mövzu 1. “Ölkəşünaslığın əsasları” fənninin predmeti

Moumlvzu 1 ldquoOumllkəşuumlnaslığın əsaslarırdquo fənninin predmeti tədqiqat metodları

və vəzifələri

11 ldquoOumllkəşuumlnaslıqrdquo elminin yaranması

12 ldquoOumllkəşuumlnaslıqrdquo elminin inkişaf mərhələləri və təsnifləşdirilməsi

13 ldquoOumllkəşuumlnaslığın əsaslarırdquo fənninin predmeti və onun digər elmlərlə əlaqəsi

14 Fənnin tədqiqat metodları

15 ldquoOumllkəşuumlnaslıqrdquo elminin vəzifələri

11 ldquoOumllkəşuumlnaslıqrdquo elminin yaranması

Oumllkəşuumlnaslıq (diyarşuumlnaslıq)- oumllkəni muumləyyən ərazini şəhəri kəndi və s

yaşayış məskənini hərtərəfli oumlyrənir Oumllkəşuumlnaslıq hər bir diyann oumllkənin

regionun təbiətini əhalisini təsərruumlfatını tarix və mədəniyyətini kompleks

şəkildə oumlyrənməsini qarşısına məqsəd qoyur Bununla yanaşı sahə oumllkəşuuml-

naslığı da vardır (coğrafi oumllkəşuumlnaslıq tarixi oumllkəşuumlnaslıq etnoqrafik

oumllkəşuumlnaslıq toponimik oumllkəşuumlnaslıq və s) Oumllkə anlayışı - coğrafiya elmləri

sistemində materiklər oumllkələr və boumlyuumlk rayonlann kompleks oumlyrənilməsi ilə

məşğul olan fənndir

Oumllkəşuumlnaslıq coğrafiya elminin ən qədim şaxələrindən biri olmaqla

insanların muumlxtəlif oumllkələr haqqında təsəvvuumlrlərini formalaşdırmaq və onlann

praktiki cəhətdən heyata keccedilirməsi uumlccediluumln hələ antik doumlvrdə meydana gəlmişdir

Uzun minilliklər ərzində Heredot və Strbondan başlayaraq təbiətin buumltuumln

tərəflərini tarixi əhalini iqtisadiyyatı mədəniyyəti və siyasəti əhatə etməklə

universal xarakter daşımışdır

Elmlərin inkişafi xuumlsusilə XX əsrdə coğrafiya elminin suumlrətlə inkişafı

sistemləşdirilməsi nəticəsində onda izahedici şərhedici fikirlərin

uumlmumiləşdirilməsi aspektləri genişlənmişdir Bu da oumllkəşuumlnashğm elmi

səviyyəsinin artınimasına şərait yaratmışdır Bununla belə iqtisadi və fiziki

coğrafiya kəskin surətdə əsaslandınimış moumlvqe tutmuşdur Nəticədə sovet oumllke-

şuumlnaslığında təbiət və cəmiyyətdə baş verən muumlxtəlif qanunauyğunluqlann və

onlann təbii və iqtisadi rayonlaşdınimalarda qey ri ugunluqlanndan asılı olaraq

iki əsas istiqamət iqtisadi coğrafiya və fiziki coğrafiya sahələri moumlhkəm koumlk

salmışdır Bununla belə xarici coğrafiyaşuumlnaslann ccediloxu iqtisadi coğrafiya və

fiziki coğrafiya rayonlaşmalann arasındakı muumlxtəlifliyə ccedilox əhəmiyyət

vermirlər

Sovet oumllkəşuumlnaslığımn yaradılmasmda və inkişafinda coğrafiyaccedilı alim

NNBaranskinin boumlyuumlk rolu olmuşdur Onun işlənilməsində boumlyuumlk əmək sərf

etmiş elmin metodoloji əsaslannı və məqsədini muumləyyənləşdirmişdir O

oumllkəşuumlnaslıda iki yanaşılmam muumləyyənləşdirir

1oumllkəşuumlnaslıq xuumlsusi elm sahəsi kimi ccedilıxış etməyə istinad etmədən bu və ya

digər oumllkədə muumlxtəlif bilik sahələrini təşki- lati cəhətdən birləşdirməlidir

2Oumllkəşuumlnaslıq (kompleks) - elmi fənlərdən biri olmaqla coğrafiya elmləri

sisteminə aiddir onun aynimaz vacib tərldb hissəsidir


Hər bir oumllkənin doumlvlət quruluşu hər şeydən əvvəl idarəetmə forması ilə

xarakterizə olunur İki əsas idarəetmə forması - respublika və monarxiya

duumlnyada geniş yayılmışdır Respublika forması ccedilox qədimlərdə meydana

gəlmişdir (Qədim Roma respublikası doumlvruumlndə) yeni və ən yeni tarixlər

doumlvruumlndə bir qədər də genişlənmişdir 1991-ci ilin ortalarmda duumlnyada 127

respublika olmuş SSRİ və sosializm sistemi dağılmasından sonra onlarm sayı

211-ə ccedilatmışdır

Respublika quruluşunda qanunvericilik hakimiyyəti parlamentə

icraedicilik - houmlkumətə aiddir Buna goumlrə də prezident respublikası oumllkəni ccediloxlu

səlahiyyətlərə malik olan prezident idarə edir (ABŞ və Latın Amerikasınm bir

sıra oumllkələri) Parlament respublikasında prezident məhdud səlahiyyətlərə

malikdir Houmlkumətə baş nazir (AFR İtaliya Avstriya Hindistan) rəhbərlik edir

Muumlstəmləkə sisteminin dağıldığı vaxt respublika idarəetmə sistemini əksər

inkişaf etməkdə olan oumllkələr qəbul etmişlər İndi ancaq 2-ci duumlnya

muumlharibəsinəqədərki Afrika qitəsində 50-dən artıq respublika vardır İdarəetmə

formasına goumlrə monarxiya forması da moumlvcuddur Monarxiya idarəetmə

forması da ccedilox qədimdən meydana gəlmişdir Məsələn quldarlıq cəmiyyətində

monarxiya aristokratiya respublika demokratiya kimi doumlvlət idarəetmə

formaları moumlvcud olmuşdur Feodalizm cəmiyyətində ən geniş yayılmış doumlvlət

forması monarxiya idi

Monarxiya bir nəfərin hakimiyyəti respublika seccedilgisiz heccedil bir

hakimiyyətin olmaması aristokratiya - nisbətən kiccedilik bir azlığın hakimiyyəti

demokratiya isə xalqın hakimiyyətidir Hazırda moumlvcud olan monarxiyaların

əksəriyyətinin real qanunvericilik hakimiyyəti parlamentə məxsus olan

konstitusiyalı manarxiyadır İcraedici hakimiyyət houmlkumətə məxsusdur Həm

də bunun monarxiya idarə formasından ferqi orasındadır ki burada doumlvlətin

başccedilısı olan monarxın kralın və s huumlququ konstitusiya tərəfindən az və ya ccedilox

dərəcədə məhdudlaşdınhr

Fənin obyekti aşağıdakılardır

Makro regionları fərqli kriteriyalarına goumlrə təsnifləşdirmək

Oumllkələrin təsnifləşdirilməsi

Oumllkələri ayrı ayrılıqda tədqiq etmək

Regionların oumlyrənilməsi

13 ldquoOumllkəşuumlnaslığın əsaslarırdquo fənninin predmeti və onun digər

elmlərlə əlaqəsi

Hazırda buumltuumln duumlnya - təsərruumlfat fəaliyyəti ilə bir-birindən asılı insanlann

arenasına bənzəyir Beləliklə duumlnya oumlzuumlnuumln muumlrəkkəbliyi ziddiyətliyi ilə

iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnuuml buumltoumlv sistem kimi goumlstərir Duumlnya təsərruumlfatı tam sistem

olmaqla muumləyyən uumlmumi və xuumlsusi cəhətlərə malik sistem və altsistemlərden

ibarətdir Yanmsistemlər oumlzlərinin inkişafında təkcə qlobal təyinatlı məqsədləri

deyil eyni zamanda oumlzuumlnə məxsus məsələləri də həll edir Bu cəhətdən onlara

daxili və xarici qəbildən olan qanunauyğunluqlar təsir edir Duumlnya təsərruumlfatını

yanmsistemlərə ayırmaq uumlccediluumln bir sıra həddlər tətbiq edilir Bunlara əsasən

aşağıdakılar aiddir

1 İqtisadi inkişaf səviyyəsi

2 İqtisadiyyatda sosial struktur

3 İqtisadi artımın tipi

4 Xarici iqtisadi əlaqələrin xarakteri və səviyyəsi

Yanmsistemləri muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln iqtisadi inkişaf səviyyəsi geniş

yayılmş loiteriya kimi goumltuumlruumlluumlr Bunun da əsasını adambaşına duumlşən UumlDM-un

həcmi təşkil edir Bununla birlikdə hər bir oumllkənin inkişafı sənayeləşdirmə

səviyyəsi istehsalın strukturu ilə muumləyyənləşdirilir ki bu da milli gəlirin artım

əlaməti kimi əsas şərt hesab olunur

Uzun muumlddət moumlvcud olan duumlnya oumllkələrinin uumlccedil tipologiyası (sosialist

kapitalist və inkişaf etməkdə olan oumllkələr) hazırda oumlzuumlnuuml doğrultmur Ccediluumlnki

hazırda sosialist oumllkələri lageri yoxdur Onlardan ancaq Ccedilin Kuba KXDR

Monqolustan qalmışlar Ona goumlrə muumlasir duumlnya oumllkələrinin tipologiyasını

onlann iqtisadi potensialının kəmiyyətinə goumlrə apanrlar

Fənnin bir elm kimi formalaşması Coumlğrafiya elminin formalaşması

əsasında yaranmış daha sonra Duumlnya iqtisadiyyatı fənnindən fərqəlndirmək

uumlccediluumln bir neccedilə xuumlsusiyyətləri oumlzuumlndə cəmləmişdir Lakın uumlmumilikdə digər

fənnlərlə qarşılıqlı əlaqədə olan bir-neccedile goumlstəricini goumlstərmək olar Bunlar

aşağıdakılardır


Fənnin tədqiqatı aşağıdakı nəzəriyyələrə əsaslanır

Coğrafi teterminizim- xuumlsusi bir mədəniyyətin insanlarının vərdişlərinin və

xarakterinin coğrafi şərait tərəfindən formalaşdırıldığını muumldafiə edir və buumltuumln

ətraf muumlhit və coğrafi şəraitin cəmiyyətin social siyasi və iqtisadiyyatı

uumlzərindəki təsirini araşdırır

Nuumlmunə- 400-500-cuuml illərdə Roma İmperiyasının yaranması və suumlqutunu

nəzərdən keccedilirir Roma imperiyasının suumlqutunun səbəbi əsasən regional

quraqlıqda idi ki torpağın məhsuldarlığını azaldaraq kənd təsərruumlfatı

məhsullarının qıtlığına səbəb oldu Ərzaq ccedilatışmamazlığı imperiyanı zəiflətdi və

siyasi situasiyanı pisləşdirərək suumlquta qədər gətirdi

Coğrafi possibilizim nəzəriyyəsi- ətraf-muumlhit insanlara məhdudiyyətlər

və ccedilətinliklər yaradır lakin coğrafi determinizmin əksinə mədəniyyəti

formalaşdıran coğrafi şərtlər yox sosial şərtlərdir (Tarix insanların qərarları

mədəniyyət) Bani - Marşal Şahlins bu konsepsiyanı coğrafi determinizmə

alternativ olsun deyə yaratdı

Coğrafi possibilizm eyni zamanda tarixi şəraitin də oumlnəmini qeyd edərək

onun cəmiyyətin hansı inkişaf yolunu seccedilməsindəki boumlyuumlk təsirini vurğulayır

Bu seccedilimin nəticəsində iqtisadi fəaliyyətdə muumlxtəlif tendensiyalar yaranır və

muumlxtəlif mədəniyyət nuumlmunələri təkamuumll edir

Cənubi və Şimali Koreya

Almanlar və Fransızlar

Keccedilmiş şərqi və qərbi Almaniya

eə 64-cuuml ildə Strabon yazırdı ki insanlar muumləyyən zaman dilimi icində

oumlz intelligentləri vasitəsilə hər şeyi yarada və edə bilərlər O insanların

təbiətinin və hərəkətlərinin onların yerləşdikləri fiziki ətraf muumlhit tərəfindən

formalaşdırıldığı nəzəriyyəsinə qarşı ccedilıxaraq qeyd edir ki insan-ətraf muumlhit

muumlnasibətlərində aktiv element olan tərəf insandır Buna goumlrə də ətraf muumlhit

insanı formalaşdırmır əksinə insan onu formalaşdırır dəyişdirir və istənilən bir

şəraitdə oumlz mədəniyyətini formalaşdırır


Buumltuumln bu məsələlərə aydınlıq gətirmək məqsədilə hazırkı dərslikdə

oumllkəşuumlnaslığın əsaslan fənninin mahiyyəti nəzəri metodoloji məsələlərini

onun Coğrafiya və Duumlnya iqtisadiyyatı fənlərindən fərqlərini oumlyrənməyə

imkan verən aynca boumllmə verilmişdir Dərslikdə oumlyrənilən məsələlərin

ccediloxluğuna baxmayaraq burada muumləlliflər oumllkəşuumlnaslıq kursunun buumltuumln

məsələlərini tam əhatə etmək iddiasından uzaqdırlar Şuumlbhəsiz ki dərslikdə zəif

şərh olunan boumllmələrə artıq hissələrə və digər iradlara da rast gəlmək

muumlmkuumlnduumlr

Digər anlaşmada oumllkəşuumlnashğın məqsədi elmi texniki inqilab şəraitində

cəmiyyətlə ətraf muumlhit arasmda qarşılıqlı təsirin guumlcləndiyi şəraitdə

oumllkəşuumlnashğın əsas problemləri tərkibinə ərazinin komponent təsvirindən

təsərruumlfatın istehsal-ərazi strukturu inkişaf perspektivini məskunlaşmasını

əmək və təbii resurslann istifadə xuumlsusiyyətlərini ərazinin istehsal bazasını

muumləyyənləşdirməkdən ibarətdir Maraqlı burasıdır ki biz ccedilox vaxt oumllkə və

doumlvlət terminlərini qanşdınnq Belə ki doumlvlət dedikdə hər hansı bir oumllkə nəzərdə

tutulur Oumllkə dedikdə isə hər hansı bir ərazi və bu ərazidə məskunlaşan moumlvcud

olan doumlvlət anlaşılır Doumlvlət doumlvlət idarəccedililiyi bu və ya digər oumllkə ərazisində

yaşayan insanlann ona aid olan qanunlar ccedilərccedilivəsində idarə edilməsini nəzərdə

tutur

Oumllkələrin yaranması uumlccediluumln xuumlsusi elmi iqtisadi siyasi texniki tədbirlər

kompleksi həyata keccedilirilməmişdir Oumllkələr onlann sərhədləri daxilində

məskfınlaşmış və əhalinin əksər ccediloxluğunu təşkil edən eyni dil qrupunda

birləşən daha doğrusu eyni dildə danışan uumlnsiyyət saxlayan eyni mədəniyyətə

əxlaqa və məfkurəyə malik olan insanlann birli)ddir Onauml goumlrə de doumlvlətin

doumlvlət olması və millətin tərifində nəzərdə tutulan atributlar muumləyyən mənada

uyğun gəlir və bir-birlərini tamamlayırlar Ancaq muumlxtəlif elm sahələrində

oumllkə və doumlvlət terminlərinin işlənilməsi də oumlzuumlnəməxsus xuumlsusiyyətə

malikdir

Coğrafiya elmləri sistemində oumllkə termini geniş istifadə olunur və ayn-

ayn oumllkələri oumlyrənərkən onlann doumlvlət quruluşlan nəzərə alınmadan oumllkənin

ərazisi təbii şəraiti təbii ehtiyatlan əhalisi təsərruumlfatı onun ərazi uumlzrə

yerləşməsi nəqliyyatı və onun inki- şafina təsir edən şərait və s oumlyrənilir

Doumlvlət isə istehsalın iqtisadiyyatın idarə edilməsi formalanna goumlrə xatırlanır

