M E IIM A N S L H Y M A N O V

NADR AIl

Elmi redaktor -Prvin DARABADTarix elmlri doktoru, professor

Sleymanov Mehman. NADR AH.

Kitab Asiyann sonuncu byk fatehi saylan Nadir ahn hyat v hrbi faliyytn hsr edilmidir. Mllif trfindn Nadir ahn uaqlq illri, onun srkrd kimi formalad mrkkb hrbi-siyasi rait, onu hakimiyyt aparan dy yolu, byk bir imperiyann yaradlmas n tarix smayan fatehliyi v nhayt facili hyat geni kild aradrlmdr.

ATAM SRAC V MM LYDDN SLEYMANOVLARIN ZZ XATRSN

GR

Azrbaycann da orta srlr tarixind znmxsus yeri olan Nadir ah farn hyatnn v faliyytinin aradrlmas uzun mddtdir ki, dnya tarixilrinin diqqt mrkzinddir. Bu da tsadfi deyil. nki Nadir ah dnya hrb tarixinin yetidirdiyi nadir istedadl srkrd- lrdn v fatehlrdn biridir.Haql olaraq onu Asiyann sonuncu b- yk fatehi adlandrrlar.Hrbi texnikann v silahlarn kifayt qdr in- kiaf etmdiyi bir vaxtda rqin fatehin evril bilmsi Nadir aha olan diqqt v mara xeyli aktualladrmdr.

Hr eydn vvl Nadir ahn hyat yolu ox byk maraq dour- maqdadr. Mlumdur ki, Nadir ah Sfvi dvltinin ucqarlarnda, z yurdundan srgn edilmi bir far trknn ailsind doulmudu. Nadir ah saray znginliklrindn xbri olmayan, gndlik zhmti il dolann tmin edn sad bir aild gz asa da, malik olduu fiziki keyfiyytlri v dygnlik istedad il uzaq yalt kndindn byk imperiyann ahlna qdr zngin bir yol kemidi. Baqala- rna qismt olmayan bu yolun nec qt edilmsi zlynd Nadir a- hn xsiyytin olan mara hmi tdqiqatlarn diqqt mrkzin- d saxlamdr.

Nadir ah dnya tarixin ilk nvbd fateh kimi daxil olmudur. O, rqin tk-tk srkrdlrin qismt olan hrbi uurlar ld ed bil- midi. Bu istiqamtd Nadir ahn z faliyytini nec tnzimlmsi v onun smrliliyin nail olmas son drc hmiyytli bir ms- ldir. nki ilk nvbd tkilatlq ilrinin n yksk sviyyd qurulmas, lknin imkanlarnn hrbi yrlrin aparlmasna sfrbr edilmsi zaman n lverili yollarn taplmasna nail olunmas Nadir ahn hrbi uurlarna yol aa bilrdi.Nadir ahn hyatnn geni yr- nilmsi onun bu srkrdlik keyfiyytlrinin, baqalarndan frqli olan hrbi xsusiyytlrinin z xarlmasna kmk ed bilr.

Nadir ahn daim yeniln, dyin v bununla brabr hmi dygnliyini saxlayan hrbi qvvlr tkil ed bilmsi n atd addmlar metodoloji baxmdan ondan sonrak dvrlrd d aktual olaraq qalmaqdadr. Bu mslnin humanitar aspektlrinin aradrl- mas, mnvi-psixoloji mqamlarn qounlarn tchizat msllri il ballnn z xarlmas, hr bir dynn daxili potensialnn btnlkl realladrlmas incliklrinin tdqiqi bir trfdn Nadir ahn srkrdlik istedadnn xarakterik chtlrini anlamaa, bir trf- dn d Nadir ah mirasnn bu gnmz n faydalln dqiql- dirmy imkan ver bilr.

Nadir ahn btnlkd xsiyyti hmi maraq douran mvzu- lardan biri olmudur. Xsusil, onun srkrdlik faliyyti il ahl nec uzladrmas, bu sahlrin hansnda daha ox uurlara nail olma- s, Nadir ahn ailsin olan mnasibti, onun cmiyyt, qadna, din olan mnasibti, bu insann xarakterinin srtliyi v s. msllr mx- tlif fikirlrin v mnasibtlrin dvriyyy glmsin sbb olmu- dur. Nadir ah haqqnda olan hr bir tdqiqat bu msllrin daha geni aydnladrlmasna v onun portretinin tamamlanmasna yeni cizgilr lav ed bilr.

Nadir ahn hyat yolunun yrnilmsi Azrbaycann v Azrbay- can xalqnn tarixinin mvafiq mrhlsinin daha trafl yrnilmsi baxmndan da hmiyytlidir. nki Nadir ahn dvrnd Azrbay- can razisind son drc ciddi v dinamik hadislr ba verirdi. Hr df tdqiqata yeni faktlarn clb edilmsi bu mslni daha hatli tsvvr etmy kmk edir.

Nadir ah Azrbaycan trk soyu olan far soyunun yetirmsi idi. Nadir ahn formalamasnda trk mitinin v nnlrinin tsiri d az deyildi. Bu baxmdan Nadir ahn hyatnn v mhitinin yrnil- msi Azrbaycan etnoslarnn tarixinin, onlarn Yaxn rqin tarixind oynad rolun yrnilmsi baxmndan da hmiyytlidir.

mumiyytl, Nadir ah o xsiyytlrdndir ki, onun hyatnn hr bir annn yrnilmsi maraqla qarlanr. Bu istiqamtd artq bir sra ilr d grlmdr. Hl XVIII srin ortalarndan etibarn bir ox rq v qrb mnblrind Nadir ah haqqnda qiymtli mlu- matlar z ksini tapmdr. Hmin mlumatlarn ks olunduu mnb- lrin hr biri Nadir ah tarixinin yrnilmsi n byk hmiyyt ksb edir. Xsusil, Mirz Mehdi Astrabadinin Tarix-e Cahanqoa- ye Naderi v Mhmmd Kazm Mrvinin Alm Ara-ye Naderi srlri Nadir ah tarixinin yrnilmsi n fundamental mnblr- dir. Nadir ah haqqnda yazlan mnblrin v tarixi dbiyyatn tarix-

naslq baxmndan mfssl aradrmasn aparmadan onlarn bir sra xarakterik xsusiyytlrini qeyd etmk mmkndr.

vvla, Nadir ahn dvrn v ya onun lmndn sonrak ilk illr aid olan mnblrin Nadir ahn, onun yaxnlarnn nzarti v Nadir ahn nfuzunun tsiri altnda yazldn nzr almaq lazmdr. El adlar kiln mnblr d sanball mnblr olmaqla yana, on- larda daha ox Nadir ahn qhrmanlq tarixinin qlm alndn grmk el d tin deyil. Ona gr d tarixi gerkliyin tam mnz- rsinin yaradlmas baxmndan mxtlif mnblrin qarlql tutudu- rulmasna v yrnilmsin ehtiyac vardr.

Nadir ah dvrndn uzaqladqca meydana gln mnblrd reallqlarla uzlamayan faktlarn v hadislrin tsviri il d rastla- maq mmkndr. Bu da yqin ki, Nadir ahn xsiyytin olan ma- raqdan domudur. nki bu byk srkrd v fatehin mllri dil- dn-dil kerk xalqlar arasnda dolam v sonradan xalqn txy- yl il znginlrk yazl mnblrd d zn yer tapmdr. Ona gr d htta mnblr istinadn sylniln bir sra faktlar fsanvi mzmun ksb etmidir.

Nadir ah haqqnda mvcud olan tdqiqatlar arasnda qrb v sovet mlliflrin aid olan aradrmalar z fundamentall, akademikliyi v hatliliyi etibaril frqlnirlr. Lakin bu aradrmalar n d mumi olan bir atmazl diqqtdn qarmaq olmaz. Bu da ondan ibartdir ki, qrb v sovet mlliflrinin hams n Nadir ah yad bir xalqn, yad bir lknin yad bir nmayndsidir. Bzi srlrd Nadir ahn dahiliyi etiraf edils bel, ona qar birtrfli v qeyri-smimi bir mnasibt zn gstrmkddir. Hmin srlrd Nadir ahn qazan- d cahanmul qlblrdn, onun dnya hrb tarixin gtirdiyi ye- niliklrdn frqli olaraq rastlad v dar olduu tinliklrin qaba- rqladrlmasna bir meyl vardr. Bu da szsz ki, onun xsiyyti haqqnda qeyri-kamil tsvvrn formalamasna yol ar.

Azrbaycan tarixnaslnda da Nadir ahn tarixinin yrnilmsi baxmndan myyn chdlr gstrilmidir. O cmldn d masir dvrd bu istiqamtd bzi aradrmalar iq z grmdr. Bunlar tqdirlayiq hal olsa bel, szsz ki, Nadir ah tarixinin yrnilmsi baxmndan hl kifayt deyildir. Tqdim olunan hazrk sri bu isti- qamtd nvbti bir chd kimi qiymtlndirmk olar. Bu srin hazr- lanmasnda qrb, sovet v Azrbaycan mnblri v tarixi dbiyyat il yana, fars dilli tarixi dbiyyatdan v ilkin mnblrdn geni istifad edilmidir.

He bhsiz ki, Nadir ahn hyat, faliyyti v xsusil dnya hrb tarixin gtirdiyi yeni mzmun bir kitaba sacaq mvzu deyildir v glckd d bu istiqamtd aparlan aradrmalar Nadir ah tarix- naslna yeni thf olacaqdr.

I FSLNADR AHIN UAQLIQ V GNCLK HYATI

1. Nadirin doulduu mhit.

Asiyann son srkrdsi kimi dnya tarixind zn ad xarm Nadir ahn doum gn il bal tarixi dbiyyatda mxtlif mlu- matlarla rastlamaq mmkndr. Bu daha ox istr Nadir zamannda, istrs d ondan sonra yazlm mnblrd fikir yekdilliyinin olma- mas il baldr (1).Bzi mlliflr Nadirin doum tarixini 1688-ci ilin oktyabrndan (2), bzilri hmin ilin oktyabr aynn 22-dn (3), bir baqalar is 1688-ci ilin noyabr aynn 22-dn gtrrlr (4). A.Bakxanov is Nadirin 1689-cu ild doulduunu qeyd edir (5). Mnblrd Nadirin hicri qmri tarixi il 1100-c il mhrrm aynn sonunda doulmas bildirilir.

Nadir Xorasan vilaytinin imalnda yerln Drgz mntqsinin Dstgird kndind dnyaya gz amd. Atas mamqulu ona z atas Nadirqulunun adn qoymudu. Yni, Nadir z babasnn adn da- yrd.

Nadirqulunun adnn ikinci hisssi olan qulu klmsi trk sz olmaqla bir sra szlrin sonuna artrlaraq hmin adlarn dini mzmu- nunu daha da gclndirirdi. Nadirin atasnn ad olan mamqulu - mamn qulu mnasn verirdi. Nadirin olunun ad olan "Rzaqulu" - mam Rzann qulu mnasn znd ks etdirirdi. Nadirqulu is ox gman ki, Allahn nadir qulu, nadir bndsi mnasnda nzrd tutu- lurdu. Mvcud olan bzi mlumatlardan is bel mlum olur ki, bu ad Nadir onun fiziki keyfiyytlrin gr verilmidi. Deyiln gr, Nadir anadan olanda kifayt qdr salam, evik v daim hrktd olan bir uaq kimi dnyaya glmidi. Ona gr d valideynlri onu nadir taplan, bnzrsiz bir uaq, yni Nadirqulu adlandrmdlar.

Nadirqulu Azrbaycan trklrinin far boyunun Qrxl oyman- dan idi. far boyunun Azrbaycan trklrin aidliyi bu gnk tarixi dbiyyatda bh dourmasa da bu msl Nadir haqqnda yazlm mnblrin v tarixi aradrma mlliflrinin diqqt mrkzind dayanan aktual msllrdn biri olmudur. Bzi mlliflrin far boyunun Azrbaycan arealndan qoparlaraq Xorasan vilaytinin ima-

lnda peyda olmas, Nadirin etnik mnsubiyytini istdiyi kimi yoz- maa almas, tarix mnblrd obyektiv faktlara istinad etmyn sthi bilgilr saslanmas qeyri-elmi nticlrin ortaya xmasna zmin yaratmdr.

Mvcud dbiyyatda farlarn rann qrbind mskunlam trk- ariya irqin mnsubluu haqqnda fikirlr vardr (6). Bu fikirlrin mlliflrinin iddiasna gr farlar vvlc Azrbaycan razisind yaam, sonra is btn rana yaylmdlar. Hmin mlliflrin yazlarnda Xzr dnizinin qrbind, Qafqaz v Azrbaycanda, ra- nn indiki razisinin imal-qrbind mskunlam trklrin cdad- larnn hind-Avropa irqindn trmsi haqqnda fikirlr d tsadf etmk mmkndr (7).

Tarixi aradrmalardan birind far boyunun ahsevn boyundan trmsi v Kerman vilaytind yerlmsi qeyd olunur (8). Mlum- dur ki, ahsevn boyu da trk boyudur v farlarn bu boydan yaran- mas haqqnda ciddi faktlar ortaya qoyulmur. farlarn Kerman tra- fnda yaamasna glinc is tarixi dbiyyatda bu faktn Sfvi dvr il ball v farlarn Kerman trafna da ah smayl trfindn krlmsi tsdiqlnir (9). O da bildirilir ki, Kerman trafnda hazr- da da farlar yaamaqda davam edirlr. Ancaq onlarn oxu fars ha- lisi il assimliyasiya olunmu v ox az bir hisssi hazrda ana dilind dana bilir.

Nadir ah haqqnda iri hcmli tdqiqat srinin mllifi olan buturab Srdadvr z kitabnda far boyunun ilkin olaraq Qafqaz- da v Azrbaycanda mskunladqlarn tsdiq edir v sonra da bu boyun srf ran boyu olduunu iddia edir (10). Mllif lav edir ki, bu boyun yalnz dili Azrbaycan dilidir. Qalan btn xsusiyytlri il is bu boyun zvlri ranla baldr.

Baqa bir ran tdqiqats lirza far Cm d far boyunu tamamil ranla balamaa alaraq onun trklr mumiyytl he bir aidliyi olmadn irli srr. Onun iddiasna gr farlar qdim rann qdim tayfalarndan olmaqla part irqin mnsubdurlar. Mllif lav edir ki, yalnz monqol hcumlar balayarkn onlar Trks- tandan hrkt edib Qrbi Azrbaycana k etmilr (11).

Maraqldr ki, ad kiln mllif srini Nadir ahn dilindn sylmidir. Bununla da o, Nadir ah bir nv z dilindn trk boyuna mnsub olmadn etiraf etmy mcbur etmidir. Guya ki, Nadir ahn mnisinin ( Nadir ahn salnamisi Mirz Mehdi xan Astra- badi nzrd tutulur - M.S.) apard tdqiqatlara sasn, myyn edilmidir ki, farlarn cdadlarnn dili fars dili olmudur. Onun

fikrinc, sonralar farlar mxtlif mntqlr mhacirt etmli olduqlarndan yerli halinin dili onlarn dili il qarm v buna gr d onlar yeni dillri - fars, Azrbaycan, krd, Xorasan v baqa dillri mnimsmk zruriyytind qalmdlar. Bu fikirlrinin nticsi kimi mllif sonda bir daha xatrladr ki, farlarn ana dili dri dillrin mnsub olan fars-phlvi dilidir (12).

Qeyd etmk lazmdr ki, Nadir ah haqqnda tdqiqatlar aparm iranl v xarici mlliflrin srlrind bu fikir z tsdiqini tapmamdr. Bununla bel, lirza far Azrbaycanda, Xorasanda, irazda v baqa yerlrd yaayan farlarn eyni qandan olduunu, eyni kkdn inkiaf etdiyini, bu boya mnsub olan insanlarn csur- luunu, igidliyini, qorxmazln vurulayr, Xorasann bir ox srkr- dlrinin, adl-sanl adamlarnn bu boydan xdn, farlarn tca- vzkarlara qar amansz olduunu, z dygnliyi il monqollar da diz kdrdyn qeyd edir. Mllif farlara aid olan xarakterik bir xsusiyyti d oxucularn diqqtin atdrr. Bu da farlarn tez qzmas, hirslnmsi v sonradan da ox tez peimanlq kmsi il baldr. Onun szlrin gr, bu cht farlarn zif nqtlrindn biridir.

Tdqiqatlardan far boyunun hl qdim vaxtlardan Xorasan vilayti il balln irli srnlr vardr (13). Amma bu tdqiqatlar farlarn cdadlarnn fars dilli olmasn iddia etmirlr. Hmin tdqi- qatlar far boyunu Xorasann imalnda yerlmi byk ran boyu adlandrmaqla bu boya mnsub olanlarn mbarizliyini, dygn- liyini vsf edir v onlarn monqol hcumlarnn balamas il z yurd- larndan k etmsini v Azrbaycanda yerlmlrini qeyd edirlr.

Tarixi dbiyyatda far boyunun trkmn tayfalarndan olmasn iddia ednlr d vardr. He bhsiz ki, bu fikir Nadir ahn xsi salnamisi olan Mirz Mehdi xan Astrabadinin Tarix-e Cahanqoa- ye Naderi srind farlar trkmn tayfalar il balamas fikrindn irli glir. Mirz Mehdi Astrabadi yazr ki, far boyu trkmn tayfa- larndandr. Bu boyun qdim mskni Trkstan olmudur. Monqollar Trkstan ial ednd farlar da oradan k edib Azrbaycan zlrin mskn semidilr (14).

Nadir ahn xsi salnamisi olmu, onun haqqnda mtbr v mkmml sr yazm M.M.Astrabadinin bu qeydlri onun srin mracit etmi mlliflrin oxu trfindn etibarl fikir kimi qbul edilmidir. Ona gr mlliflrin oxu Nadir ahn mnsub olduu boyun trkmn tayfalarndan olmas fikrini tkrar etmilr. A.Bakxa- nov da farlarn trkmn boyu olmasnn v onlarn monqol hcum-

larnn balamasndan sonra Trkstandan Azrbaycana z tutmalarn qeyd etmidir (15).

L.Lokkart da bu fikri tsdiq edir. Onun yazdqlarna gr, farlar Mrkzi Asiyadan monqol hcumlar nticsind sxdrlaraq Azr- baycana km v sonra da buradan rann btn razisin spln- midir. Lokkartn istinad etdiyi fikr gr, farlarn Mrkzi Asiyadan Azrbaycana doru hrkt etmsi XIII srd ba vermidir (16).

Bu mvqe qbul edilrs, onda irli srln fikir trk boylarnn, o cmldn d farlarn imal-qrbi Asiyada daha qdim tarix malik olmas fikri il st-st dmr.

Hmin fikirlr mvcud olan tarixi dbiyyatda bu v ya digr for- mada tkrar olunur. Hmin fikirlrin mzmunu bundan ibartdir ki, f- ar boyu trkmn boyudur, bu boy XII-XIII srlrd Mrkzi Asiya- dan hrkt edrk Azrbaycanda v rqi Anadoluda mskunlab v XVI srdn etibarn rann mxtlif razilrin splnib v ya krlblr (17).

Amma bununla yana bir sra mlliflr far boyunun srf trk boyu olmas, bu boyun trk-Azrbaycan dilind danmas, Sfvi dvltini tkil edn trk tayfalarndan biri olmas v daha qdim dvrlrdn mhz Azrbaycan arealnda formalamas fikrini qbul edirlr (18).

Sid Nfisi apard tdqiqatlarda far boyunun trkmn tayfalar il laqlndirilmsini v onlarn Trkstanda yaamas fikrini qbul etmir. O btnlkd bzi trk tayfalarnn trk-monqol silli olmas, onlarn hm trklrl, hm d monqollarla laqlndirilmsi barsind deyilnlrl barmr. Bir sra tdqiqatlar kimi o da trklrin mon- qollarla laqlndirilmmsin trfdar xr. Sid Nfisi trk tayfa- larnn rana glmsinin monqol tayfalarnn hcumlarnn balamas vaxtna tsadf etmsini d qbul etmir v bildirir ki, trk tayfalar indiki ran razisind monqollardan 9 yz il vvl meydana xmlar. Mllif bildirir ki, miladi tarixi il V srin vvlind indiki ran razisi iki istiqamtdn iki irqin axn il qarlad. Bu axn hm imali- rqdn, hm d imali-qrbdn ba verdi. imal-qrbdn gln tay- falar iranllar xzrlr adlandrrdlar v onlar da trk tayfalar idilr. S.Nfisinin fikrinc, o zamanlar trklr Xzrin trfind yaayr- dlar v mxtlif tayfalara blnmdlr: xrlx, qz, xrxiz (qrz), baqrd, qazax, qaraqalpaq, slcuq, trkmn, kalmk v s. trk tayfa- lar imal-rqd, qarapapaq, qoymaq, becnk, salur, bayandur, far, beqdeli, bayat, xzr v s. tayfalar is imal-qrbd yaayrdlar (20).

S.Nfisi onu da yazr ki, ingiz xann fsanvi dy catlrin- dn sonra oxlar, o cmldn d trk tayfalar soykklrini monqol- larla balamaa alrdlar. Htta Teymurlng d zbk trk olma- sna baxmayaraq daha ox nfuz qazanmaq n nslini monqollarla balamaq istyirdi. Mllifin qnati beldir ki, miladn 5-ci srindn farlar Cnubi Qafqazda mskunlamdlar. VIII srd is onlar Cnubi Qafqazdan mhacirt edrk ama trf yollanmdlar. Onlarn bu miqrasiyasnn monqollarn hcumu il he bir laqsi yoxdur. farlar qrb trklri n xas olan trk dilind danrdlar v onlarn dili rq trklrinin dilindn xeyli frqlnirdi. S.Nfisi qeyd edir ki, trk tayfalarndan zbklr v trkmnlr trklrl monqol- larn arasnda yerlirlr v ola bilsin ki, bu iki tayfann qar kimi formalamlar. Amma digr trk tayfalarnn monqollarla he bir laqsi yoxdur. Trk tayfalarnn dilin glinc is o lav edir ki, rq trklri olan zbklr v trklr bir-birin yaxndrlar. Bu yaxnlq iki byk dsty blnm qrb trklri arasnda da mvcuddur. Hmin dstlrdn biri Qafqaz v ran trklridir. Ikincisi is osmanl trklridir. Yni, Azrbaycan trkcsi il osmanl trkcsi arasnda bel bir yaxnlq mvcuddur. Bununla, mllif bir daha bel bir qna- t glir ki, farlar qrb trklrindndir v onlar zbk v trkmn- lrdn frqlnirlr. Tdqiqat Nadir ahn mnsub olduu oyman Qrxl adndak l kilisini d qrb trklrin aid olan kili kimi xarakteriz edir. O qeyd edir ki, rq trklrind bel bir kili yaylmaybdr. Amma qrb trklrin aid olan trklrin soyadlarnn sonunda l kilisi il rastlamaq mmkndr (21).

Ksrvi d farlar qdim trk boylarndan sayr. Onun fikrinc, farlar slcuqlar dvrnd rana glmi v lazmi kild mskun- lam v lk hyatnda z mvqelrini tutmudular. Mllifin qeyd etdiyi fakta sasn, VI srin vvlind (hicri) farlar artq Xuzistana da yaylmd v ml adl far slcuqlar dvrnd 20 il Xuzistanda hakimlik etmidi. Ksrvi farlarn mbarizliyin iar edrk bildirir ki, onlar mskunladqlar mntqnin hakimin evrilirdilr. Onlarn mhz bu chtlri sfvilrin diqqtini clb etmi v Sfvi dvltini quran trk tayfalarndan birin evrilmidilr (22).

Fzlullah Ridddin is yazrd ki, farlar llr splnmi trk tayfalarndan biridir. Onun dediyin gr, boyun yaradcs olan far bir trk bas v srkrdsi idi. O, fsanvi babas olan Ouzun ordusunun sol cinahnda vuruurdu v qhrmanl il trklr arasnda ad xarmd (23).

farlar boyunun ulu cdad olan far haqqnda tarixi dbiy- yatda maraql fikirlr mvcuddur. Bzi tdqiqatlar farlarn ulu cdadlarnn tarixinin xeyli qdim olduunu qeyd edir v onlarn Nuh peymbrin, htta shaq leyhsslamn nsli il bal olduunu sylyirlr. Bir fikr gr, trklr z balancn shaq leyhssla- mn olu Eysin nc olu Bqali xandan gtrrlr. Baqa bir fikir is farlarn v o cmldn d trklrin balanc Nuh peymbrin vladlarndan gtrlmlidir. Guya Nuhun tufanndan sonra onun olunun hr biri mxtlif istiqamt yollanaraq orann abadlad- rlmas il mul olmudur. Nuh peymbrin birinci olu olan Sam bu gnk ran razisind v onun trafnda, ikinci olu Ham Hindistan razisind v nhayt, nc oluYaft is Trkstan istiqamtind abadlama ilrini boyunlarna gtrmdlr. Onun olu Trk adlan- drlm v Ouz xan da Trkn nslindndir. Ouz xann Trkn 6-c olu olmas gman edilir. far is Ouz xann Yulduz xandan olan nvsi saylr (24).

Deyiln gr, farn nsli artb bym, geni razilri br- m v bu nsil z d sonradan qollara, oymaqlara blnmd. Ha- zrda bu boyun - Qrxl, Papal, Clayir, Kosa hmdli, Gndzl, nanl, rli, mirli, apl, Babaxanl, Qarabal, Baavnli, V- tnli, Znqanl v s. oymaqlar v qollar mlumdur. Boyun ad is mxtlif vaxtlarda mxtlif cr sslnmidir. Mvcud olan mlu- matlara gr, far sz slind uar szndndir v srtl uan mnasn verir. Sonradan bu sz ovar, or v pr kimi d sslnmidir. Nadir ahn anadan olduu vaxt far trk boyunun qol- lar v oymaqlar Azrbaycan, Xorasan, Fars, Xuzistan v s. razilrd mskunlamd. Hmin vaxtlarda farlar yayld razilrd mxt- lif etniklrin tsirlrin mruz qalmasna baxmayaraq, Azrbaycan trkcsind danmaqla yana milli-etnik xsusiyytlrini d qoruyub saxlaya bilmidilr. Bunu tdqiqatlar da tsdiq edirlr. .Sr- dadvrin qnatin gr, farlar ran tarixin v mdniyytin maraq gstrslr d, xsusi milli etnik nnlrin v yaay trzinin mhkmliyi onlarn znmxsusluunu qorumaa imkan vermidi (25).

Yuxarda qeyd edildiyi kimi, farlar dygnliyi v mbarizliyi il seilirdilr v onlarn bu keyfiyytlri trafdaklarn da nzrindn qamrd. Mhz bu keyfiyytlrinin nzr alnd n idi ki, Sfvi xandan farlar da z trafna clb ed bilmidi. Sfvilr rdbild mbarizy balayanda farlar da onlara qoulmu v bu dvltin sasn tkil edn yeddi trk boyundan birin evrilmidilr. Hmin

boylara farlardan baqa aml, Qacar, Baharl, Zlqdr, Tkli v Ustacl boylar da daxil idi. Sfvilr slalsinin sasn qoyan ah smayl dvltin srhdlrinin qorunmasnda, dvlt qar istiqamtlnmi xarici tcavzn qarsnn alnmasnda far boyunun imkanlarndan daha smrli faydalanmaa alrd. far dy- lri ah smayln ordusunun trkibind aparlan mhariblrd fallqla itirak edirdilr v onlarn arasndan oxlu sayda srkrdlr d yetimidi. far qounlar adtn n thlkli mvqelr gnd- rilirdi ki, orada dmnlr layiqinc mqavimt gstrilsin. ah smayl dvrnd slavyanlarn cnuba doru irlilmlri qrb trkl- rinin sxdrlmas il mayit olunurdu. Bu is rq-qrb yollarna myyn thlk yaradrd. ah smayl bu thlknin aradan qaldrl- mas n rq-qrb yolu boyunca farlar mskunladrma qrara ald. Ancaq erkn dnyadan kmsi ona bu plan realladrmaa imkan vermdi (26).

Mlliflrin v tdqiqatlarn bir hisssi farlarn z doma vtnlrindn Xorasana krlmsini d ah smayln ad il bala- yrlar. Sfvilr hakimiyyti illrind lknin imal-rq srhdlri zbklrin v Trkstan dstlrinin aramsz hcumlarna mruz qalrd. Bu da yerli halinin talanmas, qrlmas v yaay mntq- lrinin viran edilmsi il mayit olunurdu. Hmin dadc hcum- larn qarsnn alnmas n Sfvi hkmdarlar far srkrdlrinin rhbrliyi altnda Xorasan vilaytin qoun dstlri gndrdilr. Xorasana ilk gndriln dstlr arasnda hmd Soltan farn v ahrux by farn rhbrliyi altnda olan dstlrin gstrdiyi cat tarixi dbiyyatda da zn yer tapmdr. farlar srhd xtti bo- yunca yerldirmkl ah smayl srhd xtti boyunca canl mqa- vimt divar yaratma qrara ald. Amma ah smayl bu plann da btnlkl hyata keirmy imkan tapmad.

Nadir ahn salnamisi M.M.Astrabadi d farlarn Xorasan vilaytin krlmsinin ah smayln vaxtnda baladn xbr verir (27).

far tayfalarnn bu blg il ballnn hl ah smayldan vvl d olmas haqqnda mlumatlar mvcuddur. Nadir ah haqqnda byk tdqiqatn mllifi olan xorasanl Mhmmd Hseyn Qodusi yazr ki, hl slcuqlar dvrnd farlar z igidliklri il trafa ss salmdlar. Onlarn bu keyfiyyti htta zbklrin, trkmnlrin v tatarlarn cannda bir vahim yaratmd. Onlar z uaqlarn ox zaman far gldi dey qorxutmaa alrmlar. Monqol yrlri dvrnd ingiz xann byk olu Xarzmin v tkin hakimi tyin

edilmidi. Onun hakimiyyti Xorasanda da dantlara v talanlara yol amd. Mllifin yazdqlarna gr, mhz farlarn igidliyi ntic- sind monqollar Xorasandan qrb doru sxdrmaq v orada yerli hkumt qurmaq mmkn olmudu (28).

zbk v trkmn dstlrinin Xorasann imalna hcumlarnn qarsnn etibarl kild alnmas mslsi Sfvilr dvrnd uzun mddt aktual olaraq qalmd. ah smayldan sonra taxta xan ah Thmasib d bu mslnin hlli zrind dnmli olmudu. Ancaq ahl dvrnd o bu mslnin hllin nail ola bilmdi. ah Thma- sibdn sonra II ah smayl v ah Sultan Mhmmd Xudabnd d dvltin imal-rq srhdinin zbk v trkmn yrlrindn qorun- mas zrurti il zbz qalmd. Bununla bel, onlarn hakimiyyti dvrnd d imal-rq srhdlrinin qorunmas mslsi z hllini tapmad. Nhayt, ah Abbas dvrnd imal-rq srhdlrinin thlksizliyinin tmin edilmsi sahsind daha smrli addmlar atld.

Mlumdur ki, hakimiyyt glndn sonra ah Abbas fars element- lrinin mvqeyini daha da gclndirdi. Bununla bel, ah Abbas farlarn dygnliyini v mbarizliyini layiqinc qiymtlndirdi v onlarn bu bacarndan bhrlnmy ald. Dvltin imal-rq srhdlrinin mhkmlndirilmsi iind d ah Abbas daha ox farlara bel balama stn sayd. Onun hakimiyyti dvrnd zbk Abdulla xann v bdl Mmn xann Mhd v Niapura viran edici yrlrinin qarsnn alnmas n ah Abbas trfindn hmin blgy Mustafa xan Kngrlinin rhbrliyi altnda far v krd tayfalar gndrildi. Nticd, zbklr zilrk blgdn qovul- dular. Bundan sonra ah Abbas srhdd yerln Qoan, Bocnurd, Drgz, Kelat v Srxsin qorunmasn farlara hval etdi. Bununla laqdar ah Abbas Sfvi dvltinin imal-qrb rayonlarndan 15 min far Xorasan vilaytin krd v orada yerldirdi (29).

Kelat-Drgz blgsin krln farlar burada yeni bir mhit formaladrmaa baladlar. farlar bu blgd mskunladlar, z hyatlarn qurdular v eyni zamanda srhd xttind canl sipr rolu- nu z zrin gtrdlr. ah Abbas krmsindn sonra farlar blgnin idariliyini z zrin gtrmkl bir baa mrkzi haki- miyyt tabe idilr. Ancaq vaxt tdkc, mrkzi hakimiyyt zifl- dikc v mrkzi hakimiyytd tmsil olunanlar farlardan daha ox ehtiyatlandqlar n Xorasan farlarnn idariliyi d Mhd bylrbyliyinin tabeliyin verildi. He bhsiz ki, mrkzi hakimiy- ytin mhkm olduu vaxtlarda farlara daha ciddi himaynin gst-

rilmsi, elc d mrkzi hakimiyytin ziflmsi blgd formalaan mhit d z tsirini gstrirdi. Canl srhd mhafizsi rolunu oyna- maqla farlar kifayt qdr mrkkb olan blgd yerlmidilr. Mtmadi olaraq davam edn zbk v trkmn yrlrinin qars- nn alnmas v bununla da blgd daha dinc v qurucu mhitin yara- dlmasn rtlndir bilrdi. Ancaq mrkzi hakimiyytdn dstk duyulmad dvrlrd buna nail olmaq el d asan olmurdu.

Nadir ahn doulub bydy bivrd-Drgz blgsinin farlar da ora ah Abbasn vaxtnda krlmd. ah Abbasn lmndn sonra hrc-mrcliyin genilnmsi Xorasan vilaytind zn gstrdi. Drgz trafnda mskunlam olan trk tayfalar mvcud vziyyt mnasibtd iki dsty blndlr. Birinci dsty hmdli, Papal, mirli v digr Qacar oymaqlar daxil idilr. Onlar bildirirdilr ki, bir halda ki, mrkzi hakimiyyt ziflyib v blgnin mhafizsin smrli kmk gstr bilmir, onda Xiv xanl il daha yaxn laqlr qurmaq lazmdr. kinci dstd is far oymaq- lar birlirdilr. Onlar he bir halda zbk v trkmnlrl yaxnla- ma qbul etmirdilr v Qacar oymaqlarnn mvqeyin mxaliftd dayanrdlar. Bu mvqe mxtlifliyi hmin iki dst arasnda mnasi- btlrin mrkkblmsin, bzi hallarda is daha da kskinl- msin gtirib xard. Ziddiyytlrin davam etmsi farlarn iqtisadi durumunun aa dmsin d tsir edirdi. sas muliyyt sah- lrindn olan qoyunuluq bhran vziyytin dd. Azuq ehtiyac farlar mcbur etdi ki, knd tsrrfatna da mracit edilsin. Eyni zamanda hmin vaxtlarda toxuculuq v tikm ilri genilndi. Xsu- sil, dridn geyim yalarnn tikilmsi ii rvnq tapd. hali toxu- duu yalar Mhd v Niapur bazarlarna xarr v ailsi n rk pulu qazanrdlar (30). Bu, Nadirqulunun doulduu mnt- qnin iqtisadi mhitini formaladran xarakterik chtlr idi.

Mrkzi hakimiyytin ziflmsi, daim xarici yr thlksinin mvcudluu, iqtisadi prakndlik, trk etnosunun oxluu v eyni zamanda fars v krd etnosunun varl, zbk, trkmn v fqan etnosunun yaxnl v onlarla mxtlif sviyyli laqlr Nadirin doulduu mhitin ab-havasna znmxsus mzmun verirdi. M- hd kimi bir dini mrkzin yaxnl da he bhsiz blgnin dini- mnvi atmosferasnn mzmununda z ksini taprd.

Nadirqulu trk miti mhitind formalard. Azrbaycan trk- csi onun ana dili idi. Nadir ah bu dild tmiz danrd, htta sonralar hrbi yrlri zaman srkrdlri il Azrbaycan trkcsind nsiy- ytd olmas, Nadir aha Azrbaycan trkcsind nzm srlrinin

hsr edilmsi haqqnda mnblrd oxlu sayda faktlar vardr. Nadir ah hakimiyyt glndn sonra blgdki trk mhitinin mhkmln- dirilmsi n tdbirlr grld v gstri verildi ki, iki min far Urmiydn bivrd krlsn (31).

Nadir ah haqqnda mtbr mnblrdn biri olan Mhmmd Kazm Mrvinin Alm-Ara-ye Naderi srind is daha byk rqmlr gstrilmidir. Mnbd tsbit olunmu mlumata gr, Nadir ahn mri il Urmiydn 4500 far ailsi Xorasan vilaytin krlrk bivrd v Drgzd yerldirildi. Nadir ah eyni zamanda blgdki krdlrin v qacarlarn da sayn artrd. Qaraba v Gncd yaayan qacarlarn bir hisssini d Astrabada krd v bununla da dvltin imal-rqind trk tayfalarnn tsir hatsi xeyli genilndi (32).

Nadir ahn cdadlarn tkil edn v Qrbi Azrbaycandan k- rln farlarn mskunlad Drgz v onun traf kifayt qdr lverili bir razid qrarlamd. Drgz trafnda geni v mhsul- dar sahlr var idi. Bu blg imaldan Trkmnistanla, cnubdan Mhd v Qoan hrlri il, rqdn Srxs, qrbdn d yen Tr- kstan v Bocnurd hri il hat olunurdu. Drgzin trafnda yerln Kelat, Ltfabad, apulu, Bocnurd v digr mntqlrd d oxlu far v digr trk tayfalar mskunlamdlar. Drgzin trafn- dak Drgz l mhsuldarl il seilirdi v burada byrtkn, zerek v qaraat kollar yaylmd. Drgz hm d bu kollarn mh- sullar il mhur idi. Qoan dalarnn imalndan qaynaq alan Dn- gr ay Drgzdn v onun yaxnlndak mntqlrdn keirdi. Blgd bir sra digr aylar da vardr v onlar hams birlikd bl- gnin iqliminin v yaay mhitinin sas elementlri idi (33).

Nadir ahn mnsub olduu Qrxl oyma q aylarnda Drgzd, Allah-kbr dalarnn imalnda, yayda is Kbkan mntqsi trafnda hyat srrd.Bu blgd farlarn mskunlad mnt- qlrdn biri d Kelatdr. Hmin mntq tbii-corafi raiti, lverili mdafi imkanlar il Nadir ahn da diqqtini clb edirdi. Mntq yumurta formasnda olub hr trfdn srt dalarla hat olunmudu. Bu da sralar hndr v srt mhafiz divarlarn xatr-ladrd v ona gr d az sayl qoun dstlri il bu mntqni etibar-l kild v uzun mddt qorumaq mmkn idi. Sonralar Nadir bu mntqni mhkmlndirrk z xzinsini d orada yerldirmyiplanladrmd. Nadir bu mntqnin abadladrlmas il d mul olurdu v ona gr d hazrda bu mntq daha ox Kelati Nadiri ad il mhurdur. Mntqnin imalnda tk shras, rqind

Srxs, cnubunda Mhd v qrbind is Drgz yerlir. Kelat sz z d trk szdr v snacaq, anbar, yurd mnasn verir. Kelat mntqsi Hezar Mscid da il hat olunmudur. Bu da lpaq dadr. Mntqy da sralarnn arasndan iki giri yolu vardr. Hmin yollar da o qdr dardr ki, orada dayanan az sayl mhafizilr byk sayl qounlarn qarsn ks bilrdi. Hr ey- dn vvl yerli imkanlar rzaq qtln da aradan qaldrmaa zmin yaradrd. Bir szl Kelat, Nadirin uaqlnn v gncliyinin kediyi mntqlrdn biri idi v bu mntqnin tbii-mdafi imkanlarn da hmi mahid edirdi.

Qeyd etmk lazmdr ki, rann hazrk imal-rq srhdi XIX srin sonlarna yaxn formalamaa balamd. 1879-cu ild Axalda Rusiya il ran arasnda imzalanm slh mqavilsi il indiki srhd xtti myyn edilmidir. Ancaq ar hrbilri Nadir ahn uaqlnn v gncliyinin kediyi Kelatn tbii-corafi raitinin lverililiyini grrk oran da Rusiya srhdlri daxilin qatmaa chd gstr- midilr. Bunun vzind ar Rusiyas indiki Azrbaycan Respubli- kasnn Muan llrinin byk bir hisssinin rana verilmsini tklif etmidi. Bu msl htta ngiltr parlamentind d mzakiry sbb olmu v ngiltr Kelatn ar Rusiyas trkibin verilmsin qar xmd (34).

farlarn mskunlad razid becriln zm v yemi trafda ad xarmd. Deyiln gr, Nadir ah btn mr boyu yax atn v yax yemiin vurunu olmudu. Ola bilsin ki, onda yemi olan hvs d mhz farlarn mskunlad razilrd yetidiriln yemi- lrin dad il bal olmudu.

Sylnilnlr Nadirqulu n yerli mhitin formalamasnn sas elementlri idi. Eyni zamanda Nadir zmansinin vlad kimi ran mhitinin rivsind boy atrd. Dvrn ictimai-siyasi ab-havas, kskinliklri v ziddiyytlri , btn cmiyytin yaamal olduqlar da Nadirin formalamasna, hyatda z mvqeyini nec tapmasna tsir gstrirdi.

2. Nadir ahn uaqlq v gnclik illri

Nadirin valideynlri ox sad hyat srr v gndlik ilri il z ailsini dolandrrdlar. Onlar mnsub olduqlar boyun digr zv-

lrindn hr hans bir xsusi keyfiyyti il frqlnmirdilr. Nadirin dnyaya glii d slind, bir ailnin sevincindn baqa bir ey deyil- di. Sad bir aild doulmu adi bir uan glckd byk bir dvl- tin hkmdar olacan kims gman etmirdi. Ona gr Nadir ahn uaql tarixilrin d diqqtini szsz ki, clb etmirdi. Bununnticsidir ki, tarixi mnblrd Nadir ahn uaql haqqnda ox az mlumatlara rast glmk olar. Szsz ki, bu mlumatlar da sonralar ya el Nadir ahn znn danqlarndan, ya da onu tanyanlarn xatir- lrindn toplanmd. Nadir ahn uaqlq v gnclik illri il baltoplanb mnblr salnm faktlarn v hadislrin bir oxu rvayt xarakteri dayr. Mvcud olan mnblrin tutudurulmas v ya bir ox sylnilnlr adi mntiqi yanama da bunu sbut edir. Bel rvaytlr istr rq, istrs d qrb mnblrind rast glmk mm- kndr. Ancaq burada bir mqama diqqt yetirilmlidir ki, rq mnblrind rvayt xarakterli mlumatlarda Nadir aha qar rbt v daha isti mnasibt, qrb mnblrind is bunun ksi hiss olunur.

He bhsiz ki, bel mlumatlara istinad edilmsi Nadir ahn uaqlq v gnclik illrinin, onun bir cngavr kimi n mhm dvr- nn real mnzrsini yaratmaa tam imkan vermir. Bununla bel, yeri gldikc hmin mlumatlarn da tdqiqata clb edilmsi Nadir ahn uaql v cavanl haqqnda formalaan tfkkrn baa dlmsi baxmndan maraqldr.

Tarix-e Chanqoa-ye Naderi v Alm Ara-ye Naderi srl- rind d Nadir ahn uaqlq v gnclik illri haqqnda ox ksad mlumat vardr. Qrb mnblri d bu baxmdan znginliyi il frq- lnmir.

Yuxarda qeyd edildiyi kimi, Nadir ah 1688-ci ilin payznda dnyaya glmidi. Onun anadan olmas kri hyat trzi yaayan ailsinin Allah-kbr dann yaylaqlarndan geri qaytmas vaxtna tsadf edir. bivrdin qlaq dznliyin z tutan ail Mhm- mdabad adl mntqd adr qurub geclmli olur. Burada da Nadirqulu dnyaya gz ar (35).

Alm Ara-ye Naderi-nin mllifi yazr ki, Nadir kifayt qdr salam v cssli doulmudu. Ona iki day tutulmudu v onlarn iksinin sd il bslnirdi. Bir yana atanda yal kimi grnrd. On yana atanda o, at apr, ir v plng ovuna gedirdi. Uaqlarla v hmyadlar il oynad oyunlarda zn padah adlandrr, uaqlar arasnda is saray vziflrini bldrrd. Nadir uaqlar arasnda dava aparman plann qurur v sonra da onun hyata keirilmsini tkil edirdi. Uaqlardan kims oyunu udanda Nadir z

papan v ya hr hans bir yasn mkafat kimi ona balayrd. Dflrl ynindkilri uaqlara payladndan ev lpaq qaytmd. Valideynlrinin danlandan sonra evdn xar, ailnin mal-qarasnn saxland yerlrd vaxt keirrdi. O vaxt Nadir ailnin yegan vlad idi. Ona gr atas onu geri qaytarar v hyat yoldana da taprard ki, Nadirin istklrin ml etsin (36).

ahidlrin tsvirindn aydn olur ki, Nadir dorudan da cssli v salam bdnli olmudu. Bel salam, fiziki keyfiyytlr onda uaq- lqdan var idi v ona mxsus olan dygnliyin v mbarizliyin formalamasnda da uaqlq illrindn meyl gstrdiyi fiziki hrkt- lrin, at apman v ov vrdilrinin z rolu var idi.

Nadir ahn masiri olmu v onun hakimiyyti dvrnd rana sfr etmi holland taciri Con Hanvey yazrd ki, Nadir oban kimi byyrd. 13 yanda atasn itirndn sonra ailnin dolandrlma- snn myyn tinliklri Nadirin zrin dd. O, llrd odun dorayb yk heyvanlar vasitsil bazara dayr v orada satrd (37). Persi Sayks da Nadirin uaqlq vaxt qoyunuluqla mul olmasn, yk heyvanlar vasitsil odun dayaraq bazarda satmasn tsdiq edir(38). Bir sra digr mlliflrin srlrind d buna oxar fikirlrl rastlamaq mmkndr. Bu onu gstrir ki, Nadir hl uaqlq yala- rndan zhmt qatlm v zhmt iind bymd. Maldarlqla mul olmaq is Nadirdn eviklik, cldlik, at apmaq bacar tlb edirdi. Odunun hazrlanb bazara danmas da he bhsiz ki, Nadi- rin fiziki keyfiyytlrinin formalamasna z tsirini gstrirdi. Ovu- lua meyl gstrmsi is ona ilkin dy vrdilrini alayrd. Nadirin hl gnc yalarnda yax svari olmas da tarixdn mlum- dur. bh yoxdur ki, bu keyfiyyt d Nadir hl uaqlq v yeniyet- m illrind yiylnmy balamd.

Alm Ara-ye Naderi srin gr is Nadirin atas el d kasb deyildi. Onun yzlrl qoyunu, onlarla at var idi. Bununla bel, bu srd d Nadirin yeniyetm v gnclik illrind mahir svari v ovu olmasndan danlr ki, bunlar da onun dy kimi yetimsinin zmini idi. srd rvayt bnzr bel bir mqam vurulanr ki, Nadirin gnnn oxu at apmaqla, ov ovlamaqla v gll atmaqla keirdi. Yay gnlrinin birind Nadir l eyi ovuna xr. sti hava- da rastlad l eyini o qdr qovur ki, atnn bar atlayr v lr. Onda Nadir, atnn yhrini v yynini belin alb geri z tutur. Yolda ikn rastlad bir adam ona Nadir-i dvran (zmannin Nadiri) dey mracit edir v onu Allah unutmaqda qnayr. Bu xs Nadir bir cam su verir v z yd-nsihtlrini d onun diqqtin

atdrr. Ona tkid edir ki, Allahn yadndan xarmasn, yoxsa ruzi- gar onu yaddan xarar. Sonra lav edir ki, hmi mrd ol, namusu qoru, alimlr, mhndislr, yazlara hrmt el, onlara ehtiramla yana, onlar nfuzdan salma, padahlara v byklr qar ltf gs- tr, yollandn vilaytlrd insanlara ziyan gtirm, dostun qdrini bil, mrur v laqeyd olma, varllarn da, yoxsullarn da dadna at, mzlumlarn haqqn zalmlarda qoyma, mrdmazar olma v s. Bu yd-nsihtlr kitabda mfssl kild tsvir edilmidir Nadir cavabnda deyilnlri qbul etdiyini sylyir. Bundan sonda hmin xs yox olur. Nadir yoluna xeyli davam edir v bir mddtdn sonra uzaqdan hanssa evlrin qaraldn grb sevinir. Dinclmk n qapsn dydy evd onu bir qar qarlayr. Qar da ona sahib- qran-i dvran dey mracit edir. Nadir bildirnd ki, o, qrib uaq- dr, ona bel mracit etmy ehtiyac yoxdur, qar bildirir ki, el indi- c yuxuda Hzrt lyas grb. O da deyib ki, zmannin Nadirinin istiqbalna gedirm v bir azdan o snin d qapn aacaqdr (39).

ldn dm v yorulmu Nadir qardan rk v su xahi edir. Qar is olan-qalan bir keisini ksib Nadir yemk hazrlayr. Sonra qar onu ovdan geri qaydan olunun atna mindirib yola salr. Nadir d hrkt etmmidn qabaq sz verir ki, mr macal vers qarnn borcundan xacaqdr.

Alm Ara-ye Naderi mllifinin yazdna gr, Nadir yaad yer atanda 10-12 trkmn atlsnn evlr hcum etmsinin, evlri qart etmsinin v oxlu mal-dvlt toplamasnn ahidi oldu. Bunun- la kifaytlnmyn trkmnlr htta Nadiri d sir gtrmk istyirlr. Nadir trkmn atllar il dy girir v el ilk chdd onlardan 4-n ldrr, ikisini oxla vurub atdan yer salr, qalanlar is qab can- larn qurtarrlar. Nadir sirlri azad edib onlarn talan etdiyi mal- dvlti geri qaytarr. Mnbd o da gstrilir ki, guya Nadir trkmn- lrdn geri ald mal-qaradan 500- qdr qoyun v 10-12 ba at ayrb ona hrmt etmi qarya balayr (40).

Mhmmd Kazm Mrvi yazr ki, atas mamqulu gnc Nadirin bir mddt yoxa xmasndan xeyli narahatlq keirir v htta bel gman edir ki, olu trkmnlr trfindn sir gtrlb. Trk- mnlrin onlarn yaad mntqy yr etmsi xbrini eitmsi Nadirin sir dmsi gmann daha da artrr. Nadirin trkmnlri sir gtrmsi xbrini eidnd is mamqulu gzlrin inanmr v ox sevinir.

Nadirin ld, biyabanda rast gldiyi insanlar v bu insanlardan eitdiklri Alm Ara-ye Naderi mllifinin txyyl olsa bel,

Nadirin erkn yalarnda trkmn v zbk atllar il dy girm- sini istisna etmk olmaz. Vaxtar z yaxnlarnn, yerlilrinin viran- edici yrlr mruz qalmasna Nadir d szsz ki, bigan deyildi v yeri ddkc onlardan mdafi olunmaa alrd. Trkmn v zbk yrlrindn mdafi olunmaq Nadirin bir dy kimi mli tcrbsini xeyli artrrd.

Nadirin dygnliyi v evikliyi yerlilrinin gzlri qarsnda ba verirdi. Bu bard trafa shbtlr d yaylrd. Trkmn v zbk talanlarndan cana glmi bivrd hakimi Babali by Nadiri yanna xidmt dvt edir. Nadir bununla razlar. Xidmt qbul olunan kimi ona tfngiaas vzifsi taprlr. Bu hm d ondan xbr verir ki, Nadir bivrd hakiminin yannda xidmt qbul olunanda artq tfngdn istifad etmk vrdilrin d yiylnmidi.

Babali byin yannda xidmt balamaq Nadirin dy hya- tnn yeni bir shifsi idi. Qeyd etmk lazmdr ki, bzi mlliflr Nadirin Babali by trfindn xidmt dvt edildiyini bildirirlrs (41), digrlri Nadirin cavanlnda zn hyat qurmaq, daha ciddi ilrl mul olmaq istyi il, bzilri is htta Nadirin yol ksmk, karvan vurmaq ilrindn uzaqlamaq istyi il Babalinin yannda xidmt yollandn bildirirlr (42).

Nadirin cavanlnda yol ksmsini v karvan soymasn qabardanlar daha ox qrb mnblri v tarixilridir. Nadir haqqnda yazlm rq mnblrind v ciddi tarixi aradrmalarda bu msl z tsdiqini tapmr. Btnlkd, qrb mnblrind Nadirin cavanlq dvr, onun Babali byin yannda xidmt balamas haqqnda qarq fikirlr vardr. Alm Ara-ye Naderi srind olan mlumata gr, Babali by Nadirl brabr onun atas mamquluya da yannda i tklif etmidi (43). Yni, Nadir, Babalinin yannda xidmt bala- yanda atas hl sa idi. Amma bzi qrb mnblrin v tarixi aradrmalara gr bu zaman Nadirin ninki atas, htta anas da vfat etmidi. Holland taciri C.Hanvey Nadir ah haqqnda yazd kitabn- da qeyd edir ki, Nadir, Babalinin yannda xidmt girmmidn vvl, 1704-c ild blgy hcum kn zbklrin tcavzn mruz qalm, anas v qarda brahiml birlikd zbklr trfindn sir gtrlmd. Bildirilir ki, Nadir bu zaman artq atasn itirmidi. Nadir qarda v anas il birlikd 4 il zbk sirliyind qalr. Bu mddt rzind Nadirin anas qrbtd vfat edir v yalnz bundan sonra Nadir qarda il birlikd sirlikdn qar (44). Nadirin Babali yannda xidmt balamas da bundan sonrak dvr tsadf edir. Buradan bel xr ki, Nadir Babalinin yannda xidmt balayanda

n az 20 yanda idi. Baqa szl, Nadir artq yetimi bir dy olmal idi.

lirza far Cmin yazdna gr, Nadir 18 yanda olanda zbk sirliyindn qamd (45). buturab Srdadvr is bu hadis- nin Nadirin 21 yanda olanda ba vermsini iddia edir (46). .Sr- dadvr hr hans bir mnby istinad etmdn Nadirin sirlikdn qamas il bal rvayt bnzr bir hadisni tsvir edir. Onun szl- rin gr, Nadir qarda il sirlikdn qaarkn Xorasana trf deyil, baqa istiqamt z tutdu. nki o min idi ki, zbklr onlar mhz Xorasan istiqamtind axtarmaa alacaqlar. Bir gndn sonra is onlar geri dnb Xorasana doru z tutdular.

Ehtimal edilir ki, Nadirin qarda v anas il birlikd sir dmsi mslsi Con Hanvey trfindn dvryyy gtirilmidir. rq mnblrind, o cmldn d Tarix-e Cahanqoa-ye Naderi v Alm Ara-ye Naderi v digr mnblrd d bu bard hr hans bir mlumata rast glmk mmkn deyildir. C.Hanveyin bu mlumat bir sra qrb v rq tarixilri trfindn d tkrarlanmdr. Bu faktn doruluu il razlamayan tdqiqatlar da vardr. Msln, tarixilr arasnda Nadirin anasnn uzun mddt sa olmasn, htta onun Nadirin ahl dvrn grmsini iddia ednlr d vardr (47). (Nadir ah nslinin davamlarndan saylan Qulam Rza far Nadiri d shbtlrind Nadirin anasnn sirlikd olmasnn bhli olduunu, onun sonralar vfat etmsi v Mhdd dfn edilmsi barsind mlumatlarn mvcudluunu bildirirdi-M.S.).

Alm Ara-ye Naderi srind Nadirin ymutlara sir dmsi bard mlumat vardr. Amma hmin mnby gr, bu hadis Nadi- rin Babalinin yannda xidmt balamasndan bir xeyli sonra ba vermidi. Babalinin xidmtind olarkn Nadir misi Baburun xst- likdn vfat etmsi xbrini eidir. O, dfn yollanr. Bir ne gnlk yasdan sonra Nadir Qalui kndindn geriy z tutur. Gndz yol yoldalar il birlikd bir bulan banda istiraht dayanrlar v orada Nadiri yuxu aparr. Bu vaxt yr xm 70 nfrlik bir dst onlar yaxalayr v hl yuxuda ikn Nadirin qollarn balayrlar. Nadirin yanndaklardan biri oradan qaa bilir v ba vernlri Baba- liy atdrr. O da vaxt itirmdn 500 nfrlik bir dst il Nadiri azad etmy yola dr. Amma Nadiri sir gtrnlr yeti bilm- yib geri qaydr. Ymut atllar Dryaqap adl bir mntqd gecl- my qalarkn ham yatandan sonra Nadir ayaqlarn v qollarn ab qamaa nail olur. Nadir eyni zamanda ymut svarilri il dy girir, onlarn bir oxunu mhv edir Nadirin geri qaytmas xbri

Babalinin byk sevincin sbb olur v bu hadisni byk adyanalqla qeyd edir. Mnbd olan mlumata gr, bu hadisdn sonra Babali Nadirin dul qalm anas il nikah ksdirir v Nadirin anasndan Babalinin Ftli v Ltfli adl iki olu olur (48).

Bu sylnilnlr d Nadirin anasnn sirlikd vfat etmdiyini v uzun mddt yaadn gstrir. Nadir Babalinin xidmtind olarkn azsayl qvvlrl dflrl zbk v trkmn yrlrinin qarsn alm v bu zaman igidlik gstrmkl brabr z yerlilrini d talan v qrnlardan xilas etmidi. Mhz bu keyfiyytlrin gr, Babali qsa mddtdn sonra onu eikaas vzifsin tyin etdi.

Nadir Babalinin xidmtind olduu vaxt zbk v trkmn tayfa- lar dflrl bivrd yr etdilr. Babali qounlarn komandan- ln Nadir taprdndan hmin talan yrlrin qarsnn alnmasnda ona byk midlr balayrd. Nadir d hr df bel yrlrin qarsn mhartl alrd, tabeliyind olan dylri bu mbarizy bacarqla sfrbr edir, talanlar geri qaytmaa mcbur edirdi.

Babalinin xidmtind olduu vaxt Nadir onun n xsusi bir hmiyyt ksb edn mslnin hllin nail olmudu. Bu da silahl dstnin hrbi tchizatnn Babalinin maddi imkanlar hesabna dnmsi mslsi idi. Eyni zamanda Babali bivrd cavanlarnn Nadirin rhbrliyi altnda olan silahl dstd birlmsin v dmn- lr qar onlarla birg mbariz aparmasna himayilik gstrirdi (49).

Trkmn v zbk yrlrinin qarsn almaq slind Xorasanda mskunlam btn farlar narahat edn msl idi. Sfvilr dvl- tinin squta yaxnlad v htta dvltin paytaxtnn qorunmas n lazmi qdr qvv atmad halda, Xorasann mhafizsi el yerli halinin z zrin dmli idi. Nadir d bu ilrd itirak edirdi v mhafiz taprqlarnn icrasna clb edilmsi onun dy keyfiy- ytlrinin realladrlmasna meydan ard.

Alm Ara-ye Naderi srind ymutlarn 8 minlik dstsinin bivrd v Drgz hcumu v bu hcumun qarsnn alnmas haqqnda mlumat vardr. Amma Nadirin bu dyd Babalinin ds- tsin rhbrlik etmsi haqqnda mlumat yoxdur. Babalinin qoun dstsinin rhbri kimi ox gman ki, bu dyn arln da o z zrin gtrmd. Ymutlarn 8 minlik dstsi mlub edilndn sonra Babali bu xbri mktub vasitsil ah Sultan Hseyn d xbr vermk qrarna gldi. Mktubun aha atdrlmas is Nadir taprld (50).

Gtirdiyi mktubla sfahana yetin Nadir nsiyyt v danq trzi il saray yanlarnn qlbin yol tapr. Onun glii v davran aha da atdrlr. Saray trfindn Nadir yz tmn mkafat verilir v gtirdiyi mktuba da cavab yazlr (51).

Alm Ara-ye Naderinin mllifi Nadirin sfahanda rastlad bir mqamla bal rvayt xarakteri bir msly toxunmudur. Mllif gr, Nadir bir gn sfahann klrini gzmy xr v bir meyda- nn knarnda bir rmmalla rastlar. Nadir ona yaxnlab taleyi il bal rml atmasn xahi edir. Rmmal raz olur, amma rmlini bir ne df tkrar edir. Nhaytd onun qarsnda ba yib padah olacan sylyir. Nadir is bu xbri tccbl qarlayr v ondan aralanr. srd o da qeyd olunur ki, Nadir sfahan fqanlardan geri aldqdan sonra hmin rmmal tapmaq istyir. Bildirirlr ki, rmmal lb. Amma onun bir qz qalb. Nadir ona min tmn pul verir v sfahan trafndak kndlrdn birini ona balayr (52).

Alm Ara-ye Naderiy gr, Nadir sfahan saraynda hdiyy verilmsi v ald cavab vaxtnda Babaliy atdrmas bu xsin Nadir olan nvaziinin artmasna sbb oldu. ngilis taciri Con Han- vey v fransz hkimi Bazen gr is sfahan sfrindn sonra Babali il Nadir arasnda ziddiyyt yarand. Bu mlliflr htta Baba- linin Nadir trfindn ldrldyn d yazrlar. C.Hanvey onu da lav edir ki, Nadir Babalinin qzn istyirmi v atasnn razln ala bilmdiyi n Nadirl Babali arasnda ixtilaf yaranbm (53). Amma el qrb tarixilrindn olan L.Lokkart bu faktlarn doru- luunu qbul etmir (54). nki, Babali il Nadir arasnda yax mnasibtlr qurulmudu. Alm Ara-ye Naderid deyildiyi kimi, Babali Nadirin dul qalm anasna evlndiyi kimi, qzn da Nadir r vermidi (55).

Persi Sayks ran tarixi srind Nadirl Babali arasnda yax mnasibtlr olmas haqqnda bir fakt da aqlayr. Onun szlrin gr, Mlik Mahmud Sistani Xorasan tutandan sonra (bu bard aada danlacaq-M.S.) onun mmurlarndan birinin yolu Babali- nin evin dr. Bu zaman Babali evd yox imi. Hmin mmur onun ailsi il pis rftar edir. Nadir bundan xbr tutan kimi Baba- linin ailsinin himaysin qalxr v hmin mmuru ldrr. Babali geri qaytdqdan sonra ba vern hadisy gr tssf edir. Nadir z d anlayr ki, vilaytin yeni hakiminin mmurunu ldrmk ciddi fsadlar trd bilr v ona gr o, Baballiy tklif edir ki, xsn Mhd yollansn v vilayt hakimin bildirsin ki, Nadir z aasna sdaqt gstrrk mmuru ldrmdr. Babali bel d edir v

mllifin yazdna gr, vilayt hakimi ninki Babalinin zrxahln qbul edir, htta ona sdaqt nmayi etdirn Nadir xlt d gndrir(56).

Alm Ara-ye Naderi kitabnda guya Nadirin mir Teymurun xzinsini tapmas haqqnda da bir rvayt vardr. Mnbd bildirilir ki, Babali by slind znn btn ilrini Nadir taprmd. Gnlrin birind Nadir Babali bydn Kelata getmk haqqnda taprq alr. Nadir oraya yola dr v gec ikn da tyind, bir yer- d iq parldadnn ahidi olur. Hmin istiqamt irlilynd qar- dak maarada oxlu miqdarda qiymtli dalarn v yalarn toplandn grr. Divar yazlarndan aydn olur ki, bu xzin 36 il padahlq etmi mir Teymura mxsusdur. Nadir bivrd geri qay- danda bu xbri he kim amr. Yalnz fqanlar sfahan tutandan, lkd hrc-mrclik geni miqyas alandan sonra Nadir mir Teymurun xzinsindn bhrlnmk qrarna glir (57).

Tarixi dbiyyatda Babali byin lmndn sonra (1723-c ild) onun vzifsinin v srvtinin Nadir qald, Nadirin is bzi tayfa daxili nnlr gr bu srvtin sahibi ola bilmdiyi bard mlumat- lar vardr (58).

Alm Ara-ye Naderi srind is bir qdr frqli mlumatla rast- lamaq mmkndr. Bu mlumata gr, vvla Babali by Herat istiqamtind fqanlarla dyd hlak oldu. Hmin dvrd Heratda bdali fqan tayfasnn qiyam qaldrmas v Herat tutaraq mrkzi hkumtdn ayrlmas mlumdur. Babali by d bu dylrd iti- rak ed bilrdi. Onun lmndn sonra bivrdin hakimliyini yerli hali onun tmiz v all bir adam kimi tand qarda Qurbanli by hval etdi. slind is, btn ilr yen Nadirin boynuna d- md. Qurbanli by d n i grrdis hmi onunla mslht- lrdi. nki Qurbanli by d Nadiri bacarql v csur bir insan kimi tanyrd v onun bu keyfiyytlrindn faydalanrd.

Qurbanli byin bivrd hakimliyi vaxtnda Nsa v Drun yaay mntqlrinin halisi onun yanna glrk Tk trkmn tayfasnn onlara rahatlq vermmsindn ikayt etdi. Adamlarn syldiyin gr, trkmn tayfas artq bir ne il idi ki, onlarn qonuluunda yurd salmd. Son illrin hrc-mrclik dvrnd onlar da yerli halinin zrin hcum kib oxlu sakin sir gtrm v onlarn var-yoxunu talan etmidilr. hali dflrl Nsa byklrin mracit etslr d bir faydas olmamd. Bel olanda Nsa camaat far tayfasnn byklrindn kmk dildilr. Bu tayfann yanlar nec kmk gstrmk bard toplant tkil etdilr, mslhtldilr.

Amma bir qrar qbul ed bilmdilr. Bel olanda Qurbanli by Nadirin yanna getmyi mslht grd. ikayt glnlr Nadirdn tkidl xahi etdilr ki, onlara kmk gstrsin. Nadir ar vziyyt dm insanlara kmk etmk qrarna gldi v farlar arasndan 500 nfrlik bir dst toplad. Onlar silahlandraraq Tk trkmn- lrin drs vermy yolland. z ata yurdu olan Drgz v apua daxil olanda ilkin olaraq atasnn qbri zrin yolland v onun ruhuna dua oxudu. Bundan sonra Nsaya doru yolunu davam etdirdi. Tk trkmnlrinin yurd sald raziy 4 frsng qalm Nadir qar- ya kfiyyatlar gndrdi ki, trkmnlr haqqnda mlumat gtirsin. Kfiyyata gndrilnlr trkmnlrin say v ilri bard mahid apararaq lazmi mlumatlar Nadir atdrdlar. ld edilmi mlu- matdan aydn oldu ki, trkmnlr 500 aildn ibartdirlr v shrada qurduqlar adrlarda mskunlablar. Bu mlumat alandan sonra Nadir trkmnlrin zrin qfil hcum tkil etdi, oradaklar qrb- atd, sa qalanlar is sir gtrd (59).

Nadirin bu hcumundan xbr tutan Tk trkmnlri 1000 nfr toplayb qisas almaq n yola ddlr. Nadir onlarn hcumunun qarsn almaq n tdbir iltdi, tabeliyind olan dstni yenidn qrupladrd v mvafiq plan hazrlad. 150 nfri Klbli xann tabe- liyin verdi, z is 350 nfrlik bir dst il trkmnlrin hcum marrutunun stn ksdirdi v onlarn gzn amaa imkan verm- di. Bir saat kn dyd trkmnlrin bir hisssi qrld, bir hisssi is Nadir trfindn sir gtrld. Nvbti uurlu qlb il Nadir Drgz dnd. Nadir trkmnlrin Nsadan gtrdy sirlri azad etdi v bir ne trkmn sirini d onlara verdi ki, Nsadan baqa yerlrd olan sirlri onlarla dyidirsinlr.

Ceyms Frezer z kitabnda bu hadisy oxar olan baqa bir hadisni d tsvir edib. Onun tsvir etdiyi hadis trkmnlrin Xora- san vilaytin hcumu v bu hcumun qarsnn alnmasnda Nadirin gstrdiyi cat bardir. Mllif gr, tsvir olunan hcum zaman Nadir Xorasan valisinin yannda idi. Valinin yannda keiriln msl- htlm zaman Nadir trkmnlr qar dy girmyi qrara ald. vvla, bu faktn doruluu bhlidir. Nadir yalnz Mlik Mhm- md Xorasan hakimi olanda onun yannda qsa mddtli xidmtd olub. Ancaq Nadir onunla bel bir i birliyi yaratmamd. ox gman ki, bu shbt el Alm Ara-ye Naderid tsvir edildiyi kimi bi- vrdd, Qurbanli byin yannda ba vernlrdn gedir. C.Frezer gr, vali trkmn hcumunun qarsnn alnmasnn zruriliyindn dand. Amma onun trafndaklar bu dy qatlman mnasz

olduunu saslandrmaa aldlar. Nadir bu toplantda olsa da danmad. Yalnz ona sz verilnd dedi ki, bu hcum thlkli hcumdur, dmn yaxndadr. Ona gr shbt vaxt deyil, qoun toplayb dy girmk lazmdr. Nadir mvcud olan qvvni dy clb etmkl brabr, yeni qvvlrin toplanmasnn zruriliyini d bildirdi. Bundan sonra Nadir mvcud olan dstnin rhbri tyin edil- di. O, trkmnlrin topland yer glib onlar mahid etdi v sonra da hcum taktikasn myynldirdi (60).

Nadirin trkmnlr zrindki qlbsi onun nfuzunu hm Qurbanli byin yannda, hm d yerli camaat arasnda xeyli artrd. Bundan sonra bivrdin idar edilmsind Qurbanli by Nadir daha ox etibar etmy balad. Bir mddt sonra Qurbanli by ciddi xstliy tutuldu. Onun bu xstliyi uzun srmdi v tezlikl dnya- sn dyidi.

Qurbanli bydn sonra bivrd hakiminin kimin olmas mslsi ortaya xd. Baxmayaraq ki, yaltin btn ilrini Nadir aparrd, onun Babali v Qurbanli by qan qohumluunun olmamas yerli yanlar sual qarsnda qoydu. Alm Ara-ye Naderiy gr, bu sualn cavabnn taplmas n yerli yanlar mktubla ah Sultan Hseyn mracit etdilr. Bundan sonra Sfvi saray trfindn Hsnli by adl birisi bivrd hakim gndrildi. Hsnli by is bivrd glndn sonra burada hakimlik etmyin tin olduunu grb Mazandarana yolland (61).

Burada qeyd olunur ki, yerli yanlar mktubla Sultan Hseyn mracit etdilr. Bu doru ola bilmz. nki htta Babali by vfat ednd sfahan artq fqanlar trfindn tutulmudu v Sfvi xanda- nnn hakimiyytin son qoyulmudu. fqan Mahmuda is bel bir mracit gndril bilmzdi. ox gman ki, yerli yanlar Xorasan hakimin mracit etmidilr. Xorasan hakimi is hmin vaxt Mlik Mahmud Sistani idi.

Mnblr v tarixi dbiyyat Nadirin Mhd gedib Mlik Mahmuda qoulmasndan da xbr verirlr (62). Tarix-e Chanqoa- ye Naderi d Nadirin Mlik Mahmudla olan grnd ona sdaqtli olacan izhar etdiyi bildirilir (63). Alm Ara-ye Naderid buna oxar hadis baqa cr tsvir olunur. Bu srdki mlumatdan bel mlum olur ki, Hsnli by bivrd hakimliyindn imtina edndn sonra bu vzifni tutmaq n yerli yanlar arasnda ciddi mzakir baland. Ola bilsin ki, Nadir d bivrd hakimi olmaq istyini knara qoymamd. nki Mhmmd Kazm Mrvi yazr ki, Nadir onlarla bacarmad. Bel olanda yaltin bir ne srkrdsi Mhd Mlik

Mahmudun yanna yollandlar ki, bivrd hakim tyin edilsin v bununla da yanlar arasndak didimlr son qoyulsun. Nadir hmin srkrdlrl Mhd getmdi. Mlik Mahmud Mhd glnlri yax qarlad. Onlardan Aur xan, mamqulu by, Qlncli by Nadirdn Mlik Mahmuda ikayt etdilr v bildirdilr ki, bivrdd btn narahatln gnahkar mhz Nadirdir. Btn fsadlar ondan tryir v z d Xorasan hakimin tabe olmaq istmir. Bylr tklif etdilr ki, bivrdd sakitlik n vilayt yanlarndan bir nfr ora hakim tyin edilsin. Bu hakim vzifsinin icrasna balayandan sonra Nadir tutulub Mhd gndrilsin (64).

Mlik Mahmud yannda xidmtd olan qoruba Mhmmd min byi bivrd hakimi tyin etdi. cati v dygnliyi haq- qnda ox eitdiyi Nadir is xlt gndrdi. Eyni zamanda onu bivrdin eikaas vzifsin tyin etdi. Yni, slind Nadir z vvlki nfuzunu saxlam oldu v bivrdin hakimlrindn biri kimi qald. Bu vzifd olmaq bivrd miqyasnda grlmli olan ilrin tkilatlnn onun zrin dmsini tlb edirdi. Mlik Mahmud ona xbr gndrdi ki, snin sdaqtin v igzarln biz aydn olsa onda daha yksk qiymtini alacaqsan. Bununla brabr, Mlik Mahmud onun yanna glmi bivrd yanlarna bildirdi ki, Nadir xatircm olandan sonra onu tutub qtl yetirckdir. Bununla, Mlik Mahmud Nadirdn naraz olan yanlar bir qdr sakitldirdi.

Nadir bivrd hakim tyin edildiyini eidnd trafndaklarla brabr onu qarlamaa xd. Yeni hakim olan Mhmmd min xan Nadirin ona bel ehtiram gstrmsindn raz qald v onlar birlikd bivrd daxil oldular. Yeni hakim Nadir xlt tqdim etdi, Nadir is ona z sdaqtini nmayi etdirdi (65).

Nadirdn Xorasan hakiminin yanna ikayt getmi mamqulu by v Qlncli by ona qar dmn mnasibtd qalmaqda davam edirdilr. Grnr, Nadirin yannda istdiklrin nail ola bilmyn bu iki by onun paxlln kirmi v Nadiri gzdn salmaq n bi- vrd hakimin d z szlrini atdrrmlar. nki mhz eitdiyi dedi- qodulardan sonra Mhmmd min by bir df Nadiri czalandrd. Nadiri yer uzadaraq onu yaxca ktkldilr. Nadir d czalan- drlmasndan xeyli qzblndi v bir ne gndn sonra doma kndi olan Drgz qaytd. O bir mddt hmin kndd yaamal oldu (66).

Mhmmd min by sonradan hrktindn peman oldu. Bu pemanln nticsi kimi Nadir bir dst xlt v bir ba at hdiyy gndrdi v ondan xahi etdi ki, geri qaytsn. Nadir bu xahidn sonra yenidn bivrd gldi. Mhmmd min by onu yax qarlad v

sonralar grdy btn ilr barsind onunla mslhtlmy balad. Bu vziyyt mamqulu byi v Qlnc byi yen narahat etmy balad. Onlar Nadirdn ehtiyatlandqlar n paxllq v dedi-qodular davam etdirirdilr. Nadiri bivrddn uzaqladrmaq n onlar bir daha Xorasan hakiminin yannda oldular v Mlik Mahmuda yenidn Nadirdn ikayt etdilr. Mlik Mahmud da yenidn onlara sz verdi ki, Nadiri yanna arb czalandracaqdr.

Alm Ara-ye Naderid Nadirin bivrdd olduu vaxt itirak etdiyi daha iki dy haqqnda mlumat vardr. Bu dylr mhlli xarakterli olsa da Nadirin taktiki tfkkrnn, dyn tkili v idar edilmsi mhartinin formalamas v inkiaf baxmndan h- miyyt ksb edir. lk dyn harada ba verdiyini dqiqldirmk tindir. Amma szsz ki, bu dy bivrd trafnda yerln qala- lardan birind ba vermidi. Mnbdn aydn olur ki, bu dy razid balad. Bir qdr sonra qar trfin rhbri Aur xan Nadirin mharti qarsnda aciz qalb qalaya snmaqla cann xilas ed bildi. O gman edirdi ki, qala daxilind salamat qala bilckdir. Nadir is qala divarlar trafna su buraxmaqla hcumunu davam etdirdi. Bir azdan qala daxilindki evlr v tikililr su iind qaldlar. Qala divar- lar is suya davam gtirmyib dald. Bel olanda Aur xan arsiz qalb mqavimti dayandrd v barq n Nadirin yanna adam gndrdi. Nadir bu bar qbul edib dy dayandrd v bivrd dnd. Aur xan barqdan sonra qiymtli hdiyylrl onun yanna gldi v glckd onunla mkdalq edcyin sz verdi (67).

kinci dy is bivrd yaxnlndak Bavaci adlanan qala trafndak dy idi. Bu qalann sahibi Allahverdi by Babal adl birisi idi. Grnr, Allahverdi by zn ox srbst aparr v bi- vrd hakiminin hakimliyini tanmaq istmirdi. Nadir ona mktub gndrdi v bildirdi ki, trafn btn asaqqallar v srkrdlri trif gtirrk bivrd hakimin z ehtiramlarn bildiriblr. Nadir ondan da tlb edirdi ki, bivrd hakimin qar olmadn bildirsin. ks tqdird silahla qarlaa bilr. Allahverdi by Nadirdn gtiriln mktubu crd v ona xbr gndrdi ki, lindn glni etsin (68).

Nadir Allahverdi by qar dy yolland. Bu dy qaladan knarda ba verdi v btn gn davam etdi. Grnr, Allahverdi byin dstsi d kifayt qdr gcl imi v ona gr d gn rzind Nadir mqavimt gstr bilibmi. Hava qaralana yaxn dy dayandrld. Allahverdi by dstsi il qalaya geri kildi v oradan Nadir v dstsinin zvlrin yemk gndrdi. Bu, Nadiri mtssir etdi. Shri gn Nadir onun yanna barq n adam gndrdi v ona

xbr atdrd ki, dvtini qbul edib grn gls onu z qarda kimi qarlayacaq. Allahverdi by bu tklifi v dvti qbul etdi v trafndaklarla birlikd Nadirin yanna yolland. Qonaqlqdan sonra Allahverdi by Nadirin adrnn qonuluundak adrda yer verildi. Amma Allahverdi by istiraht n z adrna gedndn sonra Allahverdi byin yaxnlar ondan Nadir ikayt etdilr, ona haql- haqsz mlumatlar atdrdlar. Qala adamlar da Allahverdi bydn ikayt etdilr. Nadir bu deyilnlr inand v z adamlarna Allah- verdi byi ldrmyi taprd. Mhmmd Kazm Mrvi yazr ki, Allahverdi by ldrlndn sonra onun qalas v var-dvlti Nadirin lin kedi. Bu var-dvlti Nadir bivrd apard. Nadirin bu dy- dki cati is traf mntqlr yayld v oxlar knll kild onun yannda xidmt etmy hazr olduqlarn bildirdilr (69).

Hr kiik dy, hr kiik qlb Nadirin istedadn nmayi etdirmkl brabr, hm d ona olan inam artrrd. Ona gr d gn-gndn onun dstsin qoulanlarn say da artrd. Bu insanlar arasnda sonralar Nadirin n bacarql v inanlm srkrdlri olan Thmasibqulu xan Clayir, Mhmmd by v Trxan by d var idi. Nadir trafna toplaan dstsi il ilk nvbd bu v ya digr yaay mntqlrin hcum edn qvvlrin qarsn alr, yaay mntq- lrini viran olmaqdan qoruyurdu. traf yaay mntqlrinin halisi talan basqnlara mruz qalan kimi kmk n Nadirin yanna glirdilr. Nadir d dstsi il talan yrlrin qarsn almaqla, basqn ednlrin var-yoxunu da llrindn alr v onlardan l keir- diyi vsait hesabna dstsinin tchizatn yaxladrrd. Nadirin mhlli dylri onun dnyagrnn formalamasna da z tsirini gstrirdi. Aramsz zbk v trkmn yrlrinin v bu yrlrin blgy gtirdiyi blalarn ahidi kimi Nadir yad qvvlrin tcav- zn qbul etmirdi. Nadirin Mlik Mahmuda mnasibti d bu mvqe zrind qurulmudu. Sfvi dvlti daxilindki hrc-mrc- likdn istifad edrk Xorasan l keirn Mlik Mahmud bir ox yerli xanlarn v yanlarn qtiyytsizliyindn mhartl istifad edir- di. Hmin xanlar z vziflrini saxlamaq n oxlu hdiyylrl onun yanna glirdilr ki, bu hdiyylr d xalqn var-yoxu hesabna toplanrd.

Mlik Mahmud Xorasan vilayti kimi byk bir vilayti nzart altnda saxlamaq n Nadir kimi istedadl adamlarn imkanlarndan istifad etmy alrd. Buna gr d Nadir haqqnda sylniln ifti- ralara el d diqqt yetirmirdi. El bununla bal idi ki, o, Nadiri z dstsin dvt etdi. Nadir d z dstsi il onun dvtini qbul etdi.

Ancaq onlarn ittifaq uzun srmdi. Bir trfdn mamqulu xanla Qlnc xan kimilrinin iftiralarnn sngimmsi, Nadirin gn-gndn gclnmsi, qoun daxilindki nfuzunun artmas Mlik Mahmudu qorxuya salrdsa, digr trfdn d Mlik Mahmudun znn yart- maz hakimiyyti Nadirin ona qar barmazln gclndirirdi. Tarix-e cahanqoa-ye Naderid gstrilir ki, Nadir Mlik Mahmu- dun xidmtin girs d mqsdi onu ldrmk idi (70). Bzi mnb- lr is gstrirlr ki, artq Mlik Mahmud da Nadiri aradan gtrmk qrarna glmidi (71). Tarixi dbiyyatda olan mlumata sasn bel bir qnat glmk mmkndr ki, qarlarna qoyduqlar niyyt atmaq n ilk mli addm atan Nadir oldu. z plann hyata keirmk n Nadir hmi ona iftiralar yadran mamqulu xan v Qlnc xanla da mnasibtlrini yaxladra bilmidi. Qrara alnmd ki, nnvi idman yarnda Nadir, Mlik Mahmudun atnn cilovunu l keirsin v onu saxlasn. Bu, far v clayir dylri n bir iar olmal idi ki, Mlik Mahmudun v onun adamlarnn stn atlsnlar v onlar qrsnlar. Amma ndns bu plan ba tutmad. Mlik Mahmud bu sui-qsddn xbr tutmasa da, Nadir, mamqulu xanla Qlnc xann ona xbr atdracandan ehtiyat edirdi. Ona gr d Nadir onlar aradan gtrmk qrarna gldi. Nadir bu iki nfri Mhd yaxnlndak Yamxana adl yer ova dvt etdi. Ov zaman onlarn hr birini ayr-ayrlqda yaxalayb qtl yetirdi (72). Bundan sonra Nadir bivrd qaytd (73).

Bu dvr Nadirin hyatnn mhm dvrlrindn v yrnilmsi baxmndan kifayt qdr qarq qalan shiflrindn biridir. Tdqi- qatlarn bir oxu onu bu dvrd yol ksmkl, talanlqla mul olmaqda gnahlandrrlar L.Lokkart tri d olsa bu msly toxun- mudur. Amma onu da lav edir ki, Mirz Mehdixan, Nadirin yol ksmkl mul olmas haqqnda he n demmidir (74). Mhm- md Kazm Mrvinin srind d bu bard hr hans bir mlumata rast glinmir. Lokkart bu mlumat Bazen v bdlkrim Kmiriy istinadn vermidir. Mhz bu mlumatlar da mxtlif mlliflr trfindn tkrar olunmudur.

str bivrdd olanda, istrs d Mhdd olanda Nadirin traf- na kifayt qdr byk dst toplanmd. Yuxarda deyildiyi kimi, bzi dst rhbrlri z dstsi il Nadirin dstsin qatlrdlar. Nadi- rin rhbrlik istedad onun xsi dy keyfiyytlri il birlrk ona qoulanlar n nmuny evrilirdi. Qaldsa Nadirin yol ksmkl mul olmas mslsin, onun haqqnda yazlm iki byk v mtbr mnbd bu haqda bir mlumatn olmamas hmin faktlarn

doruluunu da myyn bh altna qoyur. Qeyd edildiyi kimi, Nadir blgy talan yrlr keirnlrin qarsn almaqla onlarn talan etdiyi mal-dvltin l keirilmsindn imtina etmirdi. Hrbi gc artdqca Nadir trafnda yaayan xanlarn Mlik Mahmuda tabe olmasn istmirdi. Bu tlbl raz olmayanlara qar Nadir yrlr keirir v onlar zmkl brabr, var-dvltlrini llrindn alr, adamlarn sir edirdi. Nadirin iddial bir xs olduunu da inkar etmk olmaz. Yaad razid sz-nfuz sahibi olan Nadir z dy- gnliyi v trafna toplanm hrbi qvvnin kmyi il bu nfuzun hat dairsini d genilndirmy alrd. Bu istiqamtd yerli xan- lar zmkl l keirdiyi var-dvlti d trafndak qounlarn tchi- zin istiqamtlndirirdi. Buna gr qoun zvlri d iddial xanlarn zilmsin maraq gstrirdi. Tarixdn d mlumdur ki, Nadir dy- lrinin lazm kild tmin edilmsin ciddi qay gstrirdi. Onun bzi yrlri v yerli xanlara qar siyasti bzilrin yol ksmk kimi grn bilrdi. ox gman ki, tarixi dbiyyatda onun yol ksmsi haqqnda fikirlr mhz buradan qaynaq ala bilrdi.

Mhddn geri qaytdqdan sonra Nadirin bivrdd v Kelatda mhkmlnmsi tbii idi. Kelat z tbii-corafi xsusiyytlri etiba- ril mdafi olunmaq n mnasib bir razi idi. Yaranm vziyyt d Nadirdn bel bir etibarl yer snmasn tlb edirdi. nki M- lik Mahmudun Nadirin mhvi n ciddi tdbirlr l ataca aydn idi. Digr trfdn d traf xanlar Nadir qar hr an cza tdbirlrin l ata bilrdilr. Kelatda is Nadir az qvv il daha yax mdafi oluna bilrdi.

Amma Nadirin Kelata dnmsi v orada mhkmlnmsi bard tarixi dbiyyatda rvayt xarakterli mlumatlar da zn yer tapm- dr. rq mnblri trfindn tsdiqlnmyn bu rvaytlr Nadirin nfuzuna klg salmaq chdindn baqa bir ey deyildir. Hmin rvaytlr Ceyms Hanvey trfindn dvriyyy gtirilmi v bir sra digr tarixilr trfindn d tkrarlanmdr. Hmin rvayt bundan ibartdir ki, guya Nadir Kelat hakimi olan misini ldrndn sonra ora yiyln bilmidi (75).

vvla, Nadirin atasnn kasb bir insan olduu halda, misinin kifayt qdr imkanl olmas v Kelatda hakimlik etmsi C.Hanveyin z trfindn d bh il qarlanr. Lakin o bunu da saslandrmaa alr ki, inqilablar dvrnd qardalardan birinin varl olmas, o biri- nin is kasb olmas tbii idir. Con Hanvey gr Nadir Mhddn xdqdan sonra misinin yanna gldi, bana glnlr v padahdan narazlqlar haqqnda ona ikayt etdi. misi onun planlarndan xbr

tutanda aralarnda narazlq yarand v Nadir oradan uzaqlamaq mcburiyytind qald. Dinc yolla mqsdin nail ola bilmycyini grnd Nadir gl misini stlyib Kelata sahib xmaq istdi. Guya bundan sonra Nadir trafna qvvlr toplad, dalara kilib yol ksmkl mul oldu. Bir ne karvan taladqdan sonra Nadir 700- 800 nfrlik bir dstni saxlamaq imkan ld etdi. C.Hanvey yazr ki, ah Sultan Hseynin varisi saylan Thmasib Mirz imalda ba girlyrkn onun srkrdlrindn biri - Sdrddin by trtdiyi bir mlin czasndan qorxaraq tabeliyind olan 1500 nfrlik dst il Nadir qouldu. Bu da Nadirin dstsinin 2-3 min nfr atmasna imkan verdi. Qvvlrinin artmasn eidnd misi Nadirdn qorxmaa balad. Mlumdur ki, Nadirin iki misi olmudu. Onun Babur adl misi xstlikdn vfat etmidi. Onda demli, Kelat hakimi onun Bekta adl misi olmal idi. misi nigaranln aradan qaldrmaq n Nadir mktub gndrdi, ona yol ksmkdn l kmyi v Thmasib Mirznin xidmtin girmyi tvsiy etdi. Yni. bununla o, guya glcyi n d grkli bir i grm olard. Nadir d yazlana gr bu tklifi qbul etdi v misindn xahi etdi ki, fv olunmas n padaha mracit etsin. misi buna raz oldu v Thmasib Mirzdn xahi etdi ki, Nadiri balasn. Thmasib Mirz d baxmayaraq ki, Nadiri balanmaz gnahkarlardan biri hesab edirmi, kmyin ehtiyac duyduu n onu balad. fv frman imzalad v Kelata gndrdi.

C.Hanvey daha sonra yazr ki, misi fv frmann ld etdikdn sonra onu qarda oluna gndrdi. Nadir d fv frmann alb Sfiddin byl birlikd Kelata yola dd. Hmin sfrd onu 100 atl mayit edirdi. misi fikirldi ki, Nadir etdiyi bu yaxlqdan sonra onlarn arasndak narazlqlar aradan qalxm olar. Buna gr Nadiri yax qarlad. Guya Nadir is vvlki incikliyi yaddan xarmaybm. Onun vvlc verdiyi gstri sasn Kelatda olduu ikinci gn arxasnca daha 500 atl gldi. Bundan sonra Nadir misini otanda qtl yetirdi v trafndak qvv il Kelat tutdu.

Bir daha qeyd edilmlidir ki, rvaytin hqiqt uyun olmasna el C.Hanveyin yazdqlar bh dourur. O bildirir ki, Nadirin misinin yanna birinci glii il sonrak glii arasnda be il vaxt var idi. z d mllif onu da lav edir ki, hmin vaxt ah Thmasib hl imalda ba girlyirdi. gr Thmasib hl imalda idis, onda demli Mhd hakimi hl Mlik Mahmud olmal idi. Amma mlumdur ki, 1726-c ilin sonunda Mlik Mahmud Mhddn qovulmudu. Onun Mhddki hakimliyi cmi il srmd. Nadir

Mhddn, Mlik Mahmuddan ayrld vaxtdan 2-3 il sonra artq Thmasibl birlmi v Mlik Mahmudu da Mhddn qovmudu. Ona gr Mhdi trk etmsindn 5 il sonra misinin kmyi il fv olunmas hqiqt uyun deyildir. Digr trfdn C. Hanveyin z yazr ki, Thmasib imalda frari hyat srrd, htta fqanlarn nzarti altnda olmayan vilaytlrd bel asayii yarada bilmirdi v slind o, Mazandaranda itib-batmd (76). Buradan da bel bir sual dour ki, Xorasan hakimi Mlik Mahmud olduu halda misi Nadirin balanmas il bal n n vilaytin real hakimi olan Mlik Mahmuda deyil, vilayt zrind n primitiv nzarti olmayan v Mazandaranda itib-batan Thmasib mracit etdi.

N.Larudiy gr is misi Nadiri qtl yetirmk istyirdi v bunun n yollar arayrd. misi Nadiri qonaq arb ldrmk istynd Nadir bundan xbr tutub onun zn ldrd (77).

Baqa bir tarixi dbiyyatda is vurulanr ki, Nadir dmnlrinin srkrdsi olan misini ldrd, Kelata sahib xd, bundan sonra Thmasib Mirzy itat etmkdn boyun qard v z mstqil faliyyt gstrmy balad (78). Yuxarda sylnilnlr nzr alnarsa bu mlumatn rhin daha bir ehtiyac qalmr.

Nadirin Mlik Mahmudun trfdarlarndan iki nfri ldrrk Mhddn uzaqlamas Mlik Mahmudu ox qzblndirdi v onun qtli n tdbirlr tkmy balad. Bununla bal Mlik Mahmud Qoanda mskunlam emgzk krdlrin xbr gndrdi v onlar mkdala dvt etdi. Grnr, Mlik Mahmud ilk nvbd yerli qvvlrdn istifad etmkl Nadir drs vermk istyirmi. Amma Nadirin dstsind krdlr v ola bilsin ki, Qoan krdlri d var idi. Bu insanlar Nadirin gcn, dygnliyin v onunla ziddiyyt girmyin mnaszlna yax bld idilr. Ona gr d Qoan krdlri Mlik Mahmudla mkdalq etmycklrini bildir- dilr. Onda Mlik Mahmud Nadirl lbir olan emgzk krdlrini d czalandrmaq qrarna gldi v ona itat etmyn bu insanlar itat altna gtirmk n 6 minlik bir dst il Qoana doru irlildi. Krdlr Mlik Mahmudun hcumunun qarsn ala bilmycklri n onun yanna adam gndrdilr, balanmalarn xahi etdilr. Mlik Mahmud bu xahii qbul etmdi v htta onun yanna glmi elini czalandrma mr etdi. arsiz qalan krdlr Qoandan qab traf mntqlr pnah apardlar. Amma bunu btn sakinlr ed bilmdilr. Ona gr d Mlik Mahmud Qoana girnd lin kenlrin hamsn qlncdan keirdi (79).

Mlik Mahmud bununla kifaytlnmdi v Qoann 12 kilometrliyind krd boylarnn Zidanlu qolunun yaad mntqni mhasiry ald. Mlik Mahmudun Qoana qoun kmsi xbrini eidnd Nadir d ona drs vermk qrarna gldi v yr mr verdi. Onun ilk addm Mlik Mahmudu top atlrinin gcndn mhrum etmk oldu. Tarixi dbiyyatda olan mlumata gr, Nadir Qoanda olanda ona mxsus olan toplar hl bu mntqy atmamd. Nadir Mlik Mahmudun Mhdl Qoan arasnda olan topular dstsin hcum etdi v tinlik kmdn onlar l keirdi. Deyiln gr, Nadir, Mlik Mahmudun topular arasnda bir fransz mtxssisl rastlad. Bu mtxssis Mlik Mahmud topularnn tlimats idi. Nadir ona mkdalq tklifi etdi. Amma fransz tlimat bununla razlamad. Nadir l keirdiyi toplar Kbkan mntqsin gndrdi (80).

Toplar l keirildikdn sonra Nadir, Mlik Mahmudun Zidanlu krdlrinin mskunlad qala trafndak sas qvvlrin hcum etdi. Bu hcumun tfrratlar bard geni mlumat yoxdur. Amma ox gman ki, 6 minlik bir qoun dstsin stn glmk n Nadir hcum plann trafl gtr-qoy etdi, dmnin zif chtlrini myynldirdi, hcumun srtl hyata keirilmsi v smrliliyi n lazmi tdbirlr hyata keirdi. Bundan baqa qala halisi d Nadir kmk gstrdi. Bu is slind Mlik Mahmudun qoununu iki qvv arasnda qoydu. Nadir bu imkandan bacarqla istifad etdi. Nticd, Mlik Mahmudun sas qvvlrin gcl zrb vuruldu. Mvcud olan mlumata gr, hmin gnn gecsi qala daxilindki hali Mlik Mahmudun qoununa hcum etdi v ona xeyli xsart yetirdi. Mlik Mahmudun toplardan mhrum olmas onun Nadir qarsndak mqavimtini xeyli zifltdi. Mlik Mahmud niyytin nail ola bilmdi v uursuzlua dar olaraq geri kildi.

Lokkart da bu dy bard qsaca olaraq mlumat vermidir. Onun fikrinc, toplara malik olmad n Nadir, Mlik Mahmudun tqibini davam etdirmdi v Mhdi mhasir etmkdn vaz kedi. Mllif onu da lav edir ki, Nadir geri qaydaraq bivrdl Drgz trafnda yerln v ona rbt bslmyn qalalar l keirmkl mul oldu (81).

Tarixi dbiyyatda bu qalalardan bzilri haqqnda mlumatlar mvcuddur. Onlardan biri bivrd msaf etibaril yaxn olan Yen- gi qalas idi. Nadir istr bu qalann, istrs d digr qalalarn hakimlrinin v sakinlrinin Mlik Mahmuda qar mbarizd ittifaq- da olmasn istyirdi. Buna raz olmayanlar is o z qlncnn gc

il dmnlri il mkdalqdan kindirmy mcbur edirdi. Bu qalalar trafndak mxtlif dylrd mxtlif vziyytl zlmsi is onun dy tcrbsini znginldirirdi.

Yengi qalasnn l keirilmsi n Nadir yeni bir taktika iltmk qrarna gldi. Qalann divarlarn asanlqla df etmyin mmkn olmayacan grdkd, Nadir onun trafnda istehkamlar yaratma qrara ald. Eyni zamanda yaxnlqda axan ayn suyu da divarlarn dibin istiqamtlndirildi. Nticd qala divarlarnn bzi yerlrind dant yarand. Lakin bunun el bir smrsi olmad. Onda Nadir mumi hcuma mr verdi v bir ne gnlk mhasirdn sonra Yengi qalas l keirildi (82).

Baudad qalasnn alnmas zaman da Nadir istehkam tdbirlrin l atmal oldu. Tdqiqatlarn fikrinc, Nadir bu qalan almaqla far boyunun Gndzl qoluna mnsub olanlar z trfin kmk istyirdi. Qolun rhbri olan Barat by Gndzlnn Nadir olan anlalmaz mnasibti nticsind, Nadir gndzllrin himaysindn mhrum olmudu. Amma Barat by d mdafi n lazmi tdbirlr grmd. Ona gr d qalann l keirilmsi n Nadir xeyli vaxt itirmli oldu. Nadir bu qalann divarlar trafnda istehkamlar yaratd, qala divarlarnn zln oyub ora bart qoymaq- la divarlarn myyn hisssini datd. Lakin gstriln chdlr bir ntic vermdi v qalann mhasirsi uzand. Bel olanda Nadir burada da yaxndan axan ayn suyunu qala divarlarnn dibin istiqa- mtlndirdi. Bu tdbirin nticsind su qala daxilin nfuz etdi v qala daxilindkilr yaranm tin vziyytd Nadir tslim olma qrara aldlar (83).

Nadir Baudad qalasn mhasir etdiyi vaxt Zand adl qalann rhbri d kimsy tabe olmaq istmdiyi v mstqil qalmaq istyi bard xbrlr yayrd. Bu xbr Nadir d atd v o, yaxn silah- dalarndan olan Thmasibqulu xan Clayirin rhbrliyi altnda Zand bir dst gndrdi. Qalann rhbri Qara xan, Thmasibqulu xan Clayirin rhbrliyi altnda silahl dstnin yaxnlamasn eidn- d Mrv zbklrindn kmk istdi. zbklr d bu kmyi gstr- dilr. Onlarn silahl dstsinin yetimsi Thmasibqulu xan Clayirin vziyytini pisldirdi. O, Nadirin yanna adam gndrib ondan lav kmk istdi. Nadir bu bard xbr alan kimi z dstsi il birlikd Zand yolland v vvlc zbklrl dy giridi. Bu dstlr arasnda dy qzanda Qara xan qaladan xb dstsi il zbklr dstk verdi. Nadir slind iki dstnin zrbsi altna dd. Bel bir vziyytd onun nmayi etdirdiyi zmkarlq v dygnlik

trafndaklar da gcl dmnl mbarizy sfrbr etdi. Sediyi dzgn taktika il bir ne saat srn dy Nadirin qlbsi il baa atd. zbklr oxlu itki verrk geri qamaa mcbur oldular. Onlarn nmayndlri Nadirl laq yaradb sir dm zbklrin geri qaytarlmasn xahi etdilr. Nadir bu xahii yer salmad v zbk sirlrini geri qaytard. Onlarn geri kilmsindn sonra is Zand qalasn almaq el d uzun srmdi. Nadir orann sakinlrinin oxunu bivrd llrin krd ki, qalada bir daha ona qar gcl mxalift yaranmasn (84).

Alm Ara-ye Naderi srind Nadirl Mlik Mahmud arasnda ba vermi dylr haqqnda da mlumatlar vardr. Mnby gr bu dylrdn biri Mlik Mahmudun zn hakim elan etmsi rfsind ba vermidi. Mlik Mahmudun zn qdim padahlar nslindn elan etmsi, z adna sikk vurmas v xtb oxutdurmaa hazrlamas v bundan sonra bivrd v Drgz gedrk ona tabe olmaq istmynlr drs vermy hazrlamas bard xbrlr Nadiri qabaqlayc addmlar atmaa svq etdi. Onun gstriin sa- sn 1200 nfrlik bir dst tkil edildi v bu dst Nadirin rhbrliyi altnda Mhd doru z tutdu. Siyahab ay hvzsin atanda Nadir dstni iki yer bld. 400 nfrlik birinci dstni Nadir hr istiqamtlndirdi. 800 nfrlik ikinci dst is Mhdin yarm frsngliyind mvqe tutdu. Mlik Mahmud, Nadirin qoun kmsi xbrini eidnd be min nfrlik dstnin dy mvqeyin xarl- masna mr verdi. Nadirin dy mharti haqqnda ox eidn Mlik Mahmud mtlq say stnlyn yaratmaqla ona ldrc zrb vurmaq niyytind idi. Amma onun say stnlyn malik olmas Nadiri he d qorxutmad v ox byk srtl Mlik Mahmudun qoununun cinahlarndan birin zrb vurub z mvqeyin kildi. Mlik Mahmud daha evik hrkt n 1200 nfrlik bir dst yaratd v onu Nadirl dy atd. Bu zrb qvvsinin qarsn almaq n Nadir d dstsini iki yer bld. Hr iki qrup hcuma keib Mlik Mahmud qvvlrinin cinahlarn tutdu. Az qala mhasir vziyytin dn Mlik Mahmudun qvvsin gcl zrb vuruldu v dy tbbs Nadirin lin kedi. Bel olanda Mlik Mahmu- dun qvvlri qamaqla canlarn qurtarmaa aldlar. Mhmmd Kazm Mrvi xbr verir ki, Nadir drs vermk istyn Mlik Mahmudun dstsi el bir vziyyt dd ki, dy meydan bu dstnin zvlrinin meyitlri, onlarn ksilib yer dm qollar v balar il rtlmd. Sa qalanlar is tlk srs kimi qab da- ldlar. Mlik Mahmud da cann qamaqla qurtara bildi. Qalib gln

Nadir dstsi is Xac Rbi yaxnlnda geclyib shr bivrd qaytd (85).

Alm Ara-ye Naderi srind apard mhlli dylr zaman Nadirin geni humanistlik nmayi etdirmsi d tsvir olunur. Yuxa- rda qeyd olunduu kimi, bu dylrdn birind Nadir onunla mk- dalqdan z dndrmi Aur xana gcl zrb vurduqdan sonra onu balam v htta bzi yrlr rhbrlik etmyi d ona taprmd. Amma Aur xan yenidn itatsizlik yolu tutaraq Nadirdn z dndrdi v ona qar mvqe tutdu. Htta emgzk elinin rhbrlrindn olan Cfr by adln da z trfin kib birlikd faliyyt baladlar. Nadir is ona qar sdaqtsizlik nmayi etdirnlr ox srt mnasibt gstrrdi v vziyytin dzldilmsi n tcili tdbirlr grmy alard. Ona gr d Nadir xsusi bir qoun dstsi hazr- layb Aur xan Papalnn snd qalaya gndrdi. Bir df Nadirin ny qadir olduunu grn Aur xan bu df d onun qvvlri qarsnda duru gtir bilmdi v qalaya snmal oldu. Aur xann mttfiqi olan Cfr by is mlindn peman oldu v Nadir xbr gndrdi ki, gr gnahn balasa mqavimti dayandrb qaladan xar v z yurduna qaydar. Nadir onun zrxahln qbul etdi v ona z yurduna qaytmaq n ans verdi. Tklndikdn sonra Aur xan da mqavimti ox davam etdirmdi v yenidn Nadir itat edcyini bildirdi. Qalann mhasirsind itirak edn qarda bra- himin xahii il Nadir bu df d Aur xann gnahlarndan kedi v onu azad buraxd. Aur xan yenidn Nadirin dstsin qbul olundu v bivrd yola salnd (86).

Aur xann snd qalan mhasir etdiyi vaxt Nadir xbr atdrdlar ki, li elinin trkm camaat da ona qar itatsizlik yolu- nu seibdir. Grnr, Aur xann qalasnn l keirilmsinin bir ne gn sr bilcyini anladndan Nadir oradak qvvlri qarda bra- himin rhbrliyi altna verib z baqa bir dst il li eli camaatnn yaad mntqy z tutdu. Nadir el bir srtl bu mntqnin zrini ald ki, yerli camaatn zn toparlamaa bel imkan olmad. Nadirin dstsi Alm Ara-ye Naderi srinin mllifinin yazdna gr, itatsizlik yolu tutmu camaatn 1000-2000 nfrini qtlyetirdi, 2-3 min nfri sir gtrd v onlarn oxlu mal-qaras far dy-lrinin lin kedi. farlar bu camaatn yaad qalaya daxil olan-da sakinlrin ah-fqan sslri il qarladlar v onlar z nmayn-dlrini Nadirin yanna gndrib balanmalarn xahi etdilr. Nadir d bu xahii qbul etdi. Ora yeni hakim tyin edildi.

Camaat itatsizliy thrik edn bir ne adam is oradan uzaqladrld v bivr-d gndrildi (87).

Nadir xan, Aur xana qar dyd olarkn Xarzm hakimi ir- qazi xann nmayndlri onun yanna gldilr. Ona xbr atdrld ki, Xarzm tacirlri Mhddn ticart edib geri qaydanda ehehe adl mntqd onlardan bac tlb ediblr v hmin bac verilmynd ticart karvan talan edilib. Elilr hmin mallarn geri qaytarlmasn Nadirdn xahi etdilr. Dyd olduu n Nadir onlar bivrd gndrdi v bir ne gn orada gzlmlrini xahi etdi. Sonradan Nadir ninki Xarzm tacirlrinin alnm mallarn geri qaytard, eyni zamanda z d onlara bahal hdiyylr verdi. Bu faktn z Nadiri yol ksmkl, karvan vurmaqla mul olduunu iddia edn bzi tarixilrin v tdqiqatlarn qnatlrinin gtr-qoy edilmsi, habel Nadirin xsiyytinin dyrlndirilmsi n sas ola bilr.

Nadirin yanna eyni zamanda Mrv vilaytinin qzlba halisinin nmayndlri gldilr. Onlar da Nadirdn kmk istdilr. Mrv qzlbalar vilaytd yaayan tatarlarn onlar incitmsindn ikayt etdilr. Qzlbalarn szn gr, tatarlar Mlik Mahmud trfindn mdafi olunurdu. Mehdi by adl birisinin vilayt nayibi tyin edil- msindn sonra qzlbalarn vziyyti xeyli arlamd. Vilaytd hrc-mrclik, qanunsuzluq, soyunuluq hallar ba alb gedirdi. Bu tinliklrl qarlaan insanlarn x yolu n bir mid yeri d yox idi. Tatarlar arasnda bir sra yanlar v xanlar da zlrini qzlba- larn dost kimi elan etslr d, slind onlara he bir yardm atmrd. Qzlbalarn rhbrlrindn olan Polad by mvcud olan tinliklr son qoymaq v halinin gzrann ynglldirmk n tatar v qzlba srkrdlrini qonaq arb onlar bardrmaa chd gstr- di. Amma qonaqlq zaman tatarlar daha bir xyant yol verdilr, silaha l atb qzlba srkrdlrindn v yanlarndan 22 nfri qtl yetirdilr (88).

Bu hadisdn sonra tatarlar Mrv qalasn trk edib Trkmn qala- snda mskunladlar. Qzlbalarn yaad Mrv qalas onlar trfin- dn aramsz hcumlara mruz qalrd. Bununla Mrv qzlbalarnn vziyyti xeyli tinldi. hrd yaylm yoluxucu xstliklr is onlarn tinliklrini daha da artrd. Tatarlardan baqa ymut v trkmn tayfalar da mtmadi olaraq Mrv soyunu hcumlar edirdilr. Bel olanda Mrv qzlbalar x yolu axtarmaa bala- dlar. Onlar vvlc Xorasan krdlrindn kmk almaq niyytin ddlr. Bir ne nmaynd is kmk almaq n tk gnd- rildi. Mhz orada qzlba nmayndlrin mslht bilindi ki, Nadi-

rin yanna yollansnlar v ondan kmk istsinlr. Onlar bel d etdilr. Qzlba nmayndlri bivrdd Nadir trfindn mehri- banlqla qarland v bir ne gn orada qonaq qaldlar. Qzlba nmayndlri Nadirdn xahi etdilr ki, onlar htta suyu da onlarn zn balam olan tatarlarn zlmndn xilas etsin.

Nadir is hl d bivrd trafndak mntqlrin z itati altna gtirilmsi il mul olduu n qzlbalara krdlrin asaqqal olan ahverdi xana mracit etmyi mslht bildi. Nadir min idi ki, krdlr bu mracit msbt cavab vercklr. Onlar Mrv silahl dst gndrcyi halda Nadir d znn dstlrindn birini onlara qoa bilrdi. Nadirin qzlbalara birbaa kmk gstrmk imkannn olmamas cavab qzlbalar raz salmasa da onun mslhtin qulaq asdlar v ahverdi xann grn yollandlar. ahverdi xan da Mrv qzlbalarna birbaa kmkdn imtina etdi v nmayndlr msl- ht grd ki, bu kmyi Xorasan hakimi Mlik Mahmuddan istsinlr. Onun fikrinc, Mlik Mahmud Xorasan vilaytinin hakimliyin iddia edirs xorasanllarn qaysn da kmli v vilayt halisinin tinliklrinin hllin almal idi. Bununla bel, ahverdi xan onu da lav etdi ki, z d mmkn kmyi gstrmy alacaqdr (89).

Szsz ki, bu cavab da qzlba nmayndlrini raz salmad. Bu- nunla bel, onlar Mlik Mahmuda da mracit etmkdn imtina etmdilr v bu mqsdl Mhd yollandlar. Hmin gnlrd Mrv tatarlarnn byklrindn saylan sgr by adl birisi d Mhd yollanb Mlik Mahmudla grd v ona oxlu qiymtli hdiyylr balad. Ona gr d qzlbalar Mlik Mahmuddan midind oldu- u cavab ala bilmdilr. Onda qzlbalar yenidn yegan x yolu- nu Nadir mracit etmkd grdlr. Yenidn onun yanna yollan- maa hazrlaanda Nadirin elisi z onlarn yanna gldi v bildirdi ki, n yaxn zamanlarda Nadir onlara kmk gstrckdir. Bu xbr baxmayaraq, qzlba nmayndlri Nadirin yanna getmk fikrindn dnmdilr. Onlar Nadirl grdlr v min oldular ki, yaxn vaxt- larda kmk ala bilcklr. Alm Ara-ye Naderinin verdiyi mlumata gr, bu grdn iki ay sonra Nadir dstsi il Mrv doru hrkt balad. Hmin mlumatdan grnr ki, tatarlar Nadirin dstsin ciddi hmiyyt vermir v onlar arxl farlar adlandrr-dlar. bh etmirdilr ki, 500 nfrlik dstlri il Nadirin 5 minlik dstsini mhv edcklr.

Nadir vvlc iki gn Polad xan Qacarn qona oldu v iki gnlk istirahtdn sonra dstsi il Trkmnqalaya doru hrkt balad. Bnd-e Canli ay v Hsnqala yaxnlna atanda tatarlarn 10 min

nfrlik piyada qounla onu gzldiklrinin ahidi oldu. Trflr arasnda balanan qzn dyd farlar drhal stnly l ala bildilr. Tatarlar gstrdiklri btn chd v malik olduqlar say stnlyn baxmayaraq Nadirin v onun cngavrlrinin tzyiqin duru gtir bilmdilr v geri kilmk mcburiyytind qaldlar. farlar dyn el ilk gnnd Trkmnqalan l keirdilr, qala- nn var-yoxuna sahib xdlar, orada yaayan tatarlar sir etdilr. Am- ma sonra arvad v uaqlar azad etdilr. Mntqd asayiin sabit qalmas namin Nadir tatar yanlarnn bir oxunu bivrd krd, Polad byi is Mrv hakimi elan etdi. Sonra da Mrv cavanlarndan min nfr qdri z dstsin qatb geri qaytd (90).

Mrv z adamn tyin edndn sonra bivrddn Xbuana q- dr olan razi Nadirin nzarti altna dd. Bu razid nzarti tmin edndn sonra Nadir krdlr yaayan razini d z nzarti altna gtirmyi v tsir sahsini genilndirmyi qrarladrd. Bunun n yenidn dstsin toplanmaq mri verdi v krdlrin zrin hcuma kedi. Krd asaqqallarndan olan ahverdi xan Nadirin qoun kmsi xbrini eidnd trafdak krd bylrin xbr gndrdi ki, z dstlri il Xbuan qalasna toplasnlar. ahverdi xan onu da bildirdi ki, Nadirin dstsi ox bykdr v farlardan baqa hmin dstnin trkibind Srxsdn, Mrvdn, ahicandan olan v habel krdlrdn toplanan dstlr var. Bu xbrdn sonra krdlr Nadir mqavimt gstrmk v ona itati qbul etmmk n Xbuan qalasna 30 minlik dst topladlar. Nadirin tabeliyind olan dstnin is 10-12 min nfr miqdarnda olduu gstrilir. Krd bylri vvlc Nadir xbr gndrib ondan qounla Xbuana glmsinin sbbini sorudular. Nadir is aqca bildirdi ki, krdlr yaayan razilri d z nzarti altnda grmk istyir. Krdlr is bu tlbl razlamadqlarndan trflr arasnda qanl v grgin bir dy ba verdi. Nadirin hm srkrd, hm d dy bacar bu df dzn gstrdi. Onun dy mhartl idar etmk bacar son nticd qlby zmin yaratd.

Krd ahverdi by dyn balancnda minlik dstsi il sol cinahdan Nadirin dstsinin sa cinahna hcum etdi. Nadirin bu cinahdak qvvlrin Thmasib xan Clayir rhbrlik edirdi. Onun btn chdlrin baxmayaraq krdlrin gcl tzyiqlrinin qarsn saxlamaq mmkn olmad v Clayir dylri geri kilmy mcbur oldular. Dy meydannda ba vernlri diqqt altnda saxlayan Nadir hmin cinahda vziyytin mrkkbldiyini grb yz nfrlik sem dstsi il zn ora yetirdi. Nadirin qulaq batrc

nr il dy atlmas il orada cryan edn hadislr bir dyiiklik gtirildi. Nadir burada znn cavanlq dvrnn n yax dylrindn birini keirdi. Nadir ani bir vaxt rzind dmn qv- vlri arasna vlvl sald, qlnc v tbrzini il oxlarn hyatdan mhrum etdi. Fiziki gc, zmkarl, silah iltmk bacar birl- rk dmni gz amaa imkan vermdi. Alm Ara-ye Naderinin mllifi bu dy tsvir etmkl onu da lav edir ki, gr frasiyab v sfndiyar bu shnni izlsydilr Nadirin catini sra edib qulaqlarndan asardlar (91).

Thmasib xan Clayir Nadirin bu catini grb daha da ruhland v trafndaklar da ilhamlandraraq dstsi il krd dstlri zrin hcumu gclndirdilr. lk chddki uursuzluun xcaltinin vzini xmaq istyi onlara lav gc verdi v krd silahllar onlarn zm- karlnn qarsn saxlaya bilmdilr. Krdlr Nadirin dstsindn ar zrb aldlar v geri kilib Xbuan qalasna sndlar. Amma anladlar ki, mhasir olunmu qalada uzun mddt davam gtir bilmycklr. Ona gr d krd bylri Nadirdn xahi etdilr ki, qoununu bivrd ksin. Bundan sonra krd bylri onun yanna glib rtlrini yrnsinlr. Nadir bu xahil razlad v qoununu geri kdi. Bununla da krdlr yaayan razilr d Nadirin nzarti altna dd.

Alm Ara-ye Naderi srind Nadirin baqa bir ne uuru haqqnda da mlumatlar vardr. Msln, Bayiri v Grayl camaat da Nadirl dy girdilr, amma nticd ona itat etmy raz olduqlarn bildirdilr. Srxs istiqamtind yerln bir sra mnt- qlri d Nadir z nzarti altna sald v hmin mntqlrdn byk miqdarda qnimt gtirdi.

Nadirin sonrak hyat Thmasib ahla olan ittifaq il baldr. B- yk Sfvilr xandannn son ahlarndan olan II Thmasibl birl- n qdr Nadir kifayt qdr zngin dy yolu kedi. ah Th- masibi onunla birlmy svq edn d mhz Nadirin zngin dy tcrbsin v cat malik olmas idi.

STFAD OLUNMU MNB V DBYYAT

1. bani Rza. Mxtsr tarix-e ran dr doureha-ye fariyy v Zendiyye. Tehran, 1378, s.29

2. Mqtdir Qulam Hseyn. Hrbha-ye bozorg-e Nader ah. Tehran, 1383,s.14

3. Tahirzad dalt. Nadir ah.www. tehsil.20m. com/maq ala/maq 5-1/htm; www.geocities.com/book433/nadershah.htm ;

4. Pnahi Mhmmd hmd. Nader ah. Tehran, 1382, s.7; .HoKKapT H. Hagup max. EaKy, 2004, c.25

5. EaKHxaHOB A. rro^HCTaHH HpaM. E., 1991, c.1376. Nader ah. Axrin kevrqoa-ye Asiya. Tehran, 1384, s.202-

2037. Yen orada, s.2018. http//www.destinationiran.com/carpet_makinq.htm9. http//cgi.ebay.com/original-Afshar-tribal-rug-persian-66-X49-

woqaitemz741560252qqcmdzviemitem10. Srdadvr buturab. Tarix-e nezami v siyasi-ye douran-e

Nader ah far. I cild, Tehran, 1378, s.466-46711. lirza far Cem. ir-i ba mir. Tehran, 1383, s.2412. Yen orada, s.3113. Larudi Nurulla. Nader ah pesr-e mir. Tehran, 1383, s.30;

Ncmi Naser. Nader ah.Oqab-e Kelat. Tehran, 1382, s.2114. Astrabadi Mirz Mehdi xan. Tarix-e chanqoa-ye Nader-i.

Tehran, 1368, s.3615. EaKuxaHOB A., c.13716. HoKKapT H., c.2317. www.ozturkler.com/dataengilish/0003/00030222.htm

www.rugreview.com/112b.htm; www/blinkbits.com/en_wikifeeds/oghuz_turks;

18. Tehran Mhmmd fi. Tarix-e Nader ah. Nadername. Tehran, 1349, s.261

19. Yen orada20. Nfisi Sid. Tarix-e ectimai v siyasi-ye ran dr doure-ye

moaser.C.I, Tehran, 1376, s.13-14

21. Nfisi ... s.14-15; bani Rza. Tarix-e thvvolat-e siyasi v ectimai-ye ran dr doureha-ye fariyye v Zendiyye. Tehran, 1378, s.6

22. bani Rza. Mxtsr tarix-e ran ... x.27;23. bani Rza. Tarix-e ectimai-ye ran dr rse-ye fariyye.

Tehran, 1373, c.4224. dibra Mirz Rsid. Tarix-e far. Tehran, 1346, s.9;

Qodusi Mhmmd Hseyn. Nadername. Xorasan, 1339, s.25-26

25. Qodusi ... s.22; Srdadvr . ... s.46826. bani R. Mxtsr tarix-e ran .... s.2727. Tarix-e Chanqoa-ye Naderi ... s.3628. Qodusi ... s.1829. Yen orada, s.2030. Yen orada, s.22-2331. dibra M. ... s.8332. Mrvi, Mhmmd Kazm. Alm Ara-ye Naderi. C.I, Tehran,

1358, s.4-533. Qodusi ... s.15-1634. Yen orada, s.3435. Persi Sayks. Tarix-e ran. C.II, Tehran, 1381, s.35236. Alm Ara-ye Naderi, c.I, s.737. Hanvey C. Zendegi-ye Nader ah. Tehran, 1381, s.7-838. Persi Sayks, ... s.35639. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.8-940. Yen orada, s.9-1041. Yen orada, s.11; Pnahi... s.2042. bani R. Mxtsr tarix-e ran ... s.34; Ncmi Naser, ... s.22;

Hanvey C., ..s.943. Alm Ara-ye Naderi, c., ... s.10-1144. Hanvey C., ... s.945. lirza far Cem. ... s.3346. Srdadvr ., ...s.47647. bani R. Mxtsr tarix-e ran ... s.3348. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.13-1449. Naser Ncmi, ... s.22-2350. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.1151. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.11; Hanvey C. ,...s.952. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.1253. Hanvey C., ...s.9; Ncmi N., ... s.23

54.HoKKapT H., c.24355.Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.1456. Sayks P., ...s.35757. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.16-1758. Pnahi M., ...s.31; ^OKKapT H., c.24359. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.3560.Frezer Ceymz. Tarix-e Hader ah far v moxtsri z tarix-e slatin-e moqol dr hend. Tehran, 1363, s.54-5561. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.3662. Mvrixdvl Sephr. Rvztssfa. Bax: ran dr zman-e

Nader ah. Tehran, 1362, s.144; Mqtdir ...s. 15; Pnahi ... s.32

63. Tarix-e chanqoa-ye Naderi ... s.4464. Alm Ara-ye Naderi, c.I, ... s.41-4265. Yen orada, s.4266.Yen orada67. Yen orada, s.4368. Yen orada69.Yen orada, s.4470.Tarix-e chanqoa-ye Naderi ... s.4471.Kmiri bdkrim. Bya-ne vaqe. Lahor, 1970, s.872. ^OKKapT H., ... c.244; Qodusi ... s.66; Larudi ... s.3473.Qodusi ...s.6674. ^OKKapT H., ... c.24475.Hanvey C. Hocum-e fqan v zval-e doult-e Sfvi. Tehran,

1362, s.290-295; Yen onun. Zendegi-ye Nader ah ... s.15-2076. Hanvey C. Hocum-e fqan ... s.29277. Larudi ... s.3278.Ncmi N. ...s.3079.Qodusi ... s.67 80.Srdadvr ... s.48981. HoKKapT H., . c.2982. Larudi ... s.36 83.Srdadvr ... s.49084.Qodusi .. s.69-7085.Alm Ara-ye Naderi , c.I, .. s.45-4686.Yen orada, s.53-5487.Yen orada, s.5488.Yen orada, s.53-5589.Yen orada, s.57-58

90.Yen orada, s.59-6091.Yen orada, s.61

II FSL

NADR AHIN GNCLY DVRND SFVLR DVLTNN VZYYT

1. Sfvilr dvltinin daxili vziyyti

Nadir ahn gncliyinin tsadf etdiyi XVIII srin vvllrind byk Sfvilr dvlti drin bhran irisind idi. slind, bu bhran xeyli vvl balam v Nadir farn gncliyi dvrnd onun squtu dnmz xarakter almd. Dvltin gcnn artrlmas n ciddi siyasi islahatlar aparan v hakimiyytin mhkmlndirilmsi n saray hatsinin etnik trkibinin dyidirilmsin d l atan ah Ab- basdan sonra dvrn v zamann tlblrin uyun islahatlarn apa- rlmamas, saray daxilind adi v gndlik ylnclrin bir ox hallar- da dvlt ilrini stlmsi, nnvi idarilik sulundan l kil- mmsi bu squta zmin yaratmd. Ulu cdadlarndan miras qalm Sfvi dvltinin varlnn qorunmas n ciddi addmlar atmayan ah Sfinin, II ah Abbasn, ah Sleymann erkn yalarnda dnya- larn dyimlri d Sfvi dvltinin zln zrb endirdi. Tarix- ilr bu ahlarn dnyasn erkn dyimsind yngl hyat keirm- lrini, ey-irt quranmalarn da istisna etmirdilr. ah Sultan Hseynin v onun atas ah Sleymann hakimiyyti illrind is Sfvilr xandannn yalnz kzrtisi qalmd.

ah Sleymann dvrnd zn qabarq kild nmayi etdirn yartmaz idarilik sulu ah Sultan Hseynin zamannda z davamn he d itirmdi. Bu, slind mhv olmaqda olan bir saray mhitinin yararszlnn niansi idi. Htta shhtinin qorunmas n hkim mslhtlrini d qulaq ardna vuran v saray yanlarnn lind sir evriln ah Sleymann ahl da formal bir xarakter almd. 47 yanda shhtinin ciddi problemlri il qarlaan ah Sleyman onu bryn mhitd el bir qtiyytsiz xs evrilmidi ki, lm rf- sind olarkn varisinin kim olmasna da qrar ver bilmirdi. Bel bir qrarn qbul edilmsini d o, saray yanlarna hval etdi. Saray yanlar is bel bir qrarn qbul edilmsind dvltilik maraqlarn deyil, xsi mnafelrini stn tutdular.

Mvcud olan mlumatlara gr, vfat rfsind ah Sleyman saray yanlarn bana toplayb taxt-taca varis seilmsi il bal onlara z vsiyytini atdrd. Bu vsiyyt ondan ibart idi ki, gr sa- ray yanlar dvltiliyi mhkmlndirmk istyirlrs olu Abbas Mirzni ah etsinlr. Yox, gr ey-irti, istirahti, mmlktin bal- bana buraxlmasn istyirlrs onda Sultan Hseyni ah sesinlr (1).

ah Sleymann bu vladlarnn hr ikisi hrmxana trbiysi grm, xaclr v xidmtilr hatsind bymdlr. Bununla bel, Abbas Mirz daha ciddi xarakter malik idi, fiziki mllr, hrbi xarakterli oyun v muliyytlr byk meyl gstrirdi. Bu da onun xarakterinin formalamasna myyn tsir gstrirdi. Sultan Hseyn is sarayn i v kbar hyatnn trbiysini almaql