4Pris: 27 SEK

Nr 4(45) 2014årgång/rok XIII

tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny

När jag tänker på Jan KarskiGdy myślę Jan Karski

*T/R resa från Arlanda inkl. skatter och serviceavgift. Priset gäller vid köp på www.lot.com. Begränsat antal platser. Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss på 08-587 704 47 eller din resebyrå. Priserna kan komma att ändras vid kursförändringar.

Izraelska powIeść Marka HłaskI o tym tytule, mówi wprawdzie o czymś innym, ale jej tytuł opisuje zapewne stan ducha Jana Karskiego, legendarnego posłańca z oku­powanej Polski. O jego dramatycznej misji opowiada w tym numerze Adam Daniel Rotfeld. Tę opowieść uzupeł­nia Piotr Cegielski analizując dokumentalny film Clau­de a Lanzmanna Raport Karskiego. Jan Karski, działając na zlecenie polskiego rządu na emigracji, przedarł się z okupowanej Polski do Londynu, później pojechał też do USA, by, jako naoczny świadek, opowiedzieć o trwającym właśnie Holocauście. Rozmawiał z wieloma wpływowy­mi ludźmi. Uzyskał audiencję i u prezydenta Rossevelta. Liczył, że jego relacja, wsparta zresztą szerszymi danymi zebranymi przez polskie podziemie, w tym żydowskie or­ganizacje działające w gettach, wstrząśnie światem i spo­woduje jakąś akcję mającą na celu powstrzymanie, czy, choćby, ograniczenie Zagłady.

Ale nikt mu nie uwierzył.Marek Hłasko, przypomnijmy, to polski pisarz z poko­

lenia Romana Polańskiego. Większą część życia spędził na emigracji. W 1958 roku, kiedy jako dwudziestoczterolatek, już popularny i nagradzany pisarz, wyjechał z Polski, by nigdy nie wrócić, prasa pisała o nim „wschodnioeuropejski James Dean”, bo był do aktora uderzająco podobny. A i życie przeżywał w podobnie desperacki i tragicznie zakończo­ny sposób jak Dean, którego pamiętamy z kultowego fil­mu Buntownik bez powodu. Wtedy w Szwecji wyszło parę książek Hłaski. Ostatnia ponad pół wieku temu; była to powieść Następny do raju. Chyba się nie zestarzała, ale jej wznowienie w Szwecji zakrawałoby na cud. Bohaterowie powieści i opowiadań Marka Hłaski miotają się bezradnie w poszukiwaniu miłości, czemu obojętny świat nawet się nie przygląda, bo patrzy w inną stronę.

Marek Michalak, Rzecznik Praw Dziecka w Polsce, opo­wiada w wywiadzie o swojej działalności, której patronuje Janusz Korczak. O Korczaku piszemy często, ostatnio w poprzednim numerze. Wpływ tego wychowawcy i myśli­ciela na naszą współczesność jest większy niż sobie wy­obrażamy. W ostatnich latach zaszła w Polsce rewolucyjna zmiana: coraz więcej ludzi odrzuca bicie dzieci jako środek wychowawczy. W dużej mierze do tej zmiany przyczynił się rzecznik Michalak. A zainicjowana przez jego urząd bezterminowa kampania – Reaguj na przemoc wobec dzieci Masz Prawo – ma, w gruncie rzeczy, jedno przesłanie: nie bądź odwrócony.❒

Wszyscy byli odwróceni

Marek Hłaskos IsraelIska berättelse med denna titel handlar egentligen om någonting annat, men själva titel uttrycker ändå med största sannolikhet den sinnesstäm­ning som präglade Jan Karski, legendariskt sändebud från det ockuperade Polen. Om hans dramatiska mission skriver Adam Daniel Rotfeld i detta nummer. Berättel­sen kompletteras av Piotr Cegielski som analyserar doku­mentären Karskis rapport av Claude Lanzmann. Jan Kar­ski, som verkade på uppdrag av den polska exilregeringen, lyckades ta sig från det ockuperade Polen till London och senare även till USA för att som ögonvittne berätta om den pågående Förintelsen. Han talade med många inflytel­serika personer och fick audiens hos president Roosevelt. Han räknade med att hans berättelse, med alla de uppgif­ter som kom från den underjordiska rörelsen i Polen, däri­bland judiska organisationer som verkade i gettona, skulle skaka världen och väcka viljan att förhindra, eller åtmins­tone begränsa, Förintelsen.

Men ingen trodde honom. Marek Hłasko, kan vi påminna oss, var en polsk för­

fattare ur samma generation som Roman Polański. Större delen av sitt liv tillbringade han i exil. När han som tjugo­fyraårig redan populär och prisad författare, lämnade Po­len 1958 för att aldrig mer återvända, kallades han „Öst­europas James Dean” i pressen eftersom han var oerhört lik skådespelaren. Även han fick han uppleva samma des­perata och tragiska slut på livet som Dean, som vi minns från kultfilmen Ung rebell. I Sverige kom några böcker av Hłasko att ges ut, senast för över femtio år sedan: Paradi-set nästa. Berättelsen har säkert inte åldrats, men en åter­utgivning i Sverige skulle vara att jämföra med ett mira­kel. Hjältarna i Hłaskos berättelser driver hjälplöst av och an på spaning efter kärleken, vilket den likgiltiga omvärl­den inte ens lägger märke till eftersom den vänt ryggen till.

Marek Michalak, barnombudsman i Polen, berättar i en intervju om sin verksamhet som är präglad av Janusz Korczaks idéer. Vi skriver ofta om Korczak, senast i förra numret. Inflytandet på vår samtid från denne uppfostra­re och tänkare är större än vi kan föreställa oss. Under de senaste åren har en revolutionerande förändring ägt rum i Polen: allt fler avfärdar barnagan som uppfostringsme­tod. Det kan till stor del tillskrivas barnombudsmannen Michalak. Den av hans ämbete initierade kampanj som numera löper på obestämd tid – Du har rätt att reagera på våld mot barn – har, när det kommer till kritan, bara ett budskap – vänd inte ryggen till.❒

Alla hade vänt ryggen till

6

14

När jag tänker på Jan Karski Adam Daniel RotfeldGdy myślę Jan Karski

38

35

Den historiska förintelsen och det nutida kriget Piotr Cegielski Historyczna zagłada i współczesna wojna

Den vackraste platsen på jorden Zbigniew BidakowskiNajpiękniejsze miejsce na świecie

Kära döden Mila ZaydelDroga Pani Śmierć

Chopin och hans Europa Lech DzierżanowskiChopin i jego Europa

Chopin på en gammal flygel, det är ju meningslöst! – pro­testerade motståndarna. Några citerade Krystian Zimerman som skulle ha sagt att en gammal flygel var en trasig flygel. Idag, när man lyssnar på Tobias Koch, Staier eller – i de ti­digare upplagorna – Bezuidenhout, kan man knappast tveka att gamla klaverinstrument helt enkelt kräver rätt attityd och kunskaper. De som behärskar konsten att spela på flyglar med resonansbotten i brons, dvs. på Erard­, Pleyel­ och Graf­flyglar, bekräftar deras unika klang­ och uttrycksmöjligheter.Läs sid. 21

”Korczak var före sin och före vår tid” Zbigniew Bidakowski samtalar med Marek Michalak, Polens barnombudsman„Korczak wyprzedzał swój czas i wyprzedza nasz” z Markiem Michalakiem, Rzecznikiem Praw Dziecka rozmawia Zbigniew Bidakowski

Chopin na starym fortepianie – ależ to bez sensu, zawodzili oponenci. Niektórzy cytowali Krystiana Zimermana, który podobno miał powiedzieć, że stary fortepian to zepsuty for­tepian. Dziś – słuchając Kocha czy Staiera, nie można było wątpić, że gra na dawnych instrumentach klawiszowych wymaga tylko odpowiedniego podejścia i umiejętności. Ci którzy opanowali kunszt grania na “brązowych” Erardach, Pleyelach i Grafach potwierdzali ich niezwykłe możliwości kolorystyczne i wyrazowe.Czytaj str. 21

Foto: polona.pl

Prenumeration / PrenumerataVill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet.Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

Omslaget I / Okładka I: en väggmålning på en bostadshusvägg vid Lubelskagatan i Warszawa/mural na warszawskiej Pradze, ul. Lubelska 30Foto: Stefan Markiewicz

26

21

InnehållSpis treści

Ombyggnads-& inredningsprojekt

ROT-avdragtfn +46 708 622 103

e-post: info@stockholmwerkstatte.sewww.stockholmwerkstatte.se

40 Åka skridskor i Warszawa Emi-Simone ZawallNa łyżwach w Warszawie

Ombyggnads-& inredningsprojekt

ROT-avdragtfn +46 708 622 103

e-post: info@stockholmwerkstatte.sewww.stockholmwerkstatte.se

6

Drogowskazem moralnym dla Jana Karskiego i najważniejszą busolą były wartości chrześcijań­skie i wiara. O takich ludziach jak on mówi się – „integralni moralnie” (moral integrity). Osno­wą tej integralności dla Karskiego było chrześci­

jaństwo. W moim przekonaniu Karski byłby znakomitym i właściwym kandydatem do beatyfikacji. Jakkolwiek nikt nigdy nie zgłosił propozycji, by wszcząć jego proces beaty­fikacyjny. Swoją wiarę wyniósł z domu. Był katolikiem i chrześ cijaninem w najbardziej szlachetnym rozumieniu tych słów. Paradoks polega na tym, że mimo ponad 85 lat ży­cia, w tym ponad 50 na emigracji, Karski był bardziej znany w elitarnych amerykańskich środowiskach akademickich niż wśród amerykańskiej Polonii. Tradycyjna część polskiej emi­gracji raczej go odrzucała.

Jan Karski w istocie był bardzo narodowy. Żył sprawami Polski i Polaków. Był patriotą, chociaż nie zawsze w tradycyj­nym rozumieniu tego słowa. Sam o sobie mówił z ironią, że jest dzieckiem sanacji, czyli tego nurtu w polskich elitach przed II wojną światową, któremu nadał ton i przewodził Jó­zef Piłsudski – postać uznawana za ojca polskiej niepodległo­ści po I wojnie światowej – po 123 latach niewoli. To pomogło Janowi w początkach dyplomatycznej kariery. Przedwojenny szef działu kadr w MSZ kapitan Wiktor Drymer uważał, że takie pochodzenie jest najlepszą rękojmią dla adepta studiów dyplomatycznych Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwo­wie. Drymer dostrzegł w młodym człowieku obiecującego urzędnika. Rodzina Kozielewskich – takie było prawdziwe nazwisko Jana Karskiego – a zwłaszcza jego starszy brat, „piłsudczyk”, który był szefem warszawskiej policji – była bliska marszałkowi Piłsudskiemu, twórcy odrodzonego pań­stwa pol skiego. Jan, który w czasie wojny przybrał w konspi­racji nazwisko Karski, wyrastał w duchu propaństwowym. Swoją przyszłość postrzegał i utożsamiał ze służbą młode­mu państwu. Idei niepodległości Polski był bezgranicznie oddany, czemu dał w czasie wojny liczne dowody.

Powszechnie sądzi się, że główne osiągnięcia Polski w dwudziestoleciu pomiędzy pierwszą i drugą wojną świato­wą to zintegrowanie w jednym organizmie państwowym trzech części, które w końcu XVIII wieku zostały wcielone do Austrii, Prus i Rosji. Sukcesem była też budowa portu w Gdyni i Centralnego Okręgu Przemysłowego. W moim przekonaniu jednak prawdziwym i największym dokona­

Gdy myślę

Adam Daniel Rotfeld

Jan Karskis moraliska vägvisare och viktigaste kom­pass var hans kristna värderingar och tro. Sådana människor, säger man, har „moralisk integritet”. Kris­tendomen lade grunden för denna integritet hos Karski. Jag är övertygad om att Karski skulle passa

utmärkt för och vara lämplig nog att helgonförklaras. Men ännu har ingen lagt det förslag som skulle kunna inleda en helgonförklaringsprocess. Sin tro fick han med sig he­mifrån. Han var katolik och kristen i de ädlaste av bemär­kelser. Paradoxen grundar sig i att Karski, som blev över 85 år och tillbringade 50 av dem som emigrant, var mer känd inom den amerikanska akademiska eliten än bland exilpolackerna i USA. Traditionalisterna bland exilpolack­erna avfärdade honom snarast.

I själva verket var Jan Karski nationalist. Han levde nära de frågor som rörde både polackerna och Polen. Han var patriot, men kanske inte alltid i den traditionella betydel­sen av ordet. Han beskrev sig själv ironiskt som ett barn av „saneringen”, det vill säga den strömfåra som utgjordes av den polska eliten före andra världskriget, styrd och präglad av Józef Piłsudski, den figur som brukar betraktas som helt avgörande för Polens självständighet efter första världskri­get efter 123 år av ofrihet. Detta hjälpte Jan i början av hans diplomatiska karriär. Personalchefen på Utrikesministeriet, kapten Wiktor Drymmer, uppfattade en sådan inställning som den bästa försäkran en student på diplomatprogrammet på Jan Kazimierz­universtetet i Lwów kunde ha. Drymmer kunde på så sätt ana att en lovande tjänsteman var i till­blivelse. Kozielewskifamiljen – det var Jan Karskis riktiga efternamn – och i synnerhet hans äldre bror som var chef för Warszawapolisen – stod marskalk Piłsudski, grundaren av den pånyttfödda polska staten, nära. Jan som under kriget tog sig namnet Karski, växte upp i denna nybyggaranda. Att tjänstgöra för det unga landet var det han identifierade som sin framtid. Han var gränslöst lojal mot idén om ett fritt Polen, vilket han även kom att ge flera bevis på under kriget.

Idag brukar man säga att Polens största landvinning under nittonhundratalet, mellan första och andra världskriget, var att lyckas integrera de tre områden som under slutet av sjut­tonhundratalet hade delats mellan Österrke­Ungern, Preussen och Ryssland, till en helhet. Även byggandet av hamnen i Gdynia och Centrala Industriregionen var lyckade projekt. Jag tror emellertid att det nya landets viktigaste och största

När jag tänker påJan Karski

7

Foto: wikipedia.orgJan Karski

8

niem odrodzonego państwa było wychowanie pokolenia młodzieży, które nie tylko identyfikowało się z polskim państwem, ale było gotowe w jego obronie oddać własne życie. Tę gotowość do poświęcenia udowodniło w czasie II wojny światowej. Pokolenie to wyrastało z marzeń rodzi­ców o niepodległej Polsce oraz ich postawy w czasie wojny polsko­bolszewickiej 1919­21. Wojna ta ukształtowała mo­del polskiego patriotyzmu w 20­leciu międzywojennym. To pozwoliło potem stawić opór i tworzyć Państwo Podziem­ne (Secret State) – po najeździe najpierw Hitlera (1 września 1939), a w dwa tygodnie później – siedemnastego września 1939 r. – inwazji wojsk Stalina.

MisjaJesienią 1942 roku Karski wyjechał z okupowanej Warsza­wy, incognito, by po nielegalnym przedarciu się przez wiele granic dotrzeć okrężną drogą do Londynu, gdzie znajdowa­ła się siedziba Polskiego Rządu na uchodźstwie. Głównym celem misji było poinformowanie o działaniach podejmo­wanych pod niemiecką okupacją przez władze polskiego państwa podziemnego. Była to unikalna w skali całej Eu­ropy ciągłość funkcjonowania w podziemiu struktur wol­nego kraju, które swoją aktywnością przeciwdziałały oku­pacyjnej, ludobójczej rzeczywistości. Karski wydał zresztą bezpośrednio po wojnie w Ameryce książkę Tajne państwo (The Secret State). Publikacja stała się bestsellerem. Miała kilka edycji. Była dowodem na to, że niepodległe państwo jest dla Polaków wartością nadrzędną. Zadanie Karskiego sprowadzało się do tego, by jako kurier i naoczny świa­dek mógł przedstawić przywódcom świata zachodniego w Londynie i Waszyngtonie sytuację w kraju z perspekty­

bedrift var att fostra den nya generation ungdomar som inte bara identifierade sig med den polska staten, utan också var beredda att ge sitt liv för att försvara den. Denna beredvil­lighet kom sedan att påvisas under andra världskriget. Den unga generationen växte upp med föräldrarnas dröm om ett fritt Polen och hållningen under polsk­sovjetiska kriget 1919­1921. Kriget lät den polska patriotiska modell som uppstått under mellankrigstiden på 1920­talet komma till uttryck. Detta ledde senare till att en underjordisk stat hade möjlig­het att uppstå och bereda motstånd – först mot Hitler (som anföll Polen den första september 1939 och startade på det viset andra världskriget) och sedan mot Stalins armé som invaderade Polen i samröre med Hitler två veckor senare – den sjuttonde september 1939.

MissionenUnder hösten 1942 lämnade Karski det ockuperade Wars­zawa incognito för att olagligt kunna passera flera gränser och på omvägar nå London där den polska exilregeringen hade sitt huvudsäte. Målet med missionen var att informera om den polska underjordiska statens verksamhet under den tyska ockupationen. Denna underjordiska stat var till sitt omfång en för hela Europa unik, underjordisk, kontinuer­ligt fungerande struktur vars aktivitet ständigt arbetade för att motverka ockupation och folkmord. Direkt efter kriget utgav Karski boken Den hemliga staten (The Secret State) i USA. Boken blev en bestseller. Den kom i flera upplagor. Den var ett bevis för att en oberoende stat är ett avgörande värde för polacker. Karskis uppgift blev att han som bud­bärare och ögonvittne fick beskriva situationen i landet för ledarna i väst, både i London och i Washington, utifrån de

Foto

: Ste

fan

Mar

kiew

icz

“Den som inte fördömer – den tillåter” Karski, väggmålning/mural, Warszawa

9

wy wszystkich sił politycznych okupowanej Polski. Miał też złożyć raport polskiemu rządowi na emigracji i wszystkim polskim siłom politycznym reprezentowanym na emigracji w Londynie.

Uważał, że dla pełni obrazu powinien też przedstawić na Zachodzie różne nurty polityczne w społeczności Ży­dów polskich, nad którymi zawisła groźba Zagłady. To na prośbę przedstawicieli organizacji żydowskich przedostał się do obozu w Izbicy, by nie tylko mówić o tym, co usłyszał, ale i o to, co zobaczył na własne oczy. Ta część misji, której sam się podjął sprawiła, że problem Zagłady Żydów był dla niego moralnym ciężarem do końca życia. Poinformował przywódców wolnego świata o skali zbrodni nazistowskich wobec Żydów. Jednak uważał, że ta część jego misji nie zo­stała spełniona. Bowiem mimo jego świadectwa koalicja an­tyhitlerowska nie powstrzymała Holocaustu. Jego raport nie wpłynął na zmianę postaw przywódców Wielkiej Brytanii i USA – Churchilla i Roosevelta. Nie podjęli oni choćby próby ratowania ludzi skazanych na niechybną zagładę.

Jeden z sędziów amerykańskiego Sądu Najwyższego Fe­lix Frankfurter, przyjaciel prezydenta Roosevelta, Żyd au­striackiego pochodzenia, przyznał Karskiemu: „Nie jestem w stanie uwierzyć w to, co mi pan powiedział”. Poradził, by Karski nie mówił Rooseveltowi o Holocauście, bo jest „to niewyobrażalne“. Karski powiedział Rooseveltowi prawdę o tym, co widział. Miał żal, że prezydenta bardziej intereso­wała sytuacja w polskim rolnictwie i perspektywa wysłania do Polski po wojnie koni – perszeronów z USA – do uprawy roli. Nie nazwałbym postawy Roosevelta amoralną. Patrzył na świat jak przywódca, którego głównym celem było wy­granie II wojny światowej i zaprojektowanie porządku świa­towego po jej zakończeniu. Politycy i przywódcy na całym świecie są często źle postrzegani przez własne społeczeństwa. Zarzuca się im, że są nie dość wrażliwi na losy zwykłych ludzi i nie robią tego, co powinni. Zarówno w Londynie jak i w Waszyngtonie Karski usłyszał, że najlepszym sposobem na pomoc Żydom jest przyspieszenie zwycięstwa aliantów nad Rzeszą hitlerowską.

W czasie wojny priorytetem priorytetów jest zwycięstwo nad przeciwnikiem. Innym motywem nadmiernej powścią­gliwości przywódców zachodnich była obawa, że umiesz­czenie wśród celów wojny sprawy ratowania Żydów mo­głoby być wykorzystane przez niemiecką propagandę jako potwierdzenie hitlerowskiej tezy, że wojna była prowadzona z powodu Żydów i w ich interesie. Amerykanie pomogli ra­tować setki, być może nawet tysiące Żydów, ale ginęły mi­liony. Ginął naród. Warto pamiętać, że nawet bezpośrednio po zakończeniu wojny sprawa Holocaustu była swoistym tabu. Praktycznie nie ukazywały się świadectwa tych, któ­rzy przeżyli albo je marginalizowano. Holocaust niejako „odkryto” na nowo dopiero w następnym pokoleniu.

Takie zachowanie należy nie tylko oceniać w kontekście historycznym, ale przede wszystkim uwzględniać ówczesną mentalność. Holocaust nie był wówczas problemem numer jeden. Po wojnie między aliantami zawisła „żelazna kurtyna”. Zaczynała się zimna wojna. Dziś jesteśmy bardziej wrażliwi na sprawę Zagłady. Mamy też odpowiednie akty prawne – międzynarodowe i narodowe. Wtedy tego nie było.

Wielką – choć niedocenianą przez współczesnych – rolę w powstaniu tych aktów prawnych odegrał mierze Rafał Lemkin, wybitny polski prawnik, który znalazł się w czasie

politiska grupperingarnas perspektiv i det ockuperade Po­len. Han skulle också avlägga rapport till exilregeringen och alla polska politiska krafter i exil som fanns representerade i London.

För att ge en fullständig bild ville Karski även redovisa de olika politiska strömningar som fanns bland de judiska samhällsgrupper Förintelsens hot hängde över. På förfrågan från företrädare för olika judiska organisationer tog han sig till lägret i Izbica för att kunna prata inte bara om det han hört utan också om det han sett med egna ögon. Denna del av uppdraget hade han själv tagit på sig vilket innebar att Förintelsen kom att bli ett moraliskt dilemma för honom för resten av livet. Han informerade den fria världens ledare om omfattningen av nazisternas brott gentemot judarna. Men denna del av hans uppdrag kom, enligt hans mening, inte att bli fullföljd. För trots hans vittnesbörd lyckades inte den antinazistiska koalitionen förhindra Förintelsen. Hans re­dogörelse fick inget större inflytande på Storbritanniens och USA:s ledare – Churchill och Roosevelt. De gjorde inte ens ett försök att rädda folk undan den ofrånkomliga döden.

Felix Frankfurter, som var jude med österrikiskt ursprung och en av domarna i USA:s högsta domstol, och dessutom vän till president Roosevelt, erkände för Karski: „Jag är inte i stånd att tro på det ni har berättat för mig”. Han rådde Karski att inte berätta något för Roosevelt om Förintelsen, eftersom det var „ofattbart”. Karski berättade ändå sanning­en för Roosevelt om det han sett, men blev bedrövad när presidenten visade större intresse för situationen inom det polska jordbruket och ville skicka hästar – percheronhäs­tar från USA – att ta i anspråk på åkrarna. Jag vill inte kalla Roosevelts hållning för amoralisk. Han såg på världen som en ledare vars huvudsakliga mål var att vinna andra världs­kriget och skapa ordning i världen efter krigsslutet. Politiker och världsledare är ofta illa sedda av sina medborgare. Man anklagar dem för att de inte visar tillräcklig förståelse för vanliga människors öden och att de inte gör det de borde. Både i London och i Washington fick Karski höra att det bästa sättet att hjälpa judarna skulle vara att påskynda de allierades seger över Hitlers tredje rike.

Vid krig är högsta prioritet att vinna över sina motståndare. Andra motiv för den överdrivna återhållsamheten var räds­lan att en insats för att rädda judarna skulle kunna utnyttjas av den tyska propagandan som skulle se det som en bekräf­telse på Hitlers tes att kriget drevs på av judarna och skedde i deras intresse. Amerikanerna räddade ett hundratal, kanske till och med ett tusental judar, men det var miljoner som försvann. Ett helt folk försvann. Det är viktigt att komma ihåg att Förintelsen till och med efter krigsslutet utgjorde ett slags tabu. Något vittnesmål från dem som överlevde fanns praktiskt taget inte eller blev marginaliserade. Förintelsen blev „upptäckt” på nytt först av nästa generation.

Man kan inte bara värdera utifrån historisk kontext, fram­för allt måste man ta hänsyn till dåtidens mentalitet. Och då utgjorde Förintelsen inte det största problemet. Efter kriget hängdes „järnridån” upp mellan de allierade. Kalla kriget inleddes. Idag är vi mer mottagliga för Förintelsen som ämne. Vi har också en helt annan lagstiftning – både internationell som nationell. Då fanns det inget sådant.

En stor och tyvärr inte tillräckligt uppskattad roll kring upprättandet av denna lagstiftning, spelade Rafał Lemkin, en framstående polsk jurist som under kriget befann sig i

10

wojny w Stanach Zjednoczonych. Doprowadził po wojnie do przyjęcia przez ONZ konwencji o zapobieganiu zbrodni ludobójstwa (9 grudnia 1948 r.). Jego koncepcja stanowi podwalinę ukształtowanego w latach 90­tych ubiegłego wie­ku międzynarodowego prawa karnego. Był to długi proces.

Ważnym ogniwem w tym procesie jest też raport nieza­leżnej międzynarodowej Komisji pt. Responsibility to Protect , który legitymizuje prawo do międzynarodowej interwencji – jeśli jest ona podejmowana dla ochrony ludności cywil­nej. Ma to uzasadnienie, kiedy określone państwo nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa swoim obywatelom, a w szczególności ma chronić ludzi przed zbrodniami własnego rządu, w tym zbrodnią ludobójstwa. Dokument ten ma jak dotychczas charakter zobowiązania politycznego. Z czasem zapewne będzie to nowa norma prawnomiędzynarodowa.

U początków tego procesu były działania i misja Jana Karskiego. Jego postawa i wysokie kryteria moralne od­działywają nadal na kształtowanie standardów zachowania państw w zapobieganiu zbrodni ludobójstwa.

Raport polskiego rząduNa podstawie informacji Karskiego polski rząd emigra­cyjny opublikował raport o sytuacji ludności żydowskiej w Europie wschodniej, który był rozsyłany do innych rzą­dów. Była to pierwsza oficjalna i tak szeroko rozpowszech­niana informacja o Zagładzie Żydów.

Fakt ten zasługuje na przypomnienie. Tym bardziej, że w odniesieniu do Holocaustu utrzymuje się sporo niespra­wiedliwych stereotypów o Polsce. Hitlerowska machina propagandowa pobudziła w całej okupowanej Europie naj­gorsze postawy. Inspirowała je i na różne sposoby wspiera­ła. Warto przy tym pamiętać, że nie ma narodów dobrych i złych. Każdy naród w ekstremalnych warunkach, zainfe­kowany ideologią zła i pod przywództwem zbrodniarzy jest

zdolny do popełniania zbrodni. Gdyby w Niemczech nie doszła do władzy w 1933 r. ekipa ludzi do gruntu zdeprawowanych, kierujących się nienawiścią do innych narodów, to Niemcy nie musiałyby obrać drogi rozboju, przestępstw i ludobójstwa. Jed­nak w każdym narodzie tkwi także ziarno dobra. W Polsce wielu ludzi w czasie okupacji zdobywało się na czyny hero­iczne – także wobec Żydów. Niekiedy płacili za to cenę ży­cia własnego i własnych rodzin. Polski rząd emigracyjny w spra­wie Holocaustu stanął na wyso­kości zadania: przyjął postawę godną najwyższego uznania. Tej moralnej odwagi i konse­kwencji nie zademonstrowały inne rządy emigracyjne oku­powanej przez Niemcy Europy.

Można się zastanawiać, dlaczego polski raport o Holocauście został zignorowany. Informacje Karskiego nie wpłynęły w istocie na stanowisko głównych mocarstw demokratyczne­go świata w sprawie zapobieżenia lub choćby zmniejszenia

Jego raport nie wpłynął na zmianę postaw przywód-

ców Wielkiej Bryta-nii i USA – Churchil-la i Roosevelta. Nie podjęli oni choćby próby ratowania

ludzi skazanych na niechybną zagładę.

USA. Efter kriget fick han FN att anta Folkmordskon­ventionen (9 december 1948). Hans tankar har utgjort själva grundvalen för utvecklingen av den internationel­la straffrätten under 1990­talet. Det har varit en lång process.

Ett viktigt led i processen har också den internationella oberoende Kommissionens rapport Responsibility to Protect spelat som legitimerar rätten till internationell intervention – om denna vidtas med syfte att skydda civila. En sådan intervention är motiverad om en viss stat inte har möjlig­het att säkra sina medborgares säkerhet och ska i synnerhet genomföras för att skydda människor för brott som begås av den egna regeringen, exempelvis folkmord. Dokumentet har hittills bara haft karaktären av ett politiskt löfte. Men med tiden blir det säkert en ny internationellrättslig norm.

Denna process tog sin början i Jan Karskis aktiviteter och uppdrag. Hans ställningstaganden och etiska kriterier läm­nar fortfarande sitt avtryck i utformningen av principerna för staternas agerande i syfte att förhindra folkmord.

Den polska regeringens rapportDen polska exilregeringen publicerade en rapport, baserad på Karskis information, om den judiska befolkningens situ­ation i Europa. Rapporten sändes till andra regeringar. Det var den första officiella och så pass spridda informationen om Förintelsen av judar.

Detta faktum förtjänar att bli ihågkommet. I synnerhet som det finns många orättvisa stereotyper om Polen beträf­fande Förintelsen. I hela det ockuperade Europa underblåstes de allra värsta ståndpunkterna av Hitlers propagandama­skin. Den inspirerade och stödde dem på olika sätt. Man bör därför minnas att det inte finns några goda eller onda folk. Alla folk kan smittas av det ondas ideologi och är ka­pabla att begå brott under extrema förhållanden och un­der ledning av en förbrytare. Om det inte vore för att en grupp fullständigt depraverade människor, som styrdes av hat mot andra folk, kom till makten år 1933 skulle inte Tysk­land ha varit tvungen att välja förödelsens, förbrytelsernas och folkmordets väg. Men hos varje folk finns också ett frö av godhet. I Polen var det många människor som dristade sig till heroiska dåd under ockupationen – även gentemot judar. Ibland fick de betala med sitt eget och sin familjs liv. Den polska exilregeringen visade sig uppgiften vuxen: den intog en aktningsvärd ståndpunkt. Inga andra exilreger­ingar i tyskockuperade Europa visade det moraliska mo­det och samma följdriktighet. Man kan fundera på varför den polska rapporten om Förintelsen ignorerades. I själva verket påverkade inte Karskis information ståndpunkten hos den demokratiska världens huvudmakter i fråga om att förhindra eller åtminstone begränsa den planerade och systematiska judeutrotningen.

Livet på nyttI kommunistiska efterkrigspolen fanns ingen plats för Kar­ski. Här väntade honom fängelse eller till och med döds­straff. I USA började Karski livet på nytt. Han tog en till ex­amen och disputerade. Först arbetade han som föreläsare på en militärskola för spionage och kontraspionage, sponsrad av Pentagon, och därefter blev han professor på det jesuitiska Georgetown University vid Institutionen för utrikestjänst­göring. Han fick amerikanskt medborgarskap år 1954.

11

planowanej i wykonywanej w sposób systematyczny ekster­minacji Żydów.

Życie od nowaW powojennej, komunistycznej Polsce nie było dla Karskiego miejsca. Czekało go tu więzienie albo nawet kara śmierci. W USA Karski zaczynał swoje życie od nowa. Skończył drugie studia, obronił doktorat. Pracował najpierw jako wykładowca w szkole wywiadu wojskowego i kontrwywiadu sponsorowa­nej przez Pentagon, a potem został profesorem jezuickiego uniwersytetu Georgetown na Wydziale Służby Dyploma­tycznej. Amerykańskie obywatelstwo uzyskał w 1954 r.

Karskiemu udało się jednak przyjechać do Polski na po­czątku lat 70, gdy przygotowywał swoją monografię Wielkie mocarstwa wobec Polski (1919-1945). Od Wersalu do Jałty. Zbierał materiały w Archiwum Akt Nowych w Polsce. Opra­cował świetną naukową rozprawę. Ukazuje ona stosunek Za­chodu do naszego kraju. Karski dowodził w swej pracy, że w pierwszej połowie XX w. Polska odegrała historyczną rolę w zasadzie tylko raz – wtedy, gdy odparła w 1920 r. najazd bolszewicki i w ten sposób uchroniła całą Europę przed potencjalną rewolucyjną pożogą. Co ciekawe – Pol­ska zrobiła to niemal samodzielnie, jakkolwiek korzystała z pomocy Francji. Jednak w zasadzie podejmowała suwe­renne decyzje, które okazały się skuteczne. W późniejszych latach Polska wielokrotnie zajmowała stanowisko moralnie słuszne, ale mało skuteczne. Książka Karskiego o polityce mocarstw wobec Polski była swoistym testamentem. Po raz pierwszy przeczytałem ją w połowie lat 80­tych. Ma­rzyłem, by ukazała się kiedyś w Polsce. Nie sądziłem, że będzie to możliwe tak szybko.

Karski był nauczycielem akademickim kilku późniejszych sekretarzy stanu, a nawet prezydentów. Gdy więc zrodziła się idea pośmiertnego wyróżnienia Jana Karskiego prezy­denckim Medalem Wolności – nie było większych proble­mów z uzasadnieniem tej decyzji. Jakkolwiek odznaczenie to przyznawane jest niezwykle rzadko pośmiertnie. Jak to w Ameryce, decyzja taka wymagała zatem aktywnego społecz­nego lobbingu. Gdyby nie było w Waszyngtonie i Nowym Jorku takich ludzi jak Zygmunt Rolat, Wanda Urbański czy Andrzej Rojek, a w Polsce Ewa Wierzyńska, to z pew­nością uzyskanie zgody ze strony Prezydenta Stanów Zjed­noczonych byłoby znacznie trudniejsze.

Wiele zdarzeń w moim życiu jest sprawą przypadku. Tak było z odebraniem Medalu Wolności nadanego pośmiertnie Karskiemu przez prezydenta Baracka Obamę w 2012 r. Na kilka tygodni przed uroczystością w Waszyngtonie minister Radosław Sikorski zaprosił mnie na lunch i zaproponował tę misję. Próbowałem sugerować ministrowi inne osoby – kandydatów bardziej godnych do reprezentowania Polski podczas tej ceremonii – np. prof. Władysława Bartoszew­skiego lub byłego prezydenta Lecha Wałęsę. Stanęło w koń­cu na tym, że to ja pojadę. Myślę, że nie bez znaczenia były moje losy wojenne.

Początkowo sądziłem, że to będzie jedna z przyjemniej­szych misji w moim życiu. W praktyce okazała się jedną z trudniejszych. Prezydent Obama odczytując uzasadnie­nie przyznania nagrody stwierdził, że Karski poinformo­wał świat o istnieniu „polskich obozów śmierci”. Nie było takich obozów. W Polsce okupowanej przez hitlerowskie Niemcy były tylko nazistowskie niemieckie obozy koncen­

Karski lyckades dock resa till Polen i början av sjuttiota­let, då han arbetade på sin monografi The Great Power and Poland (1919–1945) From Versailles to Yalta. [Stormakterna och Polen (1919–1945. Från Versailles till Jalta]. Han samla­de material på Centralarkivet för nya handlingar i Polen. Han gav ut en lysande avhandling som presenterar Västs förhållande till Polen. I sin bok visade Karski att Polen i princip spelade en historisk roll endast en gång under första halvan av 1900­talet – då man 1920 slog tillbaka bolsjevikin­vasionen och på så sätt skyddade hela Europa mot revo­lutionens poten­tiella brand. Vad som är intressant är att Polen gjor­de det nästan helt på egen hand, även om man fick hjälp av Frankri­ke. Man fattade i princip suveräna beslut som visade sig vara effektiva. Under senare år intog Polen flera gånger en mo­raliskt korrekt ståndpunkt, som dock var föga ef­fektiv. Karskis bok om stormakternas politik gentemot Polen var ett sär­eget testamente. Jag läste den första gången i mitten på åttiotalet och drömde om att den någon gång skulle komma ut i Polen. Jag trodde inte att det skulle bli möjligt så fort.

Jan Karski var akademisk lärare åt några statssekreterare och till och med åt några presidenter. Så när idén föddes om att postumt tilldela Karski Amerikanska Presidentens frihetsmedalj var det inga större problem att motivera be­slutet. Trots att det väldigt sällan händer att någon tillde­las utmärkelsen postumt. Som vanligt i Amerika krävdes en aktiv lobbyverksamhet innan beslutet kunde fattas. Om det inte hade funnits personer som Zygmunt Rolat, Wanda Urbańska och Andrzej Rojek i Washington och New York, och Ewa Wierzyńska i Polen, skulle det säkerligen ha varit svårare att få ett medgivande från USA:s president.

Många händelser i mitt liv beror på tillfälligheter. Så var det även när jag av Barack Obama fick ta emot Frihetsme­daljen som tilldelades Karski postumt år 2012. Några veckor före festligheterna i Washington bjöd minister Radosław Sikorski mig på lunch och lade fram förslaget. Jag försökte föreslå andra personer – kandidater som var mer värdiga att representera Polen under ceremonin, till exempel professor Władysław Bartoszewski eller den förre presidenten Lech Wałęsa. Det hela slutade med att jag skulle åka. Jag tror att mina krigsöden inte var utan betydelse.

Först tänkte jag att det skulle bli ett av de trevligaste upp­dragen i mitt liv. I praktiken visade det sig dock bli ett av de svåraste. När president Obama läste upp prismoti­veringen konstaterade han att Karski informerade världen om existensen av ”polska dödsläger”. Det fanns inga sådana

Hans redogörelse fick inget större in-flytande på Storbri-tanniens och USA:s ledare – Churchill och Roosevelt. De gjorde inte ens ett

försök att rädda folk undan den ofrånko-

mliga döden.

12

tracyjne i hitlerowskie obozy śmierci. Od lat polska dyplo­macja, media i środowiska opiniotwórcze starają się, by raz na zawsze zniknął z obiegu obraźliwy dla Polski i Polaków zwrot o „polskich obozach”. Bezpośrednio po II wojnie było jasne, że określenia typu „polskie”, „austriackie” czy „czeskie” obozy odnosiły się wyłącznie do aspektu geogra­ficznego i określenia miejsca, w którym Niemcy zakładały obozy śmierci. Jednak po latach sprawy przestały być dla nowych pokoleń takie oczywiste. Znamienne, że dzienni­karze – używający zwrotu „polskie obozy” – w odniesieniu do obozów na terenie Austrii czy Niemiec stosują dodat­kową kwalifikację i precyzują, że były to obozy „nazistow­skie” lub „hitlerowskie”. Natomiast w odniesieniu do Polski ograniczają się do określenia geograficznego, co wywołuje u osób niepoinformowanych wrażenie, jakoby w czasie woj­ny istniały jakieś „polskie obozy śmierci”.

Miałem świadomość, że trzeba natychmiast to przejęzy­cze nie prezydenta sprostować. Przy tym należało postępo­wać umiejętnie i delikatnie, ponieważ nie było wątpliwości, że intencje Obamy były jak najlepsze. Prezydent USA prze­cież chciał wyróżnić Polaka, a nie zniesławić Polskę. Cere­monię oglądały przed telewizorami miliony. Cały świat usły­szał z ust prezydenta USA słowa, które nas ranią. Wspólnie z ambasadorem Polski w Waszyngtonie Robertem Kupieckim postanowiłem doprowadzić do szybkiego sprostowania i to nie tylko na stronie internetowej – jak to sugerowali urzęd­nicy z otoczenia – Białego Domu. Należało skorygować sło­wa Prezydenta w sposób, który raz na zawsze zdjąłby sprawę „polskich obozów” z porządku dziennego. Tak też się stało. Prezydent Barack Obama napisał w tej sprawie otwarty i przy­jazny list do prezydenta Bronisława Komorowskiego. W swoim liście prezydent Obama pisał:

Wspominając o „polskim obozie śmierci“, a nie o „nazistowskim obozie śmierci w okupowanej przez Niemcy Polsce“, omyłkowo użyłem zwrotu, który przez lata wywoływał cierpienie u wielu Polaków i w związku z którym Polska słusznie podjęła kam-panię na rzecz wyeliminowania go z publicznego dyskursu na całym świecie. Żałuję błędu i zgadzam się, że moment ten stanowi okazję, by zapewnić, że obecne i przyszłe pokolenia znają i będą znać prawdę. (...)Ponadto po prostu nie było „polskich obozów śmier-ci”. Ośrodki zabijania w Auschwitz-Birkenau, Beł-żcu, Treblince i gdzie indziej w okupowanej Polsce były budowane i prowadzone przez reżim nazi-stowski. Odwrotnie, wielu Polaków ryzykowało swe życie – i oddało swe życie – by ocalić Żydów przed Holokaustem.

Ten list pozostanie dokumentem i świadectwem, że przy­znanie się do błędu przystoi każdemu – nawet na najwyż­szym szczeblu. Świadczy tylko o klasie człowieka. Jestem przekonany, że już nigdy żaden amerykański urzędnik nie użyje zwrotu „polskie obozy”. Następnego dnia w prasie amerykańskiej ukazało się 995 komentarzy o „gafie Oba­my”. A w świecie kilka tysięcy artykułów o Janie Karskim.❒

Adam Daniel Rotfeld

läger. I det tyskockuperade Polen fanns bara tyska, nazistiska koncentrationsläger och nazistiska dödsläger. Den polska diplomatkåren, media och opinionsbildande kretsar har i många år arbetat för att frasen ”polska läger”, som är krän­kande både för Polen och polacker, en gång för alla ska tas ur bruk. Direkt efter andra världskriget var det uppenbart att benämningar av typen ”polska”, ”österrikiska” eller ”tjeck­iska” läger uteslutande syftade på den geografiska aspekten och på namnet på den plats där tyskarna hade inrättat sina dödsläger. Men med tidens gång upphörde sakernas för­hållande att vara lika självklara för de nya generationerna. Det är talande att samma journalister som använder be­nämningen ”polska läger” lägger till extrainformation och preciserar att det var ”nazistiska” eller ”tyska” läger när de syftar på dödsläger i Österrike eller i Tyskland. Men i fråga om Polen begränsar de sig till den geografiska benämning­en, vilket ger dåligt informerade personer intrycket att det under kriget fanns ”polska dödsläger”.

Jag insåg att presidentens felsägning genast behövde rättas till. Dessutom krävde situationen att man gick smidigt och försiktigt tillväga, för det fanns inga tvivel om att Obama hade de bästa intentioner. USA:s president ville ju utmärka en polack, inte förtala Polen. Det var miljoner tevetittare som såg ceremonin. Hela världen fick höra ord som så­rar oss ur presidentens mun. Jag och Polens ambassadör i Washington, Robert Kupiecki, beslutade att vi skulle få till stånd en rättelse så fort som möjligt och inte bara på Vita husets internetsida – vilket presidentens ämbetsmän föreslog. Presidentens ord behövde korrigeras på ett sådant sätt att de ”polska lägren” försvann från dagordningen en gång för alla. Så blev det också. President Barack Obama skrev ett öppet och vänskapligt brev till president Bronisław Komorowski. I sitt brev skrev president Obama:

Genom att nämna ”polska dödsläger” istället för ”nazistiska dödsläger i tyskockuperade Polen” har jag felaktigt använd en fras som genom åren har vål-lat lidande hos många polacker och som därför Po-len helt korrekt har inlett en kampanj för att elimi-nera ur den allmänna diskursen i hela världen. Jag beklagar mitt misstag och håller med om att detta ögonblick utgör ett utmärkt tillfälle att försäkra sig om att nuvarande och framtida generationer kän-ner till och kommer att känna till sanningen. […] Dessutom fanns det helt enkelt inga ”polska dödslä-ger”. Förintelselägren i Auschwitz-Birkenau, Beł-żec, Treblinka och på andra platser i det ockuperade Polen byggdes och drevs av den nazistiska regimen. Tvärtom riskerade – och offrade – många polacker livet för att rädda judar undan Förintelsen.

Detta brev förblir ett dokument och ett intyg på om att alla kan erkänna sina fel – även på högsta nivå. Det vittnar bara om klassen på människan. Jag är övertygad om att ingen amerikansk ämbetsman kommer att använda frasen ”polska läger” igen. Följande dag publicerades 995 kommentarer om ”Obamas blunder” i amerikansk press. Och i världen flera tusen artiklar om Karski. ❒

Adam Daniel Rotfeld

14

Israel-palestIna-konflIkten samt minnet av och vetskapen om Förintelsen – detta var huvudteman på den tjugoandra upplagan av Stockholms Judiska Filmfestival. Beträffande Förintelsen fanns två viktiga filmer om de polsk­judiska relationerna: Ida och The Karski Report.

Programmet för den judiska filmfestivalen var blygsamt och omfattade endast elva filmer från sju länder. I jämförel­se med andra filmfestivaler som presenterar hundratals fil­mer är det en händelse av små, rent av mikroskopiska mått, men det betyder inte att den är mindre viktig. I synnerhet i ett land – säger Christina Gamstorp, en av arrangörerna bakom festivalen – där 13 % av invånarna röstar på ett ytterst nationalistiskt parti.

Årets visningar anknöt framför allt till nutida proble­matik, det vill säga till Israel­Palestina­konflikten, men det saknades inte heller historisk reflektion: vad världen visste och inte visste om Förintelsen. Ämnet knyter på sätt och vis an till den diskussion som nyligen ägde rum i media om den kände Palestinavänlige aktivisten, vänsterförfattaren och journalisten Jan Guillous skandalösa tes att svenskarna inte visste något om Förintelsen förrän i maj 1945. Men det var bara en tillfällighet att det sammanföll tidsmäs­sigt – festivalprogrammet var spikat före den, i viss mån, oväntade debatten. Organisatörerna hade ambitionen att visa det nutida inslaget från olika håll, inte bara ur det perspektiv som ligger i staten Israels intresse. Därför fanns det i programmet så mångtydiga filmer som den libanesiska The Attack av Ziad Doueiri, och den israeliska Bethlehem av Yuval Adler. Mångtydiga, eftersom de inte villkorslöst fördömer terrorism.

Minst antal filmer var det den här gången som gav en föreställning om den nutida judiska kulturen (som ett slags bihang fanns där en intressant biografisk film om Susan Sontag), eller den aktuella israeliska filmproduktionen. Det var lite synd, men vi fick ändå fyra dagar fyllda av intres­santa filmer.

Konstnärligt var det dock en film som dominerade fe­stivalen: polska Ida av Paweł Pawlikowski, som för övrigt gick upp på den svenska biorepertoaren i samma veva. Ida var i en klass för sig, ett filmiskt mästerverk som – tyvärr – blottade de flesta andra filmernas hantverksmässiga och idémässiga svagheter. Men låt oss vara överseende, en sådan

Den historiska förintelsen

Tjugoandra upplagan av Stockholms Judiska filmfestival

konflIkt palestyńsko-IzraelskI oraz pamięć i wiedza o Holocauście – takie były wiodące tematy tegorocznej, już dwudziestej drugiej, edycji Stockholms Judiska Film­festival. A w wątku dotyczącym Zagłady znalazły się dwa ważne filmy dotyczące relacji żydowsko­polskich: Ida oraz The Karski Report.

Program sztokholmskiego festiwalu filmu żydowskiego obejmował skromną liczbę 11 filmów z 7 krajów. W po­równaniu z innymi imprezami filmowymi, prezentujący­mi setki obrazów, jest to wydarzenie o niewielkiej, wręcz mikroskopijnej skali, ale nie znaczy to, że mniej ważne. Zwłaszcza w kraju – mówi szefowa festiwalu Christina Gamstorp – w którym 13 proc. obywateli głosuje na partię skrajnie nacjonalistyczną.

Tegoroczny przegląd odwoływał się przede wszystkim do problematyki współczesnej, czyli konfliktu palestyńsko­­izraelskiego, jednak nie zabrakło też refleksji historycznej: co świat wiedział, a czego nie o Holocauście. Ten temat w jakiś sposób nawiązuje do niedawnej medialnej dyskusji na temat skandalicznej tezy lewackiego pisarza i dziennika­rza, znanego aktywisty propalestyńskiego, Jana Guillou, iż Szwedzi niczego o Zagładzie nie wiedzieli aż do maja 1945 roku. Ale to była tylko przypadkowa zbieżność w czasie – program festiwalu był już ustalony przed tą, niespodziewa­ną przecież, debatą. Wątek współczesny organizatorzy mieli ambicję pokazać z różnych stron, nie tylko z perspektywy interesów państwa Izrael. Stąd w programie tak niejedno­znaczne filmy jak libański The Attack Ziada Doueri, czy izraelski Bethlehem Yuvala Adlera. Niejednoznane, bo nie potępiające bezwarunkowo terroryzmu.

Najmniej było tym razem kina dającego wyobrażenie o współczesnej kulturze żydowskiej (był jakby na doczepkę interesujący film biograficzny o Susan Sontag), czy aktual­nej izraelskiej produkcji filmowej. Trochę szkoda, ale i tak mieliśmy cztery dni pełne interesujących pokazów.

Artystycznie festiwal zdominowany został przez jeden film: polską Idę Pawła Pawlikowskiego, która zresztą rów­nocześnie weszła do normalnego szwedzkiego repertuaru kinowego. Ida była klasą dla siebie, filmowym majster­stykiem, który – niestety – obnażył warszatowe i myślo­we słabości większości pozostałych tytułów festiwalu. Ale bądźmy wyrozumiali, takiej klasy kino jest dziś czymś rzad­

Historyczna zagłada

Piotr Cegielski

22 Stockholms Judiska Filmfestival

och det nutida kriget

i współczesna wojna

15

klass på en biofilm är idag något sällsynt och exceptionellt. Ida har vunnit festivaler i London, Toronto, Warszawa och Gdynia samt ytterligare ett tiotal priser. Nu väntar kampen om en Oscar. Den enda film som i någon mån höll sam­ma klass var nyss nämnda Bethlehem, fast det kändes hela tiden att den spelas av människor som inte är professionella skådespelare, filmens idémässiga dubbeltydighet var inte heller till dess fromma.

Ida är en film med enastående skådespelarprestationer och fenomenalt svart­vitt foto, i vilken regissören, som också är manusförfattare och har judiska rötter, på ett ovanligt subtilt sätt berättar om de polska judarnas öde under ocku­pationen. Inte om Förintelsens stora nazistiska förbrytelser utan om enstaka bönders ”privata” lösning på det ”judiska problemet”. Och om vilka långsiktiga konsekvenser dessa dolda brott fick, i synnerhet i det mänskliga psyket. Hos offer såväl som hos bödlar.

I Polen har Ida utlöst en animerad diskussion, därib­land helt obegripliga anklagelser om antisemitism (vilka utlöstes av filmens dunkla stalinistiska åklagargestalt, ju­dinnan Wanda Gruz i Agata Kuleszas skakande tolkning) samt om den stereotypa ”katolska” framställningen av den unga novisen Anna, som till och med efter avslöjandet att hon är judinnan Ida väljer den ”enda rätta” vägen, det vill säga avvisar sin autentiska identitet till förmån för den nya, kristna. Det har till och kommit anklagelser om att Paw­likowski försöker ”kristianisera Förintelsen”. I Stockholm har man tyvärr inte förstått Ida fullt ut, trots ett fantastiskt mottagande på festivalen. Recensenten på Dagens Nyheter ser filmen främst som en road movie och har gett sin text titeln: Nunna och domare på roadtrip. Det var bra att hon såg sambandet mellan Ida och pjäsen Vår klass av Tadeusz Słobodzianek, som spelades hösten 2013 och i maj i år på Teater Galeasen i Stockholm. Men det är bedrövligt att hon inte förstår någonting av Wandas stalinistiska förvec­klingar. Begreppet ”judekommunism” har hon nog aldrig stött på. Lyckligtvis tolkar kritikern på Svenska Dagbladet filmen betydligt bättre, såväl på den historiska och politiska nivån som på den visuella, och ger Ida högsta betyg, det vill säga en sexa. I vilket fall som helst visar filmens mottagande

kim i wyjatkowym. Ida to zwycięzca festiwali w Londynie, Toronto, Warszawie i Gdyni oraz laureatka kilkudziesięciu innych nagród. Teraz czeka ją wyścig o Oscara. Jedynym obrazem w jakimś stopniu zbliżonym klasą, było wspo­mniane już Bethlehem, choć czuć było w nim na każdym kroku, iż grany jest przez naturszczyków, zaś dwuznaczność ideowa filmu też nie jest jego walorem.

Ida to film ze znakomitymi kreacjami aktorskimi i fe­nomenalnymi czarno­białymi zdjęciami, w którym reżyser i scenarzysta w jednej osobie, z żydowskimi korzeniami rodzinnymi, w niezwykle subtelny sposób opowiada o tra­gicznych losach polskich Żydów w czasie okupacji. Nie o wielkich hitlerowskich zbrodniach Holocaustu, ale o „pry­watnym” chłopskim rozwiązywaniu „problemu żydowskie­go”. I o dalekosiężnych skutkach tych ukrytych zbrodni, przede wszystkim w ludzkiej psychice. Zarówno wśród ofiar jak i katów.

Ida w Polsce wywołała żywą dyskusję, w tym zupełnie niezrozumiałe zarzuty o antysemityzm (do czego prowoko­wała mroczna postać stalinowskiej prokuratorki Żydówki Wandy Gruz w porażającej interpretacji Agaty Kuleszy) oraz o sterotypowe „katolickie” ujęcie postaci młodziutkiej no­wicjantki Anny, która nawet po ujawnieniu, iż jest Żydówką Idą, wybiera „jedyną słuszną” drogę, czyli odrzuca swoją au­tentyczną tożsamość na rzecz nowej, chrześcijańskiej. Padły nawet okarżenia, iż Pawlikowski usiłuje „chrystianizować Holocaust”. W Sztokholmie jest niestety Ida nie do końca zrozumiała, mimo świetnego przyjęcia na festiwalu. Re­cenzentka czołowego dziennika „Dagens Nyheter” widzi w filmie głównie kino drogi, tytułując swój tekst: Nunna och domare på roadtrip. Dobrze, że potrafi znaleźć związki Idy ze spektaklem Nasza klasa Tadeusza Słobodzianka, granym jesienią 2013 r. i w maju tego roku na deskach teatru Gale­asen w Sztokholmie. Fatalnie, iż nie rozumie niczego ze sta­linowskich uwikłań Wandy. Terminu „żydokomuna” chyba nigdy w życiu nie spotkała. Szczęśliwie film znacznie lepiej odczytuje, zarówno w warstwie historyczno­politycznej jak i wizualnej, krytyk gazety „Svenska Dagbladet” wystawia­jąc Idzie maksymalną ocenę, czyli szóstkę. Tak czy inaczej, sztokholmska recepcja tego filmu kolejny raz pokazuje, z

Foto: www.stockholmjff.org

Ida, reż/regi Paweł Pawlikowski, Polen

16

än en gång hur svårt det är för världen att förstå de drama­tiska och invecklade polsk­judiska relationerna.

Filmen Idas konstnärliga motpol på festivalen var Claude Lanzmanns film The Karski Report, en till synes obearbetad, knapp 50 minuter lång film, ett minimalistiskt dokument, men i själva verket en kraftigt manipulerad dokumentär­film. Men mer om det längre fram. Först är det nödvändigt att förklara upphovet till Lanzmanns film.

I september 2009 kom Yannick Haenels roman Jan Karski ut i Frankrike. Boken blandar fakta med fiktion och består av tre delar. Den första är uttalanden som Jan Karski gjorde i Lanzmanns uppmärksammade film Shoah. Den andra är en sammanfattning av Karskis egen bok om sina krigsup­plevelser, som kom ut på engelska 1945 med titeln Story of a Secret State. Den sista, tredje delen, har rent litterär karaktär och formen av huvudpersonens inre monolog. Den han­dlar bland annat om de allierades medvetna overksamhet i förhållande till Förintelsen, av fruktan för att de skulle behöva ta emot miljontals judar som räddats undan Förin­telsen. När Storbritanniens och USA:s makthavare genom Karskis redogörelse fick kännedom om situationen i Polen och tydliga krav framställdes om att de skulle vidta åtgärder för att förhindra tragedin, gjorde de ingenting, och Förinte­lsen kunde fortsätta för full maskin. Vetskapen som kuriren från Warszawa besatt och hans hjältedåd visade sig vara betydelselösa i krigsspelet.

Jan Karski låg flera veckor på den franska bestsellerlistan. Den fick även kritikernas erkännande, den tilldelades det viktiga litterära priset Prix Interallié samt utnämndes till den stora bokhandelskedjans FNAC:s bokhandlar­ och lä­sarpris för årets bästa bok.

Boken väckte en stark reaktion hos Lanzmann. Re­gissören ansåg att den gav en felaktig bild av Karskis up­pdrag och att den smutskastade de allierade, däribland president Roosevelt. Han anklagade Haenel för att ha ma­nipulerat historien och för plagiat (angående de uttalanden av Karskis som hämtats från Shoah). Till svar anklagade författaren Lanzmann för att ha förvrängt innebörden i Karskis uttalanden. När Lanzmann övertalade Karski att samtala hade han lovat att frågan om att polackernas räd­dande av judarna skulle bli ett av filmens huvudteman. Ge-

jakim trudem przychodzi światu zrozumienie dramatycznie poplątanych relacji polsko­żydowskich.

Na drugim artystycznym biegunie festiwalu znajdował się film Clauda Lanzmanna The Karski Report (Raport Karskiego), na pozór surowy, niespełna 50­minutowy, minimalistyczny dokument , choć w istocie – silnie zmanipulowany obraz publicystyczny. Ale o tym za chwilę. Na początku koniecznie jest bowiem przedstawienie genezy filmu Lanzmanna.

We wrześniu 2009 r. ukazała się we Francji powieść Yan­nicka Haenela Jan Karski, łącząca literaturę faktu z fikcją literacką. Składa się ona z trzech części. Pierwsza jest za­pisem wypowiedzi Jana Karskiego pochodzących z gło­śnego filmu Lanzmanna Shoah. Druga jest streszczeniem książki samego Karskiego o jego wojennych przeżyciach, która ukazała się w języku angielskim w 1945, zatytułowa­nej Story of a Secret State (Tajne państwo). Ostatnia, trzecia część, ma charakter czysto literacki i formę wewnętrznego monologu głównego bohatera. Mówi on m.in. o świadomej bezczynności aliantów wobec Holocaustu, którzy obawiali się perspektywy przyjęcia w swoich krajach milionów Ży­dów ocalałych z Zagłady. Władze Wielkiej Brytanii i USA, znając z relacji Karskiego sytuację na ziemiach polskich i sły­sząc wyraźne żądania podjęcia działań powstrzymujacych tę tragedię, nie robią nic, a Holocaust może iść dalej pełną parą. Wiedza kuriera z Warszawy i jego bohaterskie czyny okazują się bez znaczenia w wojennej grze.

Jan Karski znajdował się przez wiele tygodni na francu­skich listach bestsellerów. Zyskał też uznanie krytyków, otrzymał ważną nagrodę literacką Prix Interallie oraz na­grodę księgarzy i czytelników wielkiej sieci księgarskiej FNAC za najlepszą powieść roku.

Książka wywołała gwałtowną reakcję Lanzmanna. Reży­ser uznał, iż przedstawia ona misję Karskiego nieprawdziwie i oczernia niesłusznie aliantów, w tym zwłaszcza prezydenta Roosevelta. Oskarżył Haenela o manipulowanie historią i plagiat (jeśli chodzi o wypowiedzi Karskiego zaczerpniete z Shoah). W opowiedzi pisarz zarzucił autorowi Shoah, że to on zniekształcił sens wypowiedzi Karskiego. Namawiając go na rozmowę, obiecywał, iż kwestia ratowania Żydów przez Polaków będzie jednym z głównych tematów filmu. Wycinając świadomie część wywiadu, w której Karski opowiada

Foto: ww

w.stockholm

jff.org

Foto: www.stockholmjff.org The Attack, reż/regi Ziada Doueri, Libanon

17

nom att medvetet klippa bort den del av intervjun där Karski talar om sitt uppdrag att rädda judarna ändrade Lanzmann fullständigt bilden av Polen och förrådde sin huvudperson, lyder Haenels slutkläm. Karskis censurerade berättelser, för att inte tala om andra åtgärder som regissören tog till (han sade till exempel till om att vittnesmålen om Förintelsen som vittnena avlade skulle upprepas i det oändliga, det var enkla polska bönder som inte var vana vid en kamera vilket ledde till att de brast i skratt och han försökte fånga det där skrat­tet med sin kamera för att bevisa polackernas glädje över Förintelsen) ledde till att bilden av Polen och polacker som Shoah skapade enligt många kritiker var alltför sträng och orättvis. Den nio och en halv timme långa filmen väckte mycket blandade reaktioner, inte bara politiska utan även konstnärliga. Den kända kritikern på New York Times, Pau­line Kael, som har polsk­judisk bakgrund, skrev: för att tala klarspråk, det är inte alla som beslutar sig för att göra en film på ett stort ämne som är stora filmare.

Lanzmann har å sin sida flera gånger förklarat att han utelämnade en del av Karskis uttalanden eftersom de inte direkt hörde till filmens huvudämne. Han har betonat att Shoah inte är en film om vare sig Karski eller Polen, vare sig om att rädda eller inte rädda judar, utan om massförintelse i gaskamrar. Jag såg själv Lanzmanns film under fyra spe­cialvisningar på biografen Muranów i Warszawa kort efter premiären. Trots allehanda tvivel, bland annat angående nyss nämnda skrattande polska bönder, gjorde Shoah ett starkt intryck på mig. Så hade ingen hittills berättat om Förinte­lsen, särskilt inte i Polen. Och Karski som person var snarare en legend, det var knappt någon i Polen som visste att han fortfarande levde.

Även Karski själv hade överseende med regissören, han sade i en intervju:

Lanzmann är bara intresserad av mekanismerna bakom ju-darnas Förintelse. Han är inte intresserad av de polsk-judiska relationerna, eller de fransk-judiska, eller de holländsk-judiska. Han är inte intresserad av ifall folk hjälpte judar eller inte, utan bara av hur de där lägren såg ut, hur den där Förintelsen gick till, och vad de överlevande tänkte då och vad de tänkte nu, när han intervjuade dem. För mig var den viktigaste delen av intervjun vad jag hade gjort av mitt judiska uppdrag, att jag tog mig till London, att jag tog mig till Washington. Det intresserade inte Lanzmann. Lanzmann var bara intresserad av vad Karski hade sett […] Jag tycker det är synd att Lanzmann klippte bort delen om vad jag hade gjort angående den judiska saken. Men jag hyser inget agg mot honom – det hörde inte till filmen. I en annan intervju tillade han: Jag tycker det är synd att Lanzmann inte vidgade filmens struktur, att han inte tog upp problemet med att hjälpa judar i Polen eller i Frankrike, Holland, Danmark eller i Ungern och Bulgarien. Jag tror att det är nödvändigt att klippa ihop en ny film, lika stor, mäktig och äkta, så att även den kan forma det mänskliga medvetandet […]. För det är ju inte sant att judarna var helt övergivna. I Europa var det över en halv miljon judar som överlevde, någon måste ha hjälpt dem: präster, nunnor, bönder, arbetare, un-derjordiska organisationer.

Så dokumentären The Karski Report, som producerades av tevekanalen Arte år 2010, är regissörens polemik inte bara med Haenels bok utan även med andra kritiker. Lan­zmann har klippt ihop material som spelades in 1978. Till Shoah valde han bara ut material från samtalets första dag,

o swojej misji ratowania Żydów - Lanzmann zmienił całko-wicie obraz Polski i zdradził swego bohatera ­ pointuje Ha­enel. Ocenzurowanie opowieści Karskiego, nie mówiąc już o innych zabiegach reżysera (kazał np. w nieskończoność powtarzać relację składane przez świadków Holocaustu, prostych polskich chłopów, co nieprzyzwyczajonych do kamery ludzi doprowadzało w końcu do wybuchu śmie­chu i to na ten śmiech polował z kamerą, chcąc udowodnić radość Polaków z Zagłady) sprawiło, że wizerunek Polski i Polaków, jaki kreował Shoah, był zdaniem wielu krytyków zbyt ostry i niesprawiedliwy. Dziewięcio i pół godzinny film wzbudzał bardzo mieszane reakcje, nie tylko polityczne, ale i artystyczne. Słynna krytyczka „New York Times’a” Pauline Kael, pochodząca z rodziny polskich Żydów, pisa­ła: mówiąc wprost, nie każdy, kto decyduje się zrobić film na wielki temat, jest wielkim filmowcem.

Ze swej strony Lanzmann wielokrotnie wyjaśniał, iż nie włączył do Shoah części wypowiedzi Karskiego, gdyż nie dotyczyły one bezpośrednio głównego tematu filmu. Pod­kreślał, że Shoah nie jest obrazem, ani o Karskim, ani o Pol­sce, ani o ratowaniu czy nieratowaniu Żydów, lecz o maso­wej Zagładzie w komorach gazowych. Sam oglądałem film Lanzmanna niedługo po premierze na czterech specjalnych seansach w warszawskim kinie „Muranów”. Mimo różnych wątpliwości, dotyczących m.in. wspomnianych śmiejących się polskich chłopów, Shoah zrobił na mnie przejmujące wrażenie. Tak o Holocauście nikt dotąd nie opowiadał, tym bardziej w Polsce. A postać Karskiego też należała raczej do legendy, mało kto w kraju wiedział, że jeszcze żyje.

Również sam Karski był dla reżysera wyrozumiały, w jednym z wywiadów mó­wił tak: Lanzmann jest za-interesowany tylko i wyłącz-nie mechanizmem zagłady Żydów. Jego nie interesują stosunki polsko-żydowskie, czy francusko-żydowskie, czy holendersko-żydowskie. Jego nie interesują sprawy, czy lu-dzie pomagali Żydom, czy nie pomagali, tylko: jak wygląda-ły te obozy, jak się ta zagłada odbyła i co ci, którzy przeżyli, o tym myśleli wtedy i teraz, gdy on miał z nimi interview. Dla mnie najważniejszą częścią wywiadu było to, co ja zrobiłem z moją misją ży-dowską, że dotarłem do Londynu, że dotarłem do Waszyngtonu. Lanzmanna to nie interesuje. Lanzmanna interesowało tylko to, co Karski widział. (…) Żałuję tego, że Lanzmann uciął tę część, co ja ze sprawą żydowską zrobiłem. Ale nie mogę mieć do niego o to pretensji - to nie należało do filmu. W innym wywiadzie dodał: Żałuję, że Lanzmann nie poszerzył struktury filmu, że nie poruszył problemu pomocy Żydom w Polsce czy we Fran-cji, Holandii, Danii czy na Węgrzech lub w Bułgarii. Widzę konieczność zmontowania następnego filmu, równie wielkiego, równie potężnego i prawdziwego, aby i on kształtował świa-domość ludzkości (...). Bo przecież to nieprawda, że Żydzi byli całkowicie opuszczeni. W Europie przeżyło okupację ponad pół

„Wycinając świadomie część wywiadu, w któ-rej Karski opowiada o swojej misji ratowania

Żydów - Lanzmann zmienił całkowicie

obraz Polski i zdradził swego bohatera” - po-

intuje Haenel

18

där Karski lägger fram sitt vittnesmål om judeförintelsen i Polen, men The Karski Report handlar huvudsakligen om den amerikanska delen av den berömda kurirens uppdrag. So far, so good.

Problemet är att The Karski Report inte fullt ut är en opar­tisk film. Lanzmann tycker uppenbart inte om sin huvud­person, ibland får man känslan av att han misskrediterar honom fullständigt. När han ställs mot väggen av Haenel släpper han förvisso på inspelningen från samtalets andra dag, men av fyra timmars inspelning väljer han ut endast femtio minuter, däribland flera fragment som inte har något samband med Förintelsen, till exempel Karskis redogörelse för hur han installerade sig på polska ambassaden i Washing­ton. Det kanske är för att Karski framstår som tillgjord, han faller in i en konstig mästrande pose, hans artikulation och gester gränsar stundtals till det groteska. Efter en sådan ”up­pvärmning” hyser tittaren ganska mycket misstro mot det väsentliga i Karskis redogörelse för audiensen hos president

Franklin Roosevelt i Washington i juli 1943 och för mötet med domaren i Högsta domstolen, Felix Frankfur­ter, av judisk­österrikisk börd. Om Roosevelt inte ens frågade ut Karski om judefrågan (han skulle däremot ha försäkrat honom om att ”de allierade kommer att vinna kriget” och ”förbry­tare kommer att bestraffas”), så ville Felix Frankfurter, en av ledarna för det judiska samfundet i Amerika, inte ens tro sin samtalspartner. Karski sade: De judiska ledarna ropar på hjälp. Getto! Bełżec!”. Frankfurter svarade: Jag kän-ner mänskligheten, jag känner männi-skan! Omöjligt! Nej! Nej! Nej!.

Kort sagt efterlämnar Lanzmanns film mycket övrigt att önska. Jag har ett obestridligt intryck att regissören återigen har klippt bort några vikti­ga fragment i Karskis berättelse och i själva verket får vi inte reda vilken Roosevelts verkliga reaktion, inte bara

den verbala, var på den polske kurirens avslöjanden. Karski säger ju att han efter mötet med presidenten fick en lista över inflytelserika personer i USA, vilka presidenten tyckte han

miliona Żydów, którym ktoś musiał pomóc: księża, zakonnice, chłopi, robotnicy, organizacje podziemne.

Tak więc dokument The Karski Report przygotowany dla telewizji Arte w 2010 r. jest polemiką reżysera nie tylko z książką Haenela, ale także z innymi krytykami. Lanzmann na nowo dokonał montażu nagrania z 1978 r. O ile do Shoah wybrał materiał tylko z pierwszego dnia rozmowy, gdzie Kar­ski przedstawia swoje świadectwo zagłady Żydów w Polsce, to w Raporcie jest mowa głównie o amerykańskiej części misji słynnego kuriera. So far, so good.

Problem w tym, że Raport Karskiego też nie do końca jest filmem bezstronnym. Lanzmann wyraźnie nie lubi swojego bohatera, chwilami mamy wrażenie, że chce go kompletnie zdyskredytować. Przycisnięty do muru przez Haenela udo­stępnia wprawdzie nagrania z drugiego dnia rozmowy, ale z czterech godzin wywiadu wybiera tylko 50 minut, w tym wiele fragmentów, które nie mają związku z tematem Holo­caustu, jak np. relacja Karskiego o tym jak zainstalował się w ambasadzie polskiej w Waszyngtonie. Może chodzi o to, że Karski wypada sztucznie, wpada w jakąś dziwną men­torską pozę, jego artykulacja i gesty chwilami ocierają się o groteskę. Po ta­kim „przygotowaniu” widz już ze sporą nieufnością podchodzi do sedna relacji Karskiego o audiencji w Waszyngto­nie u prezydenta Franklina Delano Roosevelta w lipcu 1943 roku oraz o spotkaniu z sędzią Sądu Najwyższego Felixem Frankfurterem, z pochodze­nia austriackim Żydem. O ile Roose­velt nawet nie dopytywał Karskiego o kwestię żydowską (miał natomiast zapewnić go, że „alianci wygrają tę wojnę” i „zbrodniarze będą ukarani”), o tyle sędzia Felix Frankfurter, jeden z liderów społeczności żydowskiej w Ameryce, po prostu nie chciał swemu rozmówcy wierzyć. Karski mówi mu: żydowscy przywódcy wołają o pomoc, get-to!, Bełżec!”. Frankfurter na to: „Znam ludzkość, znam człowieka! Niemożliwe! Nie! Nie! Nie!.

W sumie film Lanzmanna pozostawia znaczny niedosyt. Mamy nieodparte wrażenie, że reżyser znowu wyciął jakieś

”Genom att medvetet klippa bort den del av

intervjun där Karski talar om sitt uppdrag

att rädda judarna ändrade Lanzmann

fullständigt bilden av Polen och förrådde sin

huvudperson”, lyder Haenels slutkläm.

Foto: www.stockholmjff.org Foto: www.stockholmjff.orgRegarding Susan Sontag, reż./regi Nancy Kates, USAIda, reż/regi Paweł Pawlikowski, Polen

19

ważne fragmenty opowieści Karskiego i na dobrą sprawę nie dowiadujemy się jaka była rzeczywista, nie tylko werbalna, reakcja Roosevelta na rewelacje polskiego kuriera. Karski mówi przecież, że po spotkaniu z prezydentem dostał od niego listę wpływowych osób w USA, którym powinien zdać relację. Ale z filmu poznajemy tylko przebieg tej zdumie­wającej rozmowy z Frankfurterem. A co z pozostałymi, co najmniej kilkunastoma osobami, politykami, działaczami żydowskimi, dziennikarzami, intelektualistami? Skądinąd wiemy, że spotykał się z tak wybitnymi pisarzami jak Her­bert George Wells i Arthur Koestler, a echa tych rozmów można znaleźć w twórczości tego drugiego.

Raport Karskiego pomaga niewiątpliwie zrozumieć, że Kar­ski nie był zwykłym świadkiem Holocaustu, ale jedną z nie­wielu osób, które uczyniły coś konkretnego, by położono kres zagładzie Żydów. Lecz równocześnie film wydaje się zbyt powierzchowny, aby widz mógł wyrobić sobie zdanie o faktycznej postawie wobec Holocaustu wielkich tego świata. Czy rzeczywiście zawiedli? A jeśli tak, na co przecież wskazu­je historia, to dlaczego? Czy tylko dlatego, iż nie uwierzyli w to, co im ten „young man” z Polski opowiadał? ❒

Piotr Cegielski

borde ge en redogörelse. Men från filmen får vi bara veta hur det förbluffande samtalet med Frankfurter förlöpte. Och hur gick det med de återstående, åtminstone några dussin personer, politiker, judiska aktivister, journalister, intellek­tuella? Vi vet ju att han träffade berömda författare som H. G. Wells och Arthur Koestler, och ekon av dessa samtal kan man återfinna i den senares verk.

Det gagnar onekligen The Karski Report om man förstår att Karski inte var något vanligt vittne till Förintelsen, utan en av få som gjorde något konkret för att sätta stopp för judeutrotningen. Men samtidigt förefaller filmen för ytlig för att tittaren ska kunna bilda sig en uppfattning om in­ställningen till Förintelsen hos denna världens stora. Svek de verkligen? Och om det är så, vilket historien ju faktiskt tyder på, så varför? Var det bara för att de inte trodde på det som ”that young man” från Polen hade att berätta? ❒

Piotr Cegielski

KarskiJan Karski, wł. Jan Romuald Kozielew-ski (1914-2000). We wrześniu  1939  r. znalazł się w niewoli sowieckiej, po-tem – w wyniku wymiany jeńców - niemieckiej, z której uciekł. W podzie-miu pełnił funkcję emisariusza emi-gracyjnego rządu Polski w Londynie. Pochwycony na Słowacji w  drodze do Londynu, był torturowany przez gestapo. W obawie, że nie wytrzyma dalszych tortur, usiłował popełnić sa-mobójstwo, przecinając sobie żyletką żyły. Odratowany

KarskiJan Karski, egentligen Jan Kozielewski (1914–2000). År 1939 hamnade han i sovjetisk och sedan – till följd av fån-gutväxling – i tysk fångenskap, från vilken han flydde. I motståndsrörelsen fyllde han funktionen av emissarie åt den polska exilregeringen i London. På väg till Lon-don greps han i Slovakien och torterades av Gestapo. Av rädsla för att inte uthärda mer tortyr försökte han begå självmord genom att skära sig i handlederna med ett rakblad. Han räddades till livet av tyskarna och flyttades till ett sjukhus i Nowy Sącz där han våghalsigt fritogs av partisaner från Polska socialistiska partiet som leddes av Józef Cyrankiewicz. Inför nästa resa till London besök-

Foto: www.stockholmjff.orgThe Karski Report, reż./reg. Claude Lanzmann

20

Cyrankiewicz Szwedzkim czytelnikom i młodszemu pokoleniu czytelników polskich należy koniecznie powiedzieć, kim był ów boha-terski partyzant – wybawca Jana Karskie-go i później jego przyjaciel – Józef Cyran-kiewicz.

Przed wojną działacz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W czasie okupacji

partyzant, a później więzień Auschwitz, gdzie współor-ganizował ruch oporu. W 1947 roku z woli Kremla został premierem komunistycznego rządu. Był nim, z małymi przerwami do grudnia 1970 roku.

W 1956 roku w Poznaniu wybuchł bunt robotników z zakładów im. Hipolita Cegielskiego. Cyrankiewicz po-wiedział w przemówieniu: „kto odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, (...) tę rękę władza ludowa mu odrąbie”. Był barwną postacią. Historyk i publicy-sta, Sławomir Koper: „`Ratował się wódką, przygodami damsko-męskimi i samochodowym hobby` – wspomi-nał premiera Włodzimierz Sokorski, generał ludowego Wojska Polskiego, pisarz i polityk. O życiu osobistym Jó-zefa Cyrankiewicza plotkowała cała Polska. Informacje o jego wyczynach dotarły również na Kreml i stały się tematem posiedzenia sowieckiego kierownictwa. Przez ekscesy premiera i jego partnerek Polska była o krok od międzynarodowej afery.”

Koper przytacza też ustęp z dziennika Stefana Kisie-lewskiego, kompozytora, pisarza, publicysty, polityka i jednego z najbardziej nieprzejednanych opozycjoni-stów w PRL:“...w Poznaniu mi opowiadali, że on [Cyrankiewicz] po-jechał kiedyś do tego samego Cegielskiego, gdzie wła-śnie o tej ręce mówił. I tam się szykowali na niego ‘my tego tutaj drania splantujemy’. A on od tego zaczął: ‘Ja tu na pewno zostawiłem złe wspomnienie. Powiedzia-łem o tym obcinaniu ręki. No, ale wiecie przecież jakie to były czasy. Wiecie, gdzie żyjemy’. I tu pokazał ręką na wschód. I wtedy ogromne oklaski: ‘morowy chłop’, ‘swój człowiek’”.

CyrankiewiczVåra svenska läsare och även de yngre bland de polsksprå-kiga måste få höra mera om den hjältemodige partisanen Józef Cyrankiewicz – Jan Karskis räddare och sedermera gode vän.

Före andra världskriget var han aktiv i polska socialist-partiet PPS. Under ockupationstiden var han först partisan, sedan fånge i Auschwitz där han medverkade till att orga-nisera motståndet. År 1947 tillträdde han med de sovjetis-ka makthavarnas goda minne som polsk premiärminister i  spetsen för den kommunistiska regeringen. På denna post stannade han med mindre avbrott till december 1970.

År 1956 utbröt oroligheterna bland de anställda vid Hipo-lit Cegielskis industrier i Poznań. Cyrankiewicz sade i ett tal: ”Den som vågar resa sin hand mot folkstyret … kommer att få handen avhuggen av folkstyret.” Han var en färg-stark profil. Historikern och skribenten Sławomir Koper: ”’Han sökte räddning i alkohol, kvinnoaffärer och bilar’ – mindes Włodzimierz Sokorski, general, författare och politiker. Hela Polen skvallrade om Józef Cyrankiewiczs privatliv. Rykten om hans bedrifter nådde även till Kreml och blev ämne för sovjetledningens sammanträde. På grund av premiärministerns utsvävningar var Polen ett steg från en internationell skandal.”

Koper citerar även en dagboksanteckning av tonsät-tare, författare, skribent och politiker Stefan Kisielewski, under kommunisttiden en av de mest ståndaktiga med-lemmarna av den polska oppositionen: ” … i Poznań har de berättat för mig att han [Cyrankiewicz] en gång be-sökte Cegielskifabriken där han hade pratat om den där handen. Där var de redo att ge igen: ’Nu får den boven vad han tål.’ Och då börjar han med att säga: ’Här har jag säkert lämnat en dålig eftersmak. Jag sade det där om att hugga av handen. Men ni vet ju vad det var för tider. Ni vet var vi lever.’ Och så pekar han mot öster. Och då kommer en jätteapplåd: ’en hedersprick’, ’en av oss’.”

te han Warszawagettot och samtalade med ledarna för olika judiska grupperingar. Förklädd till lettisk vakt till-bringade han flera timmar i ett genomgångsläger i Izbi-ca Lubelska. Efter att ha tagit sig till Väst presenterade han den förskräckliga informationen om Förintelsen för makthavarna.

För sin verksamhet belönades han tvåfaldigt med or-den Virtuti Militari, år 1941 och 1943, och år 1995 fick han den högsta polska utmärkelsen, Vita örnen-orden. År 2012 tilldelades Jan Karski postumt USA:s Medal of Freedom. Polens förre utrikesminister Adam Daniel Rotfeld mot-tog medaljen ur president Barack Obamas hand.

przez Niemców i przewieziony do szpitala w Nowym Są-czu, został brawurowo wykradziony przez kierowanych przez Józefa Cyrankiewicza partyzantów PPS. Przed ko-lejną wyprawą do Londynu odwiedził warszawskie get-to, rozmawiał z przywódcami żydowskich ugrupowań. Przebrany za łotewskiego strażnika spędził kilka godzin w przejściowym obozie śmierci w Izbicy Lubelskiej. Po dotarciu na Zachód przedstawił jego elitom przerażają-ce informacje na temat zagłady Żydów.

Za swoją działalność został w latach 1941 i 1943 dwu-krotnie odznaczony Orderem Virtuti Militari, w 1995 r. naj-wyższym polskim odznaczeniem, Orderem Orła Białego. W 2012 r. Medal Wolności USA przyznany pośmiertnie Janowi Karskiemu odebrał z rąk prezydenta Baracka Oba-my były minister spraw zagranicznych RP, Adam Daniel Rotfeld.

Foto: wikipedia.org

21

Już po raz dzIesIąty odbywa się w Warszawie festiwal Chopin i jego Europa. To najmłodszy z wielkich festiwali muzycznych stolicy. Tylko trochę młodszy od Beethove­nowskiego Festiwalu Wielkanocnego (który w tym roku odbył się już po raz 18, a po raz 11 w Warszawie) i o wie­le młodszy od wiekowej (choć wciąż odmładzającej się) Warszawskiej Jesieni, która parę lat temu obchodziła 50 edycję. Tak szybkie wpisanie się Festiwalu Chopin i jego Europa w elitarne grono festiwali nie tylko warszawskich, ale i światowych jest wynikiem niezwykle spektakularne­go startu, po którym nastąpił dalszy szybki rozwój. Choć ilościowo pierwszy festiwal, w 2005, był jeszcze stosunko­wo skromny (8 koncertów), przyniósł on dwa wydarzenia o wybitnej randze: pierwsze w Polsce wykonanie kompletu symfonii Beethovena na instrumentach historycznych i to we wzorcowym wykonaniu Orkiestry XVIII wieku z Fran­sem Brüggenem oraz, również po raz pierwszy, wykonanie obu koncertów Chopina na starych fortepianach. W ten sposób ten pierwszy festiwal wytyczył dwie główne linie zainteresowań organizatorów Festiwalu: Chopin i histo­ryczne wykonania. W kolejnych edycjach liczba koncer­tów szybko się powiększała, pojawiły się wielkie gwiazdy pianistyki: w 2006 roku Martha Argerich, która od tego czasu pojawia się regularnie i od 2010 roku Maria João Pi­res (przelotnie i jednorazowo pojawili się też na Festiwalu Grigory Sokolov i Piotr Anderszewski), a także specjaliści od dawnych fortepianów Andreas Staier i Krystian Bez­uidenhout. Stale towarzyszyła festiwalowi Orkiestra XVIII

Lech Dzierżanowski

i jego Europa

warszawafestIvalen CHopIn oCH Hans europa är redan inne på sin tionde upplaga. Det är den yngsta av huvudsta­dens stora musikfestivaler. Den är bara litet yngre än pås­kens Beethovenfestival (som i år genomfördes för artonde gången i rad, varav elva gånger i Warszawa), och mycket yngre än den åldersstigna med evigt unga Warszawahösten som för ett par år sedan firade sitt femtioårsjubileum. Att Chopin och hans Europa har på så kort tid kunnat skaf­fa sig plats bland de mest ansedda festivalerna inte bara i Warszawa, utan även i världen, är resultatet av en ovanligt spektakulär start som följdes av fortsatt snabb utveckling.

Även om den första festivalen år 2005 var med sina åtta konserter relativt oansenlig till omfånget, kunde den presen­tera två händelser av högsta rang: det första polska framföran­det av Beethovens alla symfonier på tidstrogna instrument, dessutom i ett exemplariskt framfört av 1700talsorkestern med Frans Brüggen, samt likaså för första gången Chopins båda pianokonserter på gamla flyglar. Därmed hade den första festivalen stakat ut två huvudspår för organisatörer­nas intressen: Chopin och tidstrogna framföranden.

I de efterföljande upplagorna utökades antalet konserter i rask takt och pianovärldens stora stjärnor började dyka upp: år 2006 kom Martha Argerich som har återkommit regelbundet sedan dess, Maria João Pires började uppträda 2010 (även Grigory Sokolov och Piotr Anderszewski har gjort engångsnedslag), samt även Andreas Staier och Krystian Bezuidenhout, specialister på gamla flyglar. 1700talsorkes­tern har slagit följe med festivalen och mera och mera fjärmat

och hans EuropaChopinFo

to: B

iblio

teka

Nar

odow

a w

War

szaw

ie

22

wieku, coraz bardziej odchodząc od swojego tradycyjne­go, osiemnastowiecznego repertuaru w stronę romantyzmu. Kulminację rozwoju festiwalu przyniósł rok 2010, kiedy to ze względu na obchody Roku Chopinowskiego odbyło się 50 koncertów a wydarzenia festiwalowe wypełniły cały sier­pień. Kolejne edycje wróciły do dwutygodniowego forma­tu festiwalu, liczba koncertów oscyluje obecnie około 30, ale wciąż pierwszym wrażeniem, kiedy oglądamy program festiwalu jest jego oszałamiające bogactwo, zarówno jeśli chodzi o liczbę koncertów, jak i ich różnorodność.

Przy bliższym spojrzeniu stwierdzamy jednak, że bogactwo to nie musi owocować ważnymi wydarzeniami artystyczny­mi. Z całą ostrością odniosłem takie wrażenie słuchając dwóch pierwszych koncertów tegorocznej edycji festiwalu. Ponie­waż pewne obserwacje wydają mi się symptomatyczne dla całego festiwalu zatrzymam się chwilę nad nimi.

konCert InauguraCyJny. Jak przystało na festiwal, któ­rego głownym tematem jest muzyka fortepianowa usły­szeliśmy trzy koncerty fortepianowe w wykonaniu trzech różnych pianistów zwieńczone Krzesanym Kilara. Obok oczywistego na otwarciu festiwalu z Chopinem w tytule chopinowskiego Koncertu f­moll został wykonany niezna­ny zupełnie II Koncert fortepianowy Thomasa Tellefsena (w tym roku Norwegia była jednym z tematów przewodnich festi­walu, o czym później) i na koniec IV Symfonię Koncertującą Karola Szymanowskiego. Niestety żaden z wykonawców nie zachwycił. Najbardziej zawiódł Melnikov wykonujący Tellefsena, zwłaszcza że trudno było ocenić nieznaną prak­tycznie kompozycję przy tak powierzchownym wykonaniu. Lazić i Peter Jablonski sprawili się tylko trochę lepiej, ale w sztandarowych pozycjach repertuarowych oczekiwania były też większe. Orkiestra z Trondheim (kolejny akcent norweski) pod batutą przereklamowanego chyba Krzyszto­fa Urbańskiego także nie udowodniła racji swojej obecności na koncercie inauguracyjnym. I wreszcie długi (zdecydowa­nie zbyt już długi) koncert zwieńczył hit Wojciecha Kilara Krzesany, tym razem w wykonaniu pozbawionym energii za to ozdobiony dziwnym zespołem, który miał za zadanie jedynie wzmocnić perkusyjne efekty w finale utworu. Po­nieważ koncert trwał 3 godziny ogólnym wrażeniem było znużenie. Ilość zdecydowanie nie zaowocowała jakością. Mówiąc językiem ekonomii koszty nie były współmierne do efektu artystycznego.

Zupełnie inaczej było dnia następnego. Tym razem wy­konawca był tylko jeden, za to na estradzie Studio Luto­sławskiego ujrzeliśmy aż sześć fortepianów: pięć historycz­nych, brązowych instrumentów składających się na ko­lekcję zgromadzoną przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, oraz jeden czarny, koncertowy i jak najbardziej współczesny Steinway. Cały ten imponujący zestaw posłużył Austriakowi Tobiasowi Kochowi do zaprezentowania bar­dzo interesującego programu złożonego z miniatur tanecz­nych od Ogińskiego do Griega. I nawet jeżeli mało kto na sali był w stanie w pełni odróżnić brzmienie różnych odmian Pleyelów, Grafów i Erardów to był to fenomenalny popis możliwości koncertowych dawnych instrumentów. Doskonale wykształcony i wyjątkowo wrażliwy pianista, dzięki umiejętnej artykulacji, wrażliwości na barwę i wy­obraźni, a także wiedzy o epoce stworzył niezapomnianą kreację. Recital Kocha był przy tym doskonałą realizacją

sig sin traditionella 1700talsrepertoar till förmån för roman­tiken. Festivalens utveckling kulminerade år 2010 när man i samband med Chopinåret gav 50 konserter och hela augus­ti fylldes av festivalevenemang. De efterföljande omgång­arna återgick till tvåveckorsformat, antalet konserter håller sig kring 30, men med tanke på deras antal och variation förblir festivalutbudets förbluffande rikedom det starkaste intrycket när man bläddrar i programmet.

Vid närmare anblicken konstaterar man dock att denna rikedom inte nödvändigtvis bär frukt i form av konstnärligt relevanta evenemang. Det blev jag varse om med all tyd­lighet vid årets två inledande konserter. Jag skall uppehålla mig vid dem en stund eftersom mina iakttagelser kan app­liceras på hela festivalen.

Invigningskonserten. Som anstår en festival med piano­musik som huvudtema, fick vi höra tre pianokonserter med tre olika solister, krönta av Wojciech Kilars Krzesany. För­utom den med tanke på festivalens titel givna inledningen i form av Chopins fmollkonsert fick vi höra Thomas Tel­lefsens helt okända andra pianokonsert (Norge var i år ett av festivalens huvudteman, om vilket senare) och till slut Karol Szymanowskis Symphonie concertante. Tyvärr var det ingen av solister som imponerade. Den största besvikel­sen var Alexander Melnikov i Tellefsenkonserten, inte minst därför att ett så ytligt framförande gjorde det svårt att skaffa sig en uppfattning om ett praktiskt taget okänt verk. Dejan Lazić och Peter Jablonski klarade sig bara litet bättre, men förväntningarna var högre ställda, som sig bör vid framfö­randet av repertoarens paradnummer. Inte heller Trond­heimorkestern (nästa inslag med norsk anknytning) under ledning av den något överreklamerade Krzysztof Urbański har lyckats motivera sin medverkan i invigningskonserten. Den långa (definitivt för långa) konserten avslutades med Kilars hit Krzesany, för tillfället levererad på ett energifattigt sätt, däremot utsmyckad med en konstig ensemble vars enda uppgift var att förstärka slagverkseffekterna i finalen. Det övergripande intrycket av den tre timmar långa konserten var trötthet. Mängden har definitivt inte omsatts i kvalitet. Uttryckt i ekonomiska termer stod investeringen inte i rim­lig relation till den konstnärliga avkastningen.

då var det något Helt annat dagen därpå. Den här gång­en var solisten ensam, men på Lutosławskistudions scen fick vi se inte mindre än sex flyglar: fem tidstrogna instru­ment med resonansbotten i brons, hämtade ur Nationella Chopininstitutets samling, och en svart och desto moder­nare Steinwayflygel. Hela denna imponerande uppsättning möjliggjorde för österrikaren Tobias Koch att framföra ett mycket intressant program sammansatt av dansminiatyrer från Michał Kleofas Ogiński till Edvard Grieg. Även om det inte fanns många åhörare som var fullt kapabla att urskilja klangnyanserna hos olika slags Pleyel­, Graf­ och Erardflyg­lar, så var det en fenomenal uppvisning av konsertkvalitéerna hos gamla instrument. Den suveränt kunnige och ovanligt känslige pianisten kunde omsätta sin skickliga artikulering, klangkänslighet, fantasi och historiska insikter i en oför­glömlig skapelse. Kochs konsert var samtidigt en utmärkt illustration av festivalens huvudtema i och med att den tydliggjorde Chopins fasta förankring i epoken. Genom att kontrastera omsorgsfullt valda Chopinverk (tre polonäser och en mazurka) mot verk av polska och norska tonsättare kunde

23

przewodniego hasła festiwalu ukazując związki Chopina z jego epoką. Zestawiając bardzo starannie wybrane utwory Chopina (trzy polonezy i jeden mazurek) z utworami kom­pozytorów polskich i norweskich, pianista wprowadził nas w klimat XIX­wiecznego salonu, w którym grano muzykę różnej prowieniencji i jakości artystycznej. Koncert ubar­wiły jeszcze estradowe talenty Kocha i jego poczucie humo­ru, które objawiło się przede wszystkim w różnorodnych bisach (dopiero w pierwszym bisie zabrzmiał współczesny fortepian, który okazał się zdolny jedynie do wykonania na nim improwizacji jazzowej). Tym razem bogactwo dało efekt znakomity. I tylko szkoda, że sala Studia Koncerto­wego Polskiego Radia – licząca przecież niewiele ponad 400 miejsc – nie była przesadnie wypełniona publicznością. Czyżby w Warszawie było tak niewielu miłośników histo­rycznych instrumentów?

oCzywIśCIe nIe MaM zaMIaru opisywać równie dokładnie wszystkich koncertów festiwalu, zresztą uczciwie przyzna­ję, że nie mogłem być na wszystkich. Jednak wrażenia z pierwszych dwóch koncertów Festiwalu wracały do mnie jak motyw przewodni. Były bowiem koncerty fantastyczne i były koncerty niekonieczne, które tylko podwyższały ogól­na sta tystykę (nie mówiąc o kosztach). O tych drugich szko­da pisać, odnotuję więc największe wydarzenia z tych, na których byłem, bez pretensji do wyczerpania tematu. A więc fenomenalne wykonanie ostatniej Sonaty B­dur Schuberta przez Marię João Pires. Jej rodzaj dźwięku (nowy Steinway tym razem), poczucie czasu, niezwykłe rubata, budowanie kul­minacji powodują, że tej interpretacji nie sposób zapomnieć. Zdrowa energia i radość emanowała z gry Collegium 1704, który udowodnił, że sprawdza się nie tylko w repertuarze barokowym. Bardzo ciekawym odkryciem obok Symfonii Vořiška (w wykonanu Collegium 1704) był Oktet forte­pianowy Józefa Krogulskiego w świetnym wykonaniu stworzonego na potrzeby festiwalu zespołu kameralnego z Nelsonem Goernerem i Marcinem Zdunikiem. Świetną kameralistykę zaprezentował też Kwartet Belcea. Oczywi­stym pewniakiem był Stańko (tylko co jego improwizacje miały współnego z Chopinem – dalibóg nie mam pojęcia). Bardzo ciekawy (i na szczęście transmitowany przez TVP Kulturę ) był monograficzny koncert poświęcony Andrzejo­wi Panufnikowi wykonany przez Sinfonię Varsovię z ciągle tryskającym młodzieńczą energią Jerzym Maksymiukiem. Niestety nie udało mi się już dotrzeć na trzeci tego dnia koncert, podczas którego kwartet Apollon Musagète wykonał komplet Kwartetów smyczkowych Panufnika. Na podstawie relacji dobrze poinformowanych mogę tylko sądzić, że to była jedna z kulminacji Festiwalu.

Festiwal tegoroczny posiadał wzorem poprzednich pod­tytuł, który wskazywał na ważne akcenty festiwalu. W tym roku był to Grieg i Panufnik. Grieg był właściwie sybolem szerszego zagadnienia – wpływów Chopina na obszar Skan­dynawii. Wpływ ten przedstawiony został na wielu płaszczy­znach. A więc najoczywistsza – kompozytorzy skandynaw­scy: ci bardziej znani jak Grieg i Sibelius, ci mniej znani jak Duńczyk Gade i Szwed Berwald, wreszcie uczeń Chopina Norweg Tellefsen, który został skonfrontowany z Chopi­nem w gatunku koncertu, ballady i poloneza. Obecna była też muzyka ludowa, która wyemigrowała na północ a potem wróciła. Tu pojawiła się formacja Marii Pomianowskiej –

solisten återskapa stämningen i en 1800talssalong där man fick höra musik av olika ursprung och varierande konst­närlig kvalitet. Konserten fick ytterligare kulör av Kochs scenbegåvning och sinne för humor, vilket satte tydlig prä­gel framför allt på de mycket varierade extranumren (först i det inledande av dem kunde man höra en nutida flygel som dock inte dög till annat än en jazzimprovisation). Denna rikedom gav en enastående effekt. Det är synd att Polska Radions konsertstudio med sina drygt 400 platser inte ens var fylld. Det är svårt att tro att det inte finns fler Wars­zawabor som älskar tidstrogna instrument.

Jag tänker förstås Inte beskriva alla konserter lika detal­jerat, för övrigt måste jag erkänna att jag inte har kunnat avlyssna dem alla. Dock förblev jag under intrycket av festi­valens två inledande konserter. På programmet stod nämli­gen evenemang som var fantastiska, och även sådana som endast var ägnade åt att bidra till statistiken (för att inte nämna kostnaderna). De sistnämnda är inte värda att skri­va om, därför nöjer jag mig med att redogöra för de mest minnesvärda inslag som jag har avlyssnat, och detta utan att göra anspråk på att vara uttömmande. Alltså måste jag nämna Maria João Pires fenomenala framförande av Schuberts sista sonat, den i B­dur. Hennes klang (den här gången frambringad på en ny Steinwayflygel), tajming, ovanliga rubateringar och stegringar gjorde denna tolk­ning oförglömlig. Det energi­ och glädjestrålande Colle­gium 1704 har lett i bevis att det även behärskar annat än barockrepertoaren. Till mycket intressanta upptäckter hör­de förutom Vořišeks symfoni, framförd just av Collegium 1704, även Józef Krogulskis pianooktett, utmärkt spelad av en speciellt för festivalen skapad kammarensemble med bl.a. Marcin Zdunik och Nelson Goerner. Även Belceakvartet­ten har presterat högklassigt kammarspel. Tomasz Stańko

plakat / en affisch: Internationella Festivalen Chopin och hans Europa

24

Lutosłowianie, lekko wzmocniona przez dwóch muzyków z Północy. Muzycy skandynawscy wystapili też razem z nieza­wodnym Tomaszem Stańko, choć związek tego koncertu z najszerzej nawet pojętym tematem Chopinowskim był trudny do wysłyszenia, no może poza dość przypadkowo wybrany­mi listami Chopina czytanymi przez Andrzeja Chyrę). Ale element skandynawski przewijał się jak długa nić w wielu koncertach festiwalowych, nawet tam gdzie nie był plano­wany, jak w przypadku duetu Brocal­Pires, który bisował utworami Griega.

InnyM ważnyM akCenteM była poważna prezentacja dzieł Panufnika. Świat zmienia się, na tegorocznej Warszawskiej Jesieni, nie znalazło się miejsce dla Panufnika (choć rok temu znalazło się dla jego kolegi Lutosławskiego). Natomiast Festi­wal Chopin i jego Europa uczcił rocznicę polskiego wygnań­ca, który podobnie przecież jak Chopin połowę swego życia spędził na obczyźnie, jednym koncertem monograficznym, oraz poważnym udziałem kompozycji Panufnika w wielu koncertach. Zwłaszcza koncert Jerzego Maksymiuka i wy­konanie wszystkich kwartetów przez fenomenalny zespół Apollon Musagète należały z pewnością do najważniejszych kreacji artystycznych tegorocznego festiwalu.

A jak wyglądała ogólna linia programowa Festiwalu? Cho­pin i jego Europa od samego początku był festiwalem, któ­rego osią była muzyka fortepianowa, a zwłaszcza muzyka Chopina. Od początku też festiwal traktował swoje zadania bardzo szeroko. Zarówno chronologicznie jak i repertuaro­wo. Stąd w tegorocznym Festiwalu zbliżyliśmy się – dużym blokiem koncertów poświęconych twórczości Panufnika – do terytorium zaczynającej się chwilę później Warszawskiej Jesieni a poprzez utwór Arne Nordheima nawet tam wkro­czyliśmy. Wykonanie Koncertów Beethovena natomiast, co ma tradycję siegającą pierwszego festiwalu, można by traktować jako zapowiedź Festiwalu Beethovenowskiego. Obecność dużych zespołow orkiestrowych, zarówno tych grających na instrumentach historycznych jak i typowych zespołów symfonicznych, wzbogaca festiwal, ale jednocześnie nie zawsze wydaje się uzasadniona programowo. Bogactwo oferty programowej, zaciera wyrazistość, czy też specyfikę festiwalu, i może stać się wkrótce problemem.

syMbolICznyM znakIeM tego, że coś się kończy były zna­czące nieobecności. Po raz drugi w historii festiwalu zabrakło Fransa Brüggena, ale tym razem to ostateczne rozstanie. Szef

var ett säkert kort även om jag verkligen inte har en aning vad hans improvisationer hade med Chopin att göra. En mycket intressant och lyckligtvis tv­sänd konsert som i sin helhet ägnades åt Andrzej Panufnik framfördes av Sinfonia Varsovia under ledning av den ungdomligt kraftfulle Jerzy Maksymiuk. Tyvärr räckte inte min tid till att även höra dagens tredje konsert där Apollon Musagète­kvartetten spe­lade Panufniks alla stråkkvartetter. Enligt välinformerade källor blev det en av festivalens höjdpunkter.

Årets festival hade traditionsenligt en underrubrik som betonade dess ledmotiv. I år handlade det om Grieg och Panufnik. Grieg fick egentligen stå för ett bredare samman­hang: Chopins påverkan i Norden. Denna påverkan har pre­senterats på flera plan. Den mest självklara aspekten är för­stås nordiska tonsättare: de mest internationellt kända som Grieg och Sibelius, de mindre kända som Gade och Berwald, slutligen Chopineleven Tellefsen, vars konsert, polonäs och ballad kontrasterades mot Chopins verk. Folkmusiken var representerad – först flyttade den norrut, sedan kom den till­baka. Här uppträdde Maria Pomianowskas grupp Lutosławi­anie – „Lutoslavianer” – med en förstärkning i form av två gäster från Nordeuropa. Skandinaviska musiker uppträdde även tillsammans med den pålitlige Tomasz Stańko, även om sambandet mellan denna konsert och festivalens tema i vi­daste tänkbara betydelse var omöjligt att spåra, möjligen med undantag för ett axplock Chopinbrev som lästes av Andrzej Chyra. Det skandinaviska inslaget framträdde dock som en ledtråd i åtskilliga konserter till och med när det inte var planerat från början, som när duetten Julien Brocal­Maria João Pires spelade Griegs verk som extra nummer.

ett annat vIktIgt Inslag var en gedigen presentation av Pa­nufniks verk. Världen är stadd i förändring: det fanns inget utrymme för Panufnik i årets omgång av Warszawahösten (även om hans kollega Lutosławski fick plats förra året). Festivalen ”Chopin och hans Europa” uppmärksammade däremot hundraårsjubileet av denne polske landsflykting som i likhet med Chopin hade tillbringat halva sitt liv i ex­ilen. Det blev en sammanhållen Panufnikkonsert och ett kraftigt inslag av hans verk i åtskilliga andra konserter. Jer­zy Maksymiuks konsert samt samtliga kvartetter med den fenomenala Apollon Musagète­ensemblen tillhörde utan tvekan höjdpunkterna i årets festivalupplaga.

Vilket intryck får man av festivalprogrammet? Denna fes­tival har från början kretsat kring pianomusiken och i syn­

Foto: Międzynarodowy Festiwal Muzyczny Chopin i jego EuropaClare Hammond Tomasz Stańko

25

Orkiestry XVIII wieku zmarł dwa dni przez rozpoczęciem festiwalu. Dwa dni później zmarł Jan Ekier, redaktor Wy­dania Narodowego Dzieł Wszystkich Fryderyka Chopina, którego stulecie urodzin świętowano rok wcześniej. Nie do­jechała również, nigdy dotąd nie odwołująca koncertu na festiwalu, Martha Argerich. O ile rok temu zamiast zapo­wiadanego III Koncertu fortepianowego Prokofiewa usłysze­liśmy w jej wykonaniu Koncert Mozarta, tym razem Pro­kofiewa usłyszeliśmy, tylko w innym wykonaniu. Miejmy nadzieję, że stan jej zdrowia polepszy się i Martha Argerich przybędzie na kolejny festiwal.

To oczywiście wszystko wydarzenia mniej lub bardziej nieuniknione, z którymi musi liczyć się każdy szef takiej imprezy. Bardziej znamienne jest inne zjawisko. Dziesięć lat temu granie Chopina na starym instrumencie miało smak niezwykłej nowości. Wykonawstwo historyczne w Polsce ko­jarzyło się z muzyką barokową, w najlepszym razie klasycy­styczną, ale nie romantyczną. Chopin na starym fortepianie – ależ to bez sensu, zawodzili oponenci. Niektórzy cytowali Krystiana Zimermana, który podobno miał powiedzieć, że stary fortepian to zepsuty fortepian. Dziś – słuchając Ko­cha, Staiera, czy w poprzednich edycjach Bezuidenhouta – nie można było wątpić, że gra na dawnych instrumentach klawiszowych wymaga tylko odpowiedniego podejścia i umiejętności. Ci którzy opanowali kunszt grania na “brązo­wych” Erardach, Pleyelach i Grafach potwierdzali ich nie­zwykłe możliwości kolorystyczne i wyrazowe. Po 10 latach festiwali doczekaliśmy się kompletu dzieł Chopina nagra­nych na starych instrumentach – czarna seria wydana przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina – szkoda tylko, że nie zawsze w najlepszych wykonaniach i choć nie wszyscy zostali przekonani (i nie zostaną) nikt już nie może przy­znać się do niewiedzy w tej kwestii. Odkrycia pierwszych wykonań mamy więc za sobą i teraz chcąc kontynuować serię koncertów „po raz pierwszy na dawnych instrumen­tach” trzeba było sięgnąć po koncert Griega.

Czym więc teraz zaskoczy nas Festiwal Chopin i jego Euro­pa, który, pomimo wszystkich zastrzeżeń, należy z pewnością do najciekawszych wydarzeń kalendarza kulturalnego Sto­licy. Mam nadzieję, że jeszcze długie lata melomani będą ekscytować się odpowiedzią na to pytanie. ❒

Lech Dzierżanowski

nerhet kring Chopins musik. Vidare har festivalen alltid be­traktat sitt uppdrag som mycket vidsträckt såväl tidsmässigt som med avseende på repertoaren. I denna anda har vi i år kunnat närma oss den nära förestående Warszawahösten ge­nom att presentera det omfattande Panufnikprogramet, och till och med göra intrång i Warszawahöstens traditionella domän genom att inkludera ett av Arne Nordheims verk. Beethovens konserter – ett inslag som ingick redan i den allra första festivalen – kan betraktas som en avisering av den kommande Beethovenfestivalen. Medverkan av stora orkestrar med tidstrogna såväl som traditionella symfoniska instrument berikar festivalen men framstår inte alltid som programmässigt motiverad. Programmets rikedom gör fes­tivalen mindre distinkt och specifik, vilket kan komma att framstå som ett problem.Några musikers frånvaro kunde uppfattas som en pregnant symbol för att någonting löper mot sitt slut. Frans Brüg­gen uteblev för andra gången i festivalens historia, den här gången för alltid: ledaren för 1700talsorkestern gick bort två dagar innan festivalen skulle börja. Ett par dagar sena­re dog Jan Ekier, redaktör för nationalutgåvan av Frédéric Chopins samlade verk och fjolårets hundraårsjubilar. Vi saknade Martha Argerich som aldrig tidigare hade inställt ett festivaluppträdande. Förra året fick vi höra henne spela Mozart i stället för Prokofjevs tredje pianokonsert som stod på programmet; i år blev det Prokofjevkonsert men den spelades av någon annan. Låt oss hoppas att hon tillfrisknar och kommer till nästa festival.

allt detta är förstås oundvIklIgt och en realitet som varje festivalchef måste planera för. En annan företeelse är mera talande. Att spela Chopin på ett gammalt instrument framstod för tio år sedan som något enormt innovativt. Tid­strogna instrument hade i  Polen förknippats med barock­musiken eller på sin höjd med klassicismen, däremot inte med romantiken. Chopin på en gammal flygel, det är ju meningslöst! – protesterade motståndarna. Några citerade Krystian Zimerman som skulle ha sagt att en gammal flygel var en trasig flygel. Idag, när man lyssnar på Tobias Koch, Staier eller – i de tidigare upplagorna – Bezuidenhout, kan man knappast tveka att gamla klaverinstrument helt enkelt kräver rätt attityd och kunskaper. De som behärskar kon­sten att spela på flyglar med resonansbotten i brons, dvs. på Erard­, Pleyel­ och Grafflyglar, bekräftar deras unika klang­ och uttrycksmöjligheter. Efter tio festivalupplagor har vi äntligen fått kompletta inspelningar av Chopins verk på tidstrogna instrument – den svarta serien utgiven av Na­tionella Chopininstitutet. Synd bara att prestationerna är av varierande kvalitet. Även om det finns de som inte har blivit övertygade, kan man inte längre skylla på sina bristande kunskaper. Nu har vi mötet med de första framförande­na bakom oss, därför var det nödvändigt att plocka fram Griegs pianokonsert för att fortsätta med serien ”för första gången på tidstrogna instrument”.

Vilka överraskningar kan vi alltså vänta oss från festivalen ”Chopin och hans Europa”, som ju trots alla invändningar utan tvekan tillhör de mest intressanta inslagen i Warszawas kulturkalender? Jag hoppas att musikälskarna kommer att få spännande svar på denna fråga under många år framöver.❒

Lech Dzierżanowski

Foto: Festiwal M

uzyczny Chopin i jego Europa

Filharmonia w Warszawie / konserthuset i Warszawa

26

Zbigniew Bidakowski: Latem dzieci wyjeżdżają na letnie wakacje. Czy i Pan może wtedy wypocząć?Marek Michalak: Letnie miesiące, kiedy inni wypoczy­wają, są dla mnie pracowitym czasem, właśnie dlatego, że mnóstwo dzieci jest wtedy na wakacjach, przebywają na lepiej lub gorzej zorganizowanych koloniach, obozach lub innych formach wypoczynku.

Niestety bardzo dużo dzieci latem nie wyjeżdża ni­gdzie, co często oznacza, że pozostają bez należytej opieki – rodzice są na ogół bardzo zapracowani, a szkoła jest zamknięta. Często dochodzi do sytuacji, kiedy trzeba reagować, ciągle dostaję zgłoszenia: tu kogoś przygniotła huśtawka, ktoś został pogryziony przez psa, gdzie indziej dopuszczono się przemocy wobec dziecka. Trzeba reago­wać, bo tylko natychmiastowe działanie może zabezpie­czyć dobro i zdrowie dzieci.

Z Markiem Michalakiem, Rzecznikiem Praw Dziecka rozmawia Zbigniew Bidakowski

Zbigniew Bidakowski: På sommaren reser alla barn på sommarsemester. Kan du också ta semester då?Marek Michalak: Sommarlovet när alla andra tar semester är en arbetsam tid för mig just för att så många barn är bort­resta, på mer eller mindre välorganiserade sommarkolonier, läger och så vidare. Och tyvärr är det väldigt många barn som inte reser någonstans på sommaren, vilket betyder att ingen tar hand om dem. Föräldrarna är på jobbet för det mesta och skolan har ju lov. Ofta händer saker som jag måste reagera på, det kommer in anmälningar hela tiden: någon har skadat sig på en gunga, ett annat barn har blivit bitet av en hund, eller så bryter det ut en oväntad sjukdom någon­stans. Då måste jag agera, snabb reaktion kan vara avgöran­de för barnen.

ZB: Så din myndighet fungerar som en jourtjänst?

Zbigniew Bidakowski samtalar med Marek Michalak, Polens barnombudsman

Foto

: Ste

fan

Mar

kiew

icz

27

ZB: Pański urząd reaguje jak pogotowie?MM: Trochę tak. Mamy nieco inny model funkcjo­

nowania Rzecznika Praw Dziecka, niż w Szwecji. Kiedy tworzono w Polsce instytucję rzecznika, to prawodawca wyobrażał sobie jego rolę, jako kogoś inicjującego i pro­mującego prawa dziecka. Życie pokazało jednak, że jeśli chcemy poważnie traktować prawa dziecka i jeśli Pol­ska jest krajem, który bardzo rzetelnie podchodzi do tej sprawy, to musimy zwracać uwagę także na pojedyncze przypadki, kiedy to jakiemuś Jasiowi lub jakiejś Małgosi, gdzieś w kraju, grozi naruszenie jego praw. Rzecznik stoi na straży praw dziecka i podejmuje działania w szczegól­ności, gdy dochodzi do ich naruszenia przez instytucje państwowe. Jeśli ktoś nie dopełni obowiązków, zaniedba lub odmówi wykonania czegoś, co się dziecku należy, to Rzecznik, korzystając z bogatego instrumentarium praw­nego, podejmuje interwencje mające na celu zaprzesta­nie łamania praw dziecka. Trzeba też jednak pamiętać, że dziecko nie żyje w próżni. Najczęściej, i to jest bardzo dobrze, żyje w środowisku rodzinnym, ale jeśli w rodzinie dochodzi do sytuacji zagrażającej  bezpieczeństwu dziec­ka, musimy reagować. Nie mam uprawnień do wchodze­nia w rodzinę. Nie mam też takich możliwości organiza­cyjnych, zresztą jedna instytucja i to niewielka, jak urząd RPD, nie może być lekiem na całe zło. Ale mogę kierować wnioski do sądu rodzinnego, do pomocy społecznej, albo wnosić o podjęcie konkretnych działań przez władze lo­kalne. I taki mechanizm funkcjonuje dobrze.

Musimy mieć świadomość, że w państwie są różne in­stytucje powołane do wykonywania konkretnych zadań. I to one mają podejmować interwencje w sytuacjach kry­zysowych. Ja uruchamiam swoje mechanizmy wtedy, kie­dy nie wypełniają swoich obowiązków należycie, albo kie­

„Korczak wyprzedzał swój czas i wyprzedza nasz”

”Korczak var före sin och före vår tid”

MM: Det har blivit lite så. Barnombudsmannen fungerar lite annorlunda i Polen än i Sverige. När Barnombudsman­nen inrättades i Polen föreställde sig visserligen lagstiftaren att ombudsmannens roll skulle vara ta initiativ i frågor om barnens rättigheter och sprida kunskap om dem. Men erfarenheten har visat att om vi vill ta barnens rättigheter på allvar måste vi också ta upp enskilda fall när något barns rättigheter har blivit kränkta någonstans i landet. Barnombudsmannen ska också försvara barnens rättigheter gentemot statliga myndigheter. Om någon myndighet inte uppfyller sina förpliktelser och glömmer eller vägrar att utföra något som barnet har rätt till, då lägger ombuds­mannen märke till det och kommer med kritik. Men man måste också komma ihåg att barnet inte lever i ett vakuum. Oftast lever det i en familj, vilket i allmänhet är det bästa, men om barnets trygghet hotas i familjen måste vi reagera. Jag har inte befogenhet att ingripa mot en familj. Jag har inte heller praktisk möjlighet till det, och för övrigt kan inte Barnombudsmannen åtgärda alla problem. Men jag kan ta ett ärende till familjedomstolen eller socialtjänsten, eller helt enkelt be lokala myndigheter att hjälpa till. Och den mekanismen fungerar bra.

Staten har olika institutioner avsedda att lösa olika upp­gifter. Och det är de som ska gripa in i krissituationer. Jag gör ett ingripande bara när andra organ inte fyller sina uppgifter eller inte fungerar. En liten medborgare mås­te ha verklig rätt att uttrycka sin egen åsikt och måste få ett seriöst bemötande av tjänstemän på myndigheter och institutioner. När barnet inte får det griper Barnombuds­mannen in, antingen på begäran av den förfördelade eller på eget initiativ. ZB: Vilken är skillnaden mellan den polska och svenska Barnombudsmannen vad gäller rättigheter

intervju

28

dy w ogóle nie działają. Młody obywatel musi mieć realne prawo do wyrażenia swojego własnego zdania, musi być poważnie potraktowany w urzędzie, w instytucji, przez funkcjonariusza publicznego. Kiedy dziecko nie ma tych możliwości, wtedy – na wniosek zainteresowanego albo z urzędu – wkracza RPD.

ZB: Porównał się Pan do rzecznika w Szwecji. Jaka jest różnica, jeśli chodzi o uprawnienia, o umocowanie prawne, między rzecznikiem polskim a szwedzkim? I czy ma Pan kontakty, współpracę polegającą na wy-mianie doświadczeń, na wspomaganiu wzajemnym z innymi rzecznikami w Europie?MM: Rzecznicy praw dziecka są zrzeszeni, jeśli są organa­mi niezależnymi, w Europejskiej Sieci Rzeczników Praw Dziecka ENOC. Rzecznicy spotykają się, wymieniają do­świadczeniami. Polska zrobiła bardzo duży krok do przo­du, wyposażając w 2008 r. RPD w dodatkowe instrumenty prawne, pozwalające mu na interwencje indywidualne. I to jest zasadnicza różnica. Każda instytucja w państwie polskim ma obowiązek zareagować na wniosek RPD, udzielać mu wsparcia i stosownych wyjaśnień dotyczą­cych sytuacji dziecka. Ponadto jednym z najsilniejszych uprawnień Rzecznika jest reprezentowanie dziecka w sądzie i to na prawach równych prokuratorowi.

ZB: Tak, jak Rzecznik Praw Obywatelskich?MM: Tak. Polska zwiększyła uprawnienia RPD. W tej chwili ma takie same uprawnienia do występowania w imieniu dziecka przed sądem jak RPO. U nas rzecznicy mają więc większe uprawnienia niż rzecznicy w innych krajach. RPD kontroluje m.in. placówki, w których prze­bywają dzieci. Jeśli dostaje sygnał, że może tam dochodzić

och lagstiftning? Och har du kontakter med andra barnombudsmän i Europa för erfarenhetsutbyte och inbördes hjälp?MM: Barnombudsmännen är organiserade i ENOC, The European Network of Ombudsmen for Children, men det gäller bara dem som är oberoende institutioner. De har olika befogenheter i olika länder. Polen tog ett stort steg framåt 2008 när Barnombudsmannen fick laglig möjlighet att ingripa i enskilda fall. Och det är den grundläggande skillnaden mellan Polens och Sveriges barnombudsmän. Varje polsk statlig myndighet har skyl­dighet att reagera på en förfrågan från Barnombudsman­nen och ge information om ett visst barn. Dessutom kan jag representera barnet i domstol med samma rättigheter som en åklagare.

ZB: Precis som den polska Ombudsmannen för mänsk-liga rättigheter?MM: Ja. Barnombudsmannen har alltså större befogen­heter i Polen än i andra länder. Barnombudsmannen har till exempel tillsyn över institutioner där barn vistas. Om ombudsmannen får signaler att barnens rättigheter kränks har vi rätt att inspektera den institutionen. Inte nog med det, enligt lagen kan vi göra det vid valfri tidpunkt. Det är väldigt viktigt, för när det gäller barnens rättigheter måste man ofta handla snabbt. Ofta gör vi också preventiva in­spektioner, vi kontrollerar till exempel att säkerhetskraven uppfylls på platser där barnen tillbringar sommarlovet, så att barnens rätt till säkerhet tillfredsställs.

Barnombudsmannen i Polen har ingen formellt lagstift­ningsinitiativ men kan föreslå lagändringar till departe­menten eller direkt till parlamentet. Vi analyserar enskil­da händelser, försöker generalisera utifrån dem och stude­

Foto: brpd.gov.pl

29

do łamania praw dziecka, ma prawo tam wejść i może to zrobić o każdej porze. To bardzo ważne, bo tam, gdzie wchodzą w grę prawa dzieci, trzeba działać szybko. Kon­trole robimy też często profilaktycznie, sprawdzamy, czy np. w miejscach, gdzie dzieci spędzają wakacje, są prze­strzegane standardy właściwej opieki, odpowiedniej infra­struktury, czy zatem nie dochodzi tam do naruszeń prawa dziecka do bezpieczeństwa.

RPD w Polsce nie ma inicjatywy ustawodawczej, ale może zgłaszać propozycje zmian legislacyjnych właści­wym resortom czy bezpośrednio parlamentowi. I to się dzieje. Analizujemy jednostkowe przykłady, próbujemy je uogólniać i badać, jak przepisami prawa można wpłynąć na poprawę sytuacji dzieci w Polsce.

Powołałem komisję kodyfikacyjną przy RPD, chcemy przeanalizować cały Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy i zaproponować zmiany. Porównujemy na przykład prze­pisy z różnych krajów, chroniące dzieci przed wykorzy­stywaniem ich wizerunku, czy wykorzystywaniem dzieci w showbiznesie. Mam wrażenie, że polskie przepisy nie zapewniają naszym dzieciom w tym względzie należytej ochrony. Oczywiście za dziecko odpowiedzialny jest ro­dzic lub opiekun, jednak nie zawsze jest on wystarczająco odpowiedzialny i nie zawsze ma na tyle wystarczającą wiedzę, by uchronić dziecko i nie dać go wykorzystywać, np. w wyborach małej miss, co niestety powoduje jego uprzedmiotowienie i rozregulowuje mechanizmy obronne dziecka.

Kolejnym polem działalności Rzecznika jest promocja praw dziecka. Edukacja w zakresie praw człowieka, w tym praw dziecka, skierowana również do dorosłych, jest bardzo ważnym elementem naszej codzienności. Na spo­tkaniu z Rzecznikiem szwedzkim wymieniliśmy się uwa­gami w tej kwestii. Tylko ten, kto zna swoje prawa, może skutecznie zabiegać o ich przestrzeganie.

W roku 2012 przewodniczyłem Europejskiej Sieci Rzeczników Praw Dziecka, odwiedzałem różne kraje i tam, gdzie było już zainteresowanie stworzeniem takiej instytucji, dzieliłem się doświadczeniami i starałem się stymulować, by taka instytucja rzeczywiście powstała. W pięciu krajach: na Łotwie, w Estonii, na Ukrainie, we Włoszech i we Francji powstały instytucje Rzecznika i dzisiaj są członkami ENOC. We Francji urząd RPD kiedyś był, ale został zlikwidowany i dwa lata temu powołano go od nowa. W pozostałych czterech krajach polski przykład zadziałał: przekazywaliśmy doświadczenia i rozwiązania prawne, które u nas funkcjonują.

Propagujemy też walkę z przemocą wobec dzieci. Tu Szwecja już bardzo dawno, bo 35 lat temu, uchwaliła cał­kowity zakaz bicia dzieci. My wprowadziliśmy go w 2010 r. A Estonia robi to teraz bazując na naszych doświadcze­niach.

Pamiętam na jednym ze spotkań rzeczników, na któ­rych zawsze przedstawiamy sobie przykłady dobrej prak­tyki z różnych krajów, z zainteresowaniem wysłuchałem norweskiego referatu o tym, jak stomatolodzy mogą roz­poznawać przypadki krzywdzenia dzieci. Nikt przedtem nie zdawał sobie sprawy, że stomatolodzy mogą zaobser­wować więcej rzeczy niż inni. Efektem tego referatu była duża konferencja w Polsce, dla dwóch tysięcy stomatolo­gów, na której byli profesorowie ze Szwecji i z Norwegii

rar hur ändrad lagstiftning kan påverka problemet – till exempel vad gäller barnsäkerhet.

Jag har instiftat Barnombudsmannens lagråd som har till uppgift att gå igenom hela den polska Familjelagen och föreslå förändringar. Vi jämför till exempel lagstift­ning i olika länder som ska skydda barnen från utnytt­jande av bilder av dem, eller utnyttjande i nöjesindustrin. Mitt intryck är att de polska reglerna inte ger barnen till­räckligt skydd i de här fallen. Vem är ansvarig för barnet? Det är förstås föräldern eller vårdnadshavaren, men det är inte alltid föräldern tar tillräckligt ansvar för att hin­dra att barnet utnyttjas i till exempel en skönhetstävling för barn, vilket tyvärr leder till att barnet objektifieras och dess försvarsmekanismer sätts ur spel.

Ytterligare ett verksamhetsområde är informations­spridning om barnens rättigheter. Utbildning i mänskli­ga rättigheter, däribland barnens, riktad till vuxna, är ett viktigt inslag i vår dagliga verksamhet. Vid ett möte med den svenska Barnombudsmannen utbytte vi tankar om den saken. Bara den som känner till sina rättigheter kan verka för att försvara dem.

Under 2012 var jag ordförande i det europeiska nät­verket för barnombudsmän. Jag besökte olika länder och där det fanns intresse för att införa en barnombudsman delade jag med mig av mina erfarenheter och försökte uppmuntra till att det verkligen skulle hända. Barnom­budsmän infördes i fem olika länder, Lettland, Estland, Ukraina, Italien och Frankrike, och alla är idag medlem­mar i nätverket. I Frankrike fanns en gång en barnom­budsman men den lades ner och återuppstod för två år se­dan. I de andra fyra länderna fungerade det polska exem­plet: vi delade med oss av våra erfarenheter och visade på vilka lagregleringar som fungerar här.

Vi propagerar också för kamp mot våld mot barn. Sve­rige införde redan för 35 år sedan totalt förbud mot barna­ga. Polen införde det 2010. Och i Estland håller det på att ske just nu på grundval av våra erfarenheter.

Jag minns ett av våra internationella möten där vi all­tid presenterar exempel på lyckad verksamhet i olika län­der, där jag med intresse lyssnade på den norska ombuds­mannens skildring av hur tandläkare kan upptäcka fall av kränkningar mot barn. Ingen hade tidigare tänkt på att tandläkare kan lägga märke till mer än många andra. Ef­fekten av det blev en stor konferens i Polen med deltagan­de av tvåtusen tandläkare där professorer från Sverige och Norge delade med sig av sina erfarenheter. Tandläkare kan spela en viktig roll i kampen mot våld mot barn efter­som de kan upptäcka tecken på skador, ofta har de större möjlighet till det än andra läkare. Nästan 80 % av teck­nen på fysiska angrepp mot barnet uppträder i ansiktsske­lettet. Och tandläkaren undersöker barnets huvud under lång tid i god belysning. Från utsidan där många tecken kan synas, till exempel blodsutgjutelser i hårbottnen och röda märken bakom öronen. Men tandläkaren tittar ock­så mycket i munhålan, och om han eller hon kan sam­manställa informationen på ett bra sätt går det att se om barnet är misshandlat. Skandinaverna ligger före alla an­dra i användningen av den metoden.

ZB: Har Barnombudsmannen möjlighet att ingripa i fall som gäller polska barn i till exempel Sverige?

30

dzielący się swoimi doświadczeniami. Stomatolodzy mogą odgrywać ważną rolę w systemie walki z przemocą wo­bec dzieci, ponieważ stomatolog może dostrzec objawy zaniedbania dzieci, nierzadko w większym stopniu niż inny lekarz. Prawie 80% objawów fizycznego krzywdzenia dzieci znajduje się na twarzoczaszce. A stomatolog jest tym lekarzem, który przez dłuższy czas obserwuje, przy bardzo dobrym oświetleniu, głowę dziecka. Nie tylko z zewnątrz, gdzie też bardzo wiele można zobaczyć, np. objawy krwiaków pod włosami, zaczerwienienia za usza­mi. Ale on także dużo widzi w jamie ustnej i okazuje się, że jeśli potrafi dobrze wszystkie te informacje zebrać, to może rozpoznać nawet tzw. zespół dziecka maltretowane­go. Skandynawowie wyprzedzają wiele krajów we wpro­wadzaniu tej metody.

ZB: Czy RPD ma możliwość interweniowania w spra-wach dotyczących polskich dzieci na przykład w Szwe-cji?MM: Teoretycznie nie, bo każdy RPD ma uprawnienia tylko na terenie swojego kraju. W praktyce czasami in­terweniuję w sprawach polskich dzieci za granicą, ale nie bezpośrednio, bo nie mam takich uprawnień. Mogę to robić przez polskie placówki dyplomatyczne, korzystając z uprawnień polskich konsulów, lub proszę o pomoc moje­go odpowiednika w danym kraju.

ZB: Brał Pan udział w przeprowadzonej w Sztokholmie Konferencji pn. Dzieciństwo wolne od kar cielesnych – zmiany w polityce i w prawie. Jakimi wnioskami, czy wytycznymi dla RPD w różnych krajach konferencja zakończyła się. Czy była tam też mowa o osiągnięciach Polski w dziedzinie nowoczesnego ustawodawstwa? I czy praktyka jest równie udana, jak ustawodawstwo?MM: Polska rzeczywiście podejmuje inicjatywy legisla­cyjne coraz lepiej zabezpieczające prawa dziecka, mając na względzie wzmocnienie jego zdrowego, rodzinnego środowiska. Choćby ostatnio przyjęta nowelizacja usta­wy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej świadczy o charakterystycznym podejściu prawodawcy do zagadnienia, jakie środowisko jest dla dziecka najlep­sze. Jest nim rodzina. Ale dochodzi nieraz do sytuacji, w której rodzina staje się niebezpieczna i wtedy państwo musi zapewnić dziecku bezpieczeństwo, najpierw poprzez system pieczy zastępczej rodzinnej, a dopiero później in­stytucjonalnej.

Konferencja w Sztokholmie była bardziej konferencją rocznicową. Minęło 35 lat, odkąd Szwecja wprowadziła całkowity zakaz bicia dzieci i w roku dwudziestopięciole­cia Konwencji o Prawach Dziecka chciano zwrócić uwagę na ten dokument. Rocznica dwudziestopięciolecia Kon­wencji jest ogólnoświatowa, ale i bardzo polska, o czym przypominam przy każdej okazji. Polacy są przecież ini­cjatorami tej konwencji, nazywanej Światową Konstytucją Praw Dziecka.  Przypomina też o tym zawsze Szwed Tho­mas Hammarberg, który był od kwietnia 2006 do marca 2012 komisarzem Rady Europy d/s praw człowieka, a wcześniej brał udział w pracach przygotowawczych Kon­wencji o Prawach Dziecka oraz był członkiem komitetu ONZ, który miał kontrolować „skuteczność” Konwencji w latach 1991­97. Przypomina on, że ojczyzną praw dziecka

MM: Inte i teorin eftersom varje barnombudsman bara kan verka inom det egna landets gränser. Och i prakti­ken? Jag ingriper ibland i fall som rör polska barn i utlan­det, men inte direkt, det har jag inte befogenhet till. Jag kan gripa in genom polska beskickningar och dra nytta av polska konsulers befogenheter, som dock är mycket be­gränsade i en domstol. Ibland ber jag det aktuella landets barnombudsman om hjälp.

ZB: Du har deltagit i en konferens i Stockholm som hette Barndom fri från aga - förändringar i politik och lagstiftning. Kom den med några slutsatser eller rikt-linjer för barnombudsmän i olika länder? Talades det om Polens nya landvinningar på lagstiftningsområ-det? Och ser det lika bra ut i praktiken som i lagstift-ningen?MM: Polen tar verkligen initiativ till nya lagar som ger allt bättre skydd för barnens rättigheter, men de tar alltid hänsyn till barnets familjs intressen. Den senaste lagen har titeln Om stöd till familjen och andra vårdnadshavare. Lagstiftaren utgår från att familjen är den bästa miljön för barnet. Men ibland är det så att familjen är farlig för barnet och då måste staten garantera barnets säkerhet, i första hand genom familjehem och bara i andra hand genom institutioner.

Konferensen i Stockholm var mer av en jubileumskon­ferens. Det var trettiofem år sedan Sverige införde total­förbud mot barnaga och man ville uppmärksamma det i samband med tjugofemårsminnet av antagandet av Barn­konventionen. Barnkonventionens tjugofemårsjubileum är en händelse som berör hela världen, och särskilt Polen, vilket jag alltid brukar påminna om. Polackerna är näm­ligen på sätt och vis initiativtagare till konventionen. En annan person som brukar påminna om det är Thomas Hammarberg, som från april 2006 till mars 2012 var Eu­roparådets kommissarie för mänskliga rättigheter. Tidiga­re deltog han i förberedelsearbetet för barnkonventionen och var medlem av den FN­kommitté som skulle kont­rollera konventionens efterlevnad under 1991­1997. Han brukar framhålla att Polen var ursprungsland för barnens rättigheter, för det var här det började, i Janusz Korczaks praktiska verksamhet och skrifter.

Sverige presenterade sina resultat på konferensen. Statis­tik från Sverige och andra länder bekräftar att ett förbud mot barnaga verkligen ökar barnens säkerhet. Även här i Polen ser vi samma tendens, trots att vårt förbud bara har funnits i fyra år: acceptansen för att slå barn minskar i samhället. Den har minskat med 18 procent. Det är vis­serligen bara muntliga uttalanden, men det är ändå myck­et viktigt, för det visar att allt fler människor i Polen tror på barnuppfostran utan våld. Tyvärr anser fortfarande majoriteten, 60 procent, att kroppslig bestraffning är en bra uppfostringsmetod.

I konferensen deltog också representanter för FN och Europarådet, även Sveriges drottning Silvia deltog och var konferensens beskyddare. I de sista två rapporterna om barnens rättigheter omnämns Polen som ett land med god praktik. Ena gången nämns att Polen konsekvent ver­kar för kamp mot barnaga, där talas bland annat om den polska Barnombudsmannens kampanj Reagera mot våld mot barn - det har du rätt till, andra gången nämns att Po­

31

jest właśnie Polska, że to się tutaj zaczęło – w działalności praktycznej i w myśli pedagogiczno­filozoficznej Janusza Korczaka.

Szwecja przedstawiła na konferencji swoje osiągnięcia. Statystyki ze Szwecji i z innych krajów poświadczają, że istnienie zakazu bicia dzieci rzeczywiście przyczynia się do zwiększenia bezpieczeństwa dzieci. I my w Polsce, chociaż u nas zakaz obowiązuje dopiero od czterech lat, też widzimy tę tendencję: społeczne przyzwolenie dla bicia dzieci zmniejsza się. Obniżenie tego poziomu, na przestrzeni ostatnich lat, nastąpiło o 18 %. To są deklara­cje, ale bardzo ważne, bo świadczą, że coraz więcej ludzi w Polsce wierzy w wychowanie bez przemocy fizycznej. Niestety, większość – 60 % – wciąż uznaje kary cielesne za dobrą metodę wychowawczą.

W konferencji brali też udział przedstawiciele ONZ, Rady Europy oraz królowa Szwecji Sylwia, która objęła całość swoim patronatem. W ostatnich dwóch raportach ONZ na temat przestrzegania praw dzieci Polska wymie­niana jest jako kraj dobrych praktyk. Raz jako kraj, który konsekwentnie podejmuje działania na rzecz walki z prze­mocą, jest tam mowa m.in. o antyprzemocowej kampanii społecznej RPD Reaguj. Masz prawo!, a drugi raz jako kraj, który nie tylko uregulował te kwestie prawnie, ale też co roku bada, jak to prawo działa. Co roku zatem wiemy, jak się zmienia stosunek do przemocy wobec dzieci. A to pomaga przygotowywać kolejne posunięcia.

ZB: Czy w uchwalonej dwadzieścia pięć lat temu kon-wencji nie ma zakazu bicia dzieci?MM: Jest. Konwencja mówi o zakazie stosowania wszel­kich form przemocy wobec dzieci. Jest to tam wyraźnie wyartykułowane. Zresztą, patrząc na nasze polskie pra­wodawstwo, znajdziemy zakaz bicia jeszcze przed uchwa­

len inte bara har ändrat sin lagstiftning utan också varje år undersöker hur lagen fungerar och hur inställningen till våld mot barn har förändrats. Det är en hjälp vid ut­formningen av kommande steg.

ZB: Finns inget förbud mot barnaga i barnkonventio-nen som antogs för tjugofem år sedan?MM: Jodå. Konventionen talar om förbud mot våldsan­vändning mot barn. Det uttrycks tydligt där. För övrigt fanns ett sådant förbud även i tidigare polsk lagstiftning, innan den nya lagen antogs för fyra år sedan. I artikel 40 i konstitutionen står bland annat: ”kroppslig bestraffning är förbjuden”. Konstitutionen syftar på alla, alltså inte bara barn. Likadant i kriminallagstiftningen. Men vi har haft en sådan tradition att barnuppfostran inte ansetts lyda under dessa regler. Jag förstår inte varför, det beror på att barnet har ansetts som en andra klassens medborg­are. Just därför var det så viktigt att precisera bestäm­melsen genom en lag som förbjuder våld mot barn, även i form av aga i uppfostringssyfte utövad av föräldrar eller vårdnadshavare.

ZB: I Sverige ser man aldrig någon som skakar eller knuffar sina barn hur illa och provocerande de än upp-för sig, men i Polen händer det...MM: ...nu avbryter jag, men det händer ändå allt oftare att människor reagerar. Förr tittade de bara på, som om alla tyckte att det inte var deras sak, att barnet bara är föräld­rarnas ansvar och ingen har rätt att blanda sig i familjen. Jag håller med om att ju mindre staten har att säga till om i familjen desto bättre. Men det gäller en fungeran­de familj. När det handlar om våld får vi inte två våra händer och sedan slita håret i förtvivlan när det sker en tragedi någonstans. Och när det visar sig att alla grannar

Foto: brpd.gov.pl

Królowa / drottningen Sylvia, Anna Komorowska, Marek Michalak

32

leniem zakazu cztery lata temu – Konstytucja w artykule 40 mówi m. in.: zakazuje się stosowania kar cielesnych. Konstytucja mówi o wszystkich, czyli nie tylko o dzie­ciach. Kodeks karny – podobnie. My jednak mieliśmy tzw. kontratyp pozaustawowy, że ze stosowania tych przepisów wyklucza się dziecko w systemie wychowaw­czym. Nie rozumiem dlaczego, wynika z tego, że dziecko uznawaliśmy za obywatela drugiej kategorii. Dlatego właśnie tak ważne było, żeby doprecyzować prawo po­przez nowelizację ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, gdzie precyzyjnie wskazano, że zabrania się stosowania kar cielesnych w procesie wychowawczym.

ZB: W Szwecji nie widzi się poszarpywania i szturcha-nia dzieci, choćby zachowywały się najbardziej skan-dalicznie i prowokacyjnie, w Polsce to się zdarza... MM: ... ale coraz częściej zdarza się też, że ludzie reagują, a przedtem tylko obserwowali, jakby wszyscy uważali, że to nie nasza sprawa, że dziecko to wyłączna odpowie­dzialność rodziców i nikt nie ma prawa wtrącać się do rodziny. Ja też sądzę, że im mniej państwa w rodzinie, tym lepiej. Ale w zdrowej rodzinie. W przypadku bicia nie możemy umywać rąk. A potem rwać włosy z głowy, kiedy gdzieś dojdzie do tragedii. I kiedy okazuje się, że wszyscy sąsiedzi wiedzieli, że w tej rodzinie źle się dzieje, że jest przemoc, ale nikt nie zdobył się na to, by zawiado­mić właściwe służby czy instytucje. To kwestia mentalno­ści, może odziedziczonej jeszcze z okresu komunizmu, że z instytucjami państwa współpracować jest niehonorowo, ale, co w przypadku państwa opresyjnego było do pewne­go stopnia zrozumiałe, nie może obowiązywać dzisiaj – w państwie demokratycznym.

ZB: A we Francji nie ma zakazu bicia dzieci ...MM: …i biją. Proszę zwrócić uwagę jak to robią. W Pol­sce stosowano uderzenia w pośladki, tzw. „klapsy”, a tam się policzkuje, podobnie jak we Włoszech. Papież Fran­ciszek w ubiegłym roku upomniał się o niebicie dzieci. Zwrócił uwagę na godność człowieka, każde bicie jest jej naruszeniem, a bicie dzieci, policzkowanie ich, jest de­monstracyjnym i rażącym naruszeniem tej godności.

visste att det inte stod bra till i familjen, att det förekom våld, men ingen kunde förmå sig att anmäla det till nå­gon myndighet, då är det en fråga om mentalitet, kanske nedärvd från kommunisttiden.

ZB: I Frankrike finns inget agaförbud...MM: Och där slår man barnen. Och se bara hur man gör det. I Polen brukade man ge smisk på stjärten, men där ger man örfilar, och likadant i Italien. Påven Franciskus framhöll förra året att man inte får slå barn. Han hän­visade till människans värdighet, att slå någon innebär att kränka personens värdighet, och att slå barn, ge dem örfilar, är ett demonstrativt sätt att kränka dem.

I Polen har jag dragit igång en kampanj för att människor ska reagera och inte vara likgiltiga. Medierna har frågat mig när kampanjen ska ta slut, varje kampanj har ju sin början och sitt slut. Jag vet inte, har jag svarat och svarar så fortfarande. Kanske inte under min man­datperiod. Den måste fortsätta tills den når resultat.

I Polen börjar man märka att folk skäms för att slå el­ler skaka sina barn offentligt, visst förekommer verbal ag­gression och höga skrik, men betydligt mindre fysiskt våld. Det är också ett framsteg för det minskar ändå våldet.

ZB: Vad skulle du säga är din största framgång och ditt största nederlag?MM: Framgångar har framför allt varit lagändringarna som förbättrar skyddet av barnen. Och då tänker jag inte bara på agaförbudet utan också på lagar som ska skydda barnen mot pedofiler, alltså utökad kontroll av människor som arbetar med barn. Vi ska snart ratificera Lanzaro­tekonventionen som talar om förbud mot och motver­kande av sexuellt utnyttjande av barn. Men polsk lag uppfyller redan kraven i den konventionen och går ibland till och med längre.

Och nederlag... jag försöker vara en sådan person som inte accepterar nederlag, om något inte lyckas från ena hållet försöker jag från andra hållet och sedan från tredje, och så vidare. I stället för nederlag skulle jag föredra att tala om vad jag vill göra mer. Min mandatperiod gick ut 2013, men sejmen gav mig förtroende att representera bar­

Foto: Jola Lipka/brpd.gov.pl

33

W Polsce zainicjowałem kampanię na rzecz reagowania, przeciwko obojętności. Media pytały mnie wtedy o ramy czasowe kampanii Reaguj. Masz prawo!, o jej początek i koniec. Na pytanie kiedy ta kampania się skończy, odpo­wiadałem i odpowiadam, że nie wiem. Może się nie skoń­czy za mojej kadencji. Musi trwać aż do skutku.

W Polsce coraz częściej daje się zauważyć, że ludzie w miejscach publicznych jakoś wstydzą się bić dzieci, czy poszarpywać; owszem jest agresja słowna, głośne krzyki, ale fizycznej przemocy jest wyraźnie mniej. I to też jest postęp bo to już, w jakimś stopniu, ogranicza przemoc.

ZB: Co Pan uważa za swoje największe osiągnięcie a co za porażkę?MM: Za osiągnięcie uważam przede wszystkim zmiany w prawie, które lepiej zabezpieczają dzieci i nie chodzi tu tylko o zakaz bicia, ale też przepisy, mające chronić dzieci przed pedofilią. Jesteśmy w przededniu ratyfikowania Konwencji z Lanzarote, która mówi o zakazie i przeciw­działaniu seksualnemu krzywdzeniu dzieci. Z tym, że polskie prawo odpowiada wymogom tej konwencji już teraz, a nieraz nawet wykracza poza nią.

A porażka?...Staram się być osobą, która się porażkom nie poddaje i jak się nie uda z tej strony, to próbuję z dru­giej, a potem i z trzeciej. Wolałbym zamiast porażek wy­mienić, co jeszcze chciałbym zrobić. Zakończyłem swoją kadencję w roku 2013, ale Sejm powierzył mi reprezento­wanie dzieci i stanie na straży ich praw na kolejne pięć lat. Zatem może zdążę jeszcze z najpilniejszymi sprawami, jak np. ze zmianami w systemie ochrony zdrowia dzieci, mam tu na myśli przede wszystkim większą dostępność do le­karzy specjalistów, monitorowanie losów małego dziecka, żeby nie mogło ”wypaść z systemu” oraz sytuację dzieci z niepełnosprawnością. Jednym z kluczy do lepszej ochrony praw dziecka jest podwyższenie kompetencji opiekunów, rodziców, a więc znowu edukacja. Psychologowie mówią, że wychowanie dziecka zaczyna się dwadzieścia lat przed jego przyjściem na świat. Ludzie wychowani w poczuciu własnych praw, z odpowiednią samooceną i poczuciem własnej wartości lepiej poradzą sobie z wychowaniem kolejnego człowieka – swojego dziecka.

ZB: Czy zgodzi się Pan ze stwierdzeniem, że patronem urzędu, którym Pan teraz kieruje, jest Janusz Korczak?MM: Nazywam Korczaka pierwszym niekonstytucyjnym rzecznikiem praw dziecka na świecie i mieć go za patrona jest wielkim honorem. Podczas Roku Korczaka zwraca­łem uwagę, że zasłużył on na wieczną pamięć nie tylko dlatego, że umarł towarzysząc swoim podopiecznym do końca, ale też dlatego, że tak żył. Był to wyjątkowy pedagog, lekarz, pisarz, filozof praw dziecka, filozof dzie­ciństwa. Miał wyjątkową zdolność patrzenia na dziecko z pozycji dziecka. On nie patrzył z góry, i to nie w prze­nośni, ale w sensie dosłownym, musiał przyklęknąć, by spojrzeć w oczy dziecku, by zobaczyć, co ten młody czło­wiek ma do powiedzenia. Tak z dziećmi rozmawiał. W swoich książkach Jak kochać dziecko czy Prawo dziecka do szacunku nie używał żargonu prawniczo­lekarskiego tylko mówił językiem zrozumiałym dla każdego.

Mam poczucie, że my ciągle jeszcze Korczaka odkry­wamy, on wyprzedzał swój czas i wyprzedza nasz. Co­

nens rättigheter i fem år till. Så jag kanske kan hinna med de frågor som är mest angelägna, till exempel ändring­ar i sjukvårdssystemet för barn, med bättre tillgänglighet och kontinuerlig uppföljning av vad som händer med det lilla barnet så att det inte faller ur systemet, och så situa­tionen för handikappade barn i skolan. En av nycklarna till bättre skydd för barnets rättigheter är högre kompe­tens hos vårdnadshavare och föräldrar, alltså återigen ut­bildning. Enligt många psykologer börjar barnuppfostran tjugo år före barnets födelse. Människor som uppfostrats med en känsla av sina egna rättigheter, med riktig själv­uppfattning och självkänsla, är bättre på att uppfostra en ny människa ­ sitt eget barn.

ZB: Håller du med om påståendet att beskyddaren för den myndighet som du är chef för heter Janusz Korczak?MM: Jag brukar kalla Korczak för den första informella barnombudsmannen och det är en stor ära att ha honom som beskyddare. Under Korczakåret 2012 framhöll jag hela tiden att han förtjänar evig hågkommelse inte bara för att han följde sina skyddslingar ända in i döden utan också för det sätt som han levde. Han var en enastående pedagog, läkare, författare, barnrättsfilosof och barn­domsfilosof. Han hade en enastående förmåga att se barnet från barnets utgångspunkt. Han såg inte ner på barnet, och det säger jag inte symboliskt utan bokstavligt, han brukade alltid huka sig för att kunna se barnet i ögo­nen, för att se vad denna lilla människa hade att säga. Det var så han talade med barn. I sina skrifter Hur man älskar ett barn och Barnets rätt till respekt använde han ingen juridisk­medicinsk yrkesjargong, han talade på människ­ors språk.

Jag har känslan att vi fortfarande håller på att upptäcka Korczak, han var före sin tid och före vår tid också. Vad vi än försöker tänka ut kommer vi alltid fram till Korc­zak.

ZB: Jag har hört att av de utmärkelser du fått är du stoltast över Leendets orden...?MM: Leendets orden är en utmärkelse som delas ut av barn. Den är verkligen enastående. Den bygger bara på erkännande från barnen. Jag bär denna orden med stolt­het. Men det är inget pris utan en utmaning, en förplik­telse. Leendets orden säger till mig: vila inte på lagrarna.

ZB: Den första som fick det litterära Janusz Korczak-priset var Astrid Lindgren 1979, senare har det gåttt till andra svenskar, Mats Wahl 1994, Lars H Gustafsson 1998 och Annika Thor år 2000. Kanske det priset skulle återupplivas, till exempel under Barnombudsman-nens beskydd?MM: Det har kommit sådana förslag. Litterära kretsar och bokmässor har verkat för det. Jag tycker att det vore värt att återuppliva priset. Jag är öppen för det och kommer att ge mitt stöd om någon tar ett sådant initiativ. Man måste belöna folk när de gjort något bra och visa på vad som är viktigt, vad vi borde bry oss mest om. Jag har ock­så bett Polens president att instifta en medalj för insatser för barnens rättigheter. Och den medaljen existerar nu sedan ett år tillbaka! En medalj med Janusz Korczaks bild

34

kolwiek próbujemy wymyślić – zawsze dochodzimy do Korczaka.

ZB: Rozumiem, że z odznaczeń, jakie Pan posiada, najbardziej dumny Pan jest z Orderu Uśmiechu ...?MM: Order Uśmiechu to odznaczenie nadawane przez dzieci. Jest naprawdę wyjątkowe. Tam właśnie jest uzna­nie ze strony dziecięcej. Noszę ten order z dumą. Ale to nie nagroda, lecz wyzwanie, zobowiązanie. Ten order mówi do mnie: nie osiądź na laurach!

ZB: Nagrodę Literacką im. Korczaka pierwsza dostała Astrid Lingren w 1979, a potem byli też inni Szwedzi Mats Wahl w 1994, Lars H. Gustafsson w 1998 i Annika Thor w 2000 r. Może warto wrócić do tej nagrody np. pod patronatem RPD?MM: Były takie propozycje. Środowiska literackie, targi książki zabiegały o to. Myślę, że warto wznowić nagrodę. Jestem otwarty: gdy pojawi się taka inicjatywa, będę jej sprzyjał. Ludzi trzeba nagradzać za to, co dobrze zrobili i pokazywać, co jest ważne, o co powinniśmy dbać naj­bardziej. Zwróciłem się do pana Prezydenta o ustanowie­nie  Odznaki Honorowej za Zasługi dla Ochrony Praw Dziecka. I to odznaczenie już od zeszłego roku jest! To medal z wizerunkiem Janusza Korczaka, nadawany przez Rzecznika Praw Dziecka. Któż na tym polu jest bardziej rozpoznawalny od Starego Doktora? A zatem nagroda im. Janusza Korczaka już jest.

ZB: Co może zrobić dziecko, jeśli czuje, że potrzebna mu pomoc RPD. Jakie ma możliwości kontaktu z Pa-nem?MM: To jest dość łatwe. Pierwszą moją inicjatywą na tym stanowisku była ogólnopolska, bezpłatna linia telefonicz­na ­ Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka nr 800 12 12 12. Dzieci mogą dzwonić i porozmawiać z psychologiem, pedagogiem, czy prawnikiem. Tradycyjne listy też przychodzą. Jest kontakt e­mailowy, mam profil na Facebooku, który jest platformą wymiany poglądów i miejscem, gdzie można prowadzić dialog.

ZB: A ilu ma Pan pracowników merytorycznych?MM: 60 osób. To jest naprawdę nieźle, chyba znacznie więcej niż ma mój kolega szwedzki. No, ale my mamy trochę inne zadania. Np. interwencje indywidualne. W ubiegłym roku podjęliśmy blisko 50 tys. spraw.

ZB: Dziękuję bardzo za rozmowę.

på. Vem är mer känd än han inom det området? Så det finns redan ett Janusz Korczakpris.

ZB: Vad kan ett barn göra om det känner att det behö-ver hjälp från Barnombudsmannen? Vad finns det för möjligheter att kontakta dig?MM: Det är ganska lätt. Mitt första initiativ på den här posten var att öppna en gratis telefonlinje från hela landet till Barnombudsmannen. Numret är 800 121212. Barn kan ringa och tala med en kurator, en jurist och så vidare. Det kommer också pappersbrev. Man kan skicka e­post och jag har en Facebookprofil där jag för en dialog.

ZB: Och hur många fackmän har du anställda?MM: 60 personer. Det är verkligen inte illa, det är nog många fler än min svenska kollega. Men vi har lite andra uppgifter. Till exempel ingripanden i enskilda fall. Förra året ingrep vi i nästan 50 000 fall.

ZB: Tack så mycket för intervjun.

Foto: brpd.gov.pl

35

O filmie Leo Kantora W poszukiwaniu utraconego krajobrazu już kiedyś pisaliśmy. Kiedy istniał tylko w głowie autora, no i na papierze – w formie scena­

riusza. I trochę później, gdy zaczynał nabierać filmowych kształtów. Parę miesięcy temu, w maju, odbyła się w War­szawie oficjalna premiera. Ale życie filmu – na festiwalach na wszystkich kontynentach, przeglądach i bardziej ka­meralnych pokazach – zaczęło się już wcześniej. Przypo­mnijmy krótko, słowami autora, treść filmu.

Kiedyś, przed wojną, mieszkało w Breslau 20 tysięcy Ży-dów. Była to jedna z prężniej funkcjonujących gmin ży-dowskich w Niemczech. Po wojnie już ich nie było.

W 1946 roku przybyła tutaj połowa z 200 tysięcy polskich Żydów uratowanych z Holocaustu. Około 100 tysięcy za-mieszkało w 35 miasteczkach w tym regionie, a 15 tysięcy w Breslau, dzisiejszym Wrocławiu, w Polsce. Kiedyś w Polsce mieszkało 3,5 miliona Żydów. A po wojnie Dolny Śląsk stał się największą w Europie enklawą uratowanych z Holocau-stu, w samym Wrocławiu i okolicach było ich 115 tysięcy. Nie ma o tym ani jednego wiersza, eseju, opowiadania, powieści, a co dopiero filmu.

Była to społeczność piękna, zarówno ta przed wojną - niemiecko-żydowska, jak i ta po wojnie − polsko-żydow-ska. Niezwykła w swojej radości życia i chęci budowania w środowisku często nieprzychylnym, a po wojnie na gru-zach, ale zawsze w poczuciu odpowiedzialności, szacunku do zwyczajów otoczenia. Po wojnie powstały spółdzielnie pracy, warsztaty, ale też grupy teatralne, domy kultury, biblioteki, kluby dyskusyjne, partie polityczne, przedszkola i szkoły, gazety w jidysz i po polsku. Działały zespoły mu-zyczne, ośrodki zdrowia, domy modlitwy, organizowano kolonie dla dzieci. Pomimo strasznego doświadczenia woj-ny istniała nadzieja na spokojne życie, choć na ruinach, ale w pięknym krajobrazie tej ziemi, Żydom nigdy nie obieca-nej, kiedyś niemieckiej, teraz polskiej.

Wszystko zakończyło się dość szybko, bo już w 1968 roku. Władza komunistyczna przeprowadziła agresywną kam-panię antysemicką, zabierając Żydom pracę, teatr, szko-ły, miejsca na uniwersytetach, skromny dobytek, a przede wszystkim godność. Młodzieży proponowano wyjazd za granicę albo wojsko. Na granicy odbierano dyplomy ukoń-

Najpiękniejsze miejsce na świecie

Om Leo Kantors film På jakt efter ett svunnet land-skap har vi skrivit tidigare. Det var när den endast existerade i filmarens huvud, samt förstås på pap­

per i form av ett manus. Även litet senare, när den hade börjat ta konkret form. För några månader sedan, i maj, fick den sin officiella premiär i Warszawa. I själva verket hade filmen kommit till liv redan tidigare genom vid filmfestivaler världen över, presentationer av nya filmer och visningar i mera kamerala sammanhang. Vi låter Leo Kantor påminna om filmens innehåll: En gång i tiden, före kriget, levde det i Breslau tjugotu-sen judar. Detta var en av Tysklands mest vitala judiska församlingar. Efter kriget var den fullkomligt utraderad. Hälften av de tvåhundratusen polska judar som hade räddats undan Förintelsen anlände hit 1946. Femtontusen stannade i Breslau – numera Wrocław − medan de övriga bosatte sig i trettiofem småstäder i trakten. Det hade fun-nits en tid då 3,5 miljoner judar bodde i Polen. Idag, långt efter krigets slut, finns det fortfarande inte en enda dikt, essä, berättelse eller roman om Europas största enklav av överlevande från Förintelsen – för att inte tala om en film.

Det var ett fint samhälle, först tysk-judiskt och efter kriget polsk-judiskt. Det som gjorde det ovanligt var dess livsgläd-je och önskan om att skapa en tillvaro i en ofta ogästvänlig miljö, alltid på ett ansvarstagande sätt och med respekt för

Den vackraste platsen på jorden

Foto: ww

w.m

onocolor.eu

På jakt efter ett svunnet landskap / W poszukiwaniu utraconego krajobrazu

Zbigniew Bidakowski

36

czenia wyższych studiów i niedokończone prace naukowe. Rabowano kosztowności. Uratowani z Holocaustu i ich dzieci zaledwie 20 lat po wojnie opuszczają Polskę. Ostat-nie 20 tysięcy polskich Żydów pojedzie do USA, Kanady, Niemiec, Szwecji, Australii, Izraela, Danii.

Rodzina Leo Kantora – przyjechali aż z Uralu, z Jeka­terynburga – osiadła w Strzegomiu. Leo wyjechał z żoną do Szwecji w 1969. Rodzice zostali. Po śmierci mamy, Leo ściągnął do Sztokholmu ojca.

Z reportażu Pawła Smoleńskiego, Gazeta Wyborcza, 11 kwietnia 2014:

Leo ma pamięć dobrą, lecz również wybiórczą.No bo jakie są jego strzegomskie wspomnienia? Ciepłe –

zapewnia. W tym słowie nie zawiera się zburzone w połowie

miasteczko, domy, w których stały jeszcze obce meble i totalne, jak ostateczne rozwiązanie, milczenie o Zagła-dzie.

Zamieszkany przez pół tysiąca żydowskich rodzin – pie-karze, lekarze, krawcy, szewcy, żadna żydokomuna − Strze-gom jest w tych wspomnieniach najpiękniejszym miejscem na świecie. Leo wie, że nostalgia oszukuje i boli. Ale jak bez niej żyć?

Historia rodzinna, pojedyncze losy są jednym wątkiem filmu. Drugim jest epicka opowieść, zbiorowy portret Dol­

omgivningen. Även efter det förödande kriget organisera-des hantverskooperativ, verkstäder, men även teatergrupper, kulturhus, diskussionsklubbar, politiska partier, förskolor och skolor, tidningar och musikgrupper, vårdinrättningar, bö-nehus och barnkolonier. Trots den fruktansvärda tragedin fanns ändå en förhoppning om en fridfull tillvaro – förvisso bland ruinerna men trots allt mitt i detta vackra landskap; en gång tyskt, idag polskt, aldrig judarnas förlovade land.

Det hela fick ett brått slut redan 1968. Det kommunistiska styret satte igång en hätsk antisemitisk kampanj och tog ifrån judarna deras arbeten, akademiska poster, försörjningsmöj-ligheter och berövade dem deras mänskliga värdighet. De yngre ställdes inför alternativet att antingen emigrera eller bli inkallade. Vid gränsen fick de lämna ifrån sig sina ex-amensbevis och vetenskapliga manuskript. De plundrades på sina värdesaker. Förintelsens överlevande och deras barn tvingades alltså tjugo år efter kriget att lämna landet. Tju-gotusen judar, den sista kvarlevande spillran, reste till USA, Kanada, Sverige, Australien, Israel, Tyskland och Danmark.

Leo Kantors familj lämnade efter krigsslutet Jekaterin­burg vid Uralbergen och flyttade hela vägen till den lilla staden Strzegom i sydvästra Polen. Leo och hans hustru emigrerade till Sverige 1969. Föräldrarna stannade kvar. Sedan dog mamma och Leo tog sin pappa till Stockholm.

Ur Paweł Smoleńskis reportage i Gazeta Wyborcza den 11 april 2014:

Leos minne är bra men selektivt.Hur minns han Strzegom? – Varmt, försäkrar han.Detta ord rymmer dock inte den till hälften raserade lilla

staden, de hus som fortfarande var fyllda med andras bohag, den tystnad som omslöt Förintelsen och var lika total som den slutliga lösningen.

Strzegom, en stad befolkad av femhundra judiska familjer – bagare, läkare, skräddare, skomakare, inte precis någon ju-disk kommunistfalang – förblir i hans minne den vackraste platsen på jorden. Leo vet att nostalgin är svekfull och smärt-sam, men hur skall man kunna leva utan den?

Familjens historia och de enskilda livsödena utgör fil­mens ena motiv. Det andra är en episk berättelse, ett sam­lingsporträtt av Nedre Schlesien. Jag kan inte avgöra vil­ket av dem är huvud­ respektive bakgrundsmotivet. Kan­tors ord om det svunna landskapet låter som en hyllning och en tacksägelse: landskapet där Heinrich Heine, Albert Einstein, Franz Kafka, Sigmund Freud, Moses Mendels-sohn, Hannah Arendt hade sitt ursprung. … I Wrocław hit-tar vi Europas äldsta judiska gravsten från 1200-talet. Vi be-kantar oss med några av 1900-talets märkliga judiska gestal-ter: Edith Stein som påven Johannes Paulus II har upphöjt till Europas skyddshelgon, Ferdinand Lasalle – den europeis-ka socialdemokratins fader.

Sedan förflyttar vi oss till efterkrigstiden. På foton syns en rabbin, kapten i polska armén. Vi ser Haganas soldater, vars vapen hade skänkts av polackerna. Den israeliska arméns ursprung finns inte i London, New York eller Stockholm utan i Bolków, en stad belägen sex mil från Wrocław. Där utbildades 10 000 soldater som sedan fick lov att ta sig över gränsen nära staden Kłodzko. Vi visar sommarkollon, läkar-mottagningar, judiska gruvarbetare från staden Wałbrzych.

Foto: Leo Kantor Archiv

Strzegom, stara pocztówka / gammal postkort

37

nego Śląska. Nie umiem powiedzieć, co jest tłem a co wątkiem głównym. Słowa Kantora o utraconym krajobrazie brzmią jak hołd i podziękowanie: Ziemia, która wydała Heinricha Heinego, Alberta Einsteina, Franza Kafkę, Zygmunta Freuda, Mosesa Men-delssohna, Hannah Arendt (...) Przedstawiamy najstarszy w Eu-ropie nagrobek żydowski z XIII w., znajdujący się we Wrocławiu. Kolejno, już z XX w., pokazujemy niezwykłe postaci o rodowodzie żydowskim: Edytę Stein, ogłoszoną przez Jana Pawła II patronką Europy, Ferdynanda Lassalle’a, twórcę europejskiej socjaldemokra-cji. (...)Następnie przeniesiemy się w powojnie. Pokażemy zdjęcia z rabinem, kapitanem Wojska Polskiego. Zobaczymy żołnierzy Hagany z bronią daną im przez Polaków. Początki armii izraelskiej to nie Londyn, Nowy Jork czy Sztokholm, ale Bol-ków, 60 km od Wrocławia. To tam przeszkolono 10 tys. żoł-nierzy, którym pozwolono przejść przez granicę koło Kłodz-ka. Pokażemy też kolonie letnie, ośrodki zdrowia, górników żydowskich w kopalniach Wałbrzycha.

Kantor w bardzo oryginalny sposób splata punkt widze­nia prywatny, osobisty, jednostkowy z obiektywizmem i rzeczowością historyka­kronikarza. Czy to właśnie stało się przepustką na festiwale?

W poszukiwaniu utraconego krajobrazu zaprezentowa­no najpierw na warszawskim festiwalu Żydowskie moty­wy. Następnie był gorąco przyjmowany na Krakowskim Festiwalu Filmowym, Festiwalu Reżyserów w Świdnicy i Nowych Horyzontach we Wrocławiu. Film doczekał się recenzji w najpoważniejszych gazetach a jego reżyser wywiadów i reportaży. A opowiadamy tu o filmie, który miał poważne trudności ze znalezieniem finansowania a producenci nie mieli i nie mają żadnego budżetu na pro­mocję i dystrybucję.

Udział w tych znakomitych imprezach filmowych oka­zuje się jednak tylko skromnym początkiem. Kiedy piszę to sprawozdanie, w Bydgoszczy rozpoczyna się sławny festiwal Cameraimage 2014, podczas którego, w sali do­kumentalnej Opery Novej, o najlepszej porze, zostanie pokazany film Kantora. Kilka dni później obraz, wraz z autorem, jedzie do Kielc, gdzie weźmie udział w XX Festi­walu Form Dokumentalnych NURT 2014.

W grudniu czas na Gdańsk. W ramach projektu Fun­dacji KuLTopia pod nazwą Krajobraz utracony, w Cen­trum Edukacji Artystycznej Łaźnia 2 – Kinoport, od­będzie się pokaz dwóch filmów Leo Kantora Tam, gdzie rosną porzeczki i W poszukiwaniu utraconego krajobrazu oraz spotkanie z reżyserem i operatorem Arturem Łuka­szewiczem.

Na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Gdańskiego Leo Kantor wygłosi otwarty wykład pt. W poszukiwaniu tolerancji inaugurujący program Krajobraz utracony. Part­nerami projektu są: Katedra Kultury i Sztuki UG, Akade­mickie Centrum Kultury Alternator UG oraz Gmina Wy­znaniowa Żydowska.

Kolejny pokaz ostatniego filmu Kantora odbędzie się 9 grudnia w Warszawie, w Centrum Edukacyjnym IPN – Przystanek Historia.A teraz zagranica. W poszukiwaniu utraconego krajobrazu zostało zakwalifikowane do udziału w Festiwalu Filmów Dokumentalnych JIHLAVA w Czechach, na festiwale w Le­eds (Anglia), Seattle (USA), Wiesbaden (Niemcy), Turynie (Włochy) oraz w Izraelu.

Kantor har ett originellt sätt att fläta samman sitt pri­vata, personliga, individuella perspektiv med historikerns och krönikerens objektivitet och saklighet. Har just detta blivit filmens inträdesbiljett till festivalerna?

På jakt efter ett svunnet landskap visades först vid Wars­zawafestivalen Judiska motiv. Sedan fick filmen ett varmt mottagande vid Krakóws filmfestival, vid regifestivalen i Świdnica och vid Nya horisonter i Wrocław. De vikti­gaste tidningarna har publicerat recensioner, reportage och intervjuer med regissören. Och då talar vi om en film som var mycket besvärlig att finansiera och som får klara sig utan någon budget till reklam och distribution.

Inbjudan till dessa förnäma filmfestivaler visar sig dock vara en blygsam inledning till något större. I Byd­goszcz börjar i skrivande stund den berömda Cameraima­ge 2014 som erbjuder visningen av Kantors film på bästa tid i Opera Novas dokumentärsal. Några dagar senare tar Kantor sin film till Kielce där den kommer att visas inom ramarna för den tjugonde dokumentärfestivalen NURT 2014.

I december är det Gdańsks tur. Visningar av Leo Kan­tors två filmer Där vinbären växer och På jakt efter ett svunnet landskap samt ett möte med regissören och med operatören Artur Łukaszewicz ingår där i KuLTopia­stif­telsens projekt Det svunna landskapet. Filmerna visas vid konstbildningscentret Łaźnia 2 – Kinoport.

Vid Gdańskuniversitetets filologiska fakultet kommer Leo Kantor att inleda programmet Det svunna landska-pet genom att hålla ett offentligt föredrag med temat Att sträva efter tolerans. Projektet genomförs i samarbete med Gdańskuniversitetets kultur­ och konstfakultet, det aka­demiska kulturcentret Alternator och judiska församling­en.

Näst efterföljande visning av Kantors senaste film äger rum den 9 december i Warszawa, där IPN, polska Insti­tutet för nationellt minne, presenterar den vid sitt utbild­ningscenter vid namn Hållplats historia.

Utanför Polen har På jakt efter ett svunnet landskap bli­vit valt att presenteras vid dokumentärfestivalen Jihlava i Tjeckien, vid festivalerna i Leeds, Seattle, Wiesbaden och Turin samt även i Israel. Dessutom kommer den att visas i polsk och tysk tv. ❒

På jakt efter ett svunnet landskapManus och regi Leo Kantor, foto Jacek Knopp, Artur Łukasiewicz och Grzegorz Hawałej, klippning Grzegorz Mazur, produktion Kulturforum & V­Film Andrzej Stachecki.

▶ cd. str. 42

38

W sprawie śmierci najbardziej skraj-ne było stanowisko stoików: śmierć jest niczym i to, czy następuje po długim życiu, czy po krótkim nie ma znaczenia z tego powodu, że nie istnieje nic takiego jak przy-krość bądź nieprzyjemność bycia martwym.

Biegun przeciwny jest taki: jeśli mam apetyt na wszystkie przyjem-ności życia, planuję te przyjemności i czekam na nie to mam prawo opierać się temu, co przeszkodzi w osiąganiu tych przyjemności. Tym czymś jest z pewnością śmierć. Ra-cjonalnym zachowaniem jest więc unikanie jej. To się jednak może nie udać i nigdy nie wiem, kiedy śmierć przyjdzie i jakich satysfakcjonują-cych mnie rzeczy zostanę pozba-wiony. Z tej egoistycznej czy też hedonistycznej perspektywy mogę więc traktować śmierć jako zło.

Co się jednak dzieje, kiedy roz-ważamy śmierć nie własną, tylko innej osoby? I kiedy ta osoba jest kimś najbliższym? A my – jesteśmy dzieckiem!? I złem nie jest śmierć sama w sobie, tylko poczucie

braku, pustki. I że jest to zło nie-naprawialne? Chociaż o tym – my dzieci – dowiadujemy się z czasem, trochę później. Najpierw długo myślimy, że ten nienormalny stan braku kogoś musi się przecież kie-dyś skończyć.

Pewne dźwięki rozpalają iskierki nadziei.Dzwonek telefonu, pukanie do drzwi, chrzęst żwiru pod opona-mi samochodu, który wjeżdża na parking.Wtedy myślimy, że to w końcu tata!Ale, oczywiście, to nie on.

Piszą w swojej książce Droga Pani Śmierć młode autorki – siostry – Patty Pajak Zowczak i Anna Pajak. A personifikowanie śmierci po-przez zwrot droga pani śmierć jest wołaniem w nicość. Autorki o tym wiedzą i dlatego ten zwrot wystę-puje tylko w tytule książki, która wygląda jak typowa ilustrowana książeczka dla dzieci – bardziej do oglądania niż do czytania. W tek-ście, napisanym i wydrukowanym ręcznym stylem, jakby wyszedł spod dzięcięcej ręki (i nawet z błę-dem, celowym?), autorki stawiają pytania otaczającemu światu – na-gle odmienionemu po śmierci ojca – oraz sobie, a nie śmierci, która nie wiadomo, czym jest. Ale wiadomo, co śmierć robi: tworzy pustkę, na-znacza, czyli wyobcowuje z grona rówieśników nie mających takich doświadczeń, wpycha w poczucie głębokiego bezsensu – tata był jeszcze młody!

Droga Pani Śmierć (Kära döden)Patty Pajak Zowczak, Anna PajakParabellum Nord AB Förlag, 2014

KÄRA DÖDENPatty Pajak Zowczak Anna Pajak

recension recenzja

När det gäller döden var stoikernas inställning den mest extrema: dö-den är ingenting och om den kom-mer efter ett långt eller ett kort liv har ingen betydelse eftersom det inte finns något ledsamt eller otrevligt med att vara död.

Den motsatta polen är denna: om jag har aptit på livets alla nöj-en, om jag planerar för dem och väntar på dem, så har jag rätt att motsätta mig det som hindrar mig från att uppnå dessa nöjen. Döden är med all säkerhet ett sådant hin-der. Att undvika den är således ett rationellt beteende. Men det kan-ske inte går och jag vet aldrig när döden kommer och vilka nöjaktiga

Kära dödenPatty Pajak Zowczak, Anna PajakParabellum Nord AB Förlag, 2014

Pogodzenie – ze śmiercią?, z życiem? – przychodzi z czasem.

Czy zrozumiałam coś więcej ze śmierci.Nie wiem, ale myślę, że zaczy-nami rozumieć trochę więcej z życia. ❒

❧

39

saker jag blir berövad. Ur detta egoistiska eller kanske hedonistiska perspektiv kan jag alltså betrakta döden som något ont.

Men vad händer när vi grubblar över någon annans död, inte vår egen? Och om den personen är en nära anhörig? Och vi – är barnet!? Och det onda inte är döden i sig själv, utan känslan av avsaknad, tomhet. Och det onda inte går att reparera? Men det får vi – barnen – veta med tiden, lite senare. Först tror vi länge att detta onormala tillstånd av saknaden efter någon måste upphöra till slut.

Vissa ljud tänder gnistor av hopp:När telefonen ringer, när det knackar på dörren, när vi hör knaster i gruset från en bilsom rullar in på parkeringen.Då tror vi att det äntligen är pappa!Men, det är det såklart inte.

skriver de unga författarna, systrar-na Patty Pajak Zowczak och Anna Pajak i sin bok Kära döden. Men att personifiera döden genom frasen kära döden är ett rop i tomma in-tet. Författarna vet det och därför

förekommer frasen bara i titeln på boken, som ser ut som en typisk illustrerad barnbok – mer något att titta i än att läsa. I texten, som är skriven och tryckt med handstil, som om den var skriven av ett barn (med ett stavfel till och med, av-siktligt?), ställer författarna frågor till den omgivande världen – som plötsligt är förändrad efter faderns död – samt till sig själva, men inte till döden, som man inte vet vad det är. Men man vet vad döden gör: den skapar ett tomrum, den märker ut, skapar alienation bland jämnåriga som inte har sådana er-farenheter, knuffar in en i en känsla av djupt meningslöshet – pappa var ju fortfarande så ung!

Försoningen – med döden? med livet? – kommer med tiden.

Har jag blivit så mycket klokare på döden?Jag vet inte, men jag tror jag börjar förstå lite mer om livet.

❒

MZ:

Foto: Karolina Pajak

Il. / illustr. Anna Pajak

40

recension recenzja

Na łyżwach w WarszawieEmilia Degenius Ersatz, 2014W autobiograficznej powieści Emilii Degenius Na łyżwach w Warszawie różne wątki splatają się w opo-wieść o dorastaniu dziewczyny w powojennej, komunistycznej i an-tysemickiej Polsce. Najwcześniejsze wspomnienia córki żydowskiego ojca, adwokata, i zajmującej się do-mem polskiej mamy to stosunkowo zamożny dom i wykwintny styl życia. A jednak nie wszystko jest jak być powinno. Wkrótce dorastaniu dziewczynki będzie towarzyszyć stopniowy rozkład rodziny.

Ojciec, który w Zagładzie stracił pierwszą żonę, córkę i matkę, traci prawo wykonywania zawodu ad-

wokata. Kiedy ojciec nagle umiera, matka przejmuje w swoje ręce los całej rodziny. W końcu załatwia, że jej dwie córki mogą opuścić kraj. W roku 1972 siedemnastoletnia Emilia przyjeżdża do Szwecji, gdzie czeka już na nią jej siostra.

Książka jest najbardziej sugestyw-na, kiedy pokazuje, że twarz antyse-mityzmu może również wyglądać jak zatroskana matka próbująca, każdego wieczoru wygładzać pal-cem przeklęty garb na nosie swo-jego dziecka. Jak dobre wyniki w szkole, które nagle, bez żadnego po-wodu, zmieniają się w same dwóje. Jak najlepsza przyjaciółka, która, z dnia na dzień, odwraca się plecami. Jak zakaz jedzenia szkolnego obiadu razem z innymi.

Dzieciństwo w oparach antysemity-zmu nie jest inne, nie wygląda inaczej niż inne, dlatego łatwo go nie pojąć, wziąć za coś innego, ot, takie życie i jego utrapienia, dziecięce lęki, dziecię-ce zawody, dziecięce przykrości, dzie-cięce smutki, wziąć za problemy doj-rzewania, za coś, co się w życiu zdarza, przed czym żadnego dzieciństwa nie można w pełni uchronić, pisze De-genius. I dodaje: Dom w warunkach antysemityzmu nie jest domem, nie jest nim pierwszy dom, ani następny, ani poprzedni, ani ostatni. Antysemi-tyzm zabiera ci twój dom, zabiera ci każdy dom, robi cię bezdomnym na zawsze.

Książka została oprawiona w okładki z obwolutą na wzór pasz-portu, o którego zdobycie, by Emilia mogła opuścić kraj, matka tak długo walczyła. Są one swoistym metatek-stem dla tej opowieści o bezdomno-ści, ucieczce, pamięci i historii. Książ-ka jest zatem paszportem, stemple – mozolnie zebranymi doświadcze-niami. My – podróżnymi. ❒

Emi-Simone Zawall (literaturoznawczyni i tłumaczka)

I Emilia Degenius självbiografiska roman Åka skridskor i Warszawa flätas olika minnesspår samman till en berättelse om en flickas upp-växt i efterkrigstidens, kommunis-mens och antisemitismens Polen. Som dotter till en judisk far, som var advokat, och en polsk hemar-betande mor, är det till en början minnen av jämförelsevis privilegie-rade förhållanden. Ändå är inte allt som det ska. Uppväxt och sönder-fall börjar snart löpa samman.

Fadern, som tidigare förlorat fru, dotter och mor i Förintelsen, blir fråntagen rätten att driva sin juri-diska praktik. När fadern oväntat dör, tar modern familjens liv helt i egna händer. Hon ordnar slutligen så att hennes två döttrar ska kunna lämna landet. 1972 kommer Emilia 17 år gammal till Sverige, där sys-tern väntar.

Boken är som mest angelägen när den skildrar att antisemitismens ansikte kan också se ut som en be-kymrad mor som varje kväll gnider sitt barn över näsryggen för att för-söka påverka den fördömda formen, de goda skolresultaten som plötsligt och utan anledning blir underkända betyg, en bästa vän som över en natt inte längre vill umgås, ett förbud att äta skollunch i matsalen med de andra.

Antisemitismens barndom är inte an-norlunda, ser inte annorlunda ut, kan därför missförstås, tas för något annat, för livets gång, dess vedermödor, för

barndomens rädsla, barndomens svek, barndomens förlust, barndomens sorg, för vägen till mognad, för sådant som hör livet till, sådant som ingen barndom kan skonas från, skriver Degenius. Men tillägger: Hemmet i antisemitismens barndom är inte ett hem, det är inte ett första hem, inte ett nästa, senaste eller ett sista. Hemmet i antisemitismens barndom tar från dig ditt hem, tar ifrån dig varje hem, gör dig för alltid hemlös.

Förlaget har låtit formge de blå bokpärmarna under bokomslaget som det respass modern kämpar så länge med att skaffa och stämpla så att Emilia ska kunna lämna landet. De utgör en fin paratext till denna berät-telse om hemlöshet, flykt, minne och historia. Respasset är alltså boken, stämplarna de mödosamt förvärvade erfarenheterna. Vi resenärerna. ❒

Emi-Simone Zawall (litteraturvetare och översättare från polska)En förkortning, hela recensionen publicerades i SvD

Åka Skridskor i WarszawaEmilia Degenius Ersatz, 2014

❧

Zapraszamy do naszych biur obsługi, gdzie odpowiemy na Twoje pytania dotyczące emerytury.

Więcej informacji na temat emerytury znajduje się na stronie pensionsmyndigheten.se/polska

Tutaj można znaleźć adresy naszych biur obsługi pensionsmyndigheten.se/servicekontor

Wszystkie osoby, które pracuja lub mieszkaja w Szwecji, maja prawo do

emerytury.

”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum Suecia-Polonia /„Suecia Polonia” jest pismem wydawanym przez Stowarzyszenie Forum Suecia-Polonia

Ansvarig utgivare / Wydawca odpowiedzial-ny: Zbigniew BidakowskiRedaktör/Redaktor:Zbigniew BidakowskiÖversättningar /Tłumaczenia: Jurek Hirschberg, Tomas Håkansson, Lisa Mendoza Åsberg, Emi-Simone ZawallGrafisk form /Opracowanie graficzne: Anna BidakowskaFoto: Archiwum Leo Kantor, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Jola Lipka, brpd.gov.pl, Stefan Markiewicz, Międzynaro-dowy Festiwal Muzyczny Chopin i jego Europa, monocolor.eu, Karolina Pajak, Parabellum Nord AB Förlag, polona.pl, stockholmjff.org, wikipedia.org

Adress /Adres:”Suecia Polonia”,Himlabacken 8, 170 78 Solna Tel /fax:+46-(0)8-85 72 62, +46-(0)704 868 225e-mail: info@sueciapolonia.se Alla inbetalningar till Postgiro/Wszystkie wpłaty na Postgiro: 194 626-8Föreningen Forum Suecia-Polonia

Redaktionen tar inget ansvar för innehåll i annonser, återsänder inte obeställd ma-teriall och har inga möjligheter att svara på alla insända brev. Vi förbehåller oss rätter att förkorta och redigera texter samt ändra rubriker / Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów nie zamówionych i nie ma możliwości odpowia dania na wszystkie nadsyłane listy. Zastrze gamy sobie prawo skracania i adius-tacji tekstów oraz zmiany ich tytułów.

ISSN 1651-0658REDAKTIONSRÅDET / Rada redakcyjna:Ordförande/Przewodniczący:Leo Kantor, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum i Sverige /publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury w SzwecjiLedamöter/Członkowie:Kjell Albin Abrahamson, publicist och författare, utrikes korrespondent för Sveriges Radio i Warszawa, Wien och Moskva/publicysta i pisarz, korespondent Szwedzkiego radia w Warszawie, Wiedniu i MoskwiePiotr Cegielski, journalist och f.d direktör för Polska Institutet i Stockholm/dziennikarz, były dyrektor Instytutu Polskiego w SztokholmieKatarzyna Janowska, journalist, direktör av TVP Kultura /dziennikarka, dyrektorka TVP KulturaAnna M. Packalén-Parkman, professor i polska vid Uppsala universitet /profesor filologii polskiej uniwersytetu w Uppsalii

The project is co-financed from the funds granted by the Ministry of Foreign Affairs in the competition for the public task ”Cooperation with Polish Dias-pora and Poles Abroad in 2014.”Projekt jest współfinansowany ze środków finansowych otrzymanych z Mi-nisterstwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursu na realizację zadania "Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w 2014 r."

Känner du till två av Sveriges viktigaste telefonnummer?

I Sverige är nödnumret 112 och numret 1177 för sjukvårdsråd-givning två viktiga telefonnummer till vården som alla i Sverige behöver känna till. I stora drag kan man säga att man alltid ska ringa 112 när det är en akut nödsituation. För alla andra frågor om vård och hälsa kan man ringa 1177. Då får man prata med en sjuksköterska som svarar på frågor, ger råd och vägleder rätt i vården.

Numer alarmowy 112 i numer przewodnika służby zdrowia 1177 to dwa ważne numery do służby zdrowia, które wszyscy mieszkańcy Szwecji powinni znać. Ogólnie można powiedzieć, że pod numer 112 należy dzwonić zawsze w nagłej, nadzwycza-jnej sytuacji. Na wszystkie pozostałe pytania związane z opieką zdrowotną i naszym stanem zdrowia dostaniemy odpowiedź pod numerem 1177. Pielęgniarka odpowie na pytania, udzieli porady i skieruje do odpowiedniej placówki służby zdrowia.

Läs mer om SOS Alarm och 1177 Vårdguiden påwww.sosalarm.sewww.1177.se

Samhällsinformation från Stockholms Läns landsting

nr 4(45)/2014Pokaże go ponadto Program 2 Telewizji Polskiej i niemiecka telewizja ZDF.❒

W poszukiwaniu utraconego krajo-brazu, scen. i reż.: Leo Leszek Kan­tor, zdj.: Jacek Knopp, Artur Łuka­szewicz, Grzegorz Hawałej, mont.: Grzegorz Mazur, prod.: Kultur forum & V­Film Andrzej Stachecki

▶ cd. ze str. 37

112

1177

Vilk

et n

umm

er ri

nger

du

om d

itt b

arn

har f

eber

?

Paper press

Miles

Registered luggage

My favourite seat

Meals and soft drinks

Priority check-in and boarding

Seat in the front cabin

Call Center dedicated line

PRIORITY

324197 Ogl-Szwecja-EconomyPlus-205x286.indd 1 27.08.2014 14:36

Posttidning BAvsändare: Suecia PoloniaHimlabacken 8, 170 78 Solna