Tarixi oumllkəşuumlnaslıqda oumllkə deyil doumlvlət termini daha ccedilox işlədilir Toponimik

oumllkəşuumlnaslıqda isə bu və ya digər toponimin yaranmasma təsir goumlstərən

səbəblər xuumlsusilə xalq və dillərin toumlrəməsi meydana gəlməsi muumləyyən edilir

Moumlvzu 2

DUumlNYA OumlLKƏLƏRİNİN ELMİ TƏSNİFAT SİSTEMİ

21 Oumllkə anlayışı

22 Duumlnya oumllkələrinin qruplaşdırılması

23 Oumllkələrin təsnifatı və tipologiyasının mahiyyəti

24 Oumllkələrin təsnifləşdirilməsi və tipologiyasının metodoloji əsasları

25 Oumllkələrin tipologiyasının muumlasir konsepsiyası


Oumllkə - muumləyyən sərhədə və doumlvlət suverenliyinə malik coğrafi ərazi olub sərbəst və

ya başqa doumlvlətin hakimiyyəti altında fəaliyyət goumlstərə bilir Ccedilox vaxt oumllkə

ilə doumlvlət anlayışları bir-birinə sinonim kimi işlədilir Ancaq onların arasında

muumləyyən fərq vardır Oumllkə daha ccedilox mədəni coğrafi vəhdətlik və başqa amilləri

nəzərə aldığı halda doumlvlət ilk noumlvbədə muumləyyən ərazi daxilində hakimiyyətin siyasi

sistemini təsvir edir Məsələn Britaniya imperatorluğu vahid doumlvlətdir amma bir

neccedilə oumllkədən ibarətdir Başqa misal muumlasir Azərbaycanvə kommunist

doumlvruumlndəki Azərbaycan - eyni oumllkə olaraq qalmış amma doumlvlət dəyişilmişdir

Doumlvlət - siyasi quruluş olub muumləyyən sərhədlər daxilində yaşayan xalqın xuumlsusi

sistemlə idarə olunmasını muumləyyənləşdirir Doumlvlət ccedilox vaxt cəmiyyətlə

səciyyələndirilirlər Yer kuumlrəsi (Antarktidanı ccedilıxmaq şərtilə) iki yuumlzdən ccedilox doumlvlət

arasında boumlluumlnmuumlşduumlr

Doumlvlət siyasi birlik olmaq etibarı ilə muumləyyən struktura malik olan siyasi

hakimiyyətin muumləyyən təşkili ilə səciyyələnən və muumləyyən ərazidə sosial proseslərin

tənzimlənməsini təmin edən xuumlsusi təsisatdır Doumlvlət xuumlsusi siyasi təsisat olmaqla

cəmiyyətin siyasi sisteminin oumlzəyini təşkil edir

XX əsrin ikinci yarısı təsərruumlfat fəaliyyətinin miqyasının getdikcə genişlənməsi

muumlxtəlif oumllkələr arasında əlaqələrin artması beynəlxalq əmək boumllguumlsuumlnuumln

dərinləşməsi ilə xarakterizə edilir Elə bir oumllkə yoxdur ki o başqa bir oumllkə ilə

qarşılıqlı iqtisadi muumlnasibətdə olmasın istehsal əlaqələri və əməkdaşlıq əlaqələrinə

girməsin

Hazırda buumltuumln duumlnya - təsərruumlfat fəaliyyəti ilə bir-birindən asılı insanların arenasına

bənzəyir Beləliklə duumlnya oumlzuumlnuumln muumlrəkkəbliyi ziddiyyətliyi ilə iqtisadi cəhətdən

oumlzuumlnuuml buumltoumlv sistem kimi goumlstərir

Duumlnya təsərruumlfatı tam sistem olmaqla muumləyyən uumlmumi və xuumlsusi cəhətlərə malik

sistem və altsistemlərdən ibarətdir Yarımsistemlər oumlzlərinin inkişafında təkcə qlobal

təyinatlı məqsədləri deyil eyni zamanda oumlzuumlnə məxsus məsələləri də həll edir Bu

cəhətdən onlara daxili və xarici qəbildən olan qanunauyğunluqlar təsir edir


XX əsrin ikinci yansı təsərruumlfat fəaliyyətinin miqyasının getdikcə

genişlənməsi muumlxtəlif oumllkələr arasmda əlaqələrin artması beynəlxalq əmək

boumllguumlsuumlnuumln dərinləşməsi ilə xarakterizə edilir Elə bir oumllkə yoxdur ki o başqa bir

oumllkə ilə qarşılıqlı iqtisadi muumlnasibətdə olmasın istehsal əlaqələri və əməkdaşlıq

əlaqələrinə girməsin Hazırda buumltuumln duumlnya - təsərruumlfat fəaliyyəti ilə bir-birindən asılı

insanlann arenasına bənzəyir Beləliklə duumlnya oumlzuumlnuumln muumlrəkkəbliyi ziddiyətliyi ilə

iqtisadi cəhətdən oumlzuumlnuuml buumltoumlv sistem kimi goumlstərir

Duumlnya təsərruumlfatı tam sistem olmaqla muumləyyən uumlmumi və xuumlsusi cəhətlərə

malik sistem və altsistemlərden ibarətdir Yanmsistemlər oumlzlərinin inkişafında təkcə

qlobal təyinatlı məqsədləri deyil eyni zamanda oumlzuumlnə məxsus məsələləri də həll edir

Bu cəhətdən onlara daxili və xarici qəbildən olan qanunauyğunluqlar təsir edir

Duumlnya təsərruumlfatını yanmsistemlərə ayırmaq uumlccediluumln bir sıra həddlər tətbiq edilir

Bunlara əsasən aşağıdakılar aiddir






yayılmş loiteriya kimi goumltuumlruumlluumlr Bunun da əsasını adambaşına duumlşən UumlDM-un həcmi

təşkil edir Bununla birlikdə hər bir oumllkənin inkişafı sənayeləşdirmə səviyyəsi

istehsalın strukturu ilə muumləyyənləşdirilir ki bu da milli gəlirin artım əlaməti kimi

əsas şərt hesab olunur

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələr duumlnya təsərruumlfatında hakim moumlvqe tuturlar

Onlara AİƏT daxil olan 24 oumllkə aiddir Bu doumlvlətlərin hamısı Yaponiya istisna

olmaqla Qərbi Avropa oumllkələri və ya onların toumlrəmələrindir Onları milli təsərruumlfat

ccedilərccedilivəsində sosial-iqtisadi planda vahid təkrar istehsal prosesi iqtisadiyyatın

intensiv inkişaf tipi məhsuldar quumlvvələrin yuumlksək inkişaf səviyyəsi fərqləndirir Bu

yarımsistem oumllkələrində duumlnya əhalisinin 156-i yaşayır Ancaq onlardan duumlnyanın

iqtisadi və elmi-texniki potensialının ccedilox boumlyuumlk hissəsi cəmlənmişdir Təsərruumlfat

etibarilə inkişaf etmiş Qərb oumllkələrinin daxili və xarici iqtisadi siyasətini elmi-texniki

tərəqqinin inkişaf istiqamətləri və duumlnya təsərruumlfatındakı struktur yenidənqurmaları

duumlnya bazarının vəziyyəti muumləyyən edir

Oumllkələrin sistemlərə boumlluumlnməsində onların iqtisadi potensialının səviyyəsi də əsas rol

oynayır O təkcə inkişaf səviyyəsində deyil eyni zamanda məhsuldar quumlvvələrin

miqdarı əhalinin sayı ərazinin boumlyuumlkluumlyuuml təbii resursların zənginliyindən asılıdır

Ona goumlrə də bəzən Ccedilin Hindistan ayrıca yarımqrup kimi xarakterizə edilir Qeyd

etdiyimiz əlamətlərdən başqa duumlnya doumlvlətləri digər kriteriyalar əsasında da muumləyyən

qruplara boumlluumlnuumlr

Milli iqtisadiyyatın inkişafına goumlrə qruplara boumlluumlnməsi xuumlsusi yer tutur Bu meyara

goumlrə duumlnya doumlvlətləri uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr

11 Sənayecə inkişaf etmiş oumllkələr

1 Keccedilid doumlvruuml oumllkələri (keccedilmiş sosialist və ya iqtisadiyyatı mərkəzdən

planlaşdıran və idarə olunan)

2 İnkişaf etməkdə olan oumllkələr

Qeyd etdiyimizdən başqa duumlnya oumllkələri təsərruumlfatccedilılıq modelinə goumlrə də

qruplaşdırılır Duumlnya təsərruumlfat sisteminə daxil olan buumltuumln oumllkələr uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr

1 Sırf bazar iqtisadiyyatı modeli əsasında fəaliyyət goumlstərən doumlvlətlər Bura

daxildir - Honkonq Malayziya Cənubi Koreya Tailanda Sinqapur və s

2 Planlı təsərruumlfatccedilılıq modeli əsasında iqtisadiyyatı inkişaf edən oumllkələr Bura

daxildir (Ccedilin Kuba Yuqoslaviya Şimali Koreya Monqolustan)

3 Tənzimlənən (qarışıq) iqtisadiyyat modeli əsasında inkişaf edən oumllkələr Bu

qrupa yuxarıda adları qeyd etmədiyimiz doumlvlətlər daxildir

ərazi və əhalinin sayına goumlrə də duumlnya oumllkələri qruplara boumlluumlnuumlr

Hazırda duumlnyada 200-dən artıq oumllkə ərazi vardır 1992-ci ildə muumlstəqil

doumlvlətlərin sayı 180 oumltmuumlşduumlr Duumlnya oumllkələrinin sayca ccedilox olması təbii ki

qruplaşdırılmasını tələb edir

Muumlasir duumlnya oumllkələrini muumlxtəlif meyarlara - etnik və dini tərkibinə idarəetmə və

inzibati ərazi quruluşunun formalarına iqtisadi coğrafi moumlvqeyə goumlrə qruplaşdırırlar

Ancaq onların iccedilərisində ərazinin oumllccediluumlsuumlnə və əhalinin sayma goumlrə planlaşdırılma

geniş yayılmışdır

Duumlnya iqtisadiyyatı və siyasətindəki moumlvqeyinə goumlrə bu oumllkələri iki qrupa

boumlluumlrlər Birinci qrupa ldquoboumlyuumlk yeddilərrdquo(hazırda buraya Rusiya federasiyası da

qoşulmuşdur) ABŞ Yaponiya Almaniya Fransa Boumlyuumlk Britaniya İtaliya yə Kanada

daxildir

İkinci qrupa yuumlksək dərəcədə inkişaf etmiş İsveccedilrə Avstriya Avstraliya ittifaqı və

başqa İEOuml-lər təşkil edir Bu qrupun ayrı-ayrı oumllkələri duumlnya ticarətində və

siyasətində goumlrkəmli yer tuturlar

Keccedilid doumlvruuml oumllkələri (Keccedilmiş sosialist oumllkələri və iqtisadiyyatı mərkəzdən

planlaşdıran oumllkələr) Bu oumllkələr də inkişaf etmiş oumllkələr sırasına daxil edilirdilər

Lakin iqtisadiyyatın idarə edilməsində inzibati-amirlik inzibati amirlik

metodları ETT-nin zəif inkişafı bu qrup oumllkələrin iqtisadi artım suumlrətinin əmək

məhsuldarlığının artımını ləngitmişdir Eyni zamanda demoqrafik problemlər

milləllərarası muumlsabiqələr kəskinləşmişdir Bu oumllkələrdə əhalinin həyat səviyyəsi

aşağı duumlşmuumlş və cəmiyyətdə guumlcluuml maliyyə ccedilətinlikləri meydana gəlmişdir Bu

oumllkələrin hamısının təsərruumlfatında ağır vəziyyət yaranmış oumlzəlləşdirmə yarımccedilıq

xarakter daşıdığı uumlccediluumln bazar iqtisadiyyatına keccedilid prosesi ccedilox ccedilətin keccedilir Onlarla

koumlkluuml iqtisadi islahatların aparılması iqtisadiyyatda liberallaşma aparıldıqdan sonra

inkişaf səviyyələrinə goumlrə oumlzlərinin hansı tipə məxsus olduqlarını

muumləyyənləşdirməkdə ccedilətinlik yaranmışdır Şuumlbhəsiz ki bu vəziyyət həmin oumllkələrin

beynəlxalq imicinin artmasına mənfi təsir goumlstərir və onların beynəlxalq iqtisadi

təşkilatlarla əməkdaşlığında ccedilətinliklərin meydana gəlməsinə səbəb olur

İnkişaf etməkdə olan oumllkələr Duumlnya oumllkələrinin əksəriyyəti əsasən Asiya

Afrika Latın Amerikası və Okeanın keccedilmiş muumlstəmləkə oumllkələri bu qrupa daxildir

İEOOuml qrupunun ccedilox boumlyuumlk daxili muumlxtəlifliyinə baxmayaraq onlar bir ccedilox uumlmumi

əlamətlərə malikdirlər Bu uumlmumi xassələr onlann muumlstəmləkə keccedilmişdən irəli gəlir

Bunlarla iqtisadi və sosial inkişafda gerilik beynəlxalq coğrafi əmək boumllguumlsuumlndə

asılılıq iqtisadiyyatın aqrar-xammal və mineral xammal xarakter daşıması

kapitalizmdən əvvəlki təsərruumlfat formalarının qalması İEO-in olduqca boumlyuumlk borcları

və s aiddir Buumltuumln bunlar zəif inkişaf etmiş oumllkələri muumlasir tipoloji qrupda

birləşdirməyə imkan verir


Duumlnya təsərruumlfatını yanmsistemlərə ayırmaq uumlccediluumln bir sıra hədlər tətbiq edilir

Bıınlara əsasən aşağıdakılar aiddir





Yarımsistemləri muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln iqtisadi inkişaf səviyyəsi geni Yayılmış

kriteriya kimi goumltuumlruumlluumlr Bunun da əsasını adambaşına duumlşən UumlDM-n həcmi təşkil

edir Bununla birlikdə hər bir oumllkənin inkişafı sənayeləşdirmə səviyyəsi istehsalın

strukturu ilə muumləyyənləşdirilir ki bu da milli gəlirin artım əlaməti kimi əsas şərt

hesab olunur

Adambaşına duumlşən milli gəlirin səviyyəsinə goumlrə isə oumllkələr bir neccedilə qrupa

boumlluumlnuumlrlər Bunlar aşağıdakılardan ibarətdirlər

7 Sinqapur Kuumlveyt Birləşmiş Ərəb Əmirliyi

8 Adambaşına 75 - 85 minə qədər milli gəlir duumlşən oumllkələr Bura aiddir -

Yunanıstan CAR Latın Amerikası oumllkələri Venesuela Braziliya Uruqvay Trinidad

və Tabaqo həmccedilinin Oman Liviya və s Eyni zamanda bu qrupa Mərkəzi və Şərqi

Avropanın oumllkələrinin boumlyuumlk qrupu daxildir

9 Adambaşına 750 doll UumlDM duumlşən zəif inkişaf etmiş oumllkələr Bura 60- dan

artıq oumllkə daxildir Onların sırasına Hindistan Ccedilin Pakistan da daxildir Məlum

olduğu kimi bu doumlvlətlərin hər birinin əhalisi 100 mln-dan artıqdır Uumlmumi inkişaf

əlamətinə goumlrə bu doumlvlətlər qrupuna Mozombik Efiopiya Tanzaniya Somali

Banqladeş aiddir

Məlum olduğu kimi sosial-iqtisadi inkişaf tipini muumləyyənləşdirən məhsuldar quumlvvələr

muumləyyən istehsal muumlnasibətləri sistemində fəaliyyət goumlstərir Adambaşına 9 min

dollardan (1995-ci il qiyməti ilə) artıq milli gair duumlşən oumllkələr Buraya Qərbi

Avropanın əksər oumllkələr (Albaniya Yunanıstan və Yuqoslaviya respublikaları istisna

olmaqla) ABŞ Kanada Yaponiya həmccedilinin İsrail Cənubi Koreya

Məhz bu əlaməti nəzərə alaraq bir qrup alimlər duumlnya təsərruumlfatında yarımsistem

kimi iqtisadiyyatın sosial strukturunu irəli suumlruumlrlər və bıınun ccedilərccedilivəsində ayrı-ayrı

oumllkə və oumllkələr qrupunun inkişaf etməsini əsaslandırırlar Bunun əsasını muumllkiyyətin

forma və xarakteri həmccedilinin onlarla bağlı olan əhalinin sahə strukturu təşkil edir

Duumlnya təsərruumlfatının yarımsistemin muumləyyən edilməsində iqtisadi inkişaf tipi boumlyuumlk

əhəmiyyət kəsb edir Bu da istehsalda malların və xidmətlərin yalnız sayca

dəyişməsini deyil həm də muumləyyən keyfiyyət irəliləmələrini əks etdirir Bu şəraitdə

ekstensiv və intensiv inkişaf tipləri fərqlənirlər Ekstensiv inkişaf tipində

iqtisadiyyatın inkişafına istehsala cəlb olunan istehsal amillərinin həcmcə artması

hesabına nail olunur İntensiv inkişaf tipinə keyfiyyət əlamətlərinin təkmilləşdirilməsi

hesabına məhsul buraxılışının miqyası genişlənir

Ərazi 3min km2 -dən artıqolan 7 oumllkə (Rusiya Kanada Ccedilin ABŞ Braziliya

Avstraliya Hindistan) birlikdə duumlnyanın quru hissəsinin yarıdan ccediloxunu tutur

əhalisi 50 milyondan nəfərdən ccedilox 25 olan oumllkə duumlnya əhalisinin 5-dən 100 milyon

nəfərdən ccedilox olan 11 oumllkə isə (Şimali Amerikada I Latın Amerikasında 2 Afrikada 1

Avropada 1 Asiyada 6) duumlnya əhalisinin 53-dəıı artığını oumlzuumlndə cəmləşdirmişdir

Duumlnyada kiccedilik oumllkələr də moumlvcuddur Bunları adətən ldquocırtdanrdquo doumlvlətlər də

adlandırırlar (Andorra Fici Tonqa və s) doumlvlətləri dənizkənarı yarımada accedilla

arxipelaq oumllkələrində də qruplaşdırırlar


kapitalist və inkişaf etməkdə olan oumllkələr) hazırda oumlzuumlnuuml doğrultmur Ccediluumlnki hazırda

sosialist oumllkələri lageri yoxdur Onlardan ancaq Ccedilin Kuba KXDR Monqolustan

qalmışlar Ona goumlrə muumlasir duumlnya oumllkələrinin tipologiyasını onların iqtisadi

potensialının kəmiyyətinə goumlrə parırlar


Muumlasir doumlvrdə oumllkələr və xalqlar arasında mədəni iqtisadi siyasi elmi- texniki

və s məsələlərinin suumlrətlə inkişaf etməsində muumlxtəlif beynəlxalq təşkilatların

fəaliyyətinin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Hazırda belə təşkilatların sayı 2500-ə qədərdir və

onların sayı ildən-ilə artır Kuumltləvi xarakter daşıyan və ən nuumlfuzlu təşkilat BMT-dir

Hazırda onun uumlzvuuml olan muumlstəqil doumlvlətlərin sayı 188-ə ccedilatmışdır Mikro doumlvlət

adlanan yeddi muumlstəqil oumllkə Andorra Vatikan Monako Tuvalu Tonqa Nauru

maliyyə səbəbləri (uumlzvluumlk haqqı və başqa xərclər) İsveccedilrə isə digər muumllahizələrlə

əlaqədar bu təşkilatın uumlzvuuml deyildir Bununla belə İsveccedilrədə yuumlzlərlə muumlxtəlif

beynəlxalq təşkilatların qərargahları yerləşir Təkcə Cenevrədə bu qərargahların sayı

234-ə ccedilatmışdır Cenevrə Avropada yalnız Paris Bruumlssel və Londondan geridə qalır

Bəzi beynəlxalq təşkilatların qərargahları İsveccedilrənin digər şəhərlərində (Bern Bazel

Suumlrix və Lanzannada) yerləşir

BMT-nin başlıca vəzifəsi doumlvlətlər arasında buumltuumln muumlbahisəli məsələləri dinc

yolla həll etmək bəşəriyyəti muumlharibə fəlakətindən xilas etməkdir Buumltuumln bunlar

onun nizamnaməsində qeyd edilmişdir Muumlstəmləkəccedililik insan huumlquqlarının

pozulması ilə muumlbarizə beynəlxalq iqtisadi muumlnasibətlər sahəsində fəaliyyət və s Də

onun muumlhuumlm vəzifələrindəndir

BMT-nin Ali Məclisinin (BMT-nin BMT-nin uumlzvuuml olan buumltuumln doumlvlətlər onun

uumlzvuumlduumlr) sessiyaları hər ilin sentyabr ayının uumlccediluumlncuuml həftəsinin ikinci guumlnuuml toplanır

BMT-nin uumlzvuuml olan əksər doumlvlətlərin tələbi ilə yaxud Təhluumlkəsizlik Şurasının (TŞ)

qərarı ilə xuumlsusi yaxud foumlvqəladə sessiya ccedilağıra bilər BMT- nin nizamnaməsinə

əsasən 15 uumlzv olan (onun beşi daim uumlzvlərdir) TŞ-nın olduqca boumlyuumlk səlahiyyətləri

var BMT-nin buumltuumln uumlzvləri koumlnuumllluuml olaraq oumlz muumlqəddəratlarını TŞ-na tapşırıb və

onun buumltuumln qərarlarına tabe olacaqlarını bildirmişlər TŞ-da muumlzakirə edilən

qərarların təsdiq edilməsi uumlccediluumln onun uumlzvlərindən ən azı 9-u səs verməlidir Bir şərtlə

ki daimi uumlzvlərin (ABŞ Rusiya CcedilİN İngiltərə Fransa) hamısı səs verənlərin

arasında olmalıdır

NATO (Şimali Atlantika Muumlqaviləsi Təşkilatı) - hərbi mdash siyasi ittifaq AİB (Avropa

İqtisadi Birliyi) - iqtisadi təşkilat ABT (Afrika Birliyi təşkilatı) i siyasi təşkilat

OPEK (neft ixrac edən oumllkələrin birliyi) - iqtisadi təşkilat AZPAK (Asiya - Sakit

Okean regionunda) - siyasi-iqtisadi ittifaq ASEAN (Cənubi-Şərqi Asiya doumlvlətləri) -

siyasi-iqtisadi birliyi ƏOumlC (Ərəb oumllkələrinin cəmiyyəti) ADT (Amerika

doumlvlətlərinin Təşkilatı) İKT (İslam konfransı təşkilatı) İƏİT (İqtisadi Əməkdaşlıq və

İnkişaf təşkilatı) və başqa beynəlxalq təşkilatlar duumlnyanın siyasi-iqtisadi həyatında

muumlhiim rol oynayırlar Bu təşkilatların başlıca məqsədləri oumlz uumlzvlərinin suumlrətli

iqtisadi sosial-tərəqqi mədəni inkişafını və həm də təhluumlkəsizliyini təmin etməkdir

80-ci illərin sonlarında Avropanın buumltuumln oumllkələrinin SSRİ-ni ABŞ Kanada

Yaponiya Yeni Zelandiya CAR və İsraili hamısı bir yerdə 40 oumllkə olmaqla

duumlnyanın inkişaf etmiş oumllkələrinə aid edilirlər Sonradan SSRİ-nin və Yuqoslaviyanın

dağılması nəticəsində belə oumllkələrin sayı artaraq 60-a ccedilatdırıldı

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələrin tipologiyası ccediloxdan alimlərin diqqətini cəlb

etmişdir Ancaq bu tipologiya daha aydın və geniş surətdə RJEA-nın muumlxbir uumlzvuuml

VVVolskinin əsərlərində verilmişdir (Bax cədvəl 1)

Cədvəl 1

İnkişaf etmiş kapitalist oumllkələrinin tipologiyası

Oumllkələrin tipləri Oumllkələrin yarım tipləri Oumllkələr

İqtisadi cəhətdən

yuumlksək inkişaf etmiş

oumllkələr

11 Əsas kapitalist oumllkələri ABŞ Yaponiya AFR

Fransa j İtaliya Boumlyuumlk

Britaniya

Qərbi Avropanın yuumlksək

inkişaf etmiş kiccedilik oumllkələri

Kanada Avstraliya Yeni

Zelandiya CAR İsrail

Kapitalizmin ldquokoumlccediluumlruumllmuumlş |

olduğu oumllkələr

İsveccedilrə Avstriya Belccedilika

I Niderland İsveccedil Norveccedil

Danimarka

Kapitalizmin orta

səviyyəsində inkişaf

etmiş oumllkələr

İnkişafın orta səviyyəsinə

ccedilalmış oumllkələr

Finlandiya İrlandiya

İnkişafa goumlrə geridə qalan

oumllkələr

İspaniya Portuqaliya

Yuna- j nıstan Tuumlrkiyə

Bununla belə bu tipologiyanın bir ccedilox cəhətləri koumlhnəlmişdir Belə ki hazırkı vaxtda

ccedilətin ki İspaniyanı oumlz inkişafı cəhətdən nisbətən inkişaf etmiş oumllkələrə aid etmək

olar Ona goumlrə ki UumlDM-un həcmi və strukturuna goumlrə bu oumllkə artıq Qərbi Avropanın

yuumlksək inkişaf etmiş oumllkələrinə ccedilatmışdır lakin UumlDM-un adambaşına duumlşən payına

və əmək məhsuldarlığına goumlrə onlardan geri qalır Eynilə də bu Tuumlrkiyəyə aiddir

BMT-nin Avropa komissiyası onu iqtisadi inkişaf etmiş oumllkələrə aid edir Hazırda

moumlvcud tipologiyanı muumləyyən kriteriyalara - İqtisadi inkişaf səviyyəsi iqtisadi

potensial duumlnya istehsalında oumllkənin payı iqtisadiyyatın strukturu beynəlxalq əmək

boumllguumlsuumlnə oumllkənin cəlb edilmə dərəcəsinə fikir verilir Əsasən isə sintetik material

kimi hər şeydən əvvəl adambaşına duumlşən UumlDM və DMM goumlstəriciləri nəzərə alınır

Cədvəl 2

adambaşına duumlşən payına goumlrə doumlvlətlərin yeri

(ABŞ dolları ilə)

Oumllkələr UumlDM dollarla Oumllkələr UumlDM dollarla

İsveccedilrə 21330 Ccedilexoslovakiya 7500

ABŞ 18530 Yeni Zelandiya 7750

Norveccedil 17200 İtaliya 10350 -

Yaponiya 15800 İsrail 6800

İsveccedil 15550 İrlandiya 6120

Kanada 15160 İspaniya 6000

Danimarka 14930 Macarıstan 4900

Finlandiya 14470 Bolqarıstan 4300

AFR 14400 SSRİ 4200

Fransa 12800 Yunanıstan 4000

Avstriya 12000 Polşa 3700

Niderland 11860 Rumuniya 3600

Belccedilika

1500

I Avstraliya

I Boumlyuumlk Britaniya

11100

Portuqaliya CAR

10420

2930

2900 - mdash

Goumlruumlnduumlyuuml kimi hər nələrə duumlşən UumlDM-a goumlrə İsveccedilrə birinci yerdə gediı

90-cı illərin əvvəllərində UumlDM paylanmasında BMT təşkilatlan və beynəlxalq

maliyyə orqanları tərəfindən ccediloxlu hesablamalar meydana gəlmişdir Uumlmumduumlnya

bankının 1993-cuuml ildə hesablamasına goumlrə bu goumlstəriciyə goumlrə İsveccedilrə yenə birinciliyi

saxlamış (36230 dol) ondan sonra Luumlksemburq (35260) Yaponiya (28220) İsveccedil

(26780) Danimarka (25930) Norveccedil (25800) İspaniya (23670) ABŞ (23120) AFR

(23030) və Finlandiya (22980) olmuşdur Aydındır ki ldquovarlılar klubunardquo eyni oumllkələr

daxil olur ancaq onlar sıralarını dəyişirlər

İnkişaf etməkdə olan oumllkələr sırasına Yaponiya İsrail Tuumlrkiyə istisna edilməklə

buumltuumln Asiya və CAR muumlstəsna olmaqla Afrika Latın Afrikası və Okesniyanın buumltuumln

oumllkələrinin daxil edilməsi qəbul edilmişdir Yaxın vaxtlara qədər ldquouumlccediluumlncuuml duumlnyardquo

oumllkələri anlayışı da işlədilirdi Bura nə kapitalist nə də sosialist doumlvlətlərinə daxil

olmayan oumllkələr daxil edilirdi Hazırda bu terminin işlədilməsi məqsədəuyğun

sayılmır

İnkişaf etməkdə olan oumllkələr iccedilərisində boumlyuumlk daxili uyğıınsuzluqların inkişaf etmiş

oumllkələrə nisbətən daha ccedilox olduğu məlumdur Ona goumlrə də onların tipoloji

diferansasiyası daha parccedilalanmış olur

VYVolskinin tipologiyasına əsasən inkişaf etməkdə olan oumllkələri ccediloxcəhətliyinə

goumlrə uumlccedil əsas boumlyuumlk qrupa boumllmək lazımdır Birinci noumlvbədə birləşdirici həlqələri

Braziliya Meksika və Hindistan tutur Buumltuumln inkişaf elməkdə olan oumllkələrin birlikdə

istehsal etdiyi qədər sənaye məhsulu məhz bu doumlvlətlər istehsal edirlər İkincisi bu

oumllkələr yetkin kapitalizmə goumlrə altı yarımqrupa boumlluumlnuumlr Uumlccediluumlncuumlsuuml bunlar yaxın

vaxtlarda azad olunmuş cavan oumllkələrdir ki onların da arasında neft ixracından

yuumlksək gəlir əldə edən (Səudiyyə Ərəbistanı Kuumlveyt BƏƏ Liviya Bruney və sair)

oumllkələr fərqlənirlər Bu tipologiya daha ccedilox maraq yaradır şuumlbhəsiz ki

ccedilatışmamazlıqları da moumlvcuddur


Ənənəvi sənayeləşməni nəzərə alaraq YQMaşbits inkişaf etməkdə olan

oumllkələri beş tipə ayırır Birincisi mdash yuumlksək miqyaslı və muumlxtəlif sənaye istehsalı olan

(Braziliya Meksika Argentina Hindistan İran) oumllkələr İkincisi sənayeləşməkdə

olan xammal və emal sənayesi sahələrinin nisbətən inkişaf etdiyi (Kolumbiya

Venesuela Peru Pakistan İndoneziya Filippin Malayziya Misir Nigeriya və digər)

oumllkələrdir

Uumlccediluumlncuumlsuuml kiccedilik doumlvlət və ərazilərdir ki oumlzlərinin yollarında olan iqtisadi- coğrafi

moumlvqelərindən vasitəccedili funksiyalarını inkişaf etdirən (Sinqapur Honkonq Trinidad

və Tobaqo Panama Yamayka Baqam adaları və digər) doumlvlətləridir

Doumlrduumlncuumlsuuml neft hasil edən və əsas gəlirlərini neft ixracından əldə edən (Səudiyyə

Ərəbistanı Kuumlveyt və digər) oumllkələrdir Nəhayət beşincisi - nisbətən zəif

sənayeləşmiş və məhdud inkişaf perspektivinə malik olan oumllkələrdir

Tamamilə dəqiqləşdirilmiş və ldquoeşelonlaşmışrdquo 140 inkişaf etməkdə olan oumllkənin və

ərazinin təsnifatı BMBolotin və VLŞeynis tərəfindən işlənmişdir Qısaldılmış

şəkildə onu aşağıdakı cədvəl formasında vermək olar (bax cədvəl 3)

Cədvəl 3

İnkişaf etməkdə olan oumllkələrin və ərazilərin tipoloji təsnifatı

Ikələruı Oumllk^rin qrupları

lsquo4^tgtlonhm

1 _

Oumllkələr və ərazilər (nuumlmunələr)

L uan K^piidlizmin orta inkışat etdi i

oumllkələr

Honkonq Sinqapur Kipr

Meksika ] Braziliya

Yenesuella Argentina Ccedilili

Əhalinin adamhaşma uumlksək gəlir

səviyyəsinə goumlrə neft istehsal edən

Səudiyyə Ərəbistanı Kuumlveyt

IKK) İran İraq Bruney

Liviya

Adambaşına uumlksən gəlir səviyyəsinə malik

olan oumllkə və ərazilər

Baham adaları Berınuı

adaları Barbados Martinika

Rcyunon Yeni Koledoniya

| - Aralıq | Yuxan orta Koreya Respublikası

Malayziya Əlcəzair Tunis

Yamayka Ekvador

Qvatemala Peru

[ ldquoAşağı orta Filippin Tailand Şri-Lanka

Nigeriya

Mərakeş Misir Zambiya

Anqola

Qana Salvador Nikaraqua

Papua-

Yeni Qvineya x j

3 Aşağı I Adambaşına aşağı gəlir bull

səviyyəsinə malik olan oumllkə

Hindistan Pakistan

ndonozia

-

j Zəif inkişaf elmiş oumllkələr Banqladeş Myanma Əfqanıstan

Nepal Nepal Yəmən Niger

CADSomali Zair Tanzaniya

Madaqaskar

Moumlvzu 3 Duumlnya oumllkələrinin regional və milli inkişaf xuumlsusiyyətləri

1 Regional və milli inkişaf nəzəriyyələri

2 İnkişaf etmiş oumllkələrin spesifik cəhətləri

3 Tranzitiv oumllkələrin milli inkişaf xuumlsusiyyətəri

4 İnkişaf etməkdə olan oumllkələrin inkişaf səviyyəsinə goumlrə

diferensiallaşması

5 İnkişaf etməkdə olan oumllkələrin regional inkişaf xuumlsusiyyətəri


Region dedikdə adətən materiklər onların və oumllkələrin ayrı-ayrı hissələrini

əhatə edən geniş ərazilər başa duumlşuumlluumlrBu soumlzdən də reginal coğrafiya reginal

iqtisadiyyat anlayışları əmələ gəlmişdir Muumlasir doumlvrdə platenetimizin ayrı-ayrı

boumlyuumlk hissələrinin hər biri səciyyəvi xuumlsusiyyətə maikdir Regional coğrafiya a

panetimizə bu noumlqteyi nəzərdən baxır

Planetimizi muumlxtəlif reginlara boumllmək olar Bu boumllguumllər insan təfəkkuumluumlndə

yaranır Yadınıza salın ki hələ bu yaxın vaxtlara qədər planetimizi sadəcə

olaraq Koumlhnə Duumlnya və Yeni Duumlnyaya boumlluumlrduumllər

Etnik qohum din qruplarının yiğcam yaşadıqları ərazi və hətta ayrı ayrı

oumllkələrə də xuumlsusi region kimi baxmaq olar Hələ bu yaxın vaxtlara qədər

muumlasir duumlnyanı ictimai-iqtisadi regionlar uumlzrə yəni sosialist və kapitalist

doumlvərtlərini oumlyrənirdik

Ədəbiyyatda və guumlndəlik həyatımıda bi Afrika Latın Amerikası Qərbi

Avropa və Orta Şərq Hind-CcedilinQərbi Afrika və s kimi tarixi-coğrafi

regionların adını daha tez-tez eşidirik

Tarixi-coğrafi regionar daxii oxşarlıq dərəcəsinə goumlrə fərqlənirlər Məsələn

Qərbi Avropa regionu siyasətmədəniyyət və iqtisadiyyat cəhətdən nisbi

buumltoumlvuumlk kimi təmsil olunur Afrika Hind-Ccedilin Cənub-Qərbi Asiya və b Tarixi-

coğrafi refionlar isə daxili vahidliyin dərəcəsinə goumlrə Qərbi Avropadan xeyli

fərqənirlər

Ədəbiyyatda geniş istifadə edilən digər tarixi-coğrafi regionlar Avropada

Skandinaviya (Danimarka Norveccedil İsveccedil və İsandiya) Afrikada Boumlyuumlk Məğrib

(Tunis Əlcəzair Mərakeş Liviya Mavritaniya və Qərbi Saxara) Asiyanın

mərkəzində Tuumlrkuumlstan ( Cənubi Ccedilin Əyalətləri Orta Asiya doumlvlətləri

Əfqanıstanın şimalı) və b regionlardır


Duumlnya oumllkələri inkişaf xuumlsusiyyətlərinə goumlrə olduqca muumlxtəlifdirlər Onun

bir hissəsinin duumlnya təsərruumlfatının buumlnoumlvrəsini təşkil edən İEOuml ndashlərin nisbətən

kiccedilik qrupudigər hissəsini isə əksər halda sosial iqtisadi inkişaf səviyyəsinə

goumlrə olduqca geridə qalan AsiyaAfrika Latın Amerikası və Okeaniyanın

ccediloxsaylı İEOOuml-lər qrupu təşkil edirBMT-nin metodologiyasına muumlvafiq olaraq

hər hansı bir oumlkənin sosial ndashiqtisadi inkişaf səviyyəsinin muumlhuumlm

goumlstəricilərindən biri adambaşına istehsal etdiyi uumlmumi məhsuludur

Sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə goumlrə doumlvlətlər tipologiyasındayəni inkişaf

etmiş və inkişaf etməkdə olan oumllkələr arasında dəqiq sosial-iqtisadi sərhəd

yoxdur Daha varlı (ABŞ Qərbi Avropa oumllkələri Yaponiya Kanada

Avstraliya və b ) və daha kasıb oumlkələr (Banqladeş Əfqanıstan İordaniya

Salvador Honduras Tropik Afrika oumllkələri və b) oumlzuumlnəməxsus sosial-iqtisadi

quumltblərdir

Artıq bu guumln inkişaf etməkdə olan oumllkələrin bir qurupunu məsKoreya

respubikasını Tayvanı Sinqapuru Braiiliyanı Argentina Meksika Tuumlrkiyə

və b bir sıra oumllkələri iqtisadi goumlstəricilərə goumlrə duumlnyanın sənaye cəhətdən yeni

inkişaf etmiş doumlvlətlərinə aid etmək olar

İnkişaf etmiş oumllkələr uumlccedil rəqabət mərkəzində təşəkkuumll tapmışlar Onların

iqtisadi potensiallarını aşağıdakı kimi təhlil etmək olarDuumlnya iqtisadiyyatının

modeli yavaş yavaş muumlrəkkəbləşmişdir XIX əsrin axırlarına qədər sosial-

iqtisadi goumlstəricilərin buumltuumln noumlvlərinə goumlrə bir mərkəz Qərbi Avropa uumlstuumlnluumlk

təşkil edirdiSonra birinciliyi ələ keccedilirən ikinci mərkəz ABŞ yaranmışdırİkinci

duumlnya muumlharibəsindən sonra iqtisadiyyatını suumlrətlə inkişaf etdirən Yaponiya

uumlccediluumlncuuml mərkəzə ccedilevrilmişdirBeləliklə bu qrup oumllkələr arasında uumlccedil başlıca

mərkəz təşəkkuumll tapmışdır ABŞ Qərbi Avropa və Yaponiya


Ticarətin inkişafı beynəlxalq iqtisadi muumlnasibətlərin bir sistem olaraq

bərqərar olmasında ilkin və əsas amil olmuşdurSonradan oumllkələr arasında

məzmunca və for-maca yeni təsərruumlfat əlaqələri yaranmış və bunun da

nəticəsində oumllkələrin arasında qarşılıqlı iqtisadi asılılıq guumlclənmişmuumlasir duumlnya

iqtisadiyyatı formalaşmışdır

Beləlikləbeynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemi doumlvlətlərarası iqtisadi

əməkdaş-lıqda oumlz əksini tapırBu əməkdaşlığın muumlxtəlif formaları moumlvcuddur

beynəlxalq ticarət

xarici sərmayənin doumlvlətlərarası hərəkəti

beynəlxalq maliyyə-kredit və valyuta muumlnasibətləri

əhalinin və işccedili quumlvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası

beynəlxalq elmi-texniki əməkdaşlıq

Guumlnuumlmuumlzdə yaşanan qloballaşma fenomeni və beynəlxalq iqtisadi inteqra-

siyanın yuumlksək səviyyələrə varmasında birbaşa xarici kapital investisiyaları

inkar edilməz bir funksiyanı yerinə yetirməkdədir Duumlnya iqtisadiyyatında

gedərək oumlnəmli bir guumlc təşkil etməyə başlayan transmilli şirkətlərin birbaşa

xarici investisiya şəklində olan qlobal miqyaslı istehsalı ən ccedilox muumlzakirə edilən

moumlvzuların başında gəlməkdə-dir 1492‐ci ildə ldquoYeni Duumlnyardquo Amerika qitəsinin

kəşf edilməsi ilə aktuallıq qaza-nan birbaşa xarici kapital investisiyaları tarixən

inkişaf etmiş oumllkələrdən geri qalmış oumllkələrə doğru tək youmlnluuml bir istiqamətdə

axmışdır Bu investisiyaların o zamankı baş-lıca məqsədi geri qalmış oumllkələrin

yeraltı və yeruumlstuuml təbii sərvətlərini və ucuz əməyi-ni istismar etmək olmuşdur

Bu doumlnəmdə tətbiq edilən istismarccedilı siyasətlər doğrul-tusunda bir tərəfdən

muumlstəmləkə oumllkələrindən xam maddə təmin edən digər tərəfdən də yenə bu

oumllkələrə ticarət malı satan şirkətlər fəaliyyət goumlstərməkdə idi Qısacası xarici

investisiya başlanğıcda yoxsul oumllkələrin muumlstəmləkələşdirilməsində oumlnəmli bir

vasitə olmuşdur



Muumlstəqillik qazandıqdan sonra ilk doumlvrlərdə inkişaf etməkdə olan oumllkələrin

rolu nəzərə ccedilarpmırdı 1950-1960-cı illərdə onlar sosial-iqtisadi inkişaf

modelinin seccedililməsi və oumlzlərinin milli oumlzuumlnuuml dərketmə mərhələsini

formalaşdırırlar Əhaliyə duumlşən UumlMM həcmi bu doumlvrdə orta hesabla 3-dən

ccedilox artmadı Xarici ticarət doumlvriyyəsinin orta artım tempi Qərbin inkişaf etmiş

oumllkələri ilə muumlqayisədə 25 dəfə accedilağı idi

İstehsalın səmərəliliyi onun texniki səviyyəsi baxımından YSOuml ilə Qərb

oumllkələri arasında fərqlər heccedil də azalmır əksinə dərinləşməkdədir Qərb

istehlakccedilılarının yuumlksək texnologiyaya xidmət sferasınainformasiya və

kommunikasiyaya orentasiyası duumlnya bazarından bir ccedilox inkişaf etməkdə olan

oumllkələr sıxışdırır Neft məhsulları və xammalı ixrac edən oumllkələrdən yalnız

bəziləri (Kuumlveyt SƏrəbistanı) tab gətirdilərBundan başqa 3-cuuml duumlnya oumllkələri

Qərb oumllkələri tərəfindən əhəmiyyətli dərəcədə olan tarif və qeyri-tarif

məhdudiyyətləri nəticəsində oumlzlərinin sənaye məhsullarının eksportu sahəsində

ciddi ccedilətinliklərlə uumlzləşdilər

1980-1990-cı illərdə inkişaf etməkdə olan oumllkələr xarici borcları muumlntəzəm

surətdə artdı1982-1983-cuuml illərdə kəskin borc boumlhranı Venesuela Meksika

Ekvador İndoneziyanı faktiki olaraq muumlflisləşdirdiBeləliklə inkişaf etməkdə

olan oumllkələrin əksəriyyəti xroniki borclular olaraq qaldılar Onların borc

məbləği ildən-ilə artmaqdadır


ldquoİEOOumlrdquo anlayışı yetərincə şərtidir və yer kuumlrəsinin 80-dən ccedilox əhalisini

buumltuumln duumlnya oumllkələrinin 45-nuuml birləşdirir

İEOOuml-lər uumlccediluumln əlamətlər bunlardır

1 Buumltuumln bu oumllkələr duumlnənə qədər muumlstəmləkə və qərbdən asılı idilər

2 Bu oumllkələrin iqtisadi sistemi son dərəcə qeyri-sabitdir

3 Onlar inkişaf etmiş oumllkələrin iqtisadiyyatından əhəmiyyətli şəkildə

asılıdırlar

Konkret olaraq təhlil etmək uumlccediluumln İEOOuml-i aşağıdakı qruplara boumllmək olar

1 Aktiv oumldəmə balansına (tədiyə) malik oumllkələr (enerji resurslarının

eksportccediluları) Bruney İraq İran Qatar Kuumlveyt Liviya BƏƏ Səudiyyə

Ərəbistanı

2 Xalis enerji resursları eksportccedilularılakin daima mənfi tədiyyə balansı ilə

Əlcəzair Venesuela Qabon Misir Kamerun Konqo Nigeriya Peru və

başqaları aiddir

3 Yeni sənaye oumllkələri (YSOuml) Cənub-Şərqi Asiya oumllkələri Cənubi Koreya

Honkqonq Sinqapur Tayvan Malaziya Tailand İndoneziya həmccedilinin

Argentina Braziliya

4 Doumlrduumlncuuml duumlnya adlandırılan oumllkələr Bu iqtisadi cəhətdən ən geridə qalan

sosial vəziyyəti pis olan doumlvlətlərdir (60-a yaxın oumllkədən ibarətdir)

Onlara Afrika oumllkələrinin əksəriyyəti Asiyanın bəzi oumllkələri (Banqladeş

Şri-Lanka Nepal Yəmən) Amerika qitəsi oumllkələrindən Haiti Honduras

Nikaraqua Santo-Dominqo və başqaları aiddir

İnkişaf etməkdə olan oumllkələrin sənayecə inkişaf etmiş oumllkələrə uzun muumlddətli

ldquobağlılığırdquo onların duumlnya təsərruumlfatı həyatında iştirakına son dərəcə ziddiyət

təşkil edir Bu ayrı-ayrı inkişaf etməkdə olan oumllkələrin qeyri-bərabər iqtisadi

inkişafı ilə əlaqədardır Qeyd olunmuş qeyri-bərabərlik onların beynəlxalq

iqtisadi əlaqələrdə iştirakının xarakterinə goumlrə muumlxtəlif qruplara ayırır

İnkişaf etməkdə olan oumllkələr və inkişaf etmiş oumllkələr arasındakı iqtisadi

potensialda boumlyuumlk fərqlər bu guumlnuumln reallıqlarıdır Lakin inkişaf etməkdə olan

oumllkələrin rolunu artırmadan duumlnya təsərruumlfatında kəskin problemlər və

ziddiyətlər nəinki azalarəksinə daha da artar Digər tərəfdənsənayecə inkişaf

etmiş oumllkələr muumlbahisə olunmaz istehsalelmi-texniki təchizat səviyyəsi uumlzrə

iqtisadi uumlstuumlnluumlyə malikdir

Moumlvzu4 ABŞ və Kanada inkişaf etmiş oumllkələr kimi

Plan

1 ABŞ-ın yaranması və iqtisadi inkişaf mərhələləri

2 ABŞ duumlnya birliyi sistemində lider oumllkə kimi

3 Kanada inkişaf etmiş oumllkə kimi

4 Kanada və ABŞ-ın inteqrativ birliyi və onların xarici iqtisadi siyasətinin

xuumlsusiyyətləri

5 ABŞ və Kanadanın xarici iqtisadi əlaqələri


Amerika Birləşmiş Ştatları-Şimali Amerika materikində yerləşirİqtisadi

siyasisosial inkişafına goumlrə duumlnyanın ən boumlyuumlk doumlvləti sayılırOnu ccedilox vaxt

lsquolsquoduumlnyanın siyasiiqtisadi aləmin əsas doumlvlətilsquolsquoadlandırırlar ABŞ-ın milli

gəlirinin uumlmumi həcmi Qərbi Avropa doumlvlətlərinin birlikdə goumltuumlrduumlyuuml milli

gəlirlərdən ccediloxdur

ABŞ-ın uumlmumi sahəsi 94 mlnkvkm olub duumlnyanın doumlrduumlncuuml

oumllkəsidir(RusiyaKanada və Ccedilindən sonra)

ABŞ-ın sahəsi 1959-cu ildən 3 hissədən ibart vahid doumlvlət sərhəddi təsdiq

olunmuşdur Materikdə əsas ərazi və AlyaskadanSakit okeanın mərkəzində

yerləşən Havay adalarından ibarətdirƏsas ərazisi 48 ştatdan təşkil olunmuşdur

Alyaska və Havay adaları da ştat statusu almışdırBunlar Şimali Amerikanın

25deg7ʹ ilə 49deg20ʹ şimal enliyindəcənubdan Meksikaşimaldan Kanada doumlvlətləri

ilə quru sərhəddi şərqdən Atlantik okeanın suları cənub-şərqdən Meksika

koumlrfəziqərbdən isə Sakit okean suları ilə əhatə olunmuşdurKanada doumlvləti ilə

25 min km məsafədə 49deg şimal enliyi boyunca sərhədləşir

lsquolsquoƏsas ərazilsquolsquo-də yerləşən48 ştatın uumlmumi sahəsi 78 mlnkvkm-dirƏhalinin

995-i burada məskunlaşmışdırBu ştatlar oumllkə uumlzrə uumlmumi kənd təsərruumlfatı

məhdullarının 98-ni emaledici sənaye məhsullarının isə 999-ni oumlzuumlndə

cəmləşdirmişdir

Alyaska ştatının sahəsi 19 mlnkm (ABŞ ərazisinin 16-ni)əhalisi 400 min

nəfərə qədərdirƏrazi 1867-ci ildə Rusiyadan alınmışdır1958-ci ildən ştat

statusu almışdır

Havay ştatının sahəsi 16 min kvkm oluboumllkə ərazisinin 02-ni təşkil

edirABŞ-ın əsas lsquolsquoəsas ərazilsquolsquo-ni Havay adaları ilə 35 min km məsafə

ayırırHavay ştatının oumllkə ərazisindən ccedilox uzaq olmasına baxmayaraq hərbi-

strateji əhəmoyyətidə ccedilox muumlhuumlm rol oynayır

ABŞ doumlvləti federativ respublikadır 1776-cı ildə muumlstəqil doumlvlət 13 ştatdan

ibarət olmuşdur1959-cu ildə 50 ştatdan və Kolumbiya federal mahalından

ibarətdirKolumbiya mahalında Vaşinqton şəhəri 170 kvkm sahədə

yerləşmişdir

Doumlvlətin başccedilısı silahlı qoşun birləşmələrinin baş komandanı

prezidentidirPrezident 4 ildən bir seccedililirKonustitusiyaya goumlrə doumlvlət başccedilısı iki

dəfə seccedililə bilərPrezidentin ccedilox boumlyuumlk səlahiyyətləri vardırƏgər prezident

vəfat edirsəqanuni olaraq vitse-prezident doumlvlət başccedilısı seccedil

ilir

Ali qanunverici orqan iki palatadan (senat və ali palata) ibarət konqresdir Ali

palatanın 435 uumlzvuumlsenatanın isə 100 uumlzvuuml olurSenatalar 6 ildən bir seccedililir

Ali məhkəmənin ccedilox boumlyuumlk huumlquqları vardır O doumlvlət qanunlarını

qoruyurkonstitusiyanı muumldafiə edirABŞ-da fəaliyyət goumlstərən konstitusiya

1787-ci ildə qəbul olunmuş və 4 mart 1789-cu ildə isə quumlvvəyə minmişhəmin

guumln milli muumlstəqillik guumlnuuml elan olunmuşdurFəaliyyət doumlvruumlndə konstitusiyada

26 duumlzəliş edilmişdir

ABŞ-ın siyasi həyatında iki partiya houmlkuumlmranlıq edirƏsası 1783-cuuml ildə

qoyulan lsquolsquoDemokratlar lsquolsquo partiyası və lsquolsquoRespublikaccedilılarlsquolsquopartiyası

Doumlvlətin dili ingilis dilidirPul vahidi dollardır

Amerika Birləşmiş Ştatlarının muumlasir ərazisinə 17-ci əsrin başlanğıcında

avropalılar gəlmiş və doumlvləti yaratmışlarOna goumlrə də ABŞ-da ccedilox vaxt lsquolsquotəbii

seccedilmələrlsquolsquo oumllkəsi də deyirlər

ABŞ-ın ilk prezidenti Corc Vaşinqton (1789-1779 illər) olmuşdurMuumlasir ABŞ

paytaxtı Vaşinqton şəhəri ilk prezidentin adı ilə bağlıdır

Oumllkənin iqtisadi inkişafı plantasiya tipli təsərruumlfatların təşkili ilə bağlı

əlaqədardırŞimal massivlərində əhalinin ccediloxalmasıyeni sənaye sahələrinin

yaradılması xarici kapitalların bu doumlvlətə axını ABŞ-da iqtisadi sivilizasiyanın

yaranmasına səbəb olmuşdur

bull ƏhalisiABŞ əhalisinin əsası Avropadan koumlccedilmuumlş muumlxtəlif əhali

qruplarından ibarətdir İlk əhali məskənlərinin əsasını Britaniya

adalarından gəlmişingilis dilli xalqar təskil etmişdirBununla yanaşı

muumlxtəlif immiqrant qrupları da moumlvcuddurƏhali qrupları

monqoloidavropoid və neqroid irqlərindən təşkil olunmuşdurAborigen

əhali yerli hindu tayfaları sayılırHindular 25-30bəzi məlumatlara goumlrə

70 min il əvvəl bu ərazilərdə yaşamışlar

18-ci əsrdən başlayaraq Afrikadan zencilərin koumlccediluumlruumllməsi nəticəsində cənub

əyalətində plantasiya tiplitəsərruumlfatlarda əhali məskunlaşması davam etmişdir

ABŞ əhalisi tərkibində monqoloid irqinə məxsus olan ccedilinlilər və yaponlarda

uumlstuumlnluumlk təşkil edirBunlar əsasən Sakit okean zonasına daxil olan

ştatlardaxuumlsusən Kaliforniya ştatında məskunlaşmışlar

1866-1876-cı ABŞ qanunlarına uyğun olaraq buumltuumln etnoslar vətəndaşlıq

statusunu almışlarƏgər 1970-ci ildə buumltuumln amerikanlıların 11-i zəncilər

tutursabu kəmiyyət cənub ştatında 53şimalda 39qərbdə isə 8-ə bərabər

olmuşdurMuumlasir doumlvrdə zəncilər buumltuumln amerikanların 30-dən ccediloxunu təşkil

edirBir faktı goumlstərmək lazımdır ki Vaşinqton şəhər əhalisinin 40-ni

afrikalılar təskil edir

Oumllkədə 8 mln-dan ccedilox afrikalılar 12 iri şəhərlərdə məskunlaşmışlar

ABŞ əhalisinin bir neccedile din qrupuna aid etmək olarkatolik amerikanlılar

uumlmumi əhalinin 25-niprotestant amerikanlılar 40-ixristianlar isə oumllkə

əhalisinin 30-ni təşkil edir

ABŞ əhalisi 1970-ci ildə 204 mln 1980-ci ildə 221 mln 1990-cı ildə 245 mln

1998-ci ildə 270 mln Nəfər olmuşdurHalbuki 1790-cı ildə ilk siyahıya alınması

zamanı oumllkə əhalisi 39 mlnnəfər olmuşdur

Hazırda orta hesabla hər il 400 min nəfərə qədər oumllkəyə immiqratlar gəlir və

əsasən iri şəhərlərdə məskunlaşırlar

İmmiqrantlar əsasən intelektual ndashlsquolsquoduumlşuumlnən beyinlərlsquolsquo olduğu uumlccediluumln ABŞ

doumlvlətinin strukturlarını idarə edirlərMəsəslənazərbaycanlıduumlnya şoumlhrətli alim

Luumltfuumlzadə ABŞ və duumlnya elmində boumlyuumlk inqilab yaratmışdır

Dahi alim 1921-ci ildə Bakı şəhərində anadan

olmuşdurTehranMaccaccediluset(ABŞ) Texnologiya Universitetlərinin

elektromexanika fakultələrində təhsil almışdır1957-ci ildən Berkli (ABŞ)

Universitetində muumlhəndis elektrotexnika kafedrasına rəhbərlik edir

Urbanizasiya səviyyəsinə goumlrə ABŞ duumlnyanın qabaqcıl oumllkələrindən

sayılırŞəhər əhalisi 75-dirBu kəmiyyət ən ccedilox Kaliforniya ştatında

(92)Orta Atlantika ştatlarında (80-dən ccediloxu)o cuumlmlədən Nyu-Cersi

ştatında 90-dir

2ABŞ duumlnya birliyi sistemində lider oumllkə kimi

Monopoliya-iqtisadi sistemiABŞ duumlnya oumllkələri arasında iqtisadi

inkişaf səviyyəsinə goumlrə ən boumlyuumlk doumlvlətdirMilli uumlmumi məhsul istehsal

səviyyəsi ilə muumlqayisədə ABŞ Yaponiyadan 3 dəfəAFR-dan 4 dəfəBoumlyuumlk

Britaniyadan 8 dəfə ccedilox məhsul istehsal edirTəsərruumlfatın monopoliya idarə

sistemi ccedilox funksional strukturlara malik olmaqlaABŞ duumlnya təsərruumlfatı

sisteminin tənzimlənməsində aparıcı doumlvlətdirOumllkənin suumlrətlə inkişafına

aşağıdakı bəzi amillərin təsiri olmuşdur

bull Avropalılar ABŞ ərazisinə koumlccediləndə oumlzləri ilə birlikdə intellektual

idarəetmə mədəniyyəti gətirmişdilər

bull ABŞ ərazisində zəngin və əlverişli istehsal moumlvqeyinə malik olan təbii

sərvətlərin potensiali boumlyuumlkduumlr

bull Oumllkənin potensial coğrafi moumlvqeyiduumlnya okeanına iki tərəfdən ccedilıxışı

olmasıiqtisadi strateji əhəmiyyətəmalik olan KanadaLatın Amerikası

oumllkələri ilə yaxınlığıbu oumllkələrin təbii resurslarından maksimum istifadə

olunmasıdır

bull Oumllkə daxilində duumlnya muumlharibələrinin olmaması

bull Oumllkə qanunlar əsasında idarə olunması

Boumlyuumlk Vətən muumlharibəsindən sonra siyasi-iqtisadimaliyyə sahəsində

duumlnya oumllkələri uumlzərində lsquolsquoRax Amerikanalsquolsquo (Amerikan duumlnyası)

epoxasının başlanması ABŞ doumlvlətinin hegemonluğunu daha da

artırdıHazırda duumlnya təsərruumlfatı uumlzrə istehsal olunan uumlmumi milli

məhsulun həcmi 36 trln Dollara bərabərdir kibunun da 123 trln Dolları

ABŞ-ın payına duumlşuumlr

Amerika iqtisadiyyatında da Bill Qeytsin yaratdığı lsquolsquoMicrosoftlsquolsquo korparasiya

(kompuumlter və proqram təminatı sənayesi)duumlnyada məşhurdurQeytsin komputer və

proqram təminatı sənayəsindən başqa digər fəaliyyət sahələri ilədə məşğul

olurOnu ccedilox vaxt doumlvruumlmuumlzuumln Rokfelləri hesab edirlər

ABŞ iqtisadi sistemində Transmilli Korporasiya (TMK) əsas strukturlar

sayılırTMK-ın illik gəliri 1842 milyard ABŞ dolları (2000 il)

həcmindədirMuumlqayisə uumlccediluumln bu kəmiyyət Almaniyada 9770 Yaponiyada

4070BBritaniyada 4870 Fransada 222 milyard dollar təşkil edir

ABŞ infrastrukturasının inkişafına doumlvlət xuumlsusi diqqət yetirirBeləki doumlvlət

buumldcəsinin 12-i elmi-tədqiqat və təcruumlbi-konstruktor işlərinə ayrılırDuumlnya

oumllkələrinə uumlmumi kapital qoyuluşunun 60-i ABŞ kapitalının payına

duumlşuumlrBeləkiduumlnyanın 10 iri beynəlxalq monopoliyasının səkkizi amerikan

monopoliyası hesab olunur

Sənaye kompleksiDuumlnya oumllkələri iccedilərisində ABŞ yuumlksək səviyyədə inkişaf

etmiş sənaye-aqrar oumllkəsidirSənaye strukturları optimal

səviyyədədirİstehsalının texnoloji tsikillərinin tamlığını yaradan sənaye-

monopoliya sistemi ccediloxsahəli strukturlar yaratmışdır

Duumlnya bazarı iqtisadiyyatında Amerikan sənaye strukturun istehsal həcmi ccedilox

yuumlksək goumlstəriciyə malikdirBuumltuumln sənaye sahələrində istehsal tsikillərinin

tamlığı yaranmış və optimal səviyyədə idarə edilir

Dağ-mədən sənayesiABŞ yer kuumlrəsinin ccedilox zəngin dağ-mədən təbii sərvətləri

olan oumllkələrdən sayılırDaş koumlmuumlrnefttəbii qazdəmir

filizimisqurğuşunsinkkuumlkuumlrdfosforit və stəbii sərvətlər oumllkənin milli iqtisadi

quruculuğunda muumlhuumlm yer tuturABŞ sənayesini optimal inkişafı ilə əlaqədar

dağ-mədən təbii sərvətlərinin ccedilıxarılması və emalı ccedilox suumlrətlə həyata keccedilirilir

Dağ-mədən sənaye strukturunda enerji ehtiyatları xuumlsusi rol oynayırDağ-

mədən sənayesinin 57-i neft və təbii qaz20-i koumlmuumlr8-i metal sərvətləri

15-i isə qeyri-mettalar təşkil edir(2003)

Dağ-mədən sənayesinin kompleks inkişafıregionlar uumlzrə muumlxtəlifliyi təbii

sərvətlərin ərazi uumlzrə qeyri-bərabər paylanmasıdır

Yanacaq-energetika sənayesiABŞ duumlnya yanacaq-energetika sənayesində

aparıcı və yuumlksək istehsal potensialına malik oumllkədirİlkin enerji istehsalına goumlrə

ABŞ duumlnyanın qabaqcıl oumllkələrindən sayılırİnkişaf etmiş oumllkələr arasında ilkin

enerji istehsalının 23istifadəsinin isə frac12 hissəsi ABŞ-ın payına duumlşuumlr

Hər il oumllkədə 450-500 mln ton neft ccedilıxarılırNeftin arealları cənub-qərb

ştatları ndashTexas Luiziana Oklahaa Nyu-Meksika koumlrfəzinin şelf zonasında

xuumlsusən Luiziana ştatında ccedilıxarılırAlyaska ştatında potensial neft yataqları

aşkar olunmuşdurNeft emalı sənaye kompleksi duumlnyanın ən iri istehsal guumlcuumlnə

malik olan sahə sayılırBu kompleksdə hər il 360 mln ton(duumlnya uumlzrə 28) neft

emal olunurABŞ neft sənayesini 10 nəhəng neft-qaz monopoliyaları idarə

edirBunlardan bir duumlnyanın aparıcı Rokfelleri korporasiyası sayılan lsquolsquoEkssonlsquolsquo-

durAzərbaycan doumlvlətinin lsquolsquoXX əarin kontraktılsquolsquo sayılan neft sənayesi ABŞ

monopoliyasının iştirakı ilə həyata keccedilirilirOumllkənin əsas neft emalı zavodları

aşağıdakı regionlarda cəmləşmişdir

bull Meksika koumlrfəzi sahillərində200-300 km enində TexasLuiziana və

Missisipi ştatlarıdırOumllkə uumlzrə xam neft emalı məhsullarının 40-i bu

ərazilərin payına duumlşuumlr

bull Cənub və Mərkəzi Kaliforniya ərazisində neftayırma zavodlarının 14-i

cəmləşmişdirNyu-York şəhərindən Baltimor şəhərinə qədər Atlantik

okeanı sahilləri boyuBurada oumllkə uumlzrə neftayırma zavodlarının 12-i

yerləşir

Yanacaq-energetika kompleksinin coğrafiyasında təbii qaz istehsalının

boumlyuumlk əhəmiyyəti nəzəri cəlb edirHər il oumllkədə 50-60 mlrd Kub metr qaz

ccedilıxarılır kibu da duumlnya təbii qaz ccedilıxarılmasının 32-ni təşkil edirTəbii qaz

ehtiyatları TexasLuizianaOklahamaNyu-MeksikaKanzas ştatları sayılır

ABŞ iqtisadiyyatında 1960-cı illərdən sonra nuumlvə energetikası suumlrətlə

inkişaf etməyə başlamışdırUumlmumi AES-in istehsal guumlcuuml oumllkədə istehsal

olunan enerjinin 75-ni təşkil edirAES-lər əsasən Şimal-Şərq və Cənubi

Atlantika ştatlarında yəni sənaye-şəhər aqlomerasiya regionlarında

cəmləşmişdirABŞ enerji sistemi KanadaLatin Amerikası oumllkələri ilə

birləşərək vahid energetika şəbəkəsi yaratmışdır

Emaledici sənayeABŞ iqtisadiyyatında emaledici sənayenin muumltləq

uumlstuumlnluumlyuuml vardırİdxal edilən və yerli xammal ehtiyatlarına əsaslanan

emaledici sənaye strukturu yaradılmışdırBu sahədə oumllkə əhalisinin 20 mln-

dan ccediloxu ccedilalışıro cuumlmlədən 95 mln əhali emaletməmaşınqayırma sənaye

sahələrində işlə təmin olunmuşlar

İntellektual işccedili quumlvvəsi amerikan sənayesi uumlccediluumln xarakterik cəhətlərdən

biridirABŞ sənaye kompleksində milli gəlirin 28-i emaledici sənaye

strukturunda cəmləşmişdirş

XX əsrin son illərində emaledici sənayesinin regional inkişafı ondan

ibarətdir kisuburbanizasiya rayonlarından məkəz rayonlarına doğru istehsal

sahələrinin təşkil edilməsidir

ABŞ duumlnyanın ən boumlyuumlk qara metallurgiya mərkəzlərindən biridirQara

metallurgiya sənaye kompleksi Boumlyuumlk goumlllər houmlvzəsinin dəmir

filiziAppalaccedil kokslaşan koumlmuumlruuml əsasında yaranmışdır1950-ci ildən

başlayaraq metallurgiya monopoliyası KanadaVenesuelanın yuumlksək

keyfiyyətli (70) dəmir filix yataqlarından istifadə olunur

Qara metallurgiya sənayesi oumllkə iqtisadiyyatında aparıcı sahələrdən

sayılırBeləkimuumləssisələr istehsalın guumlcuumlndən (60-85) istifadə edilirSon

doumlvuumlrlərdə qara metallurgiya muumləssisələri modelləşdirilmiş elektropolad

oksigen konverter metodlarından geniş istifadə olunmasına diqqət artmış və

zavodların illik istehsal guumlcuuml optimallaşdırılmışdır

ABŞ iqtisadiyyatında metallurgiyanın ərazi strukturunda Şimal-Şərq

ştatlarının muumlhuumlm yeri vardır

ABŞ ərazisində metallurgiyanın aşağıdakı mərkəzləri vardır

bull Koumlhnə metallurgiya mərkəzi (PittisburqYanqstaun və s)Bu mərkəz

Şimali Appalaccedil koumlmuumlr houmlvzəsinin əsasında formalaşmışdır

bull Boumlyuumlk goumlllər atrafı zonada formalaşan metallurgiya

mərkəzi(Ccedilikaqo-Qeri DetroitKlivlendBuffalo)

bull Atlantik okean sahil boyu metallurgiya mərkəzidirBu mərkəzə

BaltimorBetlehemFiladelfiya rayonları daxildir

Bu 3 mərkəz ABŞ metallurgiya iqtisadiyyatının lsquolsquoocaqlarılsquolsquo ilə birlikdə

Oqayo ccedilay ətrafın Sent-LuiseKanzas-Siticənubda Birmenhemeqərbdə

CenivaFontana şəhər ətrafı zonalar da boumlyuumlk əhəmiyyətə malikdir

Maşınqayırma sənaye kompleksi ABŞ-ın ən boumlyuumlk emaledici sahələrindən

sayılırBu istehsal sahəsində fəhlə və qulluqccediluların 40-i ccedilalışırABŞ milli

gəlirində maşınqayırma sənayesinin xuumlsusi ccediləkisi ccediloxdurMaşınqayırma

kompleksi oumllkə uumlzrə qeyri-beraber yerləşmişdirBu sahədə oumllkənin Şimal

sənaye və Sakit okean sahil boyu ştatları uumlstuumlnluumlk təşkil edirBu regionlar

ABŞ uumlzrə maşınqayırma məhsullarının 80-ni verirƏsas mərkəzləri Los-

Anceles CcedilikaqoNyu-YorkFiladelfiyaKlivlendBostonSent-LuisDallas

və Detroid aqlomerasiyalardırAmerika əhalisinin 13 mln nəfəri

maşınqayırma kompleksində ccedilalışır

Duumlnya bazarında Amerikan avtomobilləri ilə yalnız Yaponiya və

Almaniya oumllkələri rəqabət apara bilirlərlsquolsquoBoumlyuumlk uumlccedilluumlklsquolsquo adlanan lsquolsquoCeneral

Motorslsquolsquo lsquolsquoFordlsquolsquo və lsquolsquoKrayslerlsquolsquo konsenlərində milli yuumlnguumll avtomobil

istehsalının 97-ni yuumlk avtomobillərinin 85-i birləşmişdir

Boumlyuumlk goumlllər houmlvzəsində yaradılmış maşınqayırma sənayesi sahələri daha

ccedilox diqqət cəlb edirYalnız Miccediliqan ştatında (Detroid şəhərətrafı zonada)

oumllkə avtomobil istehsalının 30-i yaranmışdırMaşınqayırma

qovşaqlarınınərazi uumlzrə konsentrasiyası nəticəsində funksional strukturlar

yaranmış və TMK onları idarə edirDirborn (Detroid şəhəri) ndash avtomobil

kralı Henri Ford konsernin mərkəzidirlsquolsquoCeneral Motorslsquolsquo konserinin

mərkəzi Flint şəhəri hesab olunur

Gəmiqayırma sənayesi ccedilox funksional strukturlara malikdirTicarət

gəmiccedililiklə birlikdəhərbi korabilərsualtı atom gəmilər və s Gəmilər

istehsal olunurAtlantik okean sahillərində lsquolsquoNyu-port-Nyus şipbilding

endralyoklsquolsquo məşhur gəmiqayırma monopoliyası yaradılmışdır(Virciniya

ştatında)

Dəzhagqayırmakənd təsrruumlfatı maşınqayırması və s sənaye strukturları

ABŞ iqtisadi potensialında muumlhuumlm yer tuturYalnız İllinoysaAyova və

Viskonsiya ştatlarında oumllkə kənd təsərruumlfatı maşınlarının 50-i

cəmləşmişdirƏsas mərkəzləriDavenport-RokAylend-MolinDe-

MoynMinneapolis-Sant-PolCcedilikaqo və s şəhərlərdir

Kimya sənayesi oumllkənin əsas istehsal sahələrindən biridirHər il 200 mln

tondan ccedilox kimyəvi rezin məhsulları istehsal olunurBu sahədə 15mln

nəfər ccedilalışırKimya sənayesi milli sənaye məhsulunun 14-ni verir

ABŞ iqtisadiyyatında və xarici-iqtisadi əlaqələrində yuumlnguumll və yeyinti

sənaye kompleksleri də uumlstuumlnluumlk təşkil edir Əsas toxuculuq mərkəzləri

Cənubda Qrinsboro-Uinston-Seylem-Xoy-Poynt(Şimali

Karolina)Qrinvil(Cənubi Karolina) sayılır

Aqrar sənaye kompleksi Amerikan coğrafiya alimi EXiqibi yazır ki nə

uumlccediluumln ABŞ hər adambaşına duumlşən kənd təsərruumlfatı məhsullarına goumlrə ən

qabaqcıl oumllkə sayılırCavabnda goumlstərir ki amerikan alimləri oumllkənin buumltuumln

ərazisinin təbii komplekslərini dəqiq oumlyrənməklə yanaşıonların istehsal

xəritələrini tərtib etmişlər

ABŞ ərazisi yer kuumlrəsinin quru hissəsinin 6-ni təşkil edir Yalnız 48

ştatda yer kuumlrəsinin şumlu torpaqlarının 18-i yerləşmişdirDuumlnya

əhalisinin 7-i ABŞ-da yaşıyırYer kuumlrəsi uumlzrə hər adambaşına duumlşən kənd

təsərruumlfatına yararlı torpaqlara goumlrə ABŞ fərqlənir

Əsas torpaq fondunun aşağıdakı goumlstəriciləri moumlvcuddur

1şumlu torpaqlar-25

2təbbi otlaqlar-33

3meşə oumlrtuumlyuuml-32

4muumlxtəlif torpaqlar-10

ABŞ ərazisinin təbii komplekslərinin istifadə edilməsi coğrafi cəhətdən

100deg meridianla sərhədlərdən ayrılır

1Qərb quraqlıq kənd təsəruumlffatı zonası

2Şərq ruumltubətli kənd təsərruumlfatı zonası

Hər iki zona arasında Boumlyuumlk Duumlzənlik yerləşmişdirABŞ ərazisinin 61-i

Qərb zonasına daxil edilmişdirBoumlyuumlk Duumlzənliyin mərkəz hissəsindən

başlayaraq ABŞ-ın pambıqccedilılıqqarğıdalıəkin massivləri uumlstuumlnluumlk təşkil

edirƏn məhsuldar meşələr və milli parklar dağlıq ştatlarda cəmləşmişdir

Qərb zonasının əsas subtropik bitkiləri Kaliforniya ştatındadırMin hektarla

sitrus bağları ASK inkişafına səbəb olmuşdur

Atlantik okean sahillərindən başlayaraqMissisipi ccedilay dərəsi istiqamətində

LuiziannaTexas ştatlarına qədər geniş muumlxtəlif ASK tipləri təşkil

olunmuşdurlsquolsquoPambıqccedilılıq qurşağılsquolsquo-nda sənaye əsaslarla ASK

formalaşmışdır

Faydalı qazıntılardan koumlmuumlrdəmir filiziəlvan metallar uumlstuumlnluumlk təşkil

edirTəbii komplekslərin potensial imkanları buumltuumln ərazinin daha yaxşı

mənimsənilməsinə səbəb olmuşdur


Kanada sahəsinə goumlrə duumlnyanın ən boumlyuumlk doumlvlətlərindən sayılırOumllkə

SakitAtlantik və Şimal Buzlu okeanları ilə əhatə olunmuşdurCənubdan isə

ABŞ doumlvləti ilə sərhədlənir

Uumlmumi ərazisi 99 mlnkvkm-dirƏrazinin 75 mlnkvgoumll və ccedilaylardan

ibarətdirƏhalisi 32 mlnnəfərdirPaytaxtı-Ottavadır

Kanada inkişaf etmiş oumllkələr qrupuna aid edilirHər nəfərə goumlrə gəlir

nisbətində ABŞ doumlvləti ilə demək olar ki eyni səviyyədədirKanada-ABŞ

sərhədboyu 300 km həm şimal və həmdə cənub arellarında iqtisadi

inteqrasiya zonası yaranmışdırKanada mineral sərvətlərinin zənginliyi ilə

seccedililirBurada inkişaf etmiş oumllkələruumlzrə nikel və sink ehtiyatının 23 hissəsi

uranqurğuşun 40dəmir filizititanmis yataqlarının 13-i cəmləşmişdir

İnzibati ərazi boumllguumlsuumlnə goumlrə Kanada 10 əyalətə boumlluumlnuumlrŞimal-

QərbYukonBritaniya

KolubiyasıAlbertaSaskaccedilevanManitobaOntarioKvebekNyufaundlendA

tlantik sahili

Kanada doumlvlət quruluşuna goumlrə parlamentli konfederasiyalıdırDoumlvlət

başccedilısı Boumlyuumlk Britaniyanın kralıdırİcra hakimiyyəti baş nazirdir və boumlyuumlk

huumlquqları vardır

Pul vahidi-Kanada dollarıdır

İlk avropalılar Kanada ərazisinə 15 və 16-cı əsrlərdən gəlməyə

başlamışlarMuumlasir Kanada gəlmə xalqlar hesabına formalaşmışdırBu ilk

noumlvbədə avropalıların uumlstuumlnluumlyuuml ilə səciyyələnir

Kanada muumlstəmləkə doumlvruumlndə fransızlar əsas rol oynamışlarBuumltuumln

muumlstəmləkə torpaqlar əsasən Muumlqəddəs Lavrentiya ccedilay houmlvzəsini əhatə

edirdi

UumlmumiyyətləKanada 2 əyalətə boumlluumlnuumlrCənubi Kanada və Yuxarı

KanadaHər iki əyalət 3 inizbati-ərazi vahidlərini yaratmışlarNəticədə

fraznsız Kanadaingilis Kanada əraziləri yarandı

19-cu əsrdə Kanada ABŞ kapitalizminin təsirinə məruz qaldıOumllkənin

sənaye cəhətdən inkişafını təmin etmək uumlccediluumln britan və amerikan

kapitallarının xuumlsusi ccediləkisi artmaoumla başladıNəticədə Kanada milli

monopoliya sistemi formalaşdı və duumlnyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş

oumllkəsinə ccedilevrildi

Əhalisi Kanada əhalisinin formlaşması onun tarixi ilə səciyyələnirBuna

goumlrə də Kanada əhalisi etnik təkamuumll mərhələlərini keccedilmişdirƏhali

balıqccedilılıqovccediluluq və qismən əkinccedililiklə məşğul oldular16-17-ci əsrlərdən

başlayaraq Kanada əhalisi avropalaşmağa başladıBu ilk noumlvbədə ingilis və

şotlandların Kanadaya gəlməsi ilə əlaqələndirmə lazimdır

Əhalinin orta sixlığı hər kvkm-də 3 nəfər ccedilatırEtnik qruplar

muumlxtəlifdirDoumlvlət dili ingilis və fransız dilidirDini etiqadlara goumlrə

katoliqlər 46protestant 41muumlsəlman 1iudi 1 və sƏn boumlyuumlk

şəhərləriTorontoMonrealVankuverOttavaEdmontonKvebekKanada

doumlvlətində əhalisi 1 min nəfər olan yaşayış məskəni şəhər adlanır

Kanada əhalisinin 50-ə qədəri uumlccedil coğrafi urbanizasiya arealda

formalaşmışdır

1Boumlyuumlk goumlllər sahili dar zolaqda sənaye cəhətdən inkişaf etmiş sahələr və

ccedilox saylı kiccedilik peyk tiplin yaşayış məskənləriyerləsşir lsquolsquoQamilton-Toronto-

Ottavalsquolsquo

2Kvebek əyalətində lsquolsquoMonreal-Trua-Rivyer-Kvebeklsquolsquoşəhər qrupları

3Sakit okean sahillərində lsquolsquoVankuver-Viktoriyalsquolsquo şəhər və peyk tipli

yaşayış məskənləridir

Kanadının əhalisi XX əsrdən başlayaraq təbii artım hesabına muumlntəzəm

olaraq inkişaf tempinə uyğunlaşmışdır

TəsərruumlfatıKanada inkişaf etmiş oumllkələr qrupuna daxildir ABŞ və Avropa

doumlvlətlərinin təsiri altında formalaşan təsərruumlfat sistemi yuumlksək potensial

imaknına malikdirBuna goumlrə də oumllkə daxili məhsul istehsalına goumlrə

duumlnyanın qabaqcıl oumllkələrindən sayılmaqla sənaye-aqrar strukturların

formalaşmasına imkan yaranmışdır

Kanadanın təsərruumlfatında xarici kapitalın o cuumlmlədən ABŞ kapitalının

boumlyuumlk xidməti varXarici kapitalın oumllkə daxili monopoliyalarında ccedilox

muumlhuumlm rol oynayırBuna goumlrə də Kanada inkişaf etmişdoumlvlət-

monopoliyastrukturuna malik olan oumllkədir

Kanada iqtisadiyyatının struktur formalaşması həm ABŞhəm də digar

oumllkələrin iştirakı ilə təkamuumllə ccedilatmışdır

4 Kanada və ABŞ-ın inteqrativ birliyi və onların xarici iqtisadi

siyasətinin xuumlsusiyyətləri

Kanada emaledici sənaye tsikillərinin təşkili ABŞ iqtisadiyyatı ilə

bağlıdırBu sahə əsasən daxili bazarı idarə edirƏn iri emaledici sənaye

komplekslərini ABŞ monopoliya idarəetmə sistemləri tənzimləyirBuna

goumlrə də yuumlksək texnologiya əsasında emaledici sənaye modeli bir sıra

oumllkələrdə tətbiq olunur və yuumlksək effektə malikdir

Kanada oumllkənin iqtisadi potensialında iqtisadi əlaqələr optimal

sayılırkağız-selluumllozameşə materiallarıəlvan metallartaxıl və s

Əsas ixrac və idxal ABŞBBritaniyaYaponiyaLatın Amerikası oumllkələri

Avropa oumllkələri və suumlstuumlnluumlk təşkil edirUumlmumi ticarət balansında ABŞ-

70BBritaniya-10Yaponiya-7 və soumllkələrdir

Qeyd etmək lazımdır kiABŞ ixarcının 20-i Kanadının payına

duumlşuumlrKanada ticarət əlaqələrinin lsquolsquoUumlmumi bazarlsquolsquo oumllkələri ilə də

genişləndirirBuumltuumln inkişaf etmiş oumllkələr kimi Kanada doumlvləti muumləyyan

qədər kapital ixrac edir

Daxili fərqləriKanada aşağıdakı regionlara ayrılır

1Mərkəz

2Atlantik sahili

3Kanada prerilər

4Sakit okean sahili

5Şimali Kanada

Mərkəzi rayonu-Kanada doumlvlətinin yuumlksək inkişaf etmiş sənaye strukturuna

malik coğrafi məkanıdırMərkəzi rayonlara Ontario və Kvebek əyalətləri

daxildir

Atlantik sahili rayonu-avropalıların ilk məskunlaşdığı ərazi sayılırBu

rayon həm də urbanizasiyanın inkişaf etdiyi ərazilərdən sayılır

Kanada prerilər rayonu-Knadanın iqtisadi potensialında prerilər həm

taxılhəm də neft-qaz resursları boumlyuumlk rol oynayır

Sakit okean sahili rayonuna-Britaniya Kolumbiya əyaləti daxildir

Şimali Kanada rayonu-60deg şimal enliyində 39 mlnkvkm geniş bir ərazini

tuturƏhali ccedilox az məskunlaşmışdır

5ABŞ və Kanadanın xarici iqtisadi əlaqələri

Kanada İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatına (Economic Co-

operation and Development - OECD) və Boumlyuk Səkkizlik qrupuna daxil olan

doumlvlətlərdən birdir Duumlnyanın ən yaxşı 10 ticarət oumllkəsindən biri hesab olunur

Kanadada adambaşına duumlşən gəlir 23900 ABŞ dolları təşkil edərək OECD

ortalamasından yuumlksəyə ccedilıxır Toronto birjası duumlnyanən yeddinci ən boumlyuumlk

birjasıdır 2015-ci ildəki araşdırmaya goumlrə bu birja 1500-dən ccedilox şirkəti 2

trilyon ABŞ dolları ilə təmin edir

2014-cuuml ildə Kanada ixracatı 528 milyard dollar təşkil edib 20-ci əsrin

əvvəllərindən manufaktura mədənccedililik xidmət sahələrinin inkşafı ilə oumllkə

iqtisadiyyatı kənd təsərruumlfatından sənayeyə keccedilib Kanadanın ABŞ-la iqtisadi

əməkdaşlığı 2-ci duumlnya muumlharibəsindən sonra əhəmiyyətli dərəcədə artıb

Muumlasir doumlvrdə Kanadanın iqtisadiyyatı ikili xarakter daşıyır Bir tərəfdən

İnkişaf etmiş oumllkələr uumlccediluumln səciyyəvi olan buumltuumln əlamətlər Kanadaya da aiddir

Digər tərəfdən isə bəzi əlamətlər Kanadanı İnkişaf etməkdə olan oumllkəyə

bənzədir Məsələn oumllkənin təsərruumlfatı xuumlsusilə onun sənayesi xarici kapitaldan

ilk noumlvbədə ABŞ-ın inhisarccedilı şirkətlərindən asılıdır 1989-cu ildə olan Kanada-

ABŞ Azad Ticarət Razılaşması (FTA) və 1994-də olan və Meksikanında daxil

olduğu Şimali Amerika Azad Ticarət Razılaşması (NAFTA) ABŞ ilə olan

kommersiya ve iqtisadi əlaqələri guumlcləndirdi Əslində Kanada ABŞ-ın

iqtisadiyyatına bağlanmışdır Buna goumlrə də ABŞ-ın iqtisadiyyatında boumlhran

əlaməti hiss olunanda Kanadanın buumltuumln iqtisadiyyatı sarsılır Kanadanın sənaye

dairələrində belə deyirlər ABŞ-ın iqtisadiyyatına soyuq dəyən kimi Kanadanın

iqtisadiyyatı hospitala duumlşuumlr

Moumlvzun 5 AVROPANIN INKIŞAF ETMIŞ BOumlYUumlK OumlLKƏLƏRI

1AFR

2Boumlyuumlk Britaniya

3Fransa

4İtaliya

1Almaniya Federativ Respublikası

Almaniya Federativ Respublikası (AFR) Qərbi Avroppanın mərkəzində 3569

min kv km sahədə yerləşirƏhalisi 830 mln nəfərpaytaxtı Berlin

şəhəridirDoumlvlət quruluşuna goumlrə federativ respublikadır və oumllkənin başccedilısı

federal prezdident sayılır Houmlkuməti federal kansler idarə edir Doumlvlət dili

Alman dillidirƏhalinin 45 protestant (lyuteran) 37 -i katolik və 2-i islam

dininə sitaiş edirlərİnzibati cəhətdən 16 torpağa (əyalətə) ayrılır

Təbi resursları-Almaniya ərazisi muumllayim iqlim qurşağında

yerləşmişdirYeraltı resurslarından koumlmuumlr yataqları uumlstuumlnluuml təşkil edir(Rur

sarAxen və s yataqlar)Oumllkədə koumlmuumlr yataqlarının ehtiyatı 230 mlrd ton təşkil

edir Bununla yanaşı dəmir filizi yataqları (ehtiyatı 8 mlrd ton) qaz yataqları

ehtiyatı 350 mlrd kub metr aşkar olunmuşdur

Əhalisi-Demək olarki yek cinsdir almanlar-95 tuumlrk 30 italyan 07 yunan

04 polyaklar isə 04 Almanlar hind-avropa əhalisinin german qrupuna

daxil edilir Əhalisinin sayına goumlrə Almaniya Avropada 2-ci duumlnyada isə 16-ci

yeri tutur Əhalisinin sıxlığı hər kvadrat kilometr uumlccediluumln 230 nəfərdir ki bu

yuumlksək goumlstərici hesab olunur Reyn-Rur houmlvzəsi regionunda bu kəmiyyət 100

nəfərə bərabərdirAlmaniya duumlnya oumllkələri arasında hər nəfərə duumlşən milli

gəlirə goumlrə qabaqcıl oumllkələrdən (5 ci oumllkə) sayılır

Təsərruumlfatı-AFR- iqtisadi səviyyəsinə goumlrə Avroppada birinci duumlnyada isə

uumlccediluumlncuuml oumllkədir Yuumlksək səviyyədə inkişaf etmiş oumllkə duumlnyanın səkkizlər

qrupuna daxildir(səkkizlər duumlnya əhalisinin 14 ni iqtisadiyyatın isə 65 -ni

birləşdirir) Almaniyanın

iqtisadiyyatının əsasını TMK lar təşkil edir Uumlmimiyyətlə

Almaniyada 15 ən iri TMK lar fəaliyyət goumlstəririrDuumlnyanın ccedilox oumllkələrində

Almaniyanın TMK-ı boumlyuumlk təsir guumlcuumlnə malikdir

TMK-lar metallurgiya (90 ) avtomobil (65) neft emalı (70) və s

sənaye komplekslərini idarə edirlər Yuumlksək texnologiyaya intellektual işccedili

quumlvvəsinə malik olan TMK-lar beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sisteminin

formalaşmasında fəal iştirak edirlər

Kimya sənayə kompleksi yuumlksək texnologiyaya əsaslanır Burada 900 minə

qədər işccedili ccedilalışır Duumlnya uumlzrə kimya sənaye məhsullarının 13-i AFR-nın

payına duumlşuumlr ldquoBayerrdquo ldquoXyoxstrdquo və s TMK-lar kimya sənayesinə rəhbərlik

edirlər

AFR ndash duumlnyanın qabaqcıl aqrar sənaye kompleksinə malik olan oumllkələrdən

biridir AB-yi oumllkələri arasında suumld və ət məhsullarının istehsalı cəhətdən (30)

fərqlənir Oumllkə ərazisininin (124 mln ha) kənd təsərruumlfatı uumlccediluumln istifadə optimal

sayılır Uumlmumiyyətlə UumlDM-nın 13 -i ASK payına duumlşuumlr

AFR nəqliyyat-kommunikasiya sistemində yaradılan strukturlar

iqtisadiyyatda muumləyyən moumlvqe tutur Xarici iqtisadi əlaqələr uumlzrə yuumlk

doumlvruumlyyəsində dəniz nəqliyyatı uumltuumlnluumlyə malikdir Hamburq (yuumlk doumlvriyyəsi 55

mln ton Bremen (15 mln ton) Rostokun (14 mln t) və s limanlar duumlnyanın ən

iri nəqliyyat kommunikasiya sistemlərindən sayılır

2 Boumlyuumlk Britaniy

Doumlvlətin tərkibinə Boumlyuumlk Britaniya adası İrlandiya adasının şimal-şərq hissəsi

və ccediloxsaylı kiccedilik adalar daxildir Kontinental Avropaya (Fransa vasitəsilə) La

Manş kanalı ilə birləşir

Boumlyuumlk Britaniya tərkibində doumlrd doumlvlət ndash İngiltərə Şotlandiya Uels və

Şimali İrlandiya olmaqla konstitusiyalı monarxiyadır Doumlvlətin hazırkı monarxı

II Elizabetdir Kraliccedila duumlnyanın daha 17 muumlstəqil doumlvlətin başccedilısı sayılır

Bunlar bir vaxtlar yer səthinin 14-ni zəbt etmiş Britaniya İmperiyasından qalma

ərazilərdir

Britaniya İmperiyası bir vaxtlar duumlnyanın yeganə superguumlcuuml sayılırdı Lakin

ardıcıl duumlnya muharibələri və XX əsrin ikinci yarısından imperiayada başlayan

tənəzzuumll prosesi onun suumlqutuna gətirib ccedilıxardı Bununla belə Britaniya muumlasir

duumlnyanın əhəmiyyətli siyasi mədəni iqtisadi nuumlvə-hərbi guumlcuuml kimi

qalmaqdadır Britaniya Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yanında Təhluumlkəsizlik

Şurasının daimi uumlzvuuml Boumlyuumlk Səkkizlərin və Avropa Birliyinin Britaniya

Millətlər Birliyinin uumlzv doumlvləti və İkinci duumlnya muumlharibəsinin keccedilmiş səkkiz

qalib doumlvlətlərindən biridir

İngiltərə Şotlandiya Uels və Şimali İrlandiyanın tarix oumlncəsi doumlvrlərini əhatə

edir 1800-1922 illəri arasında İrlandiyanın hamısı Birləşmiş Krallığın bir

hissəsi sayıldığı uumlccediluumln bu doumlvrlərdə İrlandiyanın tarixi də Birləşmiş Krallıq

tarixinin bir hissəsi sayılır Birləşmiş Krallığın ən koumlhnə xalqlarını Keltler təşkil

edir EƏ 55 və EƏ 410 illəri arasında Britaniya adaları Roma İmperiyasına

bağlı Britannia əyalətini təşkil V əsrdə boumllgə Xristianlığın təsiri altına girdi

Eyni illərdə Cermen bir xalq olan Anglosaksonlar boumlyuumlk kuumltlələr halında

namizədə koumlccedil etdilər 1066-1154-ci illəri arasında yenə bir Cermen irqi olan

Normanlar namizədi ələ keccedilirdilər İngilislər bu Cermen irqlərinin davamını

meydana gətirməkdədirlər Şotlandlar Uelslilər və İrlandiyalılar isə Keltlərin

davamıdır

XIX əsrin axırlarınadək Boumlyuumlk Britaniya duumlnya təsərruumlfatında ağalıq

etmişdir Bunun başlıca səbəbi Boumlyuumlk Britaniyanın kapitalizmin vətəni sənaye

ccedilevrilişinin beşiyi olması ilə duumlnyanın sənaye emalatxanasına ccedilevrilməsi ilə

izah olunur Bununla yanaşı olduqca iri muumlstəmləkələrə malik Boumlyuumlk

Britaniya bu muumlstəmləkələrin istismar edilməsindən boumlyuumlk gəlir goumltuumlruumlrduuml

Nəhayət La-Manş və Pa-de-Kale boğazlarından keccedilən muumlhuumlm dəniz ticarət

yollarında əlverişli coğrafi moumlvqeyi oumllkəyə Yer kuumlrəsinin buumltuumln regionları ilə

əlaqə yaratmağa imkan verirdi Boumlyuumlk Britaniyanın iqtisadiyyatının suumlrətli

inkişafına oumllkə ərazisində muumlxtəlif faydalı qazıntı yataqlarının xuumlsusilə dəmir

filizi və daş koumlmuumlr houmlvzələrinin bir-birinə yaxın yerləşməsi ccedilox boumlyuumlk təsir

goumlstərmişdir Belə amil metallurgiyanın guumlcluuml inkişafına metallurgiya isə

muumlstəmləkələrin ələ keccedilirilməsində və Duumlnya Okeanında houmlkmranlıq

edilməsində muumlhuumlm rol oynayan guumlcluuml dəniz donanmasının yaradılmasına

imkan vermişdir Keccedilmiş moumlvqeyini itirməsinə baxmayaraq Boumlyuumlk Britaniya

indi də duumlnyanın yuumlksək inkişaf etmiş sənayeyə malik başlıca oumllkələrindən

biridir Boumlyuumlk Britaniya İnkişaf Etmiş Oumllkələr arasında kapital ixracatına goumlrə

yalnız ABŞ və Yaponiyadan geri qalır XX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq neft

hasilatının suumlrətlə artması onun iqtisadi strukturunun yenidən qurulmasına

iqtisadiyyatın inkişafına imkan yaratmışdır Bununla yanaşı Boumlyuumlk Britaniya

əvvəllər Britaniya imperiyasına daxil olan oumllkələrin Birliyini yaratmış və ona

rəhbərlik edir Bu keccedilmiş muumlstəmləkə oumllkələri ilə əlaqələri tənzimləyən

oumlzuumlnəməxsus iqtisadi birlik formasıdır

Boumlyuumlk Britaniya sənayesinin strukturu digər başlıca İEOuml-i xatırladır Muumlrəkkəb

və ccediloxsahəli maşınqayırma muumlhuumlm rol oynayır Elektrotexnika elektronika

aviakosmik sənayenin cihazqayırma və avtomobilqayırmanın inkişafına goumlrə

London Birmingem-Koventri rayonları dəzgahqayırma və

avtomobilqayırmaya goumlrə Birmingem toxuculuq maşınqayırmasına goumlrə

Manccedilester gəmiqayırmaya goumlrə Qlazqo idxal xammala əsaslanan

metallurgiyanın inkişafına goumlrə Şeffild Kardiff və dəniz sahili şəhərlər

fərqlənir Kimya sənayesi Şimal dənizinin dayazlıqlarından ccedilıxarılan neft və

təbii qaza əsaslanır

Kənd təsərruumlfatı

Boumlyuumlk Britaniyanın intensiv inkişaf etmiş kənd təsərruumlfatında heyvandarlıq

uumlstuumlnluumlk təşkil edir Oumllkənin şimal və qərbində guumlnəşli guumlnlərin məhdudluğu

taxıl bitkilərinin yetişdirilməsinə imkan vermir Ruumltubətli okean iqlimində otlaq

və ccediləmənliklər mal-qaranı yaşıl otla yaxşı təmin edir Boumlyuumlk Britaniyanın kənd

təsərruumlfatı əhalinin ərzağa olan tələbatını təmin etmir

Keccedilən əsrin 60-cı illərində The Beatles və Rollinq stounzun

populyarlığının ccediliccediləklənməsindən bu guumlnə kimi Boumlyuumlk Britaniya gənc

mədəniyyətinin avanqardı olaraq qalır Oumllkənin Uilyam Şekspir və şotland

Robert Berns uelsli Dilan Tomas və şimali irlandiyalı Şeymas Xini də daxil

olmaqla zəngin ədəbiyyat irsi var Barokko doumlvruuml ndən Henri Perselladan XX

əsrdə Benjamin Brittenə qədər duumlnyaya klassik bəstəkarlar verən milli musiqi

qədim koumlklərə malikdir

3 Fransa Respublikası

Fransa-Qərbi Avropa oumllkələri arasında siyasi iqtisadi və coğrafi

xuumlsusiyyətlərinə goumlrə fərqlənir Ərazisi 551 min kv km olub əhalisi 60 mln

nəfər paytaxtı ndashParis şəhəridir İnzibati cəhətdən 96 depertamentə ayrılır Yeni

Kaledoniya Fransız cənubi Antarktida ərazisinə daxil olan Uollis və Futuna

oumllklənin tabeliyindədir

Doumlvlətin başccedilısı prezident sayılır Doumlvlət dili fransiz dilidir Əhalinin 90 -i

katolik 2 -i protestant 1 -i islam 1 -i də iuduizmə sitayiş edirlər

Təbii resursları Oumllkənin potensial geosiyasi moumlvqeyi vardır O Avropanın

qərbində Atlantik okean Aralıq dənizi və Priney zonası ətrafında yerləşən

doumlvlətdir La-Manş bogazı vasitəsilə şimal dənizinə ccedilıxış yolu vardır Fransa

potensial təbii resurslara malikdir Ərazisinin 32-i meşələrlə oumlrtuumllmuumlşduumlr

İqlimi Aralıq dənizi subtropik iqlimlə yanaşı şimala getikcə muumllayim iqlimlə

əvəz olunur Okean sahillərində orta illik temperatur amplitudası 20o-yə ccedilatır

Orta illik yağıntı 600-1000 mm arasında dəyişilir

Sena Luara Rona Dordoni və s ccedilaylarının hidroenerji potensialı 120 mlrd

kvt saatdır Fransanın Alp dağlıq sahələri dəniz sahilləri məşhur turizm-

rekreasiya resurslarına (dağ və meşə massivləri ccedilimərliklər tarixi-etnoqrafik

abidələr və s) malikdir

Əhalinin 94-ni fransızlar 5-ni portuqallar əlcəzairlilər italyanlar

mərakeşlilər tuumlrklər təşkil edir

Luumltesiyanın (Parisin qədim adı) əsası eə III əsrin ortalarında Kelt mənşəli

parisi tayfaları tərəfindən indiki Site adasında qoyulmuşdur Məhz şəhərin

muumlasir adı parisilərin adından goumltuumlruumllmuumlşduumlr Luumltesiya haqqında ilkin yazılı

məlumata eə 53-cuuml ildə Yuli Sezarın Qall muumlharibəsi haqqında 6-cı kitabında

rast gəlinir

eə 53-cuuml ildə romalılar birinci muumlvvəffəqiyyətsiz cəhtdən sonra ikinci dəfə

şəhərə yaxınlaşmaq istərkən sakinlər Lutesiya şəhərinə oda vuraraq koumlrpuumlləri

məhv etmişlər Romalılar adanı luumltesiyalılara saxlayaraq Sena ccedilayının sol

sahilində yeni şəhər salmışlar Roma imperiyası zamanında şəhər bir o qədər də

əhəmiyyətə malik olmamışdır

Fransanın muumlasir təhsil sistemi sonuncu 200 ildə təşəkkuumll

tapmış və duumlnyada ən qabaqcıl təhsil sistemlərindən birinə ccedilevrilmişdir Onun

başlıca xuumlsusiyyəti doumlvlət təhsil muumləssisələrinə sahib olmasıdır Fransada təhsil

almaq xaricilər də daxil olmaqla hamı uumlccediluumln pulsuzdur(Duumlzduumlr universitetlərdə

tələbələrdən nominal oumldəmə alınır) Daha bir xuumlsusiyyəti isə təhsilin əyalətlərdə

də paytaxtda olduğu kimi keyfiyyətli olmasıdır

Sonuncu məlumatlara goumlrə Fransada şagird və tələbələrin sayı 15 mln yuumlksəlib

və bu da oumllkədəki əhalinin 41 təşkil edir Oumllkədə 7 min kollec və 2600 lisey

var Hər il doumlvlət buumldcəsindən təhsilə 21 faiz vəsait ayrılır

Fransadakı təhsil sistemi ccedilox aydın ifadə edilən milli xuumlsusiyyətlərə malikdir

Bu oumllkədə silklərə boumlluumlnmə diplom və təhsil alma dərəcələrinin xuumlsusi

sistemləri var Doumlvlət təhsil muumləssisələrində verilən diplomlara qarşı xuumlsusi

yanaşma olur belə ki onlar digər oumlzəl məktəb və universitetlərə nisbətən daha

yuumlksək qiymətləndirilir

4 İtaliya

İtaliya Respublikası (it Repubblica italiana) ndash Avropanın cənubunda

doumlvlət Əhalisi təxminən 58 milyon nəfərdir Etnik qruplar italyanlar ndash

98 almanlar slovenlər albanlar yunanlar fransızlardır Orta uzunoumlmuumlrluumlluumlk

(1992-ci il uumlccediluumln) kişilərdə ndash 74 yaş qadınlarda ndash 81 yaşdır Doğum səviyyəsi

(hər 1000 nəfərə) ndash 2 nəfərdir Oumlluumlm səviyyəsi (hər 1000 nəfərə) ndash 10 nəfərdir

Doumlvlət dili italyan dilidir Turizm sahəsində işləyən hər

kəs ingilis və fransız dillərini başa duumlşuumlr Alp dağlarının ətəklərində və Adriatik

dənizi sahillərində alman dilini başa duumlşuumlrlər

XIX əsrin I yarısında İtaliyada siyasi pərakəndəlik houmlkmdarların qeyri-

məhdud hakimiyyəti katolik kilsəsinin zuumllmuuml sosial-iqtisadi inkişafı ləngidirdi

İtaliyanın Lombardiya və Venesiya əyalətlərində Avstriyanın houmlkmranlığı

Romada papanın duumlnyəvi hakimiyyətinin qalması oumllkənin birləşməsi yolunda

ciddi maneə idi İtaliya iqtisadi cəhətdən qabaqcıl Avropa oumllkələrindən geri

qalırdı

Oumllkənin iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş hissələri Sardiniya krallığına

məxsus Pyemont və Avstriya hakimiyyəti altında olan Lombardiya idi XIX

əsrin 30-40-cı illərində bu vilayətlərdə sənaye ccedilevrilişi başlanmışdı İtaliyada ilk

dəmir yolları ccediləkilirdi

İtaliyada məhzul qıtlığı və sənaye boumlhranı 1846-1848-ci illərdə əhalinin

vəziyyətini daha da ağırlaşdırmışdı Burjuaziya və liberal zadəganlar iccedilərisində

muumlxalifətccedililik əhvali-ruhiyyəsi artırdı

1848-ci ilin yanvarında Siciliya adasında uumlsyan başlandı və tezliklə

Neapola yayıldı Burada kral konstitusiya verməyə məcbur oldu

1848-ci ilin may ayında Avstriya zuumllmuuml əleyhinə uumlsyanlar başlandı

Lombardiyanın mərkəzi olan Milan şəhərindən Avstriya qoşunları qovuldu

Milan houmlkumətinin başlıca məqsədi artıq konstitusiyalı monarxiyaya ccedilevrilmiş

Sardiniya krallığı ilə birləşmək və Avstriya əsarətinə son qoymaq idi

Sardiniya kralı Avstriya ilə əlaqələri kəsərək Milana qoşun goumlndərdi

Lakin Avstriya ordusu əks-huumlcuma keccedilib Sardiniya qoşunlarını məğlub etdi və

Milanda uumlsyanı yatırtdı

Milanla eyni vaxtda Venesiyada da uumlsyan qalib gəldi Venesiya muumlstəqil

respublika elan edildi Lakin Venesiyada da inqilab Avstriya qoşunları

tərəfindən qan iccedilində boğuldu

1848-ci ilin noyabrında Romada uumlsyan baş verdi və Papa IX Piy

Vatikandan qaccedildı Romanın muumldafiəccedililərinə koumlməyə gəlmiş CHaribaldi papanı

duumlnyəvi hakimiyyətdən məhrum etməyi təklif verildi 1849-cu ilin fevralında

Roma respublika elan edildi IX Piy Roma vilayətində oumlz hakimiyyətini bərpa

etmək uumlccediluumln Avstriya Fransa və İspaniya houmlkmdarlarından yardım istədi

Papanın hərbi yardımı ilə Romada papa hakimiyyəti bərpa edildi

İtaliya oumlz iqtisadi inkişafına goumlrə duumlnyanın aparıcı sənaye doumlvlətlərinin

boumlyuumlk yeddiliyini qapayır Adambaşına UumlDM goumlstəricisi İtaliyada 39900

dollardır (nominal) Avropada iqtisadi cəhətdən doumlrduumlncuuml duumlnyada isə 7-ci ən

boumlyuumlk oumllkə İtaliyadır Duumlnyada ilk 10 ən boumlyuumlk məhzul ixracatccedilısından biri də

İtaliyadır Burada həyat səviyyəsi hətta ABŞ Almaniya və s oumllkələrdən də bəzi

sahələrdə uumlstuumlnduumlr Ən ccedilox şərab ixrac edən ən boumlyuumlk turizm regionlarından

olan duumlnyada 4-cuuml ən boumlyuumlk qızıl-valyuta ehtiyatı olan İtaliya Avropada 5-ci ən

boumlyuumlk avtomobil istehsalccedilısıdır

İtaliya 300 min kvadrat kilometr ərazidə yerləşən iri doumlvlətdir və bu

goumlstəriciyə goumlrə Qərbi Avropada yalnız Fran-

sadan İspaniyadan və Almaniyadan geri qalır İtaliya əhalisinin sayı 58 milyon

nəfərdir Onların 94-i italyanlardır Əslən İtaliyadan olanların 20 milyondan

ccediloxu xaricdə yaşayır (əsasən ABŞ-da Fransada AFR-də və Argentinada)

İtaliya faydalı qazıntı sarıdan kasıb doumlvlətlər sırasındadır Ona goumlrə də oumllkə

yanacaq idxalından sənaye və kənd təsərruumlfatı xammalının meşə material-

larının idxalından kifayət qədər guumlcluuml asılılıqda qalır emaledici sənaye isə

əsasən idxal olunan xammalla işləyir İtaliyanın iqtisadi-coğrafi vəziyyəti ndash

Aralıq dənizi houmlvzəsinin mərkəzi (Avropanın cənubu Apennin yarımadası və

ona bitişik olan adalar bu adaların iriləri ndash Siciliya və Sardiniya) ndash hələ

qədimdən Avropa oumllkələri ilə həmccedilinin Yaxın Şərq və Şimali Afrika oumllkələri ilə

xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafına şərait yaradırdı Bundan başqa Şimal və

Cənub arasında tarixən təşəkkuumll tapmış regional muumlxtəlifliklə şərtlənən italyan

modelinin spesifikliyi oumllkənin xarici əlaqələrinin inkişaf etdirilməsini və moumlh-

kəmləndirilməsini diktə edir

İkinci duumlnya muumlharibəsindən sonra İtaliya iqtisadiyyatı ccedilox

moumlhkəmləndi Oumllkə duumlnya bazarında bərqərar oldu və koumlk saldı Kapitalın

yığılma suumlrətinə goumlrə İtaliya yalnız Yaponiyadangeri qalırdı Muumlharibədən

sonrakı doumlvrdə İtaliya UumlDM-in orta illik artım suumlrətinə və əmək məhzul-

darlığına goumlrə Qərbi Avropanın aparıcı oumllkələri arasında ikinci (AFR-dən

sonra) buumltuumln Qərb duumlnyasında doumlrduumlncuuml idi Bununla yanaşı tarixi siyasi və

sosial xarakterli bir sıra səbəblər iqtisadi inkişaf prosesini səngidirdi Ona goumlrə

də iqtisadiyyatın inkişaf dinamikası istehsalın yuumlksək inkişaf suumlrəti və iqtisadi

enişlərin staqnasiyaların noumlvbələnməsi ilə xarakterizə olunurdu XX əsrin

axırıncı onilliyində və XXI əsrin əvvəlində oumllkə uumlccediluumln UumlDM-in kifayət qədər

stabil inkişaf templəri xarakterikdir

Meyvə tərəvəz uumlzuumlm kartof şəkər ccediluğunduru soya buğda zeytun mal

əti suumld məhzulları balıq

A MOumlVZU 6 AVROPANIN İNKIŞAF ETMIŞ ldquoKİCcedilİKrdquo DOumlVLƏTLƏRI

1 Avropanın inkişaf etmiş ldquokiccedilik oumllkələrirdquo-nin muumlqayisəli təhlili

2 Avropanın inkişaf etmiş ldquokiccedilik oumllkələrirdquo-nin Avropa Birliyi və duumlnya

birliyində yeri

3 Skandinaviya oumllkələrinin sosial-iqtisadi və siyasi inkişaf xuumlsusiyyətləri

4 Avstriya Hollandiya İsveccedilrə və İrlandiyanın inkişaf xuumlsusiyyətəri

5 Cənubi Avropanın inkişaf etmiş rdquokiccedilik oumllkələrirdquo-nin iqtisadi və siyasi

inkişaf xuumlsusiyyətləri


Qərbi Avropa oumllkələrinin vahid ərazisi Norveccedil dənizindən Aralıq dənizinədək

5000 km uzanır Onların uumlmumi sahəsi 38 milyon kmsup2-dir bu Yer kuumlrəsinin

quru ərazisinin 25-nə bərabərdir Qərbi Avropa iqtisadi və siyasi cəhətdən

bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan 24 muumlstəqil doumlvlət və

həmccedilinin Cəbəlluumlttariq yerləşir Bu oumllkələrdən doumlrduuml G8 qrupuna daxil olan

başlıca İnkişaf Etmiş Oumllkələrdir Kiccedilik doumlvlətlər olan qalan 14 oumllkə

(mikrodoumlvlətlər istisna olmaqla) Qərbi Avropada xuumlsusi moumlvqe tuturlar Mikro

doumlvlətlər isə xuumlsusi qrup əmələ gətirir Qərbi Avropa doumlvlətlərinin iqtisadi-

coğrafi moumlvqeyi uumlccedil başlıca əlamətlə səciyyələnir

bull Bir-birinə nəzərən sıx qonşuluq moumlvqeyi

bull Əksər oumllkələrin dəniz sahilində olması və onların ən gediş-gəlişli dəniz

yollarının yaxınlığında yerləşməsi

bull Uumlmumi Avropa əməkdaşlığının inkişafı uumlccediluumln Şərqi Avropa oumllkələri ilə geniş

quru və dəniz sərhədlərinə malik olması

Doumlvlət quruluşuna goumlrə Qərbi Avropa oumllkələrinin 12-si respublika digər 12-si

isə monarxiyadır Burada həm federativ həm də unitar doumlvlətlər var

Qərbi Avropa bir sıra iqtisadi goumlstəricilərinə goumlrə xuumlsusi ilə xarici ticarət

doumlvriyyəsinə goumlrə ABŞ-ı oumltuumlb keccedilmişdir Qərbi Avropa həm də muumlhuumlm maliyyə

mərkəzidir London və Suumlrix onun maliyyə paytaxtları hesab olunurlar

Təsərruumlfatın muumlxtəlif sahələrinə malik olan bu oumllkələr regionun uumlmumi sənaye

məhsulunun 75-ni istehsal edir Qərbi Avropada iqtisadiyyatın ərazi strukturu

olduqca muumlxtəlifliyi və muumlrəkