moâ, söï phaùt trieån ña daïng cuûa loaïi

saûn phaåm goám. Vaø cuõng chính söu taäp naøy chöùng minh cho truyeàn thoáng

laøm ñoà goám cuûa caùc coäng ñoàng cö daân coå treân vuøng ñaát naøy.

Treân ñaát Bình Döông, khaûo coå hoïc coøn phaùt hieän moät ñieåm cö daân

môùi ôû Böng Sình (Phuù Chaùnh - Taân Uyeân) Di tích naèm trong vuøng sình laày,

caïnh moät con suoái (Suoái Caùi) Ngoaøi nhöõng coâng cuï deät vaûi nhö truïc deät,

kieám deät,..coøn coù nhieàu maõnh goám, ñoà goám nhö noài baùt, chaäu… ñaëc bieät

trong khu vöïc Böng Sình - Phuù Chaùnh coøn laàn löôït phaùt hieän 05 troáng ñoàng

Ñoâng Sôn loaïi I (trong moät ñòa ñieåm ñöôïc phaùt hieän nhieàu troáng ñoàng nhaát

ôû Nam Boä). Qua ñoù cho ta thaáy cuoäc soáng cuûa cö daân Böng Sình - Phuù

24

Chaùnh coù nhieàu ñieàu raát môùi. Töø truyeàn thoáng phaùt trieån ôû caùc giai ñoaïn

tröôùc ñaõ khôûi döïng neân loái soáng môùi, cö truù nhaø saøn treân coïc goã trong ñieàu

kieän töï nhieân vaø moâi tröôøng khaùc tröôùc. Hoï ñaõ ñònh hình loái choân caát môùi,

baèng nguyeân vaät lieäu môùi, ñoà vaät choân theo cuõng hoaøn toaøn môùi laï. Coù theå

noùi, cö daân Phuù Chaùnh ñaõ böôùc vaøo moät boái caûnh xaõ hoäi ñaõ coù söï thay ñoåi

lôùn.

“Töø nhöõng tö lieäu thu thaäp ñöôïc trong caùc cuoäc ñieàu tra, thaùm saùt vaø

khai quaät treân, tieán trình phaùt trieån lieân tuïc cuûa thôøi ñaïi tieàn - sô söû Bình

Döông ñöôïc xaùc ñònh caùc giai ñoaïn phaùt trieån nhö sau: Cuø Lao Ruøa I – Goø

Ñaù (Cuø Lao Ruøa II )- Doác Chuøa - Phuù Chaùnh töø 3.500 naêm - 2.000 naêm

caùch ngaøy nay”. [26.27]

Thôøi tieàn - sô söû Bình Döông traûi qua hôn 1.500 naêm toàn taïi vaø phaùt

trieån ñaõ tích tuï nhöõng veát tích vaät chaát vaø tinh thaàn chöùng minh ñöôïc ñaây laø

moät coäng ñoàng cö daân baûn ñòa coù trình ñoä toå chöùc cao, caùc ngaønh ngheà tieåu

thuû coâng nghieäp coù tính chuyeân hoùa cao, xoay quanh truïc noâng nghieäp

troàng luùa treân nöông raãy vaø ven caùc thung luõng soâng suoái, ñaõ tích tuï moät

löôïng löông thöïc thöïc phaåm ñaùng keå ñöôïc caát tröõ trong caùc chum voø coù

kích thöôùc lôùn ñeå coù theå baûo ñaûm nuoâi soáng mình vaø nhöõng ngöôøi hoaït

ñoäng phi noâng nghieäp trong coäng ñoàng nhö nhöõng ngöôøi thôï luyeän kim ñuùc

ñoàng. Cô taàng kinh teá oån ñònh treân cuõng goùp phaàn vaøo vieäc naâng cao ñôøi

soáng tinh thaàn cuûa cö daân nhö cheá taùc ñaøn ñaù phuïc vuï cho sinh hoaït tinh

thaàn cuûa coäng ñoàng, cheá taùc voøng tay ñeå laøm ñeïp cho mình vaø caû choân

theo ngöôøi sang theá giôùi beân kia nhöõng ñoà vaät quyù giaù nhö nhöõng coâng cuï -

vuõ khí baèng ñoàng. Ngoaøi ra cuõng chính töø tính oån ñònh trong cuoäc soáng cuûa

25

mình laø ñieàu kieän thuùc ñaåy quaù trình giao löu vaên hoùa vaø trao ñoåi saûn phaåm

vôùi nhau khoâng chæ trong khu vöïc haï löu soâng Ñoàng Nai maø caû nhöõng vuøng

xa hôn nhö vaên hoùa Ñoâng Sôn ôû phía Baéc, vaên hoùa Sa Huyønh ôû mieàn

Trung, vuøng Ñoâng Baéc Thaùi Lan vaø caû vuøng Hoa Nam Trung Quoác ôû

nhöõng giai ñoaïn muoän hôn.

Con ñöôøng ñi tôùi cuûa nhöõng coäng ñoàng cö daân baûn ñòa naøy vaøo

nhöõng theá kyû ñaàu coâng nguyeân ñöôïc xuaát phaùt töø moät taàm cao khoâng keùm

nhöõng coäng ñoàng cö daân ôû nhöõng vuøng vaên hoùa coå khaùc. Nhöõng taùc nhaân

ngoaïi nhaäp seõ ngaøy caøng taêng leân vaø coäng ñoàng cö daân baûn ñòa naøy coù ñaày

ñuû baûn lónh ñeå tieáp nhaän, bieán ñoåi vaø hoäi nhaäp ñeå seõ laø nhöõng nhaân toá

quan troïng quyeát ñònh söï ra ñôøi caùc quoác gia sôùm treân ñòa baøn Nam Boä

trong lòch söû.

Thaät vaäy, Bình Döông vôùi nhöõng phaùt hieän Khaûo coå hoïc cho thaáy

ñaây laø vuøng ñaát coù moät löïc huùt ñaùng keå ngay töø 3000 – 4000 naêm tröôùc.

Taïi ñaây caùc ngaønh ngheà ñaõ taïo neân moät cô caáu xaõ hoäi oån ñònh maø trong ñoù

caùc ngaønh ngheà tieåu thuû coâng nghieäp phuï trôï cho noâng nghieäp gaàn nhö ñaõ

ñaït ñeán tính chuyeân hoùa nhaát ñònh. Ñaây cuõng laø vuøng ñaát coù nhöõng tieáp

xuùc vaên hoùa raát maïnh meõ trong quaù khöù nhö nhöõng khuoân ñuùc, coâng cuï- vuõ

khí baèng ñoàng coù nhöõng quan heä vôùi vuøng Ñoâng baéc Thailand hoaëc nhöõng

troáng ñoàng Phuù Chaùnh coù nguoàn goác Ñoâng Sôn - Vieät coå. Bình Döông

trong lòch söû laø moät trong nhöõng vuøng vaên hoùa coå troïng ñieåm cho caû khu

vöïc Nam boä vaø cuõng laø vuøng ñaát cuûa nhöõng giao löu vaên hoùa töø raát sôùm.

Bình Döông cuõng laø moät trong nhöõng vuøng ñaát ñoùn nhaän nhöõng löu

daân ngöôøi Vieät tieán vaøo phöông Nam, roài ngöôøi Hoa ñeán. Hoï cuøng hoäi

26

nhaäp vaø phaùt trieån treân vuøng ñaát truø phuù vaø ñaày höùa heïn cho moät töông lai

töôi saùng. Hình nhö nhöõng ñieàu kieän aét coù vaø ñuû cho ngheà goám phaùt trieån

taïi Bình Döông ñaõ coù töø trong lòch söû nhieàu ngaøn naêm tröôùc – ñoù laø moâi

tröôøng, laø nguoàn nguyeân lieäu, laø heä thoáng giao thoâng ñeå taïo laäp caùc quan

heä giao thöông vaø cuoái cuøng laø con ngöôøi. Taát caû thuaän lôïi ñoù haàu nhö taäp

trung taïi vuøng ñaát Bình Döông nhö nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát. Vaø

ngheà goám Bình Döông ñaõ coù ñuû ñieàu kieän ñeå ra ñôøi, caém saâu vaø lan toûa

saâu roäng töø sau theá kyû XIX. Vaø khoâng phaûi ngaãu nhieân Bình Döông trôû

thaønh moät vuøng ñaát ñoùn nhaän nhieàu döï aùn ñaàu tö töø nhieàu quoác gia khaùc

nhau treân theá giôùi vaø ñöôïc xeáp vaøo moät trong nhöõng vuøng kinh teá naêng

ñoäng nhaát trong nhöõng thaäp nieân cuoái theá kyû XX vaø ñaàu theá kyû XXI.

2.3. Ñieàu kieän xaõ hoäi

Vuøng ñaát Bình Döông ngaøy nay, thuôû xa xöa laø moät nôi hoang vu,

nuùi röøng raäm raïp. Qua caùc di chæ khaûo coå ñöôïc khai quaät taïi Vöôøn Duõ, Goø

Ñaù, Cuø Lao Ruøa, Doác Chuøa (Taân Uyeân) caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän töø

thôøi kyø ñoà ñaù môùi ñeán thôøi kyø ñoà ñoàng, ñaõ töøng laø ñòa baøn sinh tuï cuûa moät

coäng ñoàng cö daân coå. Cuõng treân ñòa baøn khu vöïc naøy, caùc nhoùm daân toäc

baûn ñòa: Stieâng, Mô Noâng, Chaâu Ro, Chaâu Maï….töøng böôùc ñöôïc hình

thaønh, quy tuï khai phaù ñaát ñai vaø sinh soáng ôû ñaây. Ñeán ñaàu theá kyû XVII

treân vuøng ñaát phuø truù naøy daân daàn xuaát hieän theâm nhöõng lôùp cö daân môùi.

Ñoù laø nhöõng di daân ngöôøi Vieät töø caùc tænh phía Baéc thuoäc taàng lôùp noâng

daân vaø thôï thuû coâng ngheøo khoå khoâng chòu ñöïng noåi cô cöïc, laàm than choán

queâ nhaø, laø nhöõng ngöôøi chaïy troán söï truy ñuoåi cuûa chính quyeàn phong

27

kieán, nhöõng ngöôøi troán lính, troán thueá.v.v… Nhìn chung laø vì böùc xuùc cuûa

cuoäc soáng maø baát chaáp nguy hieåm ñi tìm nôi nöông thaân, möu laäp cuoäc

soáng môùi. Coù leõ ngay töø nhöõng naêm thaùng ñaàu tieân, Bình Döông laø moät

trong nhöõng nôi döøng chaân cuûa ñoaøn daân di cö ngöôøi Vieät. Bôûi ngaøy aáy,

daân di cö thöôøng theo nhöõng cöûa bieån, con soâng ñeå tìm nhöõng vuøng ñaát

ñònh cö. Vaø Bình Döông, ñaëc bieät laø vuøng chung quanh thò xaõ Thuû Daàu Moät

voán laø vuøng giaùp soâng Ñoàng Nai, soâng Saøi Goøn laø nhöõng nôi ñònh cö lyù

töôûng thuôû ñaàu khai phaù.

Tieán trình nhaäp cö cuûa ngöôøi Vieät dieãn ra lieân tuïc suoát theá kyû XVII.

Ñeå chính thöùc hoùa moät tình hình thöïc teá veà daân cö vaø haønh chính, muøa

xuaân naêm Maäu Daàn (1698), Chöôûng cô Leâ Thaønh Haàu, Nguyeãn Höõu Caûnh

vaøo kinh löôïc vuøng ñaát phöông Nam, xaùc laäp cöông thoå, xaây döïng thieát cheá

haønh chính laäp phuû Gia Ñònh goàm hai huyeän Phöôùc Long vôùi dinh Traán

Bieân (goàm toaøn boä mieàn Ñoâng Nam boä ngaøy nay) vaø huyeän Taân Bình vôùi

dinh Phieân Traán (goàm Taây Ninh, thaønh phoá Hoà Chí Minh, Tieàn Giang,

Long An… ngaøy nay). Ñaây laø ñôn vò haønh chính ñöôïc xaùc laäp ñaàu tieân treân

vuøng ñaát môùi khai khaån cuûa ngöôøi Vieät ôû phöông Nam. Töø ñoù, vuøng ñaát

môùi daàn daàn sinh soâi vaø phaùt trieån soâi ñoäng. Cö daân Ngaøy caøng ñoâng, ñaát

hoang ngaøy caøng bò ñaåy luøi, nhöôøng choã cho xoùm laøng, ruoäng ñoàng truø phuù,

phoá chôï saàm uaát nhoän nhòp. Treân ñaát Bình Döông thôøi ñoù, nhöõng teân ñaát,

teân laøng ñaõ sôùm xuaát hieän vôùi daùng voùc rieâng bieät. Laùi Thieâu, chôï Buùng,

chôï Phuù Cöôøng, chôï Taân Ba (Ñoàng Vaùn), chôï Taân Uyeân (Ñoàng Söù), chôï

Thò Tính, chôï Beán Suùc (Daàu Tieáng)… laø bieåu hieän cuûa söùc soáng maïnh meõ

28

vaø sinh ñoäng trong quaù trình saûn xuaát vaø trao ñoåi haøng hoùa treân vuøng ñaát

môùi Bình Döông.

Sang theá kyû XIX, cö daân Bình Döông ñaõ phaùt trieån nhanh hôn, ñaëc

bieät trong thôøi kyø naøy, coäng ñoàng ngöôøi Hoa di daân ñeán Bình Döông ngaøy

moät nhieàu hôn. Hoï ñeán ñaây töø Cuø Lao Phoá – Bieân Hoøa vaø Beán Ngheù – Gia

Ñònh. Nhöõng laøng goám cuûa ngöôøi Hoa xuaát hieän ôû vuøng Laùi Thieâu, Phuù

Cöôøng, Taân Uyeân vôùi nhöõng saûn phaåm ñöôïc taïo ra ñaõ coù söï chuyeån hoùa

khaù roõ neùt. Cho ñeán nay, ngöôøi Hoa ôû Bình Döông vaãn taäp trung ôû moät soá

vuøng “ñònh cö truyeàn thoáng” cuûa hoï nhö thò xaõ Thuû Daàu Moät, Laùi Thieâu –

(Thuaän An), Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân). Ngoaøi ngheà buoân baùn, hoï coøn

chung thuûy vôùi nhöõng ngheà truyeàn thoáng, maø tröôùc heát laø ngheà goám töø

thuôû ban ñaàu, taïo neân moät neùt sinh hoaït vaên hoùa ñaëc saéc cho ngöôøi Bình

Döông qua caùc thôøi kyø.

Töø khi tænh Thuû Daàu Moät ñöôïc thieát laäp thì daân cö ôû vuøng naøy ñaõ

phaùt trieån nhanh choùng. Nhieàu aáp, nhieàu laøng môùi ñöôïc hình thaønh theo söï

taêng tröôûng cuûa daân cö. Ñaëc bieät nhieàu laøng ngheà treân ñaát Thuû Daàu Moät

ñöôïc ra ñôøi, trong ñoù ñaùng chuù yù nhaát laø nhöõng laøng moäc vaø nhöõng cô sôû

saûn xuaát sôn maøi. Cö daân ngöôøi Vieät ôû mieàn Baéc, mieàn Trung voán coù tay

ngheà vaø kyõ thuaät khaûm xaø cöø treân tuû thôø, gheá töïa, traøng kyû, höông aùn… ñaõ

laàn löôït ñeán Bình Döông khai thaùc theá maïnh ôû ñaây laø giaøu goã quyù (goõ, caåm

lai, giaùng höông… ) taïo neân moät ngheà ñoäc ñaùo vaø noåi tieáng cho Bình

Döông. Ngheà goám ôû Laùi Thieâu, caùc laøng ngheà moäc ôû Phuù Thoï, Chaùnh

Nghóa laø nhöõng cuïm daân cö ñoäc ñaùo cuûa Bình Döông. Sau naøy Phaùp môû

tröôøng Baù Ngheä ôû Thuû Daàu Moät, ngheà moäc Bình Döông caøng coù nhieàu

29

ñieàu kieän phaùt trieån treân cô sôû tieáp thu nhöõng kyõ thuaät hieän ñaïi, keát hôïp

vôùi nhöõng truyeàn thoáng voán ñaõ coù taïo neân nhöõng saûn phaåm noåi tieáng

khoâng nhöõng trong nöôùc maø coøn caû quoác teá.

Ngheà sôn maøi laø moät theá maïnh cuûa cö daân Bình Döông voán ñöôïc

nhöõng ngöôøi löu daân Vieät töø Baéc vaø Trung mang theo khi ñeán ñònh cö ôû

vuøng ñaát naøy. Töông Bình Hieäp ôû huyeän Bình An xöa voán laø moät laøng

tranh coå ñaõ tieáp nhaän nhöõng löu daân coù ngheà töø Baéc vaø Trung vaøo ñaây laäp

nghieäp, daàn daàn ñaõ trôû thaønh “trung taâm sôn maøi” cuûa Bình Döông qua caùc

thôøi kyø.

Moät ñaëc ñieåm quan troïng khaùc trong söï bieán ñoåi thaønh phaàn daân cö

cuûa Bình Döông vaøo thôøi kyø naøy laø söï xuaát hieän moät ñoäi nguõ coâng nhaân

cao su ngaøy caøng nhieàu theo nhieàu môû roäng caùc ñoàn ñieàn cao su cuûa thöïc

daân Phaùp treân ñòa baøn Thuû Daàu Moät – Ñoâng Nam boä. Töø ñaàu theá kyû XX,

Thuû Daàu Moät ñaõ trôû thaønh tænh daãn ñaàu veà troàng cao su ôû Nam boä. Theo ñoù

caùc laøng cao su laàn löôït ñöôïc moïc leân treân ñaát Thuû Daàu Moät ngaøy caøng

nhieàu, nhaát laø xung quanh caùc ñoàn ñieàn cao su noåi tieáng nhö Daàu Tieáng….

Daân cao su Thuû Daàu Moät ña soá laø nhöõng ngöôøi noâng daân ôû mieàn Baéc, mieàn

Trung, voán bò khaùnh kieät ruoäng ñaát, thaát cô lôõ vaän buoäc phaûi boû xöù ñi laøm

“phu coâng tra” cho caùc chuû Taây.

Treân ñaây laø nhöõng neùt cô baûn veà quaù trình hình thaønh coäng ñoàng daân

cö töø thôøi kyø vuøng ñaát Bình Döông baét ñaàu ñöôïc khai phaù ñeán cuoäc khaùng

chieán choáng Myõ cöùu nöôùc cuûa nhaân daân ta keát thuùc thaéng lôïi.

Trong lòch söû phaùt trieån xaõ hoäi, Bình Döông laø vuøng ñaát chuû yeáu

ngöôøi daân sinh soáng baèng ngheà saûn xuaát noâng nghieäp. Noâng daân chieám

30

treân 80% daân soá. Vôùi tinh thaàn lao ñoäng caàn cuø, saùng taïo, soáng treân vuøng

ñaát ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi veà khí haäu vaø ñaát ñai, coâng vieäc khai phaù,

troàng troït cuûa ngöôøi daân Bình Döông ñöôïc tieán haønh töông ñoái thuaän lôïi.

Qua quaù trình lao ñoäng, ôû Bình Döông tuy coù söï phaân hoùa xaõ hoäi nhöng

khoâng ñaùng keå. Thaønh phaàn baàn noâng vaø trung noâng nhoû chieám ña soá; taàng

lôùp treân ôû noâng thoân chuû yeáu laø phuù noâng vaø moät soá raát ít ñòa chuû töø nôi

khaùc ñeán, nhöng hoï thöôøng bò boïn tö baûn thöïc daân, ñeá quoác cheøn eùp.

Bình Döông vôùi ñieàu kieän khí haäu, ñòa lyù, ñòa chaát, thoå nhöôõng vôùi

ñaëc ñieåm lòch söû xaõ hoäi, löu daân ngöôøi Vieät vaø caùc coäng ñoàng cö daân baûn

ñòa, caùc coäng ñoàng di daân khaùc nhö ngöôøi Hoa, ñaõ chung löng ñaáu caät, khai

döïng cuoäc soáng cuøng vôùi söï giao thoa vaên hoùa nhieàu mieàn ñeå keát tinh

thaønh baûn saéc vaên hoùa ñaëc tröng cuûa ngöôøi Bình Döông maø ñieån hình laø

caùc ngaønh ngheà truyeàn thoáng. Neùt ñeïp, neùt vaên hoùa, trình ñoä caûm thuï kyõ

thuaät vaø khaû naêng taïo döïng cuoäc soáng cuûa ngöôøi Bình Döông ñöôïc theå hieän

roõ treân caùc hoïa tieát cuûa ngheà ñieâu khaéc goã, ngheà goám söù, ngheà sôn maøi vaø

ngheà tranh kieáng… ñaõ chinh phuïc traùi tim vaø trí tueä cuûa nhieàu ngöôøi thuoäc

nhieàu mieàn khaùc nhau trong nöôùc vaø treân theá giôùi.

31

CHÖÔNG 2.

NGHEÀ GOÁM ÔÛ BÌNH DÖÔNG - CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN

1. Khôûi nguoàn

1.1. Goám thôøi tieàn - sô söû

Bình Döông ñöôïc bao boïc bôûi 3 con soâng Ñoàng Nai, Saøi Goøn vaø

Soâng Beù, taïo neân moâi tröôøng sinh thaùi thuaän lôïi cho con ngöôøi xöa sinh

soáng. Doïc theo caùc trieàu soâng naøy khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän nhieàu di chæ

quan troïng nhö Myõ Loäc, Cuø Lao Ruøa, Doác Chuøa, Phuù Chaùnh, Baø Luïa, Vònh

Baø Kyø… Nhöõng di chæ naøy phaùt hieän haøng vaïn maûnh goám coå coù ñieåm chung

veà chaát lieäu, kyõ thuaät cheá taùc, loaïi hình kích thöôùc nhö nhöõng chieác noài,

voõ, baùt boàng baèng goám coù hoa vaên trang trí gioáng nhau.

Khu vöïc Bình Döông coù ngöôøi xöa sinh soáng caùch nay haøng ngaøn

naêm, vaø ngheà goám cuõng ra ñôøi töø luùc ñoù. Taïi Cuø Lao Ruøa (Thaïnh Hoäi-Taân

Uyeân) naèm treân bôø soâng Ñoàng Nai, qua khai quaät khaûo coå ñaõ phaùt hieän

nhieàu ñoà goám coù giaù trò cao. Qua vieäc chænh lyù 85.000 ngaøn maûnh goám

ñöôïc phaùt hieän, caùc nhaø Khaûo coå hoïc ñaõ phuïc döïng laïi moät boä söu taäp ñoà

goám hoaøn chænh goàm noài, toâ toä, ly, baùt boàng. Ñaëc bieät laø 16 hieän vaät baùt

boàng vôùi nhieàu chuûng loaïi, ñöôïc phaùt hieän nhieàu nhaát töø tröôùc ñeán giôø ôû

khu vöïc Nam boä. Töø nhieàu maûnh goám chaùy xaùm ñen vaø bò bieán daïng khi

ñöa vaøo nung ôû nhieät ñoä cao ñöôïc tìm thaáy trong di tích, chöùng toû Cuø Lao

Ruøa laø moät trung taâm saûn xuaát ra nhöõng saûn phaåm ñoà goám lôùn, nhieàu

chuûng loaïi, ñöôïc trang trí nhieàu motype hoa vaên ñeïp, ñöôïc giao löu trao ñoåi

haøng hoùa trong khu vöïc vaø caùc vuøng laân caän, coù nieân ñaïi sôùm töø 3500 –

3.000 naêm caùch ngaøy nay.

32

Keá ñeán laø di tích Doác Chuøa ngheà goám tieáp tuïc phaùt trieån vôùi hôn

250.000 maûnh goám ñuû loaïi vaø 594 hieän vaät goám coøn nguyeân veïn ñöôïc phaùt

hieän ôû di tích, bao goàm raát nhieàu loaïi hình khaùc nhau. Di tích Doác Chuøa

thaät söï taïo aán töôïng ñoái vôùi caùc nhaø khoa hoïc veà söï ña daïng vaø quy moâ raát

lôùn cuûa ngheà laøm goám ôû ñaây thôøi baáy giôø. Trong ñoù moät soá chuûng loaïi goám

ñaõ ñaït ñeán ñoä hoaøn chænh cao veà chaát lieäu, kieåu daùng vaø thaåm myõ, ñieån

hình nhö noài, voø, bình, baùt, chaäu, thoá laø nhöõng loaïi hình thoâng duïng nhaát

cuûa di tích Doác Chuøa.

Tuy goám Doác Chuøa khoâng coù nhieàu veà chuûng loaïi, nhöng kieåu daùng

vaø chaát löôïng saûn phaåm goám ñaõ minh chöùng cho söï phaùt trieån cao veà nhu

caàu söû duïng. Cuøng vôùi vieäc saûn xuaát ñoà goám phuïc vuï cuoäc soáng thöôøng

nhaät, cö daân Doác Chuøa coøn saûn xuaát ra nhieàu saûn phaåm khaùc baèng goám

phuïc vuï cho caùc ngaønh thuû coâng, ñaëc bieät laø deät vaûi. Vôùi 479 chieác doïi se

sôïi maø cö daân Doác Chuøa coøn löu laïi, minh chöùng raèng, cö daân thôøi baáy giôø

raát chuù troïng ñeán vieäc se sôïi, ñan sôïi vaø deät vaûi – moät coâng vieäc khoâng theå

thieáu trong ñôøi soáng cuûa cö daân thôøi sô söû. Cuõng taïi Doác Chuøa, lôùp cö daân

coå coøn cheá ra voâ soá vieân ñaïn baèng loaïi ñaát seùt coù pha caùt mòn.

Cuøng vôùi nhieàu haøng coïc goã caém saâu vaøo loøng ñaát vuøng sình laày –

daáu tích Nhaø saøn cuûa cö daân Phuù Chaùnh, caùc nhaø khoa hoïc coøn phaùt hieän

ra nhieàu ngoâi moä ñöôïc choân caát theo daïng hình chum, goïi laø moä chum.

Cuøng vôùi moä chum laø hieän vaät tuøy taùng theo ngöôøi quaù coá cuûa cö daân coå

Phuù Chaùnh, bao goàm troáng ñoàng, kieám goã, noài goám, baùt boàng, coác goám,

quaû baàu, moâi döøa, göông ñoàng, vaûi thoâ maøu traéng, löôïc bí, quaû cau, nan tre.

Qua ñoù, chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc phaàn naøo ñôøi soáng thaät cuûa cö daân

33

Phuù Chaùnh xöa. Nhöõng hieän vaät tuøy taùng nhö noài goám, baùt boàng, coác

goám… cuûa cö daân Phuù Chaùnh nhö minh chöùng raèng, cö daân ôû ñaây khoâng theå

queân ngheà goám coå truyeàn cuûa chính hoï. . Vì raèng, luùc naøy cö daân Phuù

Chaùnh ñaõ bieát söû duïng nhieàu loaïi chaát lieäu laøm goám nhö seùt phaù caùt mòn,

seùt troän baõ thöïc vaät, xöông maøu ñen tuyeàn, xöông maøu naâu ñen…

Thôøi tieàn sô söû, ngheà goám ôû Bình Döông coù moät trình ñoä kyõ thuaät

nhaát ñònh, qua soá löôïng goám ñöôïc qua caùc cuoäc khai quaät khaûo coå, ôû khaép

nôi cuûa haï löu 3 con soâng Ñoàng Nai, Saøi Goøn vaø Soâng Beù cho thaáy ngheà

goám phaùt trieån ñeå phuïc vuï cho ñôøi soáng xaõ hoäi thôøi tieàn sô söû. Noù phaûn

aùnh nhöõng böôùc tieán veà trình ñoä nhaän thöùc, khaû naêng saùng taïo vaø möùc tieán

boä veà kinh teá, xaõ hoäi cuûa caùc coäng ñoàng cö daân soáng ôû vuøng Ñoâng Nam

boä, coù theå töøng coù trao ñoåi giao löu, hoïc hoûi caùch laøm saûn phaåm naøo ñoù

giöõa caùc coäng ñoàng.

Nhöõng khaùi löôïc veà thaønh töïu cuûa ngheà goám Bình Döông trong

quaù khöù nhö ñeå nhaán maïnh nhöõng thuaän lôïi cô baûn veà vuøng ñaát naøy nhö

ñieàu kieän ñòa lyù, heä thoáng giao thoâng, nguoàn nguyeân lieäu ñaõ laø nhöõng tieàn

ñeà quan troïng cho quaù trình xaùc laäp ngheà saûn xuaát ñoà goám ôû Bình Döông

vaø thuùc ñaåy noù phaùt trieån nhanh hôn trong caùc giai ñoaïn sau.

1.2. Nguoàn goác ra ñôøi cuûa goám söù Bình Döông

Hieän nay ôû Bình Döông coù ba giaû thuyeát veà nguoàn goác cuûa goám söù

cuûa Bình Döông, caùc giaû thuyeát ñeàu ñöa ra nhöõng laäp luaän ñeå giaûi thích

baûo veä quan ñieåm cuûa mình.

- Laøng goám ôû Laùi Thieâu (Huyeän Thuaän An):

34

Laùi Thieâu laø trung taâm phaùt trieån cuûa goám söù Bình Döông töø cuoái theá

kyû XIX (1867)

Theo nhaø vaên Sôn Nam: Laùi Thieâu chæ caùch Caây Mai 15km (loø goám

coå cuûa Thaønh Phoá Hoà Chí Minh) khi caùc loø ôû Caây Mai phaùt trieån thieáu

nguoàn nguyeân lieäu, trong ñoù ôû Laùi Thieâu coù ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi

nhö heä thoáng giao thoâng thuûy boä, coù nguoàn ñaát seùt truø phuù, röøng baït ngaøn

thuaän lôïi trong vieäc saûn xuaát, vaän chuyeån neân moät soá loø goám ôû Caây Mai ñaõ

dôøi veà Laùi Thieâu "Caên cöù vaøo naêm thaønh laäp vaø truøng tu chuøa Baø ôû Laùi

Thieâu ta ñoaùn chaéc ngheà goám ôû ñaây khôûi ñaàu töø naêm 1867” [65.11]

Trong moät coâng trình veà goám Bieân Hoøa cuûa Phan Ñình Duõng cuõng

noùi veà goám Laùi Thieâu nhö sau:

“Vaøo khoaûng giöõa theá kyû XIX, nguyeân lieäu ñaát seùt vuøng Ñeà Ngaïn /

Chôï Lôùn caïn kieät, nhieàu chuû loø goám Caây Mai ngöôøi Hoa ñaõ trôû veà Bieân

Hoøa, Thuû Daàu Moät (vuøng Laùi Thieâu, Buùng, Taân Uyeân) môû loø goám. Hoï

chaáp haønh söï chæ ñaïo phaân coâng chung cuûa caùc bang tröôûng ngöôøi Hoa

trong saûn xuaát goám: Bieân Hoøa laøm lu, vaïi, huõ baèng saønh naâu, Thuû Daàu Moät

laøm cheùn, baùt, ñóa, Caây Mai (Chôï Lôùn) laøm saûn phaåm myõ ngheä (töôïng,

chaäu….)” [11 . 54]

Trong khi ñoù Nguyeãn Minh Giao trong luaän vaên thaïc só cuûa mình

naêm 2003 ñaõ baùc boû quan nieäm naøy vì cho raèng goám Caây Mai chuyeân saûn

xuaát töôïng trang trí trong Ñình chuøa, coøn goám ôû Bình Döông chuû yeáu laø

goám phuïc vuï daân duïng "YÙ kieán naøy khoâng ñuû ñoä tin caäy laém, vì goám Caây

Mai (theo caùc taøi lieäu khaûo coå gaàn ñaây) chuû yeáu saûn xuaát ra saûn phaåm

trang trí trong caùc ñình chuøa cuûa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, trong khi ñoù goám

35

Laùi Thieâu saûn xuaát ra caùc saûn phaåm thoâng duïng cung caáp cho nhaân daân söû

duïng. Nhö vaäy treân thöïc teá töø caùc saûn phaåm saûn xuaát ra cuûa goám Caây Mai,

vaø goám Laùi Thieâu khaùc nhau hoaøn toaøn, neân khoù coù theå khaúng ñònh raèng

ngheà goám Laùi Thieâu laø do goám Caây Mai dôøi leân ñeå saûn xuaát ôû ñaây ñöôïc"

Trong luaän vaên Thaïc só cuûa mình, Nguyeãn Xuaân Duõng naêm 1997

moät laàn nöõa khaúng ñònh Laùi Thieâu nôi ra ñôøi ñaàu tieân cuûa goám Bình Döông

"Nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi trong thaân toäc cuûa loø goám Kieán Xuaân keå laïi

raèng: caùch ñaây khoaûng 130 ñeán 140 naêm coù OÂng Vöông Toå ngöôøi tænh

Phöôùc Kieán ñaõ töø Trung Quoác qua Gia Ñònh vaø sau ñoù leân Laùi Thieâu môû loø

goám laäp nghieäp ñaàu tieân. Nôi naøy sau thuoäc aáp Bình Ñöùc, Xaõ Bình Nhaâm,

Huyeän Thuaän An (Quaän Laùi Thieâu cuõ) OÂng Vöông Toå voán laø oâng noäi cuûa

Vöông Theá Huøng, chuû cô sôû loø goám Kieán Xuaân, moät trong nhöõng loø goám

cha truyeàn con noái taïi Laùi Thieâu. Ngoaøi ra moät soá cuï giaø lôùn tuoåi ôû vuøng

naøy cuûng cho raèng loø Kieán Xuaân ngaøy xöa chuyeân saûn xuaát caùc loaïi nhö lu,

khaïp, vaïi, huû laø nôi xuaát hieän ñaàu tieân cuûa ngheà goám taïi Laùi Thieâu noùi

rieâng vaø taïi Bình Döông (Thuû Daàu Moät) noùi chung”

Trong ñòa chí Thuû Daàu Moät 1910 cuõng xaùc ñònh luùc ñoù tænh coù 40 loø

goám thì Laùi Thieâu coù 17 loø (trong ñoù An Thaïnh 5 loø, Höng Ñònh coù 8 loø,

Taân Thôùi coù 01 loø, Bình Chuaån coù 02 loø… xöôûng chính ôû Laùi Thieâu vaø xem

Laùi Thieâu laø trung taâm phaùt trieån nhaát veà goám “Töø xöôûng naøy ñaõ cho ra

saûn phaåm vôùi hieäu "Caây Mai" thaønh coâng raát tuyeät vôùi chaát lieäu ñöùng ñaàu”

[63.10]

Nhìn chung vuøng ñaát Laùi Thieâu coù ñieàu kieän phaùt trieån raát sôùm,

ngöôøi Vieät coù maët töø theá kyû XVI vaø tuï cö nhanh hôn vaøo theá kyû XVII.

36

Ngaøy nay ôû Laùi Thieâu coøn 02 ngoâi moä coå cuûa töôùng thôøi Chuùa Nguyeãn

Phuùc Lan (1635-1648) laø: Huyønh Coâng Trònh khu phoá Ñoâng Töï, vaø Laêng

Trung Voû Töôùng Quaân (Laêng OÂng Hoà Vaên Vui) aáp Bình Phöôùc, xaõ Bình

Nhaâm, moät danh töôùng phoø chuùa Nguyeãn Phuùc AÙnh.

"Goám Caây Mai" cuûa ngöôøi Hoa töø Saøi Goøn ñaõ chuyeån leân vuøng Laùi

Thieâu ngaøy nay ñeå laäp nghieäp. Baèng kinh nghieäm trong ngheà, hoï ñaõ phaùt

hieän vuøng nguyeân lieäu chaát löôïng cao cuøng vôùi moät tröõ löôïng lôùn ôû ñaây coù

theå duøng laøm saønh söù. Ñoù laø cô sôû cho vieäc hình thaønh ngheà goám ôû Bình

Döông töø Laùi Thieâu vaø lan roäng ñeán caùc vuøng laân caän thuoäc An Thaïnh,

Höng Ñònh (Thuaän An) Chaùnh Nghóa (Thò Xaõ TDM) Taân Phöôùc Khaùnh

(Taân Uyeân) [21.32]

- Laøng goám Chaùnh Nghóa (Baø Luïa) (Phuù Cöôøng - Thò Xaõ TDM):

Caên cöù vaøo caùc chöùng tích cuï theå coøn laïi ôû laøng goám Chaùnh Nghóa

vaøo khoaûng nhöõng naêm 1840, 1850 coù ba loø goám xuaát hieän ñaàu tieân

Thöù nhaát laø loø Vöông Löông coøn goïi laø loø "OÂng Tía" Loø ñöôïc xaây

treân ngoïn ñoài thaáp beân caïnh moät con raïch raát thuaän tieän cho vieäc vaän

chuyeån saûn phaåm ra soâng Saøi Goøn "OÂng Vöông Laêng (UÙt Laêng 92 tuoåi maát

naêm 1998) khi coøn soáng coù cho bieát raèng oâng noäi cuûa oâng teân goïi Vöông

Löông töø Phöôùc Kieán ( Trung Quoác ), ñaõ xaây döïng neân daõy loø goám naøy töø

nhöõng naêm 1845" Ñaëc bieät, con raïch loø goám ñeán nay vaãn coøn laø teân "Raïch

Vaøm OÂng Tía" [43.325]

Keá ñeán laø loø Kyù Kíp do oâng chín Thaän, moät ngöôøi Vieät coù kieán thöùc,

kinh nghieäm veà ngheà goám söù, xaây döïng ñaàu tieân ôû khu Saøo Ño (Chaùnh

37

Nghóa) ñeå laøm ngheà. Gia phaû cuûa hoï Nguyeãn ôû aáp Chaùnh Trong, Xaõ Chaùnh

Nghóa coøn löu laïi cho bieát: OÂng Chín Thaän sinh vaøo khoaûng naêm 1815,

nguyeân quaùn Hoác Moân - Gia Ñònh ñeán sinh cô laäp nghieäp taïi ñaây vaøo naêm

1842.

Caên cöù theo caùc lôøi keå cuûa caùc ngheä nhaân cao tuoåi cuûa caùc loø coå cuûa

Chaùnh Nghóa khaúng ñònh Chaùnh Nghóa laø nguoàn goác cuûa goám söù Bình

Döông caùch ngaøy nay hôn 150 naêm (1855)

- Laøng goám Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân):

Trong soá caùc thöông thuyeàn nöôùc ngoaøi, Chuùa Nguyeãn coù öu aùi hôn

ñoái vôùi caùc thöông thuyeàn ngöôøi Trung Hoa, neân hoï ñöôïc ñi saâu hôn vaøo

ñaát lieàn ñeå tìm mua haøng. Coù moät thöông nhaân ngöôøi Hoa thöôøng ñöa

thuyeàn buoân cuûa mình vaøo cöûa raïch Beán Ngheù roài ngöôïc leân thöôïng löu

soâng Ñoàng Nai, ñeán Taân Uyeân (ngaøy nay) thì baét gaëp nhöõng ngöôøi trong

boä toäc thöôøng xoa ñaát traéng treân ngöôøi. Thaáy laï oâng ta quan saùt, ñi tìm vaø

thaáy ñoù laø loaïi ñaát quyù, laøm ñöôïc goám söù. Töø ñoù caùc chuyeán haøng sau oâng

ta mang moät soá ngöôøi Hoa khaùc ñeán vuøng naøy ñònh cö, môû loø saûn xuaát goám

söù. Saûn phaåm laøm ra baùn cho kinh ñoâ Hueá vaø thaønh Gia Ñònh söû duïng, soá

khaùc ñöa leân thuyeàn mang veà baùn ôû Trung Hoa.

Trong khi ñoù nhöõng ngöôøi Hoa goác Quaûng Ñoâng ôû Taân Phöôùc Khaùnh

noùi raèng ôû Taân Phöôùc Khaùnh loø goám ra ñôøi raát sôùm. Theo hoï sau söï kieän

Noâng naïi Ñaïi phoá bò Taây Sôn taán coâng naêm 1776, nhöõng ngöôøi Hoa ôû ñaây

ngöôïc soâng Ñoàng Nai veà vuøng Taân Phöôùc Khaùnh chæ caùch Bieân Hoøa moät

con soâng vaø laïi coù vuøng ñaát seùt (ñaát cuoác) voâ taän, röøng baït ngaøn (Chieán

38

khu Ñ) laø ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi ñeå phaùt trieån ngaønh goám söù. "Nhöõng

ngöôøi Hoa goác Quaûng Ñoâng ôû Taân Phöôùc Khaùnh giôùi thieäu raèng loø goám

Thaùi Xöông Hoøa laø cô sôû goám söù laâu naêm nhaát ôû Bình Döông [10.13]

Nhìn chung nguoàn goác ra ñôøi cuûa ngheà goám ôû Bình Döông ñeán nay

vaãn chöa theå khaúng ñònh. Trong quaù trình hình thaønh cuûa mình ngheà goám

ñaõ coù ba vuøng troïng ñieåm treân ñaát Bình Döông xöa. Ba vuøng troïng ñieåm

naøy ñeàu coù nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi gaàn gioáng nhau nhö ñieàu kieän ñòa lyù,

vuøng nguyeân lieäu. Vaø chuùng toâi nghæ raèng, ñoä cheânh veà nieân ñaïi hình

thaønh khoâng nhieàu chæ khoaûng moät hay hai thaäp nieân. Nhöng thöïc teá lòch söû

cho thaáy ngay giöõa theá kæ XIX, caùc trung taâm saûn xuaát goám cuûa Bình

Döông ñaõ hình thaønh vaø ñaõ khaúng ñònh vò trí cuûa mình baèng moät maïng löôùi

goám söù thöông maõi khoâng chæ treân thò tröôøng noäi ñòa maø treân caû thò tröôøng

quoác teá vôùi caùc taøu buoân cuûa Anh, Nhaät, Phaùp, Boà Ñaøo Nha, Taây Ban

Nha…ñeán töø caùc nöôùc phöông taây thoâng qua caûng Beán Ngheù cuûa vuøng ñaát

Ñoàng Nai – Gia Ñònh xöa.

2. Ngheà goám ôû Bình Döông töø cuoái theá kyû XIX ñeán naêm 1954

2.1. Vuøng phaân boá caùc loø goám

Töø cuoái theá kyû XVIII ôû vuøng ñaát Bình Döông ñaõ hình thaønh caùc loø

goám, ñaàu tieân laø ôû Taân Vaïn tröôùc thuoäc tænh Bieân Hoøa, nay laø xaõ Bình

Thaéng, Huyeän Dó An. Soá loø goám naøy ñöôïc moät taùc giaû ngöôøi Phaùp ñaêng

trong taïp chí nghieân cöùu veà ngheà goám ôû Nam Kyø naêm 1882 vôùi “Bieân Hoøa

coù 05 loø goám naèm ôû laøng Bình Döông vaø An Xuaân vaø caùc ngheà khaùc vôùi

coâng nhaân laø 30 ngöôøi [53. 6]

39

“Naêm 1776 Taây Sôn ñaùnh phaù Cuø Lao Phoá soá thôï goám thuû coâng

ngöøôi Hoa daït qua Taân Vaïn laäp nghieäp, khieán nôi ñaây moät thôøi noåi tieáng

saûn xuaát lu huõ lôùn nhaát Phöông Nam” [11.203]

Ñeán cuoái theá kyû XIX Bình Döông hình thaønh ba laøng goám vaø noåi

tieáng ñeán ngaøy nay laø Laùi Thieâu (Thuaän An) Chaùnh Nghóa – Phuù Cöôøng

(Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân).

Nhöõng loø goám ñaàu tieân cuûa Bình Döông ñeàu hình thaønh vaøo nhöõng

naêm 80 cuûa theá kyû XIX beân caùc bôø soâng vaø keânh raïch nhö: Raïch Laùi

Thieâu (Raïch Taân Thôùi) vaø Raïch Baø Luïa, Raïch OÂng Tía (Thò xaõ Thuû Daàu

Moät)…

Trong ñòa chí Thuû Daàu Moät 1910 (Monographie de la Province de

Thu Dau Mot) ñöôïc xuaát baûn laàn ñaàu tieân vaøo ñaàu naêm 1910, in trong taäp

san Hoäi nghieân cöùu Ñoâng Döông, nhaø in Saøi Goøn coù ghi "Trong Tænh coù

ñöôïc khoaûn 40 loø goám, trong ñoù An Thaïnh 05 loø, Höng Ñònh coù 08 loø, Taân

Thôùi coù 01 loø, Phuù Cöôøng coù 11 loø, Bình Chuaån coù 03 loø vaø 09 loø ôû Taân

Khaùnh. Xöôûng chính ôû Laùi Thieâu laø trung taâm phaùt trieån nhaát veà goám. Töø

xöôûng naøy ñaõ cho ra saûn phaåm vôùi hieäu "Caây Mai" vôùi chaát lieäu ñöùng

ñaàu”.

“Soá loø goám ôû trong vuøng huyeän Laùi Thieâu trong tænh Thuû Daàu Moät

ñoä 60 caùi, söû duïng khoaûng 10.000 coâng nhaân. Ngoaøi ba loø cuûa ngöôøi Vieät

soá coøn laïi laø cuûa tö saûn Hoa Kieàu. Caùc loø naøy cung caáp ñoà goám cho caû

Nam Kyø, cho caùc vöôøn cao su”. [17. 480 ]

Ngoaøi ra caùc loø goám, hoaït ñoäng khai thaùc ñaát seùt cuõng heát söùc quan

troïng theo thoáng keâ ñaõ töøng 6 ñieåm khai thaùc seùt traéng: Chaùnh Löu (Beán

40

Caùt) Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân) Bình Hoøa, An Thaïnh , Thuaän Giao

(Thuaän An)

“Xaõ Thuaän Giao thuoäc huyeän Laùi Thieâu (Thuaän An) daân soá 1.356

ngöôøi, heát 60% gia ñình soáng vôùi ngheà khai thaùc haàm ñaát. Khi loø goám phaùt

trieån nhu caàu nguyeân lieäu, ñaát seùt khai thaùc taïi choã khoâng ñuû cung öùng neân

ngöôøi daân mua ñaát soáng töø caùc nôi khaùc ñem veà xaõ ñeå loïc thaønh hoà (ñaát

chín) cung caáp cho caùc chuû loø.

- Haàm ñaát Bình Ñaùng - Xaõ Bình Nhaâm – Laùi Thieâu (Thuaän An) ñaát

seùt taïi ñaây ñöôïc khai thaùc töø laâu, soá tröõ löôïng raát doài daøo, thuoäc loaïi ñaát seùt

ñoû raát toát. Ñòa ñieåm khai thaùc laø moät goø ñaát cao, thieáu nöôùc neân ngöôøi daân

thöôøng ñaøo laáy ñaát soáng baùn cho caùc chuû haàm hay caùc loø ôû Laùi Thieâu.

Ngoaøi ra coøn coù caùc haàm ñaát ôû xaõ Chaùnh Phuù Hoøa (Beán Caùt) phuïc vuï cho

caùc loø ôû xaõ Taân An vaø Töông Bình Hieäp vaø caùc haàm ñaát seùt ôû xaõ An Myõ

(Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) haàm ñaát Goø Ñình (Thò Traán An Thaïnh – Thuaän

An).

Haøng ngaøy coù töø 25m3 ñeán 30m3 (khoaûng 70 taán) đñất seùt soáng vaø hoà ñöôïc

cung caáp cho caùc khu loø goám ôû Taân Phöôùc Khaùnh, Laùi Thieâu vaø Phuù

Cöôøng” [22 .99]

2.2 Kyõ thuaät truyeàn thoáng cuûa goám söù Bình Döông

Vieäc saûn xuaát goám söù ôû Bình Döông chuû yeáu tieán haønh một caùch thuû

coâng töø khaâu khai thaùc cheá bieán cao lanh, chuaån bò phoái lieäu, taïo daùng, saáy

khoâ men nung vaø ra thaønh phaåm.

2.2.1 Nguyeân lieäu

41

Ñaát seùt Bình Döông laøm goám coù thaønh phaàn chuû yeáu laø khoaùng

Kaolinit (Al2 03 2S103 2H20) coù nguoàn goác laø saûn phaåm phong hoùa cuûa caùc

ñaù saùng maøu nhö Granit, Riolit, Andexit, nhaân daân thöôøng goïi laø seùt traéng

hoaëc cao lanh.

ÔÛ Bình Döông ñaát seùt laøm goám coù ôû khaép nôi, nhaát laø ôû Thò Xaõ Thuû

Daàu Moät vaø 04 huyeän Phía Nam (Thuaän An, Dó An, Taân Uyeân vaø Beán Caùt)

töø coâng ñoïan laáy ñaát seùt thoâ ñeán vaän chuyeån chuû yeáu baèng söùc ngöôøi vaø

suùc vaät.

Ñaát cuoác laø moû ñaát seùt loä thieân noåi tieáng töø ñaàu theá kyû XX, duøng

cuoác coù theå laáy ñaát seùt nguyeân lieäu ôû saùt maët ñaát. Söû duïng nguyeân lieäu cuûa

vuøng ñaát cuoác saûn phaåm ít khi bieán daïng duø ñoâi khi nhieät ñoä loø cao hôn

13000c. Do ñoù nguyeân lieäu ñaát seùt cuûa Ñaát Cuoác raát ñöôïc caùc loø goám cuûa

caùc nôi ñeán laáy ñeå saûn xuaát.

2.2.2. Xöû lyù nguyeân lieäu

Quy trình khai thaùc goàm coù caùc coâng ñoaïn sau:

Boác ñaát phuû thoaùt nöôùc xuùc boác vaän chuyeån baõi chöùa

Moãi loø coù moät maët baèng roäng raõi ñeå chöùa ñaát seùt thoâ, ñaát ñöôïc "phôi

aåm" döôùi trôøi möa vaø aùnh saùng maët trôøi ñeå phaân huûy heát chaát pheøn chua.

Sau khi phôi möa naéng ôû moät thôøi gian nhaát ñònh, ñaát ñöôïc ñöa vaøo hoà

nöôùc ñeå xöû lyù ñöôïc goïi laø "xoái hoà"

Keát thuùc giai ñoaïn "xoái hoà" ñeå loaïi taïp chaát, ñaát ñöôïc nghieàn ñeå coù

ñoä mòn caàn thieát, nghieàn thoâ (vôùi goám thoâ) hoaëc nghieàn mòn (vôùi saûn phaåm

saønh mòn vaø söù). Thôøi xöa ngöôøi thôï söû duïng coái ñaù, coái ñaäp ñeå nghieàn vaø

42

hoï xaây döïng nhöõng beå ñeå laéng loïc ñaát cho saïch caùt, chaát höõu cô vaø taïp chaát

tröôùc khi ñöa vaøo saûn xuaát. Moãi loø thöôøng xaây nhieàu beå loïc ñaát ñeå söû duïng.

Qua giai ñoaïn nghieàn vaø laéng loïc ngöôøi ta phaân loaïi phoái lieäu: phoái

lieäu eùp deõo, phoái lieäu eùp baùn thoâ, ñoà ñoå roùt…

Daây chuyeàn chuaån bò phoái lieäu söù ñieån hình ôû caùc loø goám sau:

Tröôøng thaïch Cao lanh, seùt Thaïch anh

Choïn röûa Maùy nghieàn thoâ Nung sô boä

Daäp Ñaùnh tôi Tuyeån löïa

Nghieàn Saøng Daäp

Saøng Khuaáy vaø laéng Nghieàn

Kho chöùa UÛ Kho chöùa

Caân Caân Caân

Nghieàn bi Khöõ saét Beå khuaáy Luyeän lentoâ chaân khoâng Taïo hình deûo

43

2.2.3. Taïo daùng saûn phaåm

Taïo daùng saûn phaåm laø moät khaâu raát quan troïng trong quaù trình cheá

taïo ñoà goám, ôû khaâu naøy khoâng chæ ñoøi hoûi baøn tay kheùo leùo maø caû oùc saùng

taïo, oùc thaåm myõ.

Ngay töø thôøi tieàn söû vôùi giai ñoïan ñaàu laø nhöõng chieán noâi voø thoâ

thieån töø chaát lieäu ñeán kieåu daùng. theo thôøi gian caùc saûn phaåm naøy caøng

ñöôïc naâng leân vôùi nhieàu kieåu daùng, nhieàu loaïi hình phuø hôïp vôùi töøng loaïi

chaát lieäu.

Töø nhöõng saûn phaåm chæ ñôn thuaàn phuïc vuï cho nhu caàu cuoäc soáng

nhö ñun naáu, taøng tröõ löông thöïc ñeán nhöõng saûn phaåm phuïc vuï cho nhu caàu

cao hôn cho cuoäc soáng vaø cho caùc nghi thöùc tín ngöôõng cuûa coäng ñoàng.

Taïo daùng saûn phaåm laø moät khaâu ñaày saùng taïo. Vaø cuõng chính khaâu

naøy taïo neân nhöõng ñaëc tröng rieâng cho moät ngheà, moät laøng ngheà vaø caû moät

thöông hieäu.

Taïo hình baèng phöông phaùp xoay tay laø phöông phaùp coå ñieån ñaõ

ñöôïc thôï goám thöïc hieän töø xa xöa ñeå laøm caùc saûn phaåm hình troøn. Phöông

phaùp naøy goàm coù taùm coâng ñoaïn lieân heä maät thieát vôùi nhau, ngöôøi thöïc

hieän baét buoäc phaûi laøm toát, ñuùng qui trình kyõ thuaät töøng coâng ñoaïn, ñeå khi

chuyeån sang ñoaïn keá tieáp khoâng bò trôû ngaïi: laøm ñaát, nhoài ñaát, bo ñaát, khui

loã, leân ñaát, xoay oáng thaúng, xoay oáng baàu, laøm nguoäi.

- Laøm ñaát: ñaát seùt thoâ loïc laáy chaát tinh, luùc naøy chaát tinh ôû daïng hoà loaõng,

chuyeån ñaát hoà leân vaät huùt nöôùc, ñaát tinh ñaëc laïi thaønh hoà deõo vaø uû kín ñeå

giöõ ñoä aåm. Sau ñoù duøng chaân ñaïp cho ñaát quyeän laïi vôùi nhau vaø neân thaønh

töøng khoái ñöôïc uû kín.

44

- Nhoài ñaát: laáy moät löôïng ñaát chöøng 02kg, hai tay nhoài cuoän theo hình

xoaén oác, ñeán khi naøo ñaát mòn ñeàu, khoâng coøn boït khoâng khí, ñaát khoâng

dính tay laø coù theå söû duïng ñöôïc.

- Bo ñaát: ñaët khoái ñaát vaøo ngay taâm baøn xoay, ñeå quaù trình xoay khoâng laøm

chao ñaûo .

- Khui loã: khui moät loã ñuùng ngay taâm khoái ñaát laø thao taùc quyeát ñònh ñoä

daøy moûng cuûa saûn phaåm.

- Leân ñaát: keùo ñaát leân ñeå thaønh hình oáng, toác ñoä baøn xoay quay chaäm (100

voøng / phuùt)

- Xoay oáng thaúng: ñaây laø böôùc cô baûn nhaát ñeá xoay caùc baûn phaåm nhieàu

kieåu daùng khaùc nhau, caét oáng laøm ñoâi ñeå kieåm tra ñoä daøy moûng.

- Xoay hình coù hoâng baàu: töø oáng thaúng, ngöôøi thôï chuyeån thaønh oáng coù

hoâng baàu ñeå thöïc hieän caùc böôùc: ra hoâng, voâ eo coå, beû laù mieäng

- Laøm nguoäi: ñaây laø khaâu cuoái cuøng trong quaù trình taïo daùng saûn phaåm,

ngöôøi thôï caïo cho maát laèn vaân tay treân maët saûn phaåm, mieát laùng, moùc ñaùy…

2.2.4. Myõ thuaät treân goám

Tö lieäu thu ñöôïc töø caùc cuoäc khai quaät khaûo coå ôû Bình Döông, ñaõ xaùc

nhaän raèng ñeå taïo maøu cho goám ngöôøi xöa ñaõ bieát troän theâm chaát phuï gia

vaø söï taùc ñoäng cuûa nhieät ñoä khi nung laøm cho maøu cuûa xöông vaø aùo goám

ñoåi thaønh caùc gam maøu khaùc nhau nhö maøu naâu ñoû, maøu naâu ñen, maøu ñen

vaø maøu xaùm ñen. Ñieàu ñoù coù nghóa ñeå laøm cho goám ñeïp hôn, beàn hôn, kyû

thuaät naøy khoâng ngöøng ngaøy caøng ñöôïc hoaøn thieän.

45

Goám Bình Döông töø khi môùi xuaát hieän ñaõ söû duïng men maøu, ngöôøi

ta duøng traáu vaø voâi nung chín giaõ nguyeãn, troän vôùi nöôùc hoà (ñaát seùt tinh

quaáy loaõng) nhuùng saûn phaåm vaøo, sau khi ñöa vaøo loø nung saûn phaåm seõ

cöùng, aùo goám coù maøu ñen, hoaëc maøu da lươn. Loaïi saûn phaåm coù men loaïi

naøy thöôøng duøng cho ñoà saønh. Ñeán naêm 1925 tröôøng Myõ Ngheä Bieân Hoøa

ñaõ nghieân cöùu cho ra loaïi men môùi goïi laø "men ta" taïo söï chuù yù cho ngöôøi

söû duïng vaø ñaùp öùng thò tröôøng luùc baáy giôø.

- Traùng men:

Men goám laø daïng thuûy tinh bao boïc maët ñoà goám, do taùc duïng nhieät

neân bò noùng chaûy, khi nguoäi ñoâng cöùng thaønh lôùp aùo treân saûn phaåm goám.

Men taïo veõ ñeïp cho ñoà goám, ñoàng thôøi laøm saûn phaåm khoâng thaám nöôùc.

Thaønh phaàn cuûa men goàm ba thaønh phaàn chuû yeáu sau ñaây:

- Chaát taïo kieáng Oxit Silic (Si02) laø caùt nguyeân chaát noùng chaûy ôû

17000c. Ñeå haï nhieät noùng chaûy, ngöôøi ta theâm chaát chaûy vaøo

- Chaát chaûy (RO hay RO2R laø kim loaïi) laøm haï nhieät noùng chaûy cuûa

men do söï töông taùc phoái hôïp cuûa caùc nguyeân lieäu laøm men goám

- Chaát chòu nhieät Oxit nhoâm (Al203) laøm men cöùng vaøo taïo cho men

ñoä nhôùt laøm men chín ôû nhieät ñoä cao

Ngöôøi ta ví ba thaønh phaàn treân laø "xöông, maùu, thòt" cuûa cô theå con

ngöôøi, thieáu moät trong ba thaønh phaàn treân khoâng thaønh men.

Toa men: ngöôøi ta duøng caùc khoaùng chaát, caùc hôïp chaát hoùa hoïc trong

thieân nhieân phoái hôïp vôùi nhau ñeå ñieàu cheá men. Coâng thöùc phoái lieäu

thöôøng ñöôïc thôï goám goïi laø toa men.

46

Moät toa men cô baûn (men caùi) goàm caùc phaàn sau: voâi, caùt, ñaát,

kaolin nung Oxit keõm, tan (talc) nung

Muoán coù maøu, ngöôøi ta chæ caàn theâm vaøo men caùi caùc oxit maøu. Tyû

leä phaàn traêm coù theå thay ñoåi do hoùa chaát noäi hay ngoaïi; maøu ñaäm hay nhạt,

men caùi… Töø moät soá nguyeân toá kim loaïi nhö cobalt, ñoàng, saét, mangan,

crome, niken ngöôøi thôï coù theå taïo ra voâ soá maøu men

-Ñoàng vôùi cobalt cho saéc saùng cuûa maøu luïc hôi döông

- Cobalt vaø saét cho maøu luïc cuûa ñoàng (xanh ñoàng)

- Cobalt vaø mangan maøu hôi ñoû tía

- Mangan vaø saét maøu naâu hôi ñoû vaøng, naâu hôi ñoû

- Crome vaø cobalt maøu döông hôi xanh (luïc)

- Crome vaø saét naâu ñoû, naâu ngaõ ñen

Caùc phöông phaùp traùng men:

- Traùng loøng saûn phaåm

- Chaám men

- Nhuùng men

- Xoái men

Vieäc taïo ra moät maøu men vöøa yù, phaûi toán nhieàu coâng phu, noù mang

yeáu toá vöøa kyõ thuaät vöøa myõ thuaät, ñoàng thôøi cuõng laø bí quyeát ngheà nghieäp.

- Trang trí:

47

Veà kyõ thuaät trang trí, veõ hoa vaên thöôøng coù caùc phaàn sau:

- Vaên veõ chìm: khaéc noåi treân xöông goám döôùi men, veõ khaéc xong roài

môùi nhuùng men, sau khi nung saûn phaåm caùc hoa vaên seõ noåi leân töï nhieân,

nhö caëp roàng, phuïng treân caùc lu lôùn, vaïi to maøu da löôn maø chuùng ta

thöôøng gaëp.

- Vaên veõ noåi: duøng maøu veõ leân saûn phaåm, sau khi saûn phaåm ñaõ nung

xong, caùch naøy maøu saéc töôi, phong phuù hôn, nhöng khoâng beàn, söû duïng

laâu ngaøy, seõ bong, troùc bay maøu.

- Chaïm khaéc laø duøng vaät nhoïn, cöùng taïo caùc ñöôøng ñoaïn, neùt treân

xöông ñaát cuûa saûn phaåm. Caùc ñöôøng neùt chaïm khaéc khoâng saâu, ñuû taïo caûm

giaùc phaân caùch caùc hoïa tieát

- Khaéc chìm: duøng caây khaéc saéc nhoïn khaéc leân xöông goám, ñöôøng

neùt to, nhoû khaùc nhau. Neùt khaéc ñeå trang trí saûn phaåm, cuõng laø ñöôøng phaân

caùch maøu men khaùc nhau. Ñöôøng neùt caàn löôïn ñeàu, khoâng gaãy gaáp, ñoä saâu

vöøa phaûi.

- Chuû ñeà trang trí hoa vaên vaø veõ hình treân goám Bình Döông:

Trang trí goám Bình Döông, ngoaøi yeáu toá ñöôøng neùt hình hoïc, hồi văn,

soùng nöôùc. Ngoaøi ra coøn trang trí treân goám theo caùc chuû ñeà hình töù linh:

Long, Laân, Qui, Phuïng; töù quí: Mai, Lan, Cuùc, Truùc… Hoa vaên daây laù.

Ngoaøi ra veõ trang trí theo coát truyeàn thuyeát: AÂu cô, Laïc Long Quaân, Hai baø

Tröng, Luïc Vaân Tieân, Tình maãu töû, Phaät Baø Quan Theá Aâm… nhieàu ñoäng

vaät gaàn guõi vôùi cuoäc soáng ñöôïc caùch ñieäu ñöa vaøo trang trí: Caù, Toâm, Dôi,

Coïp, Höôu, Nai, Traâu… Hoa vaên troáng ñoàng, hoa vaên thoå caåm caùc daân toäc…

hoaëc hình töôïng Phöôùc, Loäc, Thoï… Caùc loaïi thaûo moäc, raëng tre, caây tuøng…

48

Ngoaøi ra do ñaëc ñieåm nhieàu chuû loø goám ôû Bình Döông voán goác Hoa

neân hoï ñaõ moâ phoûng raát nhieàu caùc phong caûnh ôû Trung Quoác ñeå theå hieän

treân saûn phaåm (y maãu)

2.3. Nung saûn phaåm

Nung laø khaâu voâ cuøng quan troïng trong kyõ thuaät saûn xuaát goám söù coù

aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán chaát löôïng saûn phaåm. Tröôùc khi nung, saûn phaåm

ñöôïc saép ñeàu treân taám vaùn moûng phôi naéng, coù chieàu daøi khoaûng 3,0m moät

ngöôøi coù theå naâng ñöôïc ñeå ñem ra phôi naéng cho khoâ tröôùc khi ñem nung

ñöôïc goïi laø saûn phaåm soáng.

Nung laø coâng ñoaïn cuoái cuøng cuûa quaù trình saûn xuaát goám: loø laø moät

coâng ñoaïn kỹ thuaät raát quan troïng ñeå ngöôøi thôï cho ra ñôøi caùc saûn phaåm

ñaït veà soá löôïng cuõng nhö chaát löôïng.

Loø goám khôûi ñaàu töø heä thoáng nung ñöôøng möông coù voøm caûn nhieät.

Caáu truùc loø goám ngaøy nay phöùc taïp hôn nhieàu, nhöng nguyeân lyù thì khoâng

thay ñoåi. Nhieät ñöa vaøo buoàng loø (buoàng nung) chöùa caùc saûn phaåm. Nhieät

ñoä taêng leân, löôïng oxy trong loø ñöôïc kieåm soaùt, khoáng cheá theo yeâu caàu

cuûa men vaø saûn phaåm.

Quaù trình nung saûn phaåm goàm coù caùc giai ñoaïn sau:

Ñoát nung saûn phaåm (200 - 9500) haàm nhieät (9500-1050) nung kheû hay

hoaøn nguyeân (10500 - 13000) duy trì trong khoùi loø 2-5% CO, sau ñoù nung

laùng. Keá ñeán laøm nguoäi, cuoái cuøng saûn phaåm ra loø coù nhieät ñoä thöôøng 600.

Töø vieäc nung ñôn giaûn ôû nhieät ñoä thaáp (baèng cuõi chaø, caønh caây nhoû,

laù caây) caùc vaät duïng naáu nöôùng (noài, om, traõ, traùch) loø ñöôïc caûi tieán qua

49

haøng theá kyû nhaèm muïc ñích taêng nhieät cho buoàng nung. Nhieät ñoä ñöôïc duy

trì coù hieäu quaû hôn quanh caùc saûn phaåm baèng caùch: xaây vaùch ngaên buoàng

nung, laøm caùc maét loø ñeå ñöa theâm chaát ñoát vaøo vaø xaây oáng khoùi laøm taêng

söùc huùt.

ÔÛ Bình Döông ngöôøi ta xaây caùc kieåu loø oáng hoaëc loø bao ñaëc ñieåm

caùc loaïi loø naøy laø xaây caùc buoàng daøi theo söôøn doác taïo ñöôøng daãn nhieät töï

nhieân cuûa hôi noùng. Ñeå tieát kieäm chaát ñoát, caùc loø ñöôïc caûi tieán nhieàu khí

thaûi noùng ôû buoàng tröôùc taän duïng ñoát noùng cho saûn phaåm ôû buoàng sau.

Kieåu daùng cuûa loø coù hình troøn hoaëc hình chöõ nhaät ñöôïc ñoát baèng cuõi.

2.3.1. Kyõ thuaät xaây loø oáng

- Caáu taïo cuûa loø oáng:

Loø coù hình daùng nhö moät ñöôøng oáng naèm daøi treân maët phaúng

nghieâng, doác töø 130- 250 tuøy theo ngöôøi söû duïng

Coù hai loaïi loø oáng: loø laøi coù ñoä doác thaáp 130- 150 ñeå nung lu, khaïp,

goám myõ ngheä; loø cheùn (hay loø tam caáp) coù ñoä doác 180- 250 neàn loø xaây

theâm baäc tam caáp ñeå nung loø goám daân duïng.

Loø oáng coù ba phaàn: ñaàu loø, thaân loø, cuoái loø laø oáng khoùi.

- Ñaàu loø (caên ñaàu tieân) laø nôi ñoát khôûi ñoäng cho moät kyø nung: thieát

keá ñaàu loø phuø hôïp caùc yeâu caàu sau:

+ Laø nôi chöùa nhieàu cuõi, khi ñoát

+ Mieäng loø ñuû lôùn, thoaùng, ñaåy ñöôïc cuõi lôùn.

- Ñaàu loø - tuøy thieát keá, xaây theo hai caùch:

50

+ Theo kieåu cuõ thì neàn baàu loø baèng phaüng, thaáp hôn neàn thaân loø tieáp

giaùp 0,5m nhö vaäy khi than nhieàu leân thì löõa ñaàu loø vaãn ngang neàn thaân loø,

seõ khoâng huït löõa chaân.

+ Mieäng loø chia laøm hai phaàn: phaàn döôùi lôùn ñeå ñaåy cuõi goäc khi

xoâng loø vaø cuõi lôùn khi phaùt löõa lôùn; phaàn treân ngaên caùch haún vôùi phaàn döôùi

baèng moät caây ñaø, ñoù laø loå nhoû hôn duøng ñeå leân löõa trung hueâ. Hai beân

vaùch, saùt neàn loø laø hai loã nhoû (muõi) ñeå thoâng gioù.

Traûi qua quaù trình nghieân cöùu, caûi tieán ngöôøi ta thieát keá kieåu ñaàu loø

oáng môùi vôùi haøng raõnh löõa vaø vó löõa. Vó löõa xaây baèng gaïch chòu löõa, naèm

treân caùc raõnh löõa. Vó löõa coù ñoä chuùc xuoáng nôi giaùp neàn thaân loø. Thieát keá

theâm raõnh löõa vaø væ löõa taïo thoâng gioù nhieàu hôn khi ñoát ôû ñaàu loø. Nhôø raõnh

löõa, oâxi cung caáp töø döôùi boác leân laøm cuõi chaùy deã daøng hôn, maët khaùc laøm

giaûm ñaùng keå löôïng tro tham khi ñoát ôû ñaàu loø.

- Thaân loø laø phaàn lôùn nhaát, quan troïng nhaát cuûa loø goám. Thaân loø coù

daïng oáng thaúng loe daàn phía cuoái loø, tuy nhieân ñeán gaàn oáng khoùi thì soá ño

chieàu ngang, chieàu cao cuûa loø khoâng ñoåi.

Chieàu daøi thaân loø phuï thuoäc qui moâ saûn xuaát, thöôøng daøi töø 30 -50m.

Thaân loø chia laøm nhieàu caên, moãi caên laø moät khoang (buoàng) loø. Nôi tieáp

giaùp giöõa hai caên coù loå nhoû ôû hai beân vaùch ñeå cho cuõi nhoû vaøo.

Kích thöôùc caên loø nhö sau:

+ Caên ñaàu daøi 0,9m; roäng 1,4m; cao 1,2m

+ Caên giöõa thaân loø daøi 1,4m; roäng 1,8m; cao 2m

+ Caên gaàn cuoái thaân loø daøi 1,6m; roäng 2,0m; cao 2,2m

51

- Caên cuoái cuøng coù kích thöôùc nhoû hôn daøi 1,2m; roäng 2,0m; cao

2,2m.

Moãi caên khoâng daøi quaù 1,6m ñeå nhieät ñoä nung ñöôïc ñeàu

Hai hoâng loø coù nhöõng cöûa hoâng tieän cho vieäc ra vaøo loø

- OÁng khoùi ñeå thoaùt khí thaûi, chieàu cao tæ leä thuaän vôùi söï löu thoâng

khoâng khí trong loø. Tuøy thuoäc chieàu daøi vaø ñoä doác cuûa loø maø ngöôøi ta laøm

oáng khoùi thaáp hay cao, thöôøng moät loø oáng daøi 50m, doác 150 thì oáng khoùi

cao 6,0m.

Coù moät vaùch ngaên taøn ong giöõa oáng khoùi vaø caên cuoái cuøng thaân loø ñeå

ñieàu chænh ñöôøng ñi caùc luoàng khí, laøm nhieät ñoä nung trong loø phaân phoái

ñeàu.

- Vaän haønh cuûa loø oáng:

Caùc böôùc vaän haønh:

- Vieäc ñaàu tieân laø doïn deïp saïch xaø baàn, trong ngoaøi loø, khoûa caùt neàn

loø. Sau kyø nung, lôùp caùt neàn loø chai cöùng laïi, vì theá thôï loø phaûi duøng xeûng

xaén laøm meàm neàn, ñoå theâm lôùp caùt ñuû daøy 8cm-10cm. Lôùp caùt coù hai taùc

duïng: giuùp ngöôøi vaøo loø deã daøng ñieàu chænh thaúng caùc caây hoäp (bao chuïp)

ñöùng vöõng khi nung, lôùp caùt coù ñoä xoáp cao deã huùt nhieät khi nung, lôùp caùt

naøy noùng leân seõ duy trì nhieät ñoä neàn loø oån ñònh, traùnh hieän töôïng maát löõa

chaân.

- Xeáp gaïch caên ñaàu. Caên ñaàu loø höùng löõa tröïc tieáp töø ñaàu loø phaùt ra

neân nhieät ñoä nôi naøy thöôøng raát cao. Maët khaùc caàn söï thoâng thoaùng thích

hôïp ñeå ngoïn löõa chuyeån ñoäng veà phía oáng khoùi, vì vaäy ngöôøi thôï thöôøng

52

boû moät hoặc hai caên (tuøy ñoä daøi loø) ñeå xeáp gaïch chòu löõa. Tröôùc thaäp nieân

80 theá kyû XX, thôï loø thöôøng duøng oáng khaåm ñeå xeáp vaøo nhöõng maét ñaàu

tieân. Nhöng thöïc teá cho thaáy xeáp oáng khaåm khoâng taïo ñöôïc ñöôøng ñi cuûa

löõa toát vaø ñeàu nhö xeáp gaïch.

- Chuaån bò soá löôïng bao chuïp (bao hoäp) vöøa ñuû phuø hôïp nhieàu chuûng

loaïi saûn phaåm vaøo loø

- Khaâu chuaån bò cuõi cuõng heát söùc quan troïng: cuõi phaûi khoâ, cheû theo

ba côõ khaùc nhau: cuõi nhoû ñeå leân caên, cuõi vöøa (baèng coå chaân) ñeå phaùt lôùn,

leân trung hueâ, cuõi to ñeå xoâng loø.

Vaøo loø: laø coâng ñoaïn saép xeáp, phaân boá saûn phaåm chöa nung vaøo loø

(ñeå nung) vôùi caùc yeâu caàu sau:

- Taän duïng trieät ñeå tieát dieän (cho pheùp) cuûa loø ñeå xeáp saûn phaåm, haï

giaù thaønh nung saûn phaåm moät kyø ñoát loø

- Baûo ñaûm caùc luoàng khí löu thoâng hôïp lyù trong loø, khoâng ngheït löõa

song cuõng khoâng troáng quaù ñeå löõa ñi heát. Söï thoâng thoaùng vöøa phaûi vôùi

haøng chaën hôïp lyù taïo söï chaùy toát, nhieät ñoä taêng theo yù ñoà cuûa thôï löõa.

- Xeáp saûn phaåm theo caùc loaïi men. Thôï löõa gioûi bieát roõ men naøo deã

chaûy, men naøo deã bay, caàn xeáp saûn phaåm ñoù ôû choå thích hôïp trong loø. Ví

duï: men xanh döông chòu nhieät cao thì saûn phaåm ñeå ôû nôi coù nhieät ñoä cao,

men vaøng hoaëc hoàng deã bò bay, saûn phaåm ñeå ôû nôi coù nhieät ñoä thaáp hôn.

- Hoäp ñöïng laø saûn phaåm phuï trôï ñeå chöùa caùc chính phaåm coù men

trong loø. Nhôø hoäp ñöïng, saûn phaåm ñöôïc xeáp töø chaân leân ngoïn khoâng ñuïng

vaøo nhau. Naèm trong hoäp ñöïng, beà maët men traùnh ñöôïc tro vaø ngoïn löõa

tröïc tieáp phaû vaøo. Tröôùc ñaây, ngöôøi ta xeáp hoäp leân neàn loø, sau naøy caûi tieán,

53

thôï keâ gaïch roài môùi xeáp hoäp leân, taïo söï thoâng thoaùng, giuùp löõa chaân ñeàu

hôn so vôùi löõa ngoïn.

Hoäp xeáp thaønh caây ngay ngaén noái lieàn nhau thaønh haøng heát chieàu

ngang cuûa loø. Tuøy kích thöôùc bao chuïp vaø loø, caùc caây caùch nhau 4cm -

10cm vaø caùch hai beân thaønh loø 10cm - 15cm ñeå löõa chuyeån ñoäng toát vuøng

thaønh loø.

Thôï thöôøng thaû traàn ñænh caùc caây hoäp chöùa saûn phaåm nhoû vaø saûn

phaåm coù men chòu nhieät cao. Tuy nhieân ngay saùt loã chuïm cuõi vaãn phaûi che

moät soá hoäp beå ñeå traùnh tro, than rôi vaøo. Coù tröôøng hôïp khoâng coù saûn

phaåm vöøa, ngöôøi thôï vaãn phaûi ñeå moät phaàn hoäp ñöïng leân nhaèm traùnh treân

ngoïn troáng nhieàu quaù.

Moät caên loø thöôøng xeáp 2-3 haøng vaø moät haøng beù. Haøng beù thaúng vôùi

hai loã maét treân thaønh loø, noù chính laø vaùch ngaên taïm thôøi giöõa hai caên loø.

Ngöôøi thôï vaøo haøng beù coù hai muïc ñích: ñoù laø haøng caûn löõa nhaèm taêng

nhieät ñoä caàn thieát cho caên tröôùc, ñoàng thôøi cuõng laø noái ñeå chuïm cuõi leân caên

keá tieáp.

Haøng beù thöôøng coù soá caây ít hôn caùc haøng khaùc vaø so le vôùi haøng

tröôùc noù. Neáu caùc haøng trong moät caên loø coù theå ñaët saùt vôùi thì khoaûng caùch

giöõa haøng beù vaø keá noù phaûi töø 20cm - 25cm, ñoù chính laø raõnh chuïm cuõi caên

vaø gaït than xuoáng. Hai caây beân caàn caùch thaønh loø laø 25cm - 40cm ñeå deã

chuïm cuõi chaân. Haøng beù xeáp gaàn ngang loã maét, beân treân loùt lôùp gaïch hoaëc

naép lu ñeå deã chuïm löõa, cuõi khoâng rôi xuoáng chaân vaø saûn phaåm haøng beù

khoâng chaùy mieäng do than nhieàu.

54

Khi loø ñang nung, caùc luoàng khí beân trong loø chuyeån ñoäng raát maïnh,

hoäp ñöïng chaën giaûm löïc naøy khi nhieät ñoä cao, deã gaây ñoå beå, neân caàn choïn

hoäp ñöïng chaéc chaén xeáp ôû döôùi. Caùc caây hoäp caàn thaúng ñöùng, cheøn chaéc

vôùi nhau vaøo thaønh loø baèng caùc mieãng hoäp beå.

Mieáng thöû laø thöù khoâng theå thieáu giuùp thôï löõa bieát ñoä chín cuûa men.

Tröôùc ñaây, ngöôøi ta duøng caây moâng (montre coøn goïi laø coân (cone: ñoàng hoà

löõa) phoái lieäu thaønh phaàn theo coâng thöùc nhaát ñònh, ñuùng ñoä nhieät cao naøo

ñoù thì moâng seõ guïc xuoáng. Veà sau, thôï duøng caùc mieáng saûn phaåm men

chöa nung laøm mieáng thöû, thöôøng ñaët nhieàu mieáng thöû vôùi nhieàu loaïi men,

maøu chòu nhieät ñoä khaùc nhau. Maët men cuûa mieáng thöû höôùng veà loã maét,

sao cho thôï löõa coù theå quan saùt, gaép ra deã daøng ngay khi ñang nung. Vaøo loø

xong, ngöôøi ta bòt caùc cöûa vaøo loã maét ñeå tieán haønh nung saûn phaåm.

Kyõ thuaät nung:

Traûi qua hai giai ñoaïn:

Khi ñoát, caùc cöûa ñeàu bít laïi, chæ chöøa moät loã chöõ nhaät kích thöôùc

10cmx15cm. Khi leân caên môùi môû ra ñeå neùm cuõi vaøo. Veà nguyeân taéc, qui

trình hoaït ñoäng cuûa loø oáng: xoâng loø, löõa lôùn, leân caên…

Ñoát ñaàu loø nhaèm

-Xoâng töø töø ñeå hôi nöôùc trong saûn phaåm bay hôi

-Taïo nhieät ñoä cao ôû caùc caên ñaàu, tích nhieät ôû caùc caên keá tieáp laøm ñaø

cho gia ñoaïn leân caên.

Ñoát ñaàu loø goàm ba giai ñoaïn:

+ Xoâng loø: keùo daøi 6 giôø - 12 giôø tuøy theo saûn phaåm xeáp beân trong.

Saûn phaåm lôùn vaø daøy thì thôøi gian xoâng loø daøi ñeå hôi nöôùc thoaùt heát ra

55

ngoaøi. Ngöôøi ta thöôøng ñoát cuõi goäc vôùi ngoïn löõa nhoû sao cho nhieät ñoä ôû caùc

caên ñaàu khoaûng 1000c. Cuoái giai ñoaïn xoâng loø, nhieät seõ taêng töø töø. + Giai

ñoaïn phaùt löõa lôùn: daøi töø 10 giôø - 18 giôø (tuøy ñoä daøi loø)

Nhieät ñoä ñöôïc taêng töø töø, löôïng cuõi taêng daàn sau moãi laàn chuïm

Phaân chia giai ñoïan (khoaûng caùch hai laàn chuïm) tuøy theo cuõi loaïi

naøo, thöôøng töø 15 phuùt - 20 phuùt. Ngöôøi thôï nhìn ngoïn löõa loø ñeå xaùc ñònh

luùc caàn tieáp theâm cuõi.

Khi môùi chuïm löõa thöôøng ñaày, chaïy daøi veà phía oáng khoùi, sau ñoù

ngoïn löõa ngaén daàn cuøng vôùi cuõi trong loø suïp xuoáng. Neáu cuõi khoâng khoâ,

ñoùng than nhieàu, phaûi duøng caây saét daøi xôùi leân cho cuõi chaùy toát hôn.

Cuoái giai ñoaïn phaùt löõa lôùn, löôïng than baàu loø töông ñoái nhieàu thì

ngöôøi ta bít mieäng loø, leân löõa trung hueâ. Loø khoâng coù löõa trung hueâ thì bít

moät nöûa döôùi mieäng loø.

+ Löõa trung hueâ: laø giai ñoaïn cuoái cuûa ñoát ñaàu loø, keùo daøi töø 2 giôø -

12 giôø. Cuõi nhoû hôn, coù ñoä phaùt löõa cao hôn giai ñoaïn tröôùc, Moãi laàn chuïm,

löôïng cuõi ñaåy vaøo loø nhieàu hôn töø 0,2m3 - 0,4m3 (tuøy loø lôùn / nhoû). Ngöôøi

thôï caên cöù ñoä daøi ngoïn löõa höôùng veà phía oáng khoùi maø quyeát ñònh löôïng

cuõi vaø thôøi gian cuûa giai ñoaïn naøy. Söï tích nhieät caùc caên ñaàu loø raát quan

troïng cho giai ñoaïn leân caên. Loø daøi maø löõa ñaàu loø khoâng ñuû ñoä daøi caàn

thieát, khi leân maét seõ coù hieän töôïng maát löõa, saûn phaåm deã soáng. Loø daøi 25m

thì löõa ñaàu phaûi boø tôùi caên thöù möôøi trôû leân ñaït yeâu caàu.

Khi mieáng thöû ôû loã caên thöù nhaát chín giaø, mieáng thöû ôû loã maét thöù hai

rôùm chaûy thì keát thuùc giai ñoaïn löõa ñaàu loø, chuyeån sang giai ñoaïn tieáp

theo.

56

- Ñoát löõa caên: laø giai ñoaïn quyeát ñònh keát quaû kyø nung loø. Ñoát löõa

caên caàn ñaït caùc yeâu caàu:

- Ñieàu chænh nhieät ñoä trong moät caên loø phuø hôïp ñoä chaûy cuûa men

- Ñieàu chænh nhieät ñoä trong loø sao cho ñeàu giöõa chaân vaø ngoïn, giöõa

loø vaø rìa thaønh loø.

-Traùnh öù ñoïng nhieàu than laøm aûnh höôûng tôùi saûn phaåm

Cuõi ñoát caên loø ñöôïc cheû nhoû đdeã chaùy. Taïi nhöõng caên giöõa vaø cuoái

loø, nhieät ñoä khi baét ñaàu khui vaø ñoát ñaõ ôû vaøo khoaûng 8000c - 10000c Cuõi

nhoû naâng nhieät ñoä caên ñoù leân ñoä chaûy cuûa men khoaûng 12000c hoaëc hôn .

Khi khu loã maét treân, ngöôøi ta vaãn ñoát lửa vöøa vaø nhoû ôû caên döôùi ñeå

löu nhieät ôû caên ñaõ chín vaø hoã trôï cho hai caên treân.

Khi leân maét, löôïng cuõi naâng daàn theo töøng chaän ôû caû ngoïn vaø chaân,

löôïng cuõi ôû chaân ít hôn ngoïn. Trong luùc ñoát, thôï quan saùt löõa ôû loã maét loø ñeå

ñieàu chænh nhiệt đñộ cho phuø hôïp vaø ñeàu. Ví du: löõa chaân vaø bìa yeáu hôn thì

phaûi taêng löôïng cuõi nôi ñoù vaø neo ngoïn laïi chôø cho ñeàu (hoaëc ngöôïc laïi)

Thôï loø thöôøng chôø ngoïn löõa haï xuoáng, quan saùt deã, chính xaùc hôn.

Ñeå xaùc ñònh nhieät ñoä, caàn chuù yù caùc bieåu hieän sau: löõa maøu vaøng bieåu

hieän nhieät ñoä gaàn tôùi, maøu traéng bieåu hieän nhieät ñoä cao… nhöng maøu löõa

phuï thuoäc cuõi, ngöôøi thôï coøn phaûi nhìn vaøo caùc keõ hoäp nung, caùt khi löõa

trong. Cuoái cuøng, mieáng thöû giuùp thôï bieát men chín, chöa chín vaø chín giaø,

non hoặc vöøa tôùi. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù giuùp hoï quyeát ñònh vieäc ñoát löõa caên

ôû ñoù ñaõ hoaøn thaønh chöa. Thôøi gian ñoát ôû mỗi caên töø 40 phuùt - 60 phuùt.

Moät laàn nung saûn phaåm phaûi maát töø 36 ñeán 48 giôø môùi xong vaø phaûi ñoát

lieân tuïc.

57

2.3.2 Kyõ thuaät xaây loø bao (loø baàu)

Loø bao laø loaïi loø duøng ñeå nung caùc saûn phaåm lôùn. Loø coù ñoä doác töø

150- 20 0 saøn loø daïng baäc thang, coù nhieàu caên (buoàng nung) coøn goïi laø bao

nung hay bao loø. Bao nung hình chöõ thaät khoaûng 5,5m x 2,0m moät caïnh laø

beà ngang thaân loø, caïnh kia laø beà ngang bao nung. Loø thöôøng ñöôïc thieát keá

11 bao nung vôùi chieàu daøi khoaûng 25m, choå cao nhaát beân trong bao nung

khoaûng 2,8m

Cuoái moãi bao loø, döôùi chaân xeáp gaïch taïo loã ñeå ñöôøng löõa ñi goïi laø

haøm raêng löõa. Moãi bao coù hai cöûa ñoái nhau ñeå thôï vaøo, ra saûn phaåm deã

daøng. Treân bao coù moät loã quan saùt löõa, döôùi chaân cuõng coù loå quan saùt

mieáng men hay coân (caây moâng)

Baàu löõa hình chöõ nhaät coù caùc loå thoâng hôi cho khoâng khí ñi vaøo, kích

thöôùc 1,0m x 1,5m beà ngang thaân loø, coù ba choã ñoát cuøng moät luùc.

Saûn phaåm nung thaønh coâng quyeát ñònh bôûi nhieàu yeáu toá sau: khaâu

chuaån bò cuõi, caùch ñoát loø, xem löõa trong loø thoâng qua caùc "hoûa nhaûn" neáu

khoâng ñuû löõa saûn phaåm seõ soáng, quaù löõa saûn phaåm seõ bò hö. Nhieät löôïng

qui ñònh thöôøng töø 4000c - 8000c ñoái vôùi ñoà ngang, töø 8000c ñeán 12000c ñoái

vôùi ñoà söù vaø moät laàn nung saûn phaåm phaûi maát töø 36 giôø ñeán 48 giôø môùi

xong vaø phaûi ñoát lieân tuïc. [25.33]

Ña soá caùc loø goám taïi Bình Döông laø loø bao xaây treân moät dieän tích

khaù lôùn, caáu taïo nghieâng theo ñoä doác ñeå ngoïn löõa coù theå di chuyeån töø caên

thöù nhaát cho ñeán caên cuoái cuøng. Loø xaây baèng gaïch chòu löõa sa moát keát hôïp

vôùi gaïch theû loaïi ñaëc bieät. Khi ñoát löõa seõ töø döùôi thaáp boác leân cao, moãi caên

58

loø ñeàu coù chöøa moät loã nhoû goïi laø maét loø (hoûa nhaõn) ñeå ngöôøi thôï loø quan

saùt.

Nung loø khaâu cuoái cuøng, cuõng laø khaâu quan troïng nhaát. Trong giai

ñoaïn naøy, khaâu nung hoaøn toaøn laø thuû coâng, döïa theo kinh nghieäm laø

chính, neân ngöôøi thôï nung loø raát ñöôïc coi troïng, neáu laø thôï gioûi ñöôïc troïng

voïng.

2.4. Caùc loaïi saûn phaåm goám söù Bình Döông

Goám söù truyeàn thoáng treân ñaát Bình Döông, giai ñoaïn naøy chuû yeáu laø

goám daân duïng nhaèm phuïc vuï nhu caàu trong ñôøi soáng sinh hoaït haøng ngaøy,

laø nhöõng loaïi saûn phaåm coù coát goám beàn chaéc, chuû yeáu ñaùp öùng cho nhu caàu

söû duïng trong gia ñình nhö: cheùn, ñóa, toâ, bình caém hoa… thöôøng ñöôïc goïi

laø goám ñaù vôùi neàn traéng men xanh. Qui trình saûn xuaát, kyõ thuaät nung, chaát

lieäu, hình thöùc traùng men vaø trang trí hoa tieát cho loaïi goám naøy ñôn giaûn,

khoâng phöùc taïp, caàu kyø neân giaù thaønh saûn phaåm reõ phuø hôïp vôùi ñieàu kieän

kinh teá cuûa nhieàu ngöôøi, nhieàu taàng lôùp. Caùc loø goám Trieàu Chaâu, Phöôùc

Kieán luoân coù öu theá về caùc loaïi saûn phaåm naøy.

Coøn caùc loaïi khaïp, lu, cheù, sieâu nöôùc, aám traø hay chaäu kieång, oáng

nöôùc…. coù men maøu ñen, maøu da löôn thöôøng ñöôïc goïi laø saønh do coù ñoä

beàn chaéc raát cao, maøu saéc trang nhaõ tieän duïng cho sinh hoaït gia ñình ôû

noâng thoân keå caû trong lónh vöïc xaây döïng. Saûn phaåm saønh thöôøng laø theá

maïnh cuûa caùc laøng goám Phöôùc Kieán.

- Lu: tieáng ñòa phöông goïi laø "maùi" ngöôøi mieàn Taây goïi laø "kieäu"

59

Lu goàm coù 5 loaïi. Ñoù laø lu nhaát, lu nhì, lu ba, lu tö vaø lu naêm. Trong

ñoù lu nhaát laø loaïi lu lôùn nhaát, ñöïng ñöôïc khoaûng 200 lít nöôùc, coøn caùc loaïi

lu keá tieáp caøng theo thöù töï caøng veà sau caøng nhoû, lu naêm laø nhoû nhaát.

Hoa vaên trang trí treân lu thöôøng laø hình roàng, phuïng ñaáp noåi. Lu coù

men maøu vaøng da boø, da löôn. Ñaây laø loaïi men chuû yeáu luùc baáy giôø. Lu nhì

duøng ñöïng ñöôøng taïi caùc loø ñöôøng luùc baáy giôø, loaïi lu naøy coù men maøu

ñen.

Khaïp coù 3 loaïi: khaïp hai, khaïp ba lôùn vaø khaïp ba nhoû

- Khaïp: laø loaïi saûn phaåm nhoû hôn lu, khoâng coù hoa vaên, chæ ñöôïc phuû

moät lôùp men maøu da boø hoaëc da löôn, khaïp coù hình daïng khaùc vôùi lu. Neáu

lu coù phaàn mieäng vaø ñeá nhoû hôn phaàn buïng nhieàu thì khaïp coù hình daïng

gaàn nhö thon daøi, ñöôøng kính mieäng, ñeá vaø buïng coù ñoä cheânh khoâng lôùn.

- Huõ laø loaïi coù kích thöôùc nhoû hôn lu, mieäng thaét, maøu men gioáng

nhö maøu cuûa lu. Huõ ñöôïc taïo taùc raát ña daïng veà kieåu daùng, kích thöôùc, ñoä

daøy, moûng khaùc nhau. Coù loaïi vai lôùn, thaønh mieäng ñöùng, gôø mieäng baèng,

huû men naâu coù ba tai hình böôùm nhoû gaén treân vai vaø loaïi men vaøng da löôn

khoâng gaén tai. Coù loaïi huõ nôû ra giöõa thaân, nhìn maët caét doïc gaàn gioáng hình

thoi, loaïi naøy phuû men maøu. Cuõng coù loaïi phuû men da löôn, thaønh mieäng

hôi vaùt, huõ thöôøng duøng ñöïng röôïu, nöôùc maém, maät… Số löôïng ít hôn caùc

loaïi lu, khaïp.

- Chaäu: laø ñoà duøng ñöôïc saûn xuaát nhieàu do nhu caàu söû duïng, vì theá

coù nhieàu loaïi khaùc nhau. Mieäng chaäu hôi loe, baèng, thaân vaùt daàn xuoáng

döôùi, ñaùy baèng hay loõm. Ñaëc ñieåm cuûa chaäu hôi daøy, naëng, ñoä nung cao,

60

chaéc chaén. Chaäu coù raát nhieàu coâng duïng khaùc nhau nhö:ñöïng nöôùc röûa

maët, röûa caùc loaïi rau quaû, laøm maùng cho lôïn aên.

- Toâ, dóa laø loaïi duøng trong vieäc aên, uoáng haøng ngaøy. Loaïi naøy

thöôøng coù men traéng veõ lam.

- Noài: noài coù 2 loaïi noài coù tay vaø noài tay caàm (nhö tay caàm cuûa sieâu

naáu nöôùc). Vaø moãi loaïi ñöôïc chia laøm 2 kieåu laø noài lôùn vaø noài nhoû. Nồi

khoâng coù men vaø ñöôïc nung ôû nhieät ñoä cao neân khoâng theå ngaám nöôùc.

- Sieâu: nhìn toång theå, phaàn thaân cuûa sieâu gioáng hình truï, hôi phình ra

ôû ñoaïn giöõa, thu heïp phaàn ñaùy vaø mieäng, ñöôøng kính mieäng vaø ñaùy baèng

nhau. Sieâu coù voøi vaø tay caàm ñöôïc cheá taùc rieâng, sau ñoù gaén vaøo thaân. Năáp

hình troøn laøm baèng khuoân in, coù moät nuùm nhoû, deït phía treân, coù hai loaïi

traùng men.

Thôøi gian sau naøy laøng goám Bình Döông laøm theâm caùc loaïi saûn

phaåm môùi nhö cheùn (baùt). Cheùn coù 02 loaïi:

Loaïi 1: laøm baèng ñaát seùt deûo vaø phuû men traéng vôùi hoa vaên gôïn soùng

doïc theo thaân, ñöôïc ngöôøi Phaùp goïi laø Kaibat (caùi baùt).

Loaïi 2: goïi laø cheùn con gaø (veõ hình con gaø ôû thaønh cheùn) caû hai loaïi

naøy ñöôïc nung nheï löõa neân xöông goám coù ñoä xoáp. Beân caïnh loaïi cheùn coù

theâm caùc loaïi khaùc nhö toâ, toä, ñóa, thoá…

2. 5. Thò tröôøng

2.5.1. Thò tröôøng trong nöôùc

Töø giöõa theá kyû XIX trôû veà tröôùc ngheà goám Bình Döông chæ saûn xuaát

goám gia duïng. Trong ñoù, saûn phaåm laøm cho ngheà goám Bình Döông noåi

61

tieáng baáy giôø khoâng chæ taïi thò tröôøng trong tænh maø coøn caùc khu vöïc mieàn

Taây, mieàn Trung laø caùc loaïi lu, khaïp, huû, vaïi, ñaëc bieät laø caùc loaïi lu. Trong

luùc ñoù ôû laøng goám Bieân Hoøa cuõng laøm lu, nhöng lu cuûa Bieân Hoøa laïi to,

naën baèng tay neân raát daøy vaø laïi khoâng coù men, ñaát laøm loaïi lu naøy laø ñaát

buøn neân lu coù maøu naâu saãm khoâng cöùng baèng lu do thôï Bình Döông laøm ra.

Do goïn, nheï, coù traùng men vaø baàu cao neân vieäc vaän chuyeån ñi xa cuõng nhö

söû duïng raát tieän. Do vaäy lu Bình Döông daàn daàn chieám lónh thò tröôøng trong

nöôùc luùc baáy giôø.

Hieän nay, tuy coù nhieàu maët cuøng chöùc naêng söû duïng nhö caùc loaïi

thuøng nhöïa, thuøng inox, song caùc loaïi lu cuûa laøng goám Bình Döôngvaãn

ñöôïc tieâu thuï roäng raõi.

Ngoaøi nhöõng saûn phaåm treân, caùc loaïi nhö cheùn ñaù, baùt con gaø cuûa

laøng goám Bình Döông cuõng ñöôïc thò tröôøng luùc baáy giôø (töø mieàn Trung trôû

vaøo) tieâu thuï raát maïnh.

Ñoái vôùi caùc loaïi saûn phaåm laø goám myõ ngheä nhö chaäu caûnh, ñoân voi,

töôïng... thò tröôøng tieâu thuï chuû yeáu laø caùc trung taâm tænh lî, trung taâm

huyeän vaø caùc thaønh phoá.

Ngaøy nay, thò tröôøng tieâu thuï cuûa goám Bình Döông coøn ñöôïc môû

roäng ra moät soá tænh phía Baéc, chuû yeáu laø moät soá goám söù myõ ngheä vaø moät soá

saûn phaåm duøng trong xaây döïng nhö ñeà caäp ôû treân.

2.5.2. Thò tröôøng nöôùc ngoaøi

Caùc saûn phaåm goám Bình Döông ban ñaàu ra ñôøi chuû yeáu ñeå phuïc vuï

nhu caàu cuûa ngöôøi daân trong vuøng, daàn daàn baïn haøng ôû vuøng laân caän tìm

62

ñeán do ñoù, thò tröôøng cuûa goám Bình Döông ñöôïc môû roäng theâm, khoâng chæ

trong nöôùc maø coù maët caû thò tröôøng caùc nöôùc khaùc.

Tröôùc thôøi Phaùp thuoäc, thò tröôøng Campuchia laø thò tröôøng nöôùc

ngoaøi chuû yeáu cuûa goám Bình Döông. Thöông laùi buoân Vieät Nam vaø

Campuchia sau khi mua caùc saûn phaåm taïi ñaây xong thì cho thuyeàn ngöôïc

doøng theo soâng Saøi Goøn ñeå qua Campuchia tieâu thuï, caùc saûn phaåm ñöôïc thò

tröôøng Campuchia tieâu thuï chuû yeáu luùc baáy giôø nhö: caùc loaïi lu, caùc loaïi

khaïp, huû caùc loaïi, noài, sieâu... ngoaøi ra coøn coù caùc laø nhö cheùn ñaù, cheùn con

gaø, toâ, toä, dóa... Theo caùc chuû loø goám thì hieän nay thò tröôøng naøy vaãn coøn

duøng caùc loaïi saûn phaåm cuûa goám Bình Döông.

Ñeán thôøi Phaùp thuoäc thò tröôøng goám Bình Döông laïi ñöôïc môû roäng

sang Phaùp, thò tröôøng Phaùp chuû yeáu tieâu thuï caùc loaïi saûn phaåm daân duïng,

saûn phaåm daân duïng cao caáp maø goám Bình Döông saûn xuaát nhö boä taùch traø,

cheùn, ñóa... Taát caû caùc loaïi saûn phaåm naøy chæ söû duïng hai maøu xanh vaø

traéng, maø nhö moät soá nggheä nhaân trong ngheà taïi ñaây noùi ñoù laø maøu cuûa

quoác kyø Phaùp neân ngöôøi Phaùp muoán nhöõng loaïi saûn phaåm xuaát sang thò

tröôøng naøy chæ ñöôïc duøng hai maøu treân maø thoâi.

3. Ngheà goám ôû Bình Döông giai ñoaïn 1954 - 1975

3.1. Vuøng phaân boá

“Töø naêm 1954- 1975 khaép Saøi Goøn – Chôï Lôùn – Gia Ñònh quaù trình

ñoâ thò hoùa nhanh choùng daãn ñeán nhaø cöûa, phoá xaù moïc leân san saùt, keânh

raïch bò laáp ñi haøng loaït aûnh höôûng lôùn ñeán hoaït ñoäng cuûa caùc loø goám … hoï

phaûi di dôøi loø ñeán Thuû Ñöùc vaø khu vöïc laân caän” [61.74]

63

Trong coâng trình ñòa chí Bình Döông xuaát baûn naêm 1975 coù thoáng keâ

soá loø goám ôû Bình Döông laø 108 caùi goàm: Thò Xaõ Thuû Daàu Moät coù 53 (Phuù

Cöôøng 43, Phuù Hoøa 2, Töông Bình Hieäp 1 vaø Taân An 7); Thuaän An 28

(Bình Nhaâm 18, Höng Ñònh 10) vaø Taân Uyeân laø 27 (Taân Phöôùc Khaùnh 21,

Vónh Tröôøng 6)

Theo chuùng toâi soá lieäu treân ñaây chöa chính xaùc vì vaøo naêm 1935 ôû

Laùi Thieâu ñaõ coù khoaûng 60 loø goám vôùi 10.000 ngöôøi lao ñoäng trong ngaønh

goám [11.480].

Trong giai ñoaïn naøy cô sôû haï taàng phaùt trieån, nhaát laø ñöôøng boä, ngheà

goám ñöôïc trang bò maùy moùc trong khaâu khai thaùc nguyeân lieäu, xöû lyù ñaát…loø

goám phaùt trieån maïnh ôû nhöõng khu vöïc truyeàn thoáng cuûa tænh nhö: Chaùnh

Nghóa, Phuù Thoï, Phuù Hoøa (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) Thuaän Giao, Taân Thôùi,

Höng Ñònh, An Thaïnh, Bình Nhaâm (Thuaän An) An Bình (Dó An) Taân

Phöôùc Khaùnh, Taân Vónh Hieäp (Taân Uyeân)

Ñeå phuïc vuï cho söï phaùt trieån loø goám vieäc khai thaùc nguyeân lieäu

cuõng phaùt trieån theo ngoaøi caùc khu vöïc khai thaùc truyeàn thoáng nhö: Thuaän

Giao, Bình Nhaâm, An Thaïnh, An Phuù (Thuaän An) Chaùnh Löu (Beán Caùt)

Phuù Myõ, Phuù Hoøa (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) Ñoàng An (Dó An) môû roäng theâm

ôû Taân Phöôùc Khaùnh, Taân Vónh Hieäp, Ñaát Cuoác, Taân Laäp (Taân Uyeân).

“Nhöõng væa ñaát söù traéng vaø caùc lôùp caùt giaøu ñaát söù ñang ñöôïc khai

thaùc ôû Ñaát Cuoác, Laùi Thieâu, Chaùnh Löu, Bình Hoøa…. cung öùng nguyeân lieäu

doài daøo cho caùc loø goám Bình Döông, Bieân Hoøa “ [11.145]

3. 2. Kyõ thuaät truyeàn thoáng

64

3.2.1. Veà nguyeân lieäu vaø söï phaùt trieån ôû khaâu nguyeân lieäu trong

saûn xuaát goám söù

ÔÛ giai ñoaïn naøy vieäc ñöa nguyeân lieäu töø moû ñaát seùt veà nôi saûn xuaát,

ngoaøi söû duïng xe traâu boø keùo, ngöôøi ta ñaõ söû duïng xe cô giôùi vaøo vieäc vaän

chuyeån.

Khi vaän chuyeån nguyeân lieäu veà, ngöôøi ta phaûi nghieàn giaõ nhuyeãn ñaát

ra, sau ñoù töôùi nöôùc vaøo ñeå loïc boû taïp chaát, coøn laïi ñaát seùt tinh laøm goám.

Tröôùc ñaây nghieàn ñaát laøm baèng thuû coâng, giai ñoaïn naøy ngöôøi ta ñaõ duøng

maùy moùc thay theá, ban ñaàu duøng maùy xay, caùn, chaïy baèng ñoäng cô xaêng

daàu, giai ñoaïn sau duøng moteur ñieän. Vieäc xoái hoà cuõng theá, ngöôøi ta ñaõ

bieát duøng bôm nöôùc baèng ñieän ñeå xoái hoà, chöù khoâng duøng tay nhö tröôùc.

Thay theá maùy moùc vaøo caùc khaâu naøy ñaõ laøm taêng naêng suaát lao ñoäng, chaát

löôïng ñaát seùt ñöôïc tinh luyeän hôn vaø saûn phaåm ra ñôøi chaát löôïng cao hôn.

Vaán ñeà choïn nguoàn nguyeân lieäu cho saûn xuaát goám söù cuõng khaù coâng

phu, phaûi tích luõy kinh nghieäm töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, cha truyeàn con

noái, môùi coù keát quaû, khoâng phaûi ñaát seùt naøo, baát cöù ôû ñaâu cuõng laøm goám söù

ñöôïc maø moãi loaïi saûn phaåm saønh, söù ñeàu coù loaïi nguyeân lieäu choïn loïc

rieâng daønh cho noù.

3.2.2. Taïo daùng saûn phaåm

Ngoaøi vieäc taêng cöôøng söû duïng maùy moùc gia coâng phoái lieäu, thôøi kyø

naøy phaûi keå ñeán vieäc söû duïng khuoân in thaïch cao, maùy xoay baøn tua coù

ñoäng cô cho vieäc taïo daùng saûn phaåm.

- Veà caùi baøn xoay:

65

Ñoà goám thôøi tieàn söû nhöõng coäng ñoàng cö daân coå ñaõ heát söû duïng baøn

xoay ñeå taïo hình saûn phaåm goám vaø ñöôïc xem noù laø moät coâng cuï quan

troïng vaø luoân ñöôïc caûi tieán treân con ñöôøng phaùt trieån. Veà hình daùng maët

baøn xoay, nguyeân taéc taïo hình saûn phaåm treân baøn xoay vaãn nhö cuõ, nhöng

caûi tieán quan troïng nhaát naèm ôû khaâu laøm cho maët baøn xoay chaïy. Tröôùc

ñaây muoán cho baøn xoay chaïy, ngöôøi ta phaûi laáy tay ñaåy, hoaëc keùo noù, laøm

maát nhieàu söùc löïc vaø cuõng khaù baát tieän, hieäu quaû lao ñoäng khoâng cao, vì

ngöôøi thôï vöøa phaûi chuù yù vuoát, naén saûn phaåm treân maët baøn xoay vöøa phaûi

keùo cho baøn xoay chaïy.

Cho ñeán cuoái nhöõng naêm 40 ñaàu naêm 50 cuûa theá kyû XX, ngöôøi ta ñaõ

duøng phöông phaùp truyeàn löïc cuûa boä phaän truïc giöõa vaø daây xích cuûa xe ñaïp

gaén vaøo ñeå ñaïp cho baøn xoay chaïy baèng ñoâi baøn chaân ngöôøi thôï, töø ñoù ñaõ

giaûi phoùng ñöôïc ñoâi tay, ñoâi tay ngöôøi thôï chæ taäp trung chaêm chuùt vaøo vieäc

taïo hình daùng ñeïp cho saûn phaåm goám.

Vaøo giöõa thaäp nieân 70, vieäc khôûi ñoäng, chaïy baøn xoay ñaõ töï ñoäng

hoaøn toaøn, yeáu toá kyõ thuaät tieân tieán ñöôïc ñöa vaøo baèng caùch duøng moteur

ñieän ñeå keùo baøn xoay chaïy, duy chæ coù ñoäng taùc taïo hình saûn phaåm treân

baøn xoay vaãn coøn vaø chaéc coù leõ khoâng coù gì coù theå thay theá ñöôïc ñoâi baøn

tay taøi hoa cuûa ngöôøi thôï goám.

Phöông phaùp taïo daùng baèng kyõ thuaät môùi nhö ñoå roùt, in khuoân thaïch

cao ñöôïc aùp duïng:

* Khuoân roùt: duøng cho saûn phaåm nhieàu chi tieát, saûn phaåm khoâng quaù

lôùn, chi tieát ñôn giaûn , coù loã döôùi ñaùy ñeå roùt ñaát nguyeân lieäu vaøo. Saûn xuaát

saûn phaåm haøng loaït, nhanh, saûn phaåm ñeàu, ít hoûng

66

Phöông phaùp taïo hình baèng caùch roùt hoà ñaát vaøo khuoân ñöôïc saùng taïo

ñaàu tieân ôû Phaùp naêm 1780, tuy nhieân hôn 100 naêm sau vaøo naêm 1890 môùi

phoå bieán roäng raõi. Naêm 1960 phương phaùp naøy ñöôïc söû duïng roäng raõi trong

caùc cô sôû goám ôû mieàn Nam.

- Hoà roùt baùm vaøo khuoân khoâ taïo lôùp ñaát treân maët khuoân, beà daøy lôùp

ñaát phuï thuoäc thôøi gian roùt hoà vaøo khuoân

- Phöông phaùp roùt khuoân goàm coù caùc coâng ñoaïn sau: khuoân roùt +

chuaån bò hoà roùt + roùt hoà vaøo khuoân + laøm nguoäi saûn phaåm

- In saûn phaåm baèng khuoân thaïch cao

In laø duøng tay eùp ñaát vaøo khuoân cho hieän roõ hoïa tieát trong khuoân

hoaëc caùc hình caàn trang trí trong khuoân

+ Caùc loaïi khuoân in:

Khuoân in baèng xi maêng, khuoân in baèng kim loaïi, khuoân in baèng

thaïch cao.

+ In khuoân

• Nguyeân lieäu:

Taïo khuoân baèng thaïch cao

• Ñoå khuoân ñôn giaûn:

+ Maãu saûn phaåm coù theå laø maãu ñaát, maãu thaïch cao, maãu goã

+ Khuoân ñôn giaûn coù theå chia moät hay nhieàu maõnh

* Khuoân in: Khuoân in ra ñôøi laø ñeå ñaùp öùng vieäc saûn xuaát ra caùc saûn

phaåm coù kích thöôùc lôùn, coù hình daùng phöùc taïp nhö nhieàu goùc caïnh, loài

loõm. Tröôùc nay vaät lieäu taïo ra khuoân ñöôïc laøm baèng goã hoaëc kim loaïi vaø

sau ñoù laø thaïch cao.

67

Khuoân ñöôïc laøm nhieàu maõnh, khôùp noái nhau phaûi thaät kín. Cuõng coù

nhöõng khuoân ñöôïc thieát keá cuøng luùc nhieàu saûn phaåm hoaëc töøng phaàn cuûa

saûn phaåm. Sau khi ñöa ñaát seùt vaøo khuoân taïo hình vaät maãu, ngöôøi ta raùp

noái caùc phaàn cuûa saûn phaåm tröôùc khi nung. Nhìn chung, vieäc saûn xuaát ñoà

goám baèng khuoân in thöôøng maát nhieàu thôøi gian maø luoân phaûi thay ñoåi laøm

cho giaù thaønh saûn phaåm cao hôn.

3.2.3. Myõ thuaät treân goám

Ñeán giai ñoaïn töø nhöõng naêm 1950 - 1970 kyõ thuaät pha cheá men maøu

ñaõ coù söï phaùt trieån ñaùng keå. Ñeå phaùt trieån ngaønh ngheà ngöôøi chuû phaûi töï

maøy moø pha cheá thöû nghieäm nhieàu, coù khi gaàn caû ñôøi ngöôøi môùi tìm ra

maøu men ñoäc ñaùo, do vaäy nhöõng khoù khaên trong quaù trình taïo men ñaõ bieán

coâng ñoaïn naøy trôû thaønh moät coâng ñoaïn then choát trong quaù trình caïnh

tranh giöõa caùc loø goám vôùi nhau do vaäy hoï giöõ raát kyõ khoâng löu truyeàn cho

ngöôøi ngoaøi. Neáu truyeàn kyõ thuaät naøy cho con thì chæ truyeàn cho moät ñöùa

con trai ñöôïc tin töôûng, con gaùi döùt khoaùt khoâng ñöôïc truyeàn bí quyeát ngheà.

Ngoaøi nöôùc men ñôn giaûn (da boø, da löôn cuûa ñoà saønh luùc ñaàu) ngöôøi

ta ñaõ bieát duøng caùc loaïi ñaù traøng thaïch, thaïch anh, oâxyùt coban, ñaù voâi,

sicilat, oxyt ñoàng, nhoâm, keõm laøm chaát phuï gia… ñeå pha cheá men, laøm cho

men coù nhieàu loaïi game maøu khaùc nhau nhö: maøu xanh, maøu traéng hoàng,

maøu vaøng, maøu naâu, maøu ñoû raát ña daïng phong phuù.

Trong khoaûng töø naêm 1958 ñeán naêm 1970 caùc loø goám ôû Bình Döông

thöôøng söû duïng men cuûa OÂng Lyù Vaïn Töôøng (chuû cô sôû goám söù Thaïch

Dung) vôùi caùc maøu xanh, xanh reâu, xanh choùi baïc, ñen baïc, naâu [10.39].

68

Ñaëc bieät laø goám myõ thuaät cuûa xí nghieäp Thaønh Leã söû duïng men giaû

coå, cuøng vôùi caùc taïo daùng, chaám men, veõ hoa vaên trang trí... taïo cho caùc

saûn phaåm goám trôû thaønh taùc phaåm myõ thuaät, chieám ñöôïc caùm tình cuûa

khaùch haøng trong vaø ngoaøi nöôùc.

Töø naêm 1971, OÂng Lyù Ngoïc Minh - Döông Vaên Long ñaõ nghieân cöùu

vaø cheá taïo thaønh coâng men chaûy (nung baèng cuõi) goùp phaàn laøm phong phuù

hoùa caùc loaïi men goám [10.39]. Ñaëc bieät caùch duøng men maøu chaûy ñeå trang

trí hoa vaên laø böôùc nhaûy voït veà kyõ thuaät vaø ngheä thuaät ôû giai ñoaïn naøy, noù

khaéc phuïc ñöôïc vieäc söû duïng laâu ngaøy saûn phaåm bò bong, bay maøu nhö ôû

giai ñoaïn tröôùc.

- Veà taïo hình vaø trang trí treân ñeá goám:

ÔÛ giai ñoaïn sau töø 1960 ñeán naêm 1975 vieäc trang trí, veõ hoa vaên coù

nhieàu kieåu caùch hôn, tuøy theo hình daùng saûn phaåm, tuøy theo chaát lieäu, theå

loaïi maø ngöôøi ta duøng caùch naøy, hay caùch khaùc ñeå taïo hoa vaên treân goám

cho phuø hôïp, coù giaù trò.

- Chaïm loäng (chaïm thuûng)

Duøng dao muõi nhoïn caét xöông ñaát thaønh caùc loå hoång. Ngöôøi ta

thöôøng chaïm loäng ôû caùc saûn phaåm nhö: ñeøn, voi, ñoân, loâ, bình…

3.3. Nung saûn phaåm

- Veà kyõ thuaät xaây loø:

Cô baûn veà nguyeân taéc vaãn giöõ nhö cuõ khoâng thay ñoåi, nhö loø vaãn xaây

treân ñoä doác nghieâng 150 -200 nhöng veà chaát löôïng loø coù taêng leân nhö loø baàu

noái daøi coù nhieàu baàu hôn, töø baûy leân ñeán treân 10 baàu loø, chaát löôïng gaïch

69

chòu löõa ñeå xaây loø cuõng ñöôïc caûi thieän hôn, thôøi gian söû duïng daøi hôn. Veà

soá löôïng khi nung, moãi baàu loø chöùa töø vaøi traêm ñeán hôn ngaøn saûn phaåm tuøy

loaïi, loaïi saûn phaåm nhoû nhö cheùn, baùt thì chöùa nhieàu hôn, loaïi lôùn nhö lu,

khaïp chöùa ít hôn.

Ñaëc bieät ngoaøi loø baàu, ôû giai ñoaïn naøy ngöôøi ta ñaõ caûi tieán vaø xaây

moät loaïi loø khaùc hôn loø baàu ñoù laø loø oáng. Loø oáng xaây theo daïng daøi, gioáng

nhö loø gaïch, ñoä nghieâng vaãn phaûi tuaân thuû nhö loø baàu. Veà nguyeân taéc ñoä

nghieâng naøy ñaõ coù töø raát laâu, caùc loø goám noåi tieáng töø thời nhaøThanh (Trung

Quoác) nhö Caûnh Ñöùc Traán, hay caùc loø goám Baùt Traøng ôû Vieät Nam cuõng coù

chung nguyeân taéc ñoù.

Taïi Bình Döông ñeán naêm 1975 chöa coù loø naøo söû duïng nhieân lieäu

xaêng hay daàu ñeå ñoát loø maø chæ duøng cuõi. Töø sau naêm 1972 cuõi röøng ít ñi,

caùc chuû loø thay baèng cuõi cao su reû tieàn hôn nhöng phaûi ñoát trong thôøi gian

laâu hôn [22.112]

3.4. Caùc loaïi hình saûn phaåm

Ñeán giai ñoaïn naøy ngoaøi saûn phaåm daân duïng ña daïng hôn so vôùi giai

ñoaïn tröôùc, Bình Döông baét ñaàu saûn xuaát loaïi goám myõ ngheä vaø ngaøy caøng

ñöôïc tieâu thuï roäng raõi.

Caên cöù vaøo caùc tieâu chuaån: maøu men (hieám, laï, môùi) kieåu daùng, kieåu

thöùc (coù söï saùng taïo phong phuù) vaø ngheä thuaät trang trí ñaït yeâu caàu veà myõ

thuaät ñeå phaân ñònh ñaâu laø goám söù daân duïng vaø ñaâu laø goám söù myõ thuaät.

Goám söù myõ thuaät coù theå chia laøm nhieàu daïng tuøy thuoäc vaø theå loaïi

ñeà taøi nhö:

70

- Goám myõ ngheä phuïc cheá, giaû coå: ñaây laø nhöõng loaïi saûn phaåm chuû

yeáu duøng vaøo muïc ñích trang trí noäi thaát, ít söû duïng trong sinh hoaït haøng

ngaøy. Nhöõng chieác bình, dóa, aám, cheùn, boä ñoà traø, ñoäc bình, bình caém hoa…

ñöôïc phuïc cheá vôùi loaïi men quí hieám nhö: men lam, men ngoïc, men baïc,

men luïc, men ñen. Ñeå coù ñöôïc nhöõng saûn phaåm cho thaät gioáng vaø ñaït hieäu

quaû myõ thuaät, caùc ngheä nhaân, caùc thôï goám khoâng chỉ phaûi coù baûn lónh ngheà

nghieäp ñieâu luyeän maø coøn phaûi coù söï hieåu bieát saâu saéc veà nieân ñaïi, lòch söû,

kieán thöùc veà myõ thuaät. Khoù khaên lôùn nhaát ñoái vôùi caùc loaïi saûn phaåm naøy laø

söï chính xaùc veà kieåu thöùc, kieåu daùng, maøu men, hoïa tieát trang trí nhaèm ñaït

ñöôïc söï trung thöïc cuûa saûn phaåm giaû coå, thuyeát phuïc ñöôïc ngöôøi mua. Do

tính chaát ñaëc bieät cuûa saûn phaåm neân soá löôïng saûn xuaát caùc maët haøng naøy

thöôøng khoâng nhieàu, giaù thaønh laïi ñaét, ít ñöôïc ngöôøi bình daân söû duïng,

phaàn lôùn ñöôïc caùc gia ñình giaøu coù hay coù thu nhaäp kinh teá cao, caùc cô sôû

vaên hoùa, dinh thöï söû duïng ñeå trang trí noäi thaát hoaëc xuaát khaåu ra nöôùc

ngoaøi ñeå ñaùp öùng nhu caàu söu taäp , laøm quaø taëng…

Moät vaøi cô sôû saûn xuaát goám ôû Laùi Thieâu,Taân Phöôùc Khaùnh trong ñoù

ñaëc bieät nhaát laø cô sôû Thanh Leã (Thuû Daàu Moät) luoân ñöôïc khaùch haøng öa

chuoäng vôùi maët haøng goám söù giaû coå naøy.

- Goám myõ ngheä daân duïng: ñaây laø nhöõng saûn phaåm thoâng duïng, raát

gaàn guõi trong cuoäc soáng ñôøi thöôøng, vöøa coù giaù trò söû duïng, vöøa coù giaù trò

thaåm myõ, ñaëc bieät nhaát laø trong lónh vöïc trang trí moâi tröôøng noäi thaát vaø

ngoaïi thaát.

Saûn phaåm goám myõ ngheä ôû Bình Döông raát ña daïng, phong phuù veà

chuûng loaïi vaø maët haøng, coù theå keå caùc daïng chính nhö sau:

71

- Töôïng goám myõ ngheä: ôû lónh vöïc naøy coù söï keát hôïp giöõa goám vaø caùc

ngheä nhaân ñieâu khaéc trong vieäc saùng taïo maãu maõ. Beân caïnh caùc maãu cuõ

ñöôïc sao cheùp nhieàu laàn ñeå saûn xuaát haøng loaït vôùi muïc ñích lôïi nhuaän, caùc

ngheä nhaân ñieâu khaéc vôùi y thöùc tìm toøi, saùng taïo nhaèm taïo ra nhieàu maãu

môùi, phuø hôïp vôùi thò hieáu thaåm myõ cuûa ngöôøi tieâu duøng trong hoaøn caûnh xaõ

hoäi cuï theå. Bình Döông ngheà laøm töôïng goám myõ ngheä thaät söï phaùt ñaït

trong nhöõng naêm 1950, 1960 vaø tieáp tuïc phaùt trieån cho ñeán sau naøy vôùi caùc

theå loaïi töôïng nhö:

+ Töôïng coù ñeà taøi toân giaùo ñeå phuïc vuï nhu caàu tín ngöôõng nhö caùc

töôïng: Phaät Thích Ca, Quan aâm Boà taùt, Caùc vò La haùn, oâng Ñòa, Thaàn taøi,

caùc loaïi töôïng Thaùnh, Chuùa, Ñöùc Meï ñoàng trinh, caùc töôïng Nöõ thaàn, Phöôùc

Loäc thoï, ñeå thôø trong chuøa, nhaø thôø hay trong gia ñình, lam hoa vaên trang

trí… ñeå cung caáp cho nhu caàu xaây döïng caùc cô sôû toân giaùo

+ Töôïng vôùi ñeà taøi vôùi con ngöôøi, ñaëc bieät laø hình töôïng ngöôøi phuï

nöõ nhö: coâ gaùi ñoïc saùch, ñaùnh ñaøn, phuï nöõ ba mieàn, khoûa thaân, ngöôøi caù,

caùc coâ gaùi ngöôøi daân toäc, muïc ñoàng, maãu töû.

+ Töôïng vôùi ñeà taøi loaøi vaät vôùi caùc loaïi con vaät gaàn guõi trong ñôøi

soáng con ngöôøi nhö: meøo, choù, gaø, vòt, ngoãng, ngöïa, chim, coø, sö töû, coïp…

nhaèm muïc ñích trang trí ngoaïi thaát hay caùc con vaät soáng döôùi nöôùc nhö caù

eách, toâm, cua… ñeå trang trí cho caùc beå caûnh, non boä

- Ñoân voi vaø Chaäu caûnh

Ñaây laø hai loaïi maët haøng truyeàn thoáng vaø cuõng laø hai saûn phaåm

chính cuûa moät vaøi cô sôû saûn xuaát goám myõ ngheä ôû Tænh Bình Döông trong

vaøi naêm gaàn ñaây. Ñoân voi ñöôïc saûn xuaát vôùi nhieàu kích thöôùc khaùc nhau,

72

chuû yeáu ñeå trang trí hoaëc duøng laøm gheá ngoài. Kieåu daùng hoa vaên hoïa tieát

trang trí treân thaân voi ñöôïc veõ kyõ löôõng, ñaêng ñoái maøu saéc haøi hoøa. Caùc

chuû loø saûn xuaát thöôøng söû duïng caùc loaïi men toång hôïp vôùi nhieàu caùch pha

troän phöùc taïp duøng laøm maøu cho ñoân voi vaø chaäu caûnh. Ñoân voi, boä baøn

gheá ñoân voi laø nhöõng maët haøng maø khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc raát öa

chuoäng.

Cuøng vôùi ñoân voi, chaäu caûnh cuõng laø moät maët haøng thieát yeáu phuïc

vuï ñôøi soáng tinh thaàn, ñôøi soáng taâm hoàn con ngöôøi. Vôùi quan nieäm con

ngöôøi toàn taïi khoâng theå khoâng hoøa ñoàng vôùi thieân nhieân, haøng traêm loại

hình chaäu hoa caûnh cuûa tænh Bình Döông luoân hieän dieän ôû caùc saân nhaø,

coâng vieân, caùc coâng trình vaên hoùa, toân giaùo, ñeå trang trí laøm ñeïp moâi

tröôøng soáng cuûa con ngöôøi.

Töø nhöõng ñeà taøi, caùc loaïi goám söù neâu treân, chuùng ta nhaän thaáy roõ vôùi

ngheà truyeàn thoáng ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån töø hôn moät theá kyû, goám söù

Bình Döông ñaõ laøm ra nhöõng saûn phaåm goám myõ thuaät phuïc vuï nhieàu lónh

vöïc khaùc nhau cho moïi ngöôøi, giuùp con ngöôøi höôûng thuï caû veà nhu caàu vaät

chaát, nhu caàu söû duïng vaø coøn ñöôïc thoûa maõn nhu caàu höôûng thuï caùi ñeïp

trong ñôøi soáng cuûa mình.

3.5. Thò tröôøng goám Bình Döông

3.5.1. Thị trường trong nước

Trong nhöõng thaäp nieân 1954 – 1975 ngheà goám ñöôïc ñaàu tö maïnh meõ

veà voán vaø kyõ thuaät, cuõng nhö löïc löôïng lao ñoäng coù tay ngheà cao. Ngheà

goám Bình Döông baét ñaàu môû roäng thò tröôøng vaø giao löu vôùi caùc tænh trong

khu vöïc, vì theá saûn phaåm ña daïng vaø phong phuù hôn.

73

Ngoaøi ra nhieàu xí nghieäp goám cuûa Bình Döông tieáp tuïc ñaàu tö nhaø

xöôûng, cô sôû vaät chaát, kyõ thuaät, tay ngheà lao ñoäng. Nhö xí nghieäp goám

Thanh Leã coù xöôûng ñoà goám chuyeân saûn xuaát goám myõ thuaät cao caáp. Xí

nghieäp môøi goïi haøng chuïc ngheä nhaân töø Bieân Hoøa sang traû löông raát cao

(01 thaùng 3600 ñoàng, maø 01 löôïng vaøng luùc ñoù chæ coù 2800 ñoàng).

Nhöõng loaïi goám myõ thuaät phaàn nhieàu laø nhöõng vaät duïng duøng trang

trí trong nhaø vaø laøm caûnh nhö: ñoäc bình caém hoa, töôïng voi, kyø laân, chaäu

kieång, ñoân, ñoà traø, bình tích nöôùc, cheùn kieåu.v.v... chieám ñöôïc caûm tình

cuûa khaùch haøng.

Ngoaøi ra, coøn coù saûn phaåm töôïng thaïch cao ñuû loaïi nhö: Phaät baø

Quan Aâm, Chuùa Gieâsu, Ñöùc baø Maria, Phöôùc Loäc Tho, Quan Coâng, Thaàn

Taøi, oâng Ñòa, caùc loaïi chim thuù... Ñaëc bieät laø nhöõng saûn phaåm goám giaû coå,

moät böôùc ñoät phaù trong söû duïng men, söï kheùo tay, kinh nghieäm nhöõng

ngheä nhaân cuûa xí nghieäp goám Thanh Leã ñaõ saùng taïo ra nhieàu maãu maõ khaù

ñeïp, giaøu giaù trò thaåm myõ vaø ngheä thuaät, raát hôïp vôùi thò hieáu khaùch haøng

trong vaø ngoaøi nöôùc.

3.5.2. Thị trường nước ngoaøi

Ñaëc bieät giai ñoïan naøy coù xí nghieäp goám Thaønh Leã taïo ra nhöõng saûn

phaåm phuø hôïp vôùi thò hieáu khaùch haøng (nhaát laø Chaâu AÂu). Haøng goám söù

Thaønh Leã saûn xuaát vöøa coù chaát löôïng vöøa coù hình thöùc ñeïp taïo ra caùc saûn

phaåm coù giaù trò myõ thuaät cao, baùn treân caùc thò tröôøng Taây Ñöùc, Bæ, Hoàng

Koâng, Uùc, Phaùp, Myõ... vaø moät soá nöôùc ôû Chaâu Phi.

74

CHÖÔNG 3.

NGHEÀ GOÁM TRONG CÔ CAÁU KINH TEÁ – XAÕ HOÄI CUÛA BÌNH

DÖÔNG TRONG GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUOÁI THEÁ KYÛ XIX – 1975

1. Caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông giai ñoaïn cuoái theá kyû XIX-1954

1.1. Ngaønh noâng nghieäp

Vôùi ñieàu kieän thuaän lôïi veà ñòa lyù, ñaát ñai, soâng ngoøi vaø khí haäu vuøng

ñaát Bình Döông sôùm ñöôïc khai phaù, dieän tích noâng nghieäp taêng nhanh

choùng, daân cö tuï hoïp ngaøy caøng ñoâng “Vuøng ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh xöa

ngay töø raát sôùm ñaõ trôû thaønh döïa luùa lôùn trong caû nöôùc” [3.206]. Rieâng

Bình Döông laø vuøng coù daân soá phaùt trieån nhanh, vaøo cuoái theá kyû XIX daân

soá khoaûng 60.000 ñeán 90.000 ngöôøi, kinh teá phaùt trieån, luùa gaïo khoâng

nhöõng ñuû cung caáp cho ñòa phöông maø coøn cung caáp cho vuøng mieàn Trung

– Phuù Xuaân. Ngay töø raát sôùm luùa gaïo ñaõ ñöôïc saûn xuaát dö thöøa so vôùi nhu

caàu löông thöïc trong vuøng. Vaø soá luùa dö thöøa aáy ñaõ bieán thaønh haøng hoùa

ñöôïc mang ñi caùc nôi khaùc trong nöôùc chuû yeáu laø caùc phuû phía ngoaøi xöù

Ñaøng trong, nhaát laø xöù Thuaän Hoùa vaø baùn caû ra Ñaøng ngoaøi. “Dieän tích ñaát

cuûa caû Bieân Hoøa laø 689 maãu, thì Bình An coù toái 543 maãu chieám 79% ñaát

cuûa toaøn tænh Bieân Hoøa” [5.8]. Duø vaäy, “Traùi vôùi ña soá caùc vuøng khaùc cuûa

Nam Kyø, Thuû Daàu Moät khoâng phaûi laø xöù sôû ruoäng luùa phì nhieâu, maëc daàu

vuøng ñaát thaáp cuûa Tænh coù ñaëc ñieåm ñòa lyù nhö caùc vuøng khaùc cuûa Nam

Kyø”.[63.8]

Dieän tích ñaát troàng luùa 13.305ha , dieän tích troàng troït caùc loaïi caây

khaùc laø 11.579ha. Bình Döông khoâng coù nhöõng caùnh ñoàng coø bay thaúng

caùnh maø laø nhöõng khu ñaát nhoû thích hôïp vôùi caùc loaïi caây coâng nghieäp vaø

75

caây aên quaû, mang nhieàu tính chaát vöôøn hôn laø ruoäng. “Vôùi loaïi hình ñaát ñai

nhö vaäy, kinh teá noâng nghieäp chæ coù theå boù heïp ôû kinh teá gia ñình, neáu

thieáu thì chæ thueâ möôùn theo thôøi vuï, vì theá noâng daân Bình Döông ñaõ coù

tính töï do, thích hôïp vôùi loaïi hình kinh teá kieåu keát hôïp noâng nghieäp – dòch

vuï – tieåu thuû coâng nghieäp” [5.7]

Ngoaøi caây luùa, coøn coù caây khoai mì (saén) khoai lang, baép (ngoâ) ñaäu

phoïng (laïc)… Raát thích hôïp vôùi cuøng ñaát ñoài goø, deã troàng vaø chaêm soùc neân

phaùt trieån raát toát. Ñaëc bieät laø caây aên traùi ñöôïc troàng raát sôùm vaø phaùt trieån

nhanh vì phuø hôïp vôùi thoå nhöôõng vaø khí haäu nôi ñaây nhö: chanh, böôûi, cam,

quít, chuoái, mít, döøa… Veà sau coù theâm saàu rieâng, maõn caàu, maêng cuït, choâm

choâm, mít toá nöõ… caây aên traùi cuûa Bình Döông phaùt trieån raát laâu ñôøi vaø noåi

tieáng cuûa vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh khoâng nhöõng cung caáp ñaùp öùng nhu

caàu cuûa ñòa phöông maø coøn ñöôïc trao ñoåi, buoân baùn trong khu vöïc.

Tuy laø caây aên quaû chæ ôû möùc kinh teá vöôøn, nhöng töø raát sôùm, kinh teá

vöôøn ñaõ vöôït quaù giôùi haïn cuûa neàn kinh teá töï caáp töï tuùc vaø ñaõ mang tính

saûn xuaát haøng hoùa. Kinh teá vöôøn ñaõ coù söï trao ñoåi, mua baùn vaø ngaøy caøng

coù vò trí kinh teá cao trong cô caáu caây troàng cuûa ngöôøi daân Bình Döông thôøi

kyø khai phaù. “Ngöôøi ta öôùc ñoaùn raèng Maêng Cuït cuûa caùc vuøng Bình Chaùnh

(Thuaän An) vaø Bình Ñieàn (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) ñöôïc cung caáp cho toaøn

mieàn Nam Kyø Vieät Nam. Ngöôøi Vieät cuõng troàng cheø vôùi chaát löôïng cao vaø

chuû yeáu laø troàng döùa vôùi qui moâ. Ngöôøi ta thaáy ñöôïc nhieàu caùnh ñoàng

troàng mía treân caùc vuøng mang laïi lôïi ích cao “ [63.9]

Khi thöïc daân Phaùp thoân tính mieàn Nam, chuùng lieàn tieán haønh ngay

chính saùch khai thaùc thuoäc ñòa, do ñoù ngaønh noâng nghieäp Bình Döông coù

76

nhieàu thay ñoåi quan troïng. Söï thay ñoåi ñoù theå hieän ôû nhieàu maët nhö dieän

tích troàng troït, phaân boá, cô caáu, naêng suaát vaø saûn löôïng caùc loaïi caây troàng.

Ñaëc bieät laø xuaát hieän nhieàu gioáng caây môùi, cuõng nhö phöông phaùp cheá

bieán, baûo quaûn saûn phaåm. Taát caû laøm thay ñoåi dieän maïo ngaønh noâng

nghieäp Bình Döông.

Söï thay ñoåi ñaàu tieân mang tính ñoät phaù, laø söï ra ñôøi cuûa heä thoáng

ñoàn ñieàn cao su. Noù taïo ra taùc phong coâng nghieäp veà nhu caàu lao ñoäng,

cung caùch quaûn lyù saûn xuaát môùi, taïo ra moät löïc löôïng coâng nhaân ñoâng ñaûo

laøm vieäc ôû caùc ñoàn ñieàn, taïo neân moät böôùc nhaûy voït veà nhu caàu löïc löôïng

lao ñoäng cuûa ñòa phöông. “Bình Döông laø tænh noåi tieáng veà ngaønh saûn xuaát

cao su thieân nhieân, dieän tích cao nhaát laø naêm 1941 ñaït 45.000ha [16.101]

caây cao su trôû thaønh theá maïnh trong ngaønh noâng nghieäp cuûa Bình Döông.

“Töø naêm 1953 cao su laø moät trong nhöõng ngaønh ñem laïi nhieàu ngoaïi teä

nhaát cho Vieät Nam. Naêm 1959 cao su chieám 62% soá haøng xuaát caûng maø

moät phaàn quan troïng do Bình Döông cung caáp” [22.102]

Ngoaøi caây cao su, caây coâng nghieäp coøn coù caây mía, coù maët raát sôùm

vaø trôû thaønh phoå bieán nhö thöû haøng hoùa noâng saûn thöïc söï. Caây thuoác laù

xuaát hieän ôû Vieät Nam vaøo ñaàu theá kyû XX, nhöng laø loaïi caây deã troàng, ít

saâu beänh, coù theå troàng treân nhöõng vuøng ñaát xaáu, ngheøo dinh döôõng, neân chæ

phaùt trieån khoaûng 5.000ha

Töø laâu treân ñaát Bình Döông caây tieâu ñöôïc xaùc ñònh laø moät trong

nhöõng caây quan troïng, keá ñeán laø caây ñieàu vaø caây caø pheâ. Coù theå noùi trong

quaù trình phaùt trieån ngaønh noâng nghieäp Bình Döông coù söï thay ñoåi caên baûn

vaø khaúng ñònh theá maïnh cuûa mình. Ñaëc bieät laø choïn caùc loaïi caây troàng phuø

77

hôïp vôùi ñaëc ñieåm khí haäu thoå nhöôõng, ñòa hình vaø caû taäp quaùn canh taùc, taïo

cho noâng nghieäp Bình Döông khaùc nhieàu vôùi caùc tænh khaùc cuûa Nam boä.

1.2. Ngaønh laâm nghieäp

Cuõng nhö khu vöïc mieàn Ñoâng Nam Boä, caùch nay ba theá kyû Bình

Döông ñöôïc bao phuû bôûi röøng nhieät ñôùi raäm raïp, hoang sô. Taøi nguyeân raát

phong phuù nôi cung caáp goã vaø thuù röøng, ngheà khai thaùc röøng phaùt trieån raát

sôùm.

“Khai thaùc röøng laø moät nguoàn lôïi lôùn, vieäc baùn goã khoâng nhöõng laø

moät muïc tieâu lôùn cuûa hoaït ñoäng kinh doanh maø ngöôøi ta coøn chuù troïng ñeán

vieäc khai thaùc caùc saûn phaåm töø goã nhö daàu, khai thaùc nhöïa daàu ñaõ ñem laïi

lôïi nhuaän raát cao. Noùi chung caùc nhaø buoân goã xöa cuûa tænh laø nhöõng nhaø

giaøu ñaùng keå. Röøng bao goàm nhieàu loaïi caây quí nhö: Goû, Traéc, Sao, Veân

Veân, Caåm Lao, Bôøi Lôøi, Gaùo vaø Daàu” [63.9]

Sau khi hoaøn thaønh cuoäc xaâm löôïc, thöïc daân Phaùp baét ñaàu chính saùch

khai thaùc thuoäc ñòa, laøm caïn kieät taøi nguyeân vaø thoå saûn cuûa Bình Döông.

Cho ñeán ñaàu nhöõng naêm 1930, coù khoaûng gaàn 10.000ha röøng bò phaù ñeå

troàng caây cao su, chuû yeáu laø ôû Daàu Tieáng, Beán Caùt, Taân Uyeân…

“Töø raát sôùm Thuû Daàu Moät cuõng coù nhöõng chuû xöôûng than haàm ñöôïc

laáy töø caùc khu röøng bò chaùy, ñeå cung caáp nhieân lieäu cho Saøi Goøn, Bieân Hoøa

vaø caùc tænh mieàn Trung” [5.81]

Khi böôùc vaøo thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc,

döôùi söï kieåm soaùt cuûa chính quyeàn caùch maïng, khai thaùc goã ñeå xaây döïng

nhaø cöûa, doanh traïi…. phuïc vuï khaùng chieán. Cuõng coù moät vaøi hoaït ñoäng

78

kinh teá nhö toå chöùc baùn khoaùn laâm saûn, thu tieàn ñeå xaây döïng ngaân saùch

khaùng chieán.

Chaên nuoâi laø moät trong nhöõng boä phaän chính yeáu ñeå caáu thaønh neàn

kinh teá noâng nghieäp, do vaäy coù theå noùi chaên nuoâi ñöôïc hình thaønh ôû ñaây töø

khaù sôùm. Tuy nhieân chaên nuoâi ñöôïc coi laø thöù yeáu trong cô caáu noâng

nghieäp, noù chæ mang tính gia ñình, hoä noâng daân caù theå manh muùn, nhoû beù.

1.3. Ngaønh thuû coâng nghieäp

Vaøo giöõa theá kyû XIX, theá maïnh kinh teá ôû vuøng ñaát Bình Döông xöa,

chuû yeáu taäp trung vaøo caùc nguoàn löïc nhö laâm saûn, cheá bieán goã, ngheà moäc,

ngheà goám söù daân duïng, ngheà sôn maøi myõ thuaät.

“Nhôø vaøo nguoàn nguyeân lieäu doài daøo, luùc noâng nhaøn, cö daân ngöôøi

Vieät ñaõ tham gia laøm caùc ngheà cöa, xeû, moäc, sôn maøi, ñieâu khaéc, goám. Saûn

phaåm caùc ngheà thuû coâng khoâng chæ ñaùp öùng nhu caàu tieâu duøng cuûa cö daân

haøng ngaøy maø noù coøn ñöôïc ñem buoân baùn, trao ñoåi vôùi cö daân caùc ñòa

phöông khaùc treân caû nöôùc, nhaát laø Nam Kyø Luïc Tænh. Chính caùc ngheà thuû

coâng naøy, chieám moät vò trí quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá cuûa ngöôøi daân

luùc baây giôø, noù coøn ñaùnh daáu söï phaân coâng lao ñoäng vaø quaù trình chuyeân

moân hoùa lao ñoäng trong coäng ñoàng daân cö Bình Döông luùc baây giôø”

[3.207]

Ban ñaàu thôï moäc tham gia laøm ghe thuyeàn phuïc vuï cho hoaït ñoäng

saûn xuaát vaø nhu caàu ñi laïi treân vuøng soâng nöôùc. Ngheà naøy nhanh choùng

phaùt trieån ñeå ñaùp öùng yeâu caàu vaän taûi, giao thoâng, trao ñoåi haøng hoùa….caùc

79

traïi ñoùng thuyeàn cuûa nhaø nöôùc, tö nhaân ñöôïc môû ra qui tuï nhieàu thôï thuû

coâng gioûi.

Bình Döông hình laøng nhöõng laøng ngheà hôn 100 naêm nhö: laøng ñieâu

khaéc, laøng laøm guoác, laøng sôn maøi, laøng goám... Taïi Thuû Daàu Moät ñaõ hình

thaønh raûi raùc caùc laøng ngheà nhö laøng Phuù Cöôøng laø Trung taâm cuûa xeû goå,

ñoùng thuyeàn lôùn nhaát nhì Nam kyø “An Nhaát Thuyeàn” (nôi ñoùng thuyeàn lôùn

nhaát xöù Bình An töùc Bình Döông Ngaøy nay) chaïy doïc theo trieàu soâng Saøi

Goøn ñeán thoân Chaùnh Hieäp [5.145]

Ngheà ñieâu khaéc myõ thuaät

Ngheà moäc (cöa xeû, ñoùng môùi, chaïm troå, ñieâu khaéc) noùi chung xuaát

hieän ñaát Bình Döông raát sôùm. Theo chaân nhöõng ngöôøi thôï mieàn ngoaøi

ngheà moäc vaøo Nam Boä vaø phaùt trieån raát nhanh. Ñaát môùi, ngöôøi môùi, vôùi söï

nhaãn naïi vaø oùc saùng taïo vôùi ñoâi baøn tay kheùo leùo, ngöôøi Vieät treân ñaát Bình

Döông xöa ñaõ taän duïng ñöôïc söï öu ñaõi cuûa thieân nhieân, goùp söùc mình vaøo

coâng cuoäc khai phaù, hình thaønh ñöôïc caùc khu daân cö, laøng ngheà cho ñeán

ngaøy nay.

Taøi nguyeân röøng ñaõ ban phaùt nguoàn lôïi cho bao lôùp cö daân ñeán sinh

soáng, laäp nghieäp vaø coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh

thaàn nhieàu theá heä sau. Hoï ñaõ bieán goã thaønh nhaø, xaây döïng caùc coâng trình

coâng coäng ñaàu tieân nhö: ñình, chuøa taïo daáu aán myõ thuaät trong neáp sinh

hoaït haøng ngaøy. Vôùi nguoàn goã doài daøo vaø phong phuù veà chuûng loaïi nhö:

sao, goõ, ñaøn, giaùng höông, trai… Cö daân nôi ñaây ñaõ tìm caùch khai thaùc söû

duïng nguoàn taøi nguyeân, taïo thaønh caùc saûn phaåm cung caáp cho nhu caàu tieâu

duøng trong ñòa phöông vaø caùc tænh laân caän. “Doïc theo bôø raïch Laùi Thieâu,

80

coù daõy nhaø chuyeân veõ kieáng, thôï caùi (thô caû) veõ moâ hình, phuï nöõ, treû con

thì toâ nöôùc sôn, roài thôï caùi ñieàu chænh laàn choùt. Thôï caån, thôï tieän, thôï moäc

töø Baéc Boä vaøo soáng ôû quanh chôï” [17.345]

Ngheà moäc xuaát hieän vaø phaùt trieån taïi vuøng ñaát thuoäc tænh Bình

Döông laø taát yeáu cuûa söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi trong quaù trình phaùt trieån

cuûa vuøng, do ñieàu kieän töï nhieân hoäi ñuû, coäng vôùi söï linh hoaït, nhaïy caûm

cuûa löu daân Vieät. Ñoà goã gia duïng cuûa vuøng ñaát Thuû töø laâu ñaõ ñöôïc öa

chuoäng do kieåu daùng ñeïp, chaát löôïng goã toát, khoâng pha taïp nhö ôû nhöõng

vuøng hieám goã khaùc. Thôï chaïm troå goã Bình Döông bieát chaïm, troå, khaéc hoïa

caùc hoa vaên, moâtip trang trí daân daõ nhö tuøng, baùch, caùc loaïi hoa nhö hoa

cuùc, maãu ñôn… Laø vuøng ñaát thu huùt caùc thôï moäc töø mieàn Baéc vaø mieàn

Trung coù tay ngheà cao laàn löôït di daân vaøo Bình Döông. Haønh trang cuûa hoï

mang theo laø söï kheùo leùo, oùc saùng taïo vaø caùc kinh nghieäm veà kyõ thuaät

chaïm, khaûm xaø cöø treân caùc tuû thôø, gheá döïa, tröôøng kyû, höông aùn…cuõng nhö

caùc loaïi hoaønh phi, caâu ñoái. Vaø, Ñaát Thuû Daàu Moät töøng ñöôïc coi laø caùi noâi

cuûa ngheà moäc gia duïng.

Ngheà sôn maøi

Sôn maøi coù nguoàn goác töø Trung Quoác vaø ñöôïc truyeàn vaøo Vieät Nam

vaøo khoaûng theá kyû thöù XV, vôùi daïng ban ñaàu laø tranh sôn son theùp vaøng

nhö vaät duïng thôø ôû cung ñình nhö hoaønh phi, caâu ñoái, ñieän thôø, höông aùn

thôø. Sau ñoù vôùi söï phaùt hieän ra caây Sôn ôû ñaát Phuù Thoï, cho moät loaïi nhöïa

maøu saéc ñeïp, laùng boùng, beàn, caùc ngheä nhaân ñaõ daàn thay theá cho chaát lieäu

sôn cuûa Trung Quoác tröôùc ñoù ñeå taïo neân nhöõng böùc sôn maøi mang ñuû maøu

saéc daân gian Vieät Nam. Qua cuoäc di daân töø Baéc vaøo Nam vaøo theá kyû XVII,

81

moät doøng ngöôøi daân goác Nguõ Quaûng xuoâi theo soâng Saøi Goøn ñeán huyeän

Bình An ñaõ mang theo ngheà sôn maøi laäp nghieäp, sinh soáng vaø truyeàn ngheà

sôn maøi ôû ñaây coù ñieàu kieän toàn taïi vaø phaùt trieån. Ñaát Töông Bình Hieäp (Thò

xaõ Thuû Daàu Moät) laø nôi coù nhieàu ngheä nhaân gioûi ñaõ taäp hôïp thaønh moät

laøng ngheà sôn maøi cha truyeàn con noái. Ñeán naêm 1901 Phaùp thaønh laäp

tröôøng Baù Ngheä thöïc haønh ôû Thuû Daàu Moät, chuû yeáu daïy veà ngheà chaïm troå,

trang trí, sôn maøi. Töø ñoù ngheà sôn maøi ñaõ phaùt trieån nhanh choùng vaø roäng

khaép nhö hieän nay. Ngheà sôn maøi ñaõ taïo ra löïc löôïng lao ñoäng ñoâng ñaûo,

ñoùng goùp tích cöïc cho söï phaùt trieån cuûa Bình Döông.

Hoaït ñoäng tieåu coâng nghieäp Bình Döông coù moät vai troø vaø vò trí kinh

teá quan troïng cho ñòa phöông vaø khu vöïc. Caùc ngheà thuû coâng nghieäp ñaõ

giaûi quyeát cho moät löïc löôïng lao ñoäng coù coâng aên vieäc laøm töông ñoái oån

ñònh. Thuû coâng nghieäp laø moät hoaït ñoäng kinh teá quan troïng goùp phaàn cho

Bình Döông phaùt trieån.

Bình Döông laø moät vuøng coù nhieàu ngaønh ngheà thuû coâng noåi tieáng,

ñoäi nguõ thôï thuû coâng khaù ñoâng vaø taäp trung ngheà thuû coâng thu huùt moät löïc

löôïng lao ñoäng ñaùng keå chuû yeáu taäp trung ôû Laùi Thieâu vaø Thò xaõ Thuû Daàu

Moät dieän tích ñaát chæ chieám 12% cuûa caû tænh, trong khi ñoù daân soá chieám

70% (190.000 ngöøôi / 260.000 ngöôøi) taäp trung nhöõng laøng ñoâng daân nhö

Phuù Cöôøng, Töông Bình Hieäp, Taân An, An Thaïnh, Taân Phöôùc Khaùnh

[22.58]

1.4. Ngheà goám

82

Ngheà goám cuûa Bình Döông coù moät vai troø vaø vò trí kinh teá quan troïng

cuûa ñòa phöông vaø khu vöïc so vôùi söï phaùt trieån cuûa ngaønh ngheà treân, ngheà

goám ñoùng vai troø raát lôùn trong vieäc phaùt trieån kinh teá cuûa Tænh Bình

Döông. Ngoaøi khu vöïc Taân Vaïn (Dó An) phaùt trieån ngheà goám töø theá kyû

VIII, keá ñeán laø khu vöïc Laùi Thieâu, Phuù Cöôøng, Taân Phöôùc Khaùnh hình

thaønh moät trung taâm phaùt trieån goám töø cuoái theá kyû XIX. “Thuû Daàu Moät laø

moät trong hai trung taâm saûn xuaát goám lôùn nhaát mieàn Nam” [43.113]

Vuøng daân cö döïa treân yeáu toá ñòa dö vaø kinh teá ñaõ ñöôïc thaønh laäp töø

laâu vaø coù tính caùch vónh vieãn. Nhöõng ñòa danh Laùi Thieâu, Taân Thôùi, Buùng,

Phuù Cöôøng ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc söû lieäu nhö laø caùc vuøng truø phuù,

thöông maïi phaùt trieån, daân cö ñoâng ñuùc. Phuù Cöôøng ñaõ trôû thaønh huyeän lî

Bình An (nay laø Bình Döông); Buùng coù thôøi ñaõ laø thuû phuû cuûa Thuû Daàu

Moät. Laùi Thieâu, Taân Thôùi ñöôïc xem nhö laø moät trong nhöõng vuøng ñònh cö

ñaàu tieân cuûa ngöôøi Vieät xöù Ñoàng Nai [22.57] “Laùi Thieâu laø tuï ñieåm giao

löu thuûy boä neân chôï phaùt trieån nhanh, tieäm aên taáp naäp, cheø chaùo, caø pheâ

baùn suoát ñeâm, vôùi nhieàu khaùch vaõng lai, khoâng keùm moät tænh lî. Theo nieân

giaùm Ñoâng Döông naêm 1912, Chôï Laùi Thieâu ñöùng ñoàng haïng vôùi caùc chôï

sung tuùc phía ñoàng baèng nhö OÂ Moân, Bình Thuûy (Caàn Thô) ngang vôùi tænh

lî Traø Vinh, Thuû Daàu Moät, Long Xuyeân, Chaâu Ñoác, Bieân Hoøa” [40.350].

Theo söû saùch coøn ñeå laïi trong theá kyû XVIII vaø XIX ñaõ coù taøu buoân cuûa

Anh, Nhaät, Phaùp, Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nhaø, Trung Quoác…. Ñeán Vieät

Nam buoân baùn. Goám söù Bình Döông laø moät trong nhöõng maët haøng ñöôïc löu

thoâng töø thôøi gian ñoù [43.121]

83

Treân ñöôøng Thuû Daàu Moät ñeán Saøi Goøn, chuùng ta ñi qua caùc vuøng ñòa

phöông nhö Buùng, Laùi Thieâu moät trong nhöõng chôï quan troïng nhaát cuûa

mieàn Ñoâng Nam boä. ÔÛ ñaây ngöôøi ta buoân baùn ñoà goám vaø haøng ñan laùt

[55.7]

Töø 40 loø goám coù töø ñaàu theá kyû XX ôû ba vuøng Laùi Thieâu, Phuù Cöôøng,

Taân Phöôùc Khaùnh… Laàn löôït phaùt trieån ra caùc vuøng laân caän nhö Thuaän

Giao, Phuù Hoøa, Taân An… Ñeán nhöõng naêm 30 Bình Döông phaùt trieån gaàn

100 loø goám thu huùt haøng chuïc ngaøn daân lao ñoäng. “Soá loø goám ôû trong vuøng

huyeän Laùi Thieâu trong tænh Thuû Daàu Moät ñoä 60 caùi, duøng khoûang 10.000

coâng nhaân. Tröø ba loø cuûa ngöôøi Vieät thì taát caû laø cuûa tö saûn Hoa Kieàu. Caùc

loø naøy cung caáp ñoà goám cho caû Nam Kyø, cho caùc vöôøn cao su. Loø goám Laùi

Thieâu thaønh laäp töø 1888 [17.480]

Khi loø goám phaùt trieån nhu caàu nguyeân lieäu, ñaát seùt khai thaùc taïi choã

khoâng ñuû cung öùng neân ngöôøi daân mua ñaát soáng töø caùc nôi khaùc ñem veà xaõ

ñeå loïc thaønh hoà (ñaát chín) cung caáp cho caùc chuû loø. “Xaõ Thuaän Giao thuoäc

huyeän Laùi Thieâu (Thuaän An) daân soá 1356 ngöôøi, heát 60% gia ñình soáng vôùi

ngheà khai thaùc haàm ñaát. Haøng ngaøy coù töø 25m3 ñeán 30 m3 (khoaûng 70 taán)

Ñaát seùt soáng vaø hoà ñöôïc cung caáp cho caùc loø goám ôû Taân Phöôùc Khaùnh, Laùi

Thieâu vaø Phuù Cöôøng” [22. 99]

2. Cô caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông giai ñoïan naêm 1954 - 1975

2.1. Veà noâng nghieäp

Trong khaùng chieán choáng Myõ do chieán tranh dieän tích ñaát noâng

nghieäp bò suy giaûm naëng, nhöng trong saûn xuaát noâng nghieäp böôùc ñaàu

84

ñöôïc ñaàu tö voán, kyõ thuaät canh taùc, ñöa maùy moùc cô giôùi hoùa noâng nghieäp,

cho vay voán ñaàu tö töø ngaân haøng... Caøng phaùt huy maïnh meõ theá maïnh vaãn

laø caây coâng nghieäp ngaén vaø daøi ngaøy.

“Naêm 1968 do chieán tranh dieän tích ñaát cuûa caây löôïng thöïc bò suy

giaûm naëng, 16.667 ha ruoäng vöôøn bò boû hoang” [22.99]

Töø naêm 1965 ñeán naêm 1975, Ñeá quoác Myõ ñaõ thöïc thi chính saùch

vieän trôï kinh teá, ñöa vaøo moät soá thieát bò maùy moùc noâng nghieäp, gioáng môùi,

xaêng daàu, phaân boùn, phaùt trieån tín duïng, ngaân haøng noâng nghieäp ñöa ra

moät soá öu ñaõi cho noâng daân... Bôûi vaäy troàng troït vaø chaên nuoâi ñaõ coù moät soá

thay ñoåi nhaát ñònh, luùa vaø caây hoa maøu ñöôïc taêng cöôøng, dieän tích taêng töø

12.000ha ñeán 15.000ha [5.26]

Trong taäp quaùn chaên nuoâi cuûa daân gian, heo thuoäc loaïi deã nuoâi, nuoâi

trong chuoàng laø phoå bieán. “Thôøi kyø 1954 coù caùc chöông trình ñònh canh

ñònh cö vaø khuyeán noâng trôï voán cho caùc hoä noâng daân ñaàu tö lôùn chuoàng

traïi, nuoâi theo kieåu coâng nghieäp, coù nhaø maùy thöùc aên gia suùc keøm theo vaø

nhö vaäy coù caû khu vöïc cheá bieán, loø moå vaø vaän chuyeån nguoàn thöïc phaåm taïi

choã” [5.65]

Trong giai ñoïan 1954 – 1975, Bình Döông trôû thaønh ñòa baøn noâng

nghieäp quan troïng, laø nôi cung caáp nguoàn löông thöïc, thöïc phaåm quantroïng

cho thnaøh phoá Saøi Goøn. Caùc traïi heo gioáng vaø chaên nuoâi phaùt trieån theo

kieåu coâng nghieäp ñaïi traø, caûi tieán kyõ thuaät phoái gioáng, traïi gia suùc vaø caùc

xöôûng cheá bieán thöùc aên gia xuùc, cheá bieán vaø laøm ñoâng laïnh nguoàn thòt töôi

töø caùc boø moå ñaõ ñöôïc xaây döïng ôû Thuaän An, Dó An, Thuû Daàu Moät... goùp

phaàn laøm cho soá löôïng ñaøn heo taêng nhanh “vaøo naêm 1972 traâu 18.500

85

con, boø 19.500 con vaø heo 120.000 con, gia xuùc gia caàm 1.500.000 con”

[5.66]

Cuoái naêm 1973, coù ba ñoàn ñieàn hoaït ñoäng, ñoàn ñieàn Michelin (Daàu

Tieáng) thu duïng 1100 nhaân coâng, ñoàn dieàn Phöôùc Hoøa (Phuù Giaùo) söû duïng

400 nhaân coâng vaø ñoàn ñieàn Lai Kheâ thu duïng 70 nhaân coâng [16.102]

Trong khaùng chieán choáng Myõ, tình hình dieãn bieán phöùc taïp veà chính

trò neàn kinh teá laâm nghieäp cuõng aûnh höôûng nhieàu. Do chieán tranh bom ñaïn,

chaát ñoäc phaù hoaïi, naïn chaùy röøng. Röøng Bình Döông kieät queä vaø suy thoaùi.

2.2. Veà ngaønh thuû coâng nghieäp

Trong thôøi kyø töø 1954 – 1975 tieåu thuû coâng nghieäp Bình Döông coù

böôùc phaùt trieån nhaát ñònh. Treân ñòa baøn hình thaønh caùc laøng ngheà vaø xí

nghieäp hoaït ñoäng noåi tieáng. Hình thöùc xí nghieäp trong ngaønh laø moät hình

thöùc môùi. Taïi Bình Döông coù ba xöôûng saûn xuaát quan troïng hoaït ñoäng noåi

tieáng: Thaønh Leã, Traàn Haø, Vaên Thoaït (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät)

Xí nghieäp sôn maøi Thaønh Leã coù naêm cô sôû: xöôûng moäc, xöôûng ñoà

goám, xöôûng sôn maøi, xöôûng thaûm len vaø hai phoøng trieån laõm. Xí nghieäp

thu huùt caû ngaøn coâng nhaân. Saûn phaåm baùn roäng raûi trong nöôùc vaø thò tröôøng

theá giôùi nhö: Taây Aâu, Phaùp, Ñöùc… “Coù theå noùi khoâng quaù, Thuû Daàu Moät laø

moät trung taâm veà ngheà sôn maøi. ÔÛ ñaây khoâng chæ coù caùc cô sôû sôn maøi noåi

tieáng nhö Thaønh Leã… maø coøn coù caû laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp… theo

moät soá chuyeân gia, sôn maøi Thuû Daàu Moät chòu ñöôïc khí haäu vuøng haøn ñôùi

Chaâu Aâu, khoâng bò bong nöùt hoaëc bieán daïng” [67.115]

86

Moät soá taøi lieäu phaûn aûnh töø naêm 1954 – 1960 moãi naêm caùc xöôûng

sôn maøi ôû Thuû Daàu Moät saûn xuaát ñöôïc khoaûng 40.000 saûn phaåm lôùn nhoû,

trò giaù 25 trieäu ñoàng mieàn Nam, Phaàn lôùn saûn phaåm ñöôïc xuaát caûng sang

Phaùp, Myõ, Taây Ñöùc,Singapore”

2.3. Vai troø cuûa ngheà goám

Ñeán giai ñoaïn naøy Bình Döông trôû thaønh moät trung taâm saûn xuaát

goám lôùn nhaát ôû mieàn Nam. Treân ñòa baøn tænh coù hôn 100 loø goám, saûn phaåm

khaù ña daïng goàm: caùc loaïi vaät lieäu xaây döïng nhö gaïch, ngoùi, caùc saûn phaåm

daân duïng nhö cheùn, baùt, lu, vaïi, caùc saûn phaåm goám myõ thuaät nhö ñoân voi,

töôïng ngöôøi, töôïng thuù, aåm cheùn, bình hoa… “Tænh Bình Döông hieän coù 108

loø goám lôùn, nhoû saûn xuaát caùc loaïi goám myõ thuaät vaø thöïc duïng” [16.110],

“Naêm 1964-1975 treân toaøn Thò Xaõ Thuû Daàu Moät soá cô sôû goám ñaõ taêng leân

47 loø vôùi 93 chuû nhaân vaø 718 nhaân coâng laøm thueâ [25.7]. Ngheà goám ñöôïc

ñaàu tö trang bò kyû thuaät cho caùc coâng ñoaïn khai thaùc nguyeân lieäu, khaâu

troän ñaát, taïo maãu, taïo caùc chaát phuï gia, men trang trí vaø naâng cao trình ñoä

hoïa hình leân saûn phaåm… Ñaëc bieät haøng goám giaû coå cuûa Xí Nghieäp Thaønh

Leã ñöôïc nöôùc ngoaøi öa chuoäng.

“Hoaït ñoäng loø goám laø ngaønh tieåu coâng ngheä quan troïng nhaát Bình

Döông (Bình Döông laø tænh hoaït ñoäng loø goám ñaïi dieän cho mieàn Nam thôøi

baáy giôø)” [22.113]

2.4. Söï phaùt trieån ngheà goám goùp phaàn oån ñònh xaõ hoäi

2.4.1. Thu huùt lao ñoäng

87

Voán laø moät vuøng ñaát môùi, beân caïnh nhöõng cö daân baûn ñòa, töø theá kyû

XVII ñaát Bình Döông ñaõ lieân tuïc ñoùn nhöõng cö daân töø moïi nôi ñeán laäp cö.

Ñoù laø nhöõng ngöôøi Vieät ôû vuøng Nguõ Quaûng ñeán laäp nghieäp vì khoâng chòu

noåi söï vô veùt boùc loät cuûa trieàu ñình cuõng nhö caûnh soáng cô cöïc, laàm than do

cuoäc chieán tranh giöõa hai taäp ñoaøn phong kieán Trònh – Nguyeãn gaây ra. Beân

caïnh ngöôøi Vieät, coøn coù moät boä phaän khoâng nhoû ngöôøi Hoa khoâng chòu

laøm toâi cho nhaø Thanh, ñaõ xin chuùa Nguyeãn cho laøm daân Vieät ñaõ laùnh naïn

taïi ñaát Bình Döông xöa. Lòch söû vuøng ñaát Thuû ñaõ chöùng minh raèng, chính

töø nhöõng lôùp cö daân ñaàu tieân töø caùc vuøng khaùc nhau, xuaát phaùt töø nhieàu

nguoàn vaên hoùa khaùc nhau ñaõ hình thaønh neân vaên hoùa vuøng ñaát Thuû – Bình

Döông, theå hieän roõ neùt qua nhöõng saûn phaåm goám do con ngöôøi ñaát Thuû taïo

neân. Vuøng ñaát môùi coù nhieàu öu ñaõi nhöng cuõng ñaày nhöõng khoù khaên thöû

thaùch do ñòa hình goø, ñoài, nhieàu röøng, ít ruoäng neân ngoaøi caây luùa nöôùc

truyeàn thoáng, coäng ñoàng cö daân Bình Döông phaûi soáng baèng moät soá ngaønh

ngheà phuø hôïp vôùi ñieàu kieän töï nhieân cuûa vuøng ñaát. Chính vì vaäy maø töø raát

sôùm Bình Döông ñaõ xuaát hieän ngheà goám noåi tieáng ñoøi hoûi söï saùng taïo vaø

kheùo tay. “Söï hieän dieän cuûa ngöôøi Hoa ôû Thuû Daàu Moät, chaéc chaén coù moät

vai troø quan troïng trong hoaït ñoäng ngheà goám cuûa Bình Döông” [67.114]

Söï hình thaønh vaø phaùt trieån nhanh choùng cuûa ngheà goám ôû Bình

Döông coù nguyeân nhaân laø trong soá löu daân coù moät boä phaän khoâng nhoû

nhöõng ngöôøi thôï. Soá naøy ñaõ mang theo trong haønh tranh cuûa mình caùc kieán

thöùc vaø kyõ xaûo cuûa caùc ngheà goám coå truyeàn töø nôi queâ höông baûn quaùn.

Vôùi tay ngheà saün coù laø ñöùng tröôùc khaû naêng raát lôùn veà ñieàu kieän, nhöõng

ngöôøi naøy ñaõ bieát taän duïng nhöõng nguyeân lieäu taïi choã, vöøa mình haønh

88

ngheà, vöøa truyeàn ngheà laïi cho con chaùu, cho ngöôøi thaân nhöõng ai thaät söï

tha thieát hoïc ngheà.

2.4.2. Naâng cao tay ngheà

Beân caïnh nhöõng giaù trò veà kinh teá, ngheà goám truyeàn thoáng taïi Tænh

Bình Döông coøn coù vai troø to lôùn veà maët xaõ hoäi. Tröôùc heát, ñoù laø vieäc giaûi

quyeát vieäc laøm cho moät soá cö daân lao ñoäng trong vuøng. Ñeå laøm ngheà goám,

ngöôøi thôï khoâng caàn coù nhieàu voán, khoâng caàn phaûi coù trình ñoä hoïc vaán cao,

maø chæ caàn moät ít duïng cuï cuøng vôùi ñoâi baøn tay kheùo leùo vaø söï sieâng naêng

caàn maãn. Vôùi ñieàu kieän nhö theá, laøng ngheà ñaõ thu huùt ñöôïc nhieàu lao ñoäng

so vôùi caùc ngaønh ngheà khaùc. Ngheà goám ôû Bình Döông khoâng chæ taïo vieäc

laøm cho cö daân trong laøng, maø coøn cung caáp ñöôïc nhieàu vieäc laøm cho

nhöõng ngöôøi trong tænh vaø caùc vuøng laân caän qua vieäc cung caáp nguyeân lieäu,

dòch vuï hoaøn chænh vaø tieâu thuï saûn phaåm. Caùc laøng ngheà veà goám söù, beân

caïnh taïo vieäc laøm cho hôn möôøi ngaøn lao ñoäng vuøng, coøn taïo vieäc laøm cho

nhöõng cö daân laân caän, chuyeân cung caáp nguyeân lieäu ñaát seùt vaø nhöõng

ngöôøi daân buoân baùn ôû caùc chôï trong vuøng nhö Thuû Ñöùc, Bieân Hoøa..

Ngöôøi thôï Bình Döông xöa coù tieáng kheùo tay, coù ñaàu oùc myõ thuaät noåi

tieáng khaép Nam Kyø luïc tænh. Saùch Gia Ñònh Thaønh thoâng chí ñaõ cheùp raèng

“Quanh traán Gia Ñònh, töø phuû Taân Bình traûi daøi leân Bình An ñeán Traán

Bieân, daân nhieàu ngöôøi kheùo tay, gioûi ngheà. Hoï chuyeân laøm caùc ñoà trang

söùc, ñoà quyù hieám, khaûm chaïm ngaø voi, söøng teâ giaùc, veõ treân goã, cöa xeû,

laøm goám, lu, huõ, khaïp… laáy keá sinh nhai thaät an nhaøn” Coù theå noùi, ngheà

goám Bình Döông ñaõ phaùt huy ñöôïc nhöõng yeáu toá tinh thaàn cô baûn thoâng

89

qua caùc lôùp thôï ñaàu tieân naøy. Ngoaøi ra, ngheà goám söù coøn taïo coâng aên vieäc

laøm cho haøng ngaøn thôï goám vaø gia ñình cuûa hoï, hình thaønh moät lôùp ngheä

nhaân cho ñòa phöông, vöøa keá thöøa ñöôïc tinh hoa ngheà nghieäp cuûa cha oâng

ñeå xaây döïng moät ngheà truyeàn thoáng coù vai troø ñaùng keå cho tieàm löïc phaùt

trieån kinh teá ñòa phöông trong lónh vöïc tieåu thuû coâng nghieäp.

90

KEÁT LUAÄN

Hôn 100 naêm (1861-1975) maûnh ñaát Bình Döông khoâng luùc naøo yeân

tieáng suùng, do hoaøn caûnh ñoù, söï phaùt trieån kinh teá noùi chung vaø söï phaùt

trieån ngheà goám noùi rieâng bò nhieàu söï chi phoái cuûa hoaøn caûnh lòch söû ñaáu

tranh giaûi phoùng queâ höông giaønh ñoäc laäp cho daân toäc.

Trong suoát chieàu daøi lòch söû 100 naêm aáy, löu daân ngöôøi Vieät vaø caùc

coäng ñoàng cö daân baûn ñòa, caùc coäng ñoàng di daân khaùc nhö ngöôøi Hoa, ñaõ

chung löng ñaáu caät, khai döïng cuoäc soáng cuøng vôùi söï giao thoa vaên hoùa

nhieàu mieàn ñeå keát tinh thaønh baûn saéc vaên hoùa ñaëc tröng cuûa ngöøôi Bình

Döông, maø ñieån hình laø caùc ngaønh ngheà truyeàn thoáng. Neùt ñeïp, neùt vaên

hoùa, trình ñoä caûm thuï myõ thuaät vaø khaû naêng taïo döïng cuoäc soáng cuûa ngöôøi

daân Bình Döông ñöôïc theå hieän roõ treân caùc hoïa tieát cuûa ngheà ñieâu khaéc goã,

ngheà goám söù, ngheà sôn maøi vaø ngheà tranh kieáng… ñaõ chinh phuïc traùi tim vaø

trí tueä cuûa nhieàu ngöôøi thuoäc nhieàu mieàn khaùc nhau trong nöôùc vaø treân theá

giôùi.

Ñaëc bieät laø ngheà truyeàn thoáng goám söù vôùi ñieàu kieän thieân nhieân öu

ñaõi veà vò trí, ñòa hình, nguyeân lieäu (ñaát seùt vaø röøng doài daøo) con ngöôøi caàn

cuø lao ñoäng ñaõ ñöa ngheà goâùm töø luùc hình thaønh, ñaõ khoâng ngöøng phaùt trieån

trôû thaønh moät trung taâm goám söù noåi tieáng cuûa vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh

ñeán Nam Kyø Luïc Tænh vaø hieän nay.

Kyõ thuaät saûn xuaát goám ôû Bình Döông ôû giai ñoaïn naøy vaãn coøn mang

ñaäm tính thuû coâng. Haàu heát caùc coâng ñoaïn saûn xuaát, ngoaïi tröø moät soá ít chi

tieát söû duïng maùy moùc, nhö caùc moâ tô ñeå quay caùc bôm phun, coøn haàu heát

duøng söùc ngöôøi, duøng ñoâi tay kheùo leùo laø chính. Caùc thôï thuû coâng trong

91

ngaønh goám coù nhieàu haïng, moät soá ngöôøi coù tay ngheà, kyõ thuaät cao, coù thaâm

nieân ngheà nghieäp, thöôøng laø nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi hoaëc chuû caùc loø goám.

Coøn laïi laø thôï thuû coâng treû tuoåi, ñang hoïc ngheà, thöïc hieän caùc thao taùc ñôn

giaûn tuøy caùc coâng ñoaïn saûn xuaát. Beân caïnh ñoù, caùc loø goám trong giai ñoïan

naøy ña soá söû duïng cuõi laøm nguoàn nguyeân lieäu. Nhöng giai ñoïan 1861 –

1975, thöïc söï laø ñaõ taïo moät daáu moác quan troïng trong quaù trình hình thaønh

ngheà goám treân vuøng ñaát Bình Döông xöa.

Söï ña daïng nhöõng saûn phaåm töø nhöõng vaät duïng ñôn giaûn nhö lu, huõ,

chaäu.v.v... ñeán nhöõng saûn phaåm coù chaát löôïng cao hôn ñöôïc duøng trong

sinh hoaït nhö cheùn, baùt, ñóa ñeán nhöõng saûn phaåm duøng trong thôø cuùng vaø

caû nhöõng saûn phaåm ñaït trình ñoä thaåm myõ cao duøng trong trang trí. Nhöõng

saûn phaåm cuûa ngheà goám Bình Döông khoâng chæ ñöôïc söû duïng taïi choã maø

coøn thoâng qua caùc caûng thò nhoû nhö Laùi Thieâu, Baø Luïa... vöôn xa hôn ñeå

chieám moät thò phaàn quan troïng treân toaøn vuøng Nam boä, Taây Nguyeân vaø caû

Trung boä. Khoâng döøng laïi ôû thò phaàn noäi ñòa, ngheà goám Bình Döông ñaõ

vöôït bieân giôùi ñeán nhöõng vuøng xa hôn ôû caùc quoác gia Chaâu Aâu nhö: Phaùp,

Boà Ñaøo Nha, Anh, Taây Ñöùc, Bæ, Hoàng Koâng, Uùc, Myõ...

Giai ñoïan 1861 – 1975, ngheà goám Bình Döông ñaõ ñaït moät neàn taûng

quan troïng trong cô caáu kinh teá – xaõ hoäi cuûa Tænh, thu huùt moät nguoàn löïc

lao ñoäng quan troïng. Vaø cuõng trong giai ñoïan naøy ngheà goám ñaõ thaâm nhaäp

saâu hôn vaøo coäng ñoàng cö daân Vieät vaø löïc löôïng lao ñoäng coù tay ngheà ñaõ

thaät söï coù moät söï chuyeån giao kyõ thuaät töø ngöôøi Hoa ñoái vôùi ngöôøi Vieät. Soá

löôïng chuû loø goám ngöôøi Vieät taêng leân beân caïnh quaù trình thaám nhuaàn vaên

hoùa Vieät vaøo trong töøng saûn phaåm cuûa ñoà goám Bình Döông. Hình nhö ñaây

92

cuõng laø giai ñoïan maø ngöôøi ta nhìn saûn phaåm cuûa ngheà goám Bình Döông laø

cuûa ngöôøi Bình Döông maø khoâng truy nguyeân coäi nguoàn cuûa noù.

Ñaàu naêm 1975, ngheà goám Bình Döông cuõng ñöùng tröôùc haøng loaït

caùc thöû thaùch phaûi vöôït qua vaø cuõng coù moät giai ñoïan ngaén (1975 – 1986)

bò döøng laïi. Nhöng töø sau naêm 1986, ngheà goám Bình Döông daàn phuïc hoài

vaø ñaõ trôû laïi ñuùng vò trí cuûa mình trong cô caáu kinh teá - xaõ hoäi cuûa Tænh.

Ngaøy nay, Bình Döông laø moät trong nhöõng tænh thaønh naèm trong

vuøng troïng ñieåm phaùt trieån kinh teá phía Nam. Trong giai ñoaïn hieän nay, ñeå

coù theå hoäi nhaäp vaøo neàn kinh teá khu vöïc vaø theá giôùi cuøng vôùi caû nöôùc. Bình

Döông ñaõ vaø ñang tieán haønh thöïc hieän coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa trong

taát caû caùc ngaønh ngheà, trong ñoù ñaëc bieät laø caùc ngaønh goám. Cuøng vôùi noâng

nghieäp, ngaønh goám ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng cuûa cö daân,

vuøng ñaát naøy ngay töø khi môùi ñöôïc hình thaønh. Ñeán nay, vò trí cuûa ngaønh

goám Bình Döông khoâng nhöõng khoâng maát ñi maø coøn taêng theâm giaù trò vaên

hoùa tinh thaàn vaø coù yù nghóa quan troïng trong vieäc baûo toàn vaø phaùt huy baûn

saéc daân toäc qua nhöõng saûn phaåm ngheà thuû coâng truyeàn thoáng.

Ngaønh saûn xuaát goám söù vaø vaät lieäu xaây döïng phaùt trieån keøm theo ñoù

laø vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng. Ngoaøi vieäc quy hoaïch, ban haønh caùc chính

saùch khuyeán khích di dôøi caùc cô sôû saûn xuaát leân vuøng phía baéc cuûa Tænh

gaàn vuøng nguyeân lieäu, tænh coøn coù chính saùch khuyeán khích thay ñoåi coâng

ngheä nung loø, cuï theå laø chuyeån sang söû duïng laø gas.

Bình Döông maûnh ñaát giaøu tieàm naêng, giaøu truyeàn thoáng caùch maïng,

vôùi nhöõng noå löïc khoâng ngöøng cuûa chính quyeàn vaø nhaân daân trong tænh ñaõ

goùp phaàn thuùc ñaåy kinh teá cuûa tænh nhaø hoøa nhòp vaøo söï phaùt trieån chung

93

cuûa caû nöôùc, Bình Döông seõ tieáp tuïc phaùt trieån, ñoùng goùp tích cöïc vaø xöùng

ñaùng vôùi vò trí moät tænh trong vuøng kinh teá troïng ñieåm phía nam vaø khoâng

nhöõng chuù troïng ñeán taêng tröôûng kinh teá, Bình Döông ñaõ coù nhieàu noã löïc

trong vieäc gaén lieàn phaùt trieån kinh teá vôùi baûo veä moâi tröôøng moät caùch thieát

thöïc. Maëc duø vaäy, vaãn toàn taïi nhieàu thaùch thöùc to lôùn phía tröôùc vaø ñoøi hoûi

nhöõng coá gaéng hôn nöõa cuûa coäng ñoàng, doanh nghieäp, cô quan nhaø nöôùc vaø

xaõ hoäi ñeå Bình Döông coù theå ñaït ñöôïc phaùt trieån beàn vöõng.

94

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Phan An (1999) "Veà caùc ngheà thuû coâng ôû Bình Döông" Thuû Daàu Moät -

Ñaát laønh chim ñaäu, Nxb Vaên Ngheä Thaønh Phoá Hoà Chí Minh.

2. Ñaøo Duy Anh (2002) Lòch söû Vieät Nam töø nguoàn goác ñeán theá kyû XIX,

Nxb Vaên Hoùa - Thoâng Tin.

3. Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Töï nhieân – Nhaân vaên, Ñòa chí Bình

Döông taäp 1 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông.

4. Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Lòch söû truyeàn thoáng, Ñòa chí Bình

Döông taäp 2 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông

5. Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Kinh teá, Ñòa chí Bình Döông taäp 3

(baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông

6. Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Vaên hoùa – Xaõ hoäi, Ñòa chí Bình

Döông taäp 4 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông

7. Traàn Khaùnh Chöông (2001), Goám Vieät Nam töø ñaát nung ñeán söù, Nxb

Myõ Thuaät, Haø Noäi.

8. Quyønh Cö - Ñoã Ñöùc Huøng (2001), Caùc Trieàu ñaïi Vieät Nam, Nxb Thanh

Nieân.

9. Nguyeãn Xuaân Duõng (1997), Laøng ngheà goám söù Laùi Thieâu Huyeän

Thuaän An, Tænh Bình Döông, Luaän vaên thaïc só Vaên hoùa hoïc, Tröôøng Ñaïi

Hoïc Vaên hoùa Haø Noäi.

10. Nguyeãn An Döông (chuû bieân) (1992) Goám söù Soâng Beù, Nxb Toång hôïp

Soâng Beù.

95

11. Phan Ñình Duõng, Nguyeãn Vaên Thoâng, Nguyeãn Yeân Tri (2004) Goám

Bieân Hoøa, Nxb Toång Hôïp Ñoàng Nai.

12. Phaïm Ñöùc Döông, Chaâu Thi Haûi (1998), Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp

xuùc vaø giao löu vaên hoùa Vieät - Hoa trong lòch söû, Nxb Theá Giôùi Haø Noäi.

13. Nguyeãn Ñình Ñaàu (1998), Ñòa lyù haønh chính Tænh Bình Döông qua caùc

thôøi kyø, Kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät - Bình Döông 300 naêm

hình thaønh vaø phaùt trieån”.

14. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia ñònh Thaønh

thoâng chí, taäp trung, quyeån 3, Nhaø Vaên Hoùa, Phuû Quoác Vuï khanh ñaëc traùch

vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn.

15. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia Ñònh thaønh

thoâng chí, taäp Haï, quyeån 4,5 & 6 Nha Vaên Hoùa, Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc

traùch Vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn.

16. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia Ñònh thaønh

coâng chí, taäp Thöôïng, quyeån 1 & 2 Nha Vaên Hoùa, Phuû Quoác vuï Khanh ñaëc

traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi goøn.

17. Traàn Baïch Ñaèng (chuû bieân) (1991), Ñòa chí Tænh Soâng Beù, Nxb Toång

Hôïp Soâng Beù.

18. Huyønh Ngoïc Ñaùng (1999), Chính saùch cuûa chính quyeàn Ñaøng trong ñoái

vôùi ngöôøi Hoa (töø 1600-1777), Luaän vaên Thaïc só Khoa hoïc Lòch söû, Tröôøng

Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

19. Huyønh Ngoïc Ñaùng (1990), Phuù Cöôøng, lòch söû vaên hoùa vaø truyeàn thoáng

caùch maïng, Sôû Vaên hoùa – Thoâng tin, Nxb toång hôïp Soâng Beù.

96

20. Phan Thanh Ñaøo (2004), Nhaø Coå Bình Döông - Hoäi Vaên Hoùa Ngheä

Thuaät Bình Döông.

21. Ban chaáp haønh Ñaûng Boä Tænh Bình Döông (2003), Lòch söû Ñaûng Boä

Tænh Bình Döông (1930-1975), Nxb Chính Trò Quoác Gia - Haø Noäi.

22. Ñòa phöông chí Tænh Bình Döông (1975)

23. Traàn Vaên Giaøu, Traàn Baïch Ñaèng, Traàn Vaên Traø (1998), Saøi Goøn xöa

vaø nay, Nxb Treû Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

24. Traàn Vaên Giaøu (1961), Giai caáp coâng nhaân Vieät Nam söï hình thaønh vaø

phaùt trieån cuûa noù ñi töø giai caáp "Töï mình ñeán giai caáp cho mình", Nxb Söï

Thaät - Haø Noäi.

25. Nguyeãn Minh Giao (2001), Söï phaùt trieån cuûa ngaønh tieåu thuû coâng

nghieäp goám söù Tænh Bình Döông trong thôøi kyø 1986 – 2000, Luaän vaên Thaïc

só Khoa hoïc lòch söû, Tröôøng Ñaïi Hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh

phoá Hoà Chí Minh.

26. Buøi Chí Hoaøng (2007), "Bình Döông vaø nhöõng vaán ñeà khaûo coå hoïc tieàn

söû ", Thoâng tin Khoa hoïc Lòch söû soá 9 Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Bình Döông.

27. Nguyeãn Thò Tuyeát Hoàng (1989), Luaän vaên toát nghieäp Ñaïi hoïc, Khoa

lòch söû, Ñaïi hoïc toång hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

28. Huyønh Löùa (1998), "Phaùc thaûo vaøi neùt veà ñaát Bình Döông thôøi khai

phaù", Kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät - Bình Döông 300 naêm

hình thaønh vaø phaùt trieån”, Sôû Vaên Hoùa - Thoâng Tin tænh Bình Döông.

29. Huyønh Löùa (1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát nam boä, Nxb Thaønh Phoá

Hoà Chí Minh .

97

30. Traàn Thò Mai (2007), Lòch söû Gia Ñònh – Saøi Goøn thôøi kyø 1802-1875,

Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

31. Nhieàu taùc giaû (1998), Goùp phaàn tìm hieåu lòch söû - vaên hoùa 300 naêm Saøi

Goøn - Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Treû Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

32. Nhieàu taùc giaû (1998), Bieân Hoøa - Ñoàng Nai 300 naêm hình thaønh vaø

phaùt trieån, Nxb Ñoàng Nai .

33. Nhieàu taùc giaû (2007), Nhöõng vaán ñeà khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân daân

(chuyeân ñeà lòch söû), Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

34. Nhieàu taùc giaû (2007), Nhöõng vaán ñeà lòch söû Trieàu Nguyeãn, Taïp chí xöa

vaø nay, Nxb Vaên hoùa Saøi Goøn.

35. Nhieàu taùc giaû (2007), Nam boä ñaát vaø ngöôøi taäp V, Hoäi Khoa hoïc Lòch

söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh - Nxb Treû.

36. Nhieàu taùc giaû (2008), Nam boä ñaát vaø ngöôøi taäp VI - Hoäi Khoa hoïc Lòch

söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

37. Ñoã Vaên Ninh, Löu Tuyeát Vaân (1998), "Söï ñan xen giöõa caùc yeáu toá Hoa

- Vieät trong ngheà saûn xuaát thuû coâng ôû Vieät Nam" böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp

xuùc vaø giao löu vaên hoùa Vieät - Hoa trong lòch söû, Nhaø xuaát baûn Theá Giôùi,

trang 93 – 112.

38. Sôn Nam (1997), Bieân khaûo lòch söû khaån hoang mieàn Nam, Nxb Treû.

39. Sôn Nam (1984), Ñaát Gia Ñònh xöa, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

40. Tröôøng Cao Ñaúng Myõ Thuaät Trang trí Ñoàng Nai (1992), Giaùo trình

goám Ñoàng Nai (duøng ñeå giaûng daïy trong tröôøng Myõ Thuaät Trang Trí)

98

41. Voõ Coâng Nguyeân (1993), "Goám myõ ngheä trong goám Ñoâng Nam Boä -

saéc thaùi vaên hoùa vaø yù nghóa kinh teá", Taïp chí Khoa hoïc Xaõ hoäi (soá

17/1993), trang 82- 85.

42. Nguyeãn Thò Nguyeät (1997), "Goám myõ ngheä Bieân Hoøa thaønh töïu cuûa

vaên hoùa Ñoàng Nai" Vaên hoùa ngheä thuaät (soá 5/1997), trang 42- 44.

43. Nhieàu taùc giaû (2008), Di tích vaø danh thaéng tænh Bình Döông, Sôû Vaên

hoùa - Thoâng tin Bình Döông, Xí nghieäp in Nguyeãn Minh Hoaøng.

44. Nhieàu taùc giaû (1999), Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu,

Nxb Vaên Ngheä Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

45. Nguyeãn Troïng Phaùp (2001), "Goám Bieân Hoøa vôùi ñeà taøi Phaät Giaùo".

Nguyeät San Giaùc Ngoä (soá 68) Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam, trang 36- 43.

46. Vuõ Huy Phuùc (1996), Tieåu thuû coâng nghieäp Vieät Nam 1858 – 1945, Nxb

Khoa hoïc Xaõ hoäi Haø Noäi.

47. Nguyeãn Phan Quang (1998), "Lòch söû tænh Bình Döông (qua nieâm giaùm

vaø ñòa chæ Thuû Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp)", Kyû yeáu Hoäi thaûo Khoa hoïc

Thuû Daàu Moät – Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån.

48. Nguyeãn Phan Quang (2001), Theâm moät soá tö lieäu veà ngheà thuû coâng

truyeàn thoáng ôû Nam Boä thôøi thuoäc Phaùp (1867-1945) nghieân cöùu lòch söû (5

& 6 /2001), trang 81 - 90.

49. Nguyeãn Phan Quang (2002), Vieät Nam Theá kyû XIX (1802-1884), Nxb

Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

50. Nguyeãn Phan Quang (2004), Thò tröôøng luùa gaïo Nam Kyø 1860-1945,

Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

99

51. Quoác söû quaùn Trieàu Nguyeãn (tö trai Nguyeãn Taïo dòch) (1973), Ñaïi

Nam nhaát thoáng chí - Luïc tænh Nam Vieät, taäp thöôïng: Bieân Hoøa - Gia Ñònh,

Nha vaên hoùa, Phuû Quoác Vuï Khanh phuï traùch vaên hoùa, Saøi Goøn.

52. Voõ Vaên Sen (1996), Söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû mieàn Nam

Vieät Nam (1954 - 1975), Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

53. Huyønh Ngoïc Traûng, Nguyeãn Ñaïi Phuùc (1994), Goám Caây Mai Saøi Goøn

xöa, Nxb Treû - Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

54. Huyønh ngoïc Traûng, Nguyeãn Ñaïi Phuùc (1997), Töôïng goám Ñoàng Nai -

Gia Ñònh.

55. Huyønh Ngoïc Traûng (chuû bieân) (1998), Cuø Lao Phoá lòch söû vaø vaên hoùa,

Nxb Toång Hôïp Ñoàng Nai.

56. Huyønh Thò Ngoïc Tuyeát (1993), Tieåu thuû coâng nghieäp vuøng Saøi Goøn -

Chôï Lôùn - Gia Ñònh vaø phuï caän töø 1954 – 1975, Luaän aùn phoù tieán só Khoa

hoïc Lòch söû - Vieän khoa hoïc Xaõ hoäi taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

57. Nguyeãn Quyeát Thaéng (2002), Tuyeån taäp Vöông Hoång Seån, Nxb Vaên

hoïc.

58. Traàn Nhaát Taâm (chuû bieân) (1998), Myõ thuaät Bình Döông xöa vaø nay,

Hoäi vaên hoïc Ngheä thuaät Bình Döông.

59. Thöôïng toïa Thích Hueä Thoâng, Phan Thanh Ñaøo, Nguyeãn Hieáu Hoïc

(2008), Bình Döông Danh Lam Coå Töï, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Bình Döông.

60. Thích Hueä Thoâng (2000), Sô thaûo Phaät Giaùo Bình Döông, Nxb Muõi Caø

Mau.

100

61. Phí Ngoïc Tuyeán (2005), Ngheà goám ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh töø theá kyû

XVIII ñeán nay. Luaän aùn tieán só Khoa hoïc Lòch söû, Tröôøng Ñaïi Hoïc Khoa

Hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh.

62. Nguyeãn Ñöùc Thaïch (1998), Ñaát seùt, Nxb Ñoàng Nai.

63. Thuû Daàu Moät xöa qua ñòa chí 1910 vaø böu aûnh (2007), Hoäi Khoa hoïc

Lòch söû Bình Döông, Xí nghieäp in Nguyeãn Minh Hoaøng.

64. Taøi lieäu veà, Bình Döông ñaát nöôùc - con ngöôøi (1998), Thö vieän tænh

Bình Döông.

65. Taïp chí xöa vaø nay, thaùng 11 (1997), Bình Döông Moät Theá Kyû.

66. Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc - Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh Phoá Hoà Chí

Minh, khoa lòch söû, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh (2006),

Coâng cuoäc ñoåi môùi ôû Vieät Nam, nhöõng vaán ñeà khoa hoïc vaø thöïc tieãn (Kyû

yeáu Hoäi thaûo Khoa hoïc), Nxb Ñaïi Hoïc Quoác Gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

67. Sôû Vaên Hoùa - Thoâng Tin Tænh Bình Döông (1998), “Bình Döông 300

naêm hình thaønh vaø phaùt trieån”, Kyû yeáu hoäi thaûo Khoa hoïc Thuû Daàu Moät.

68. Sôû Vaên hoùa – Thoâng tin tænh Bình Döông, Sô khaûo veà tín ngöôõng, leã

hoäi daân gian vaø truyeàn thoáng tænh Bình Döông (1998), Xí nghieäp in Tænh

Bình Döông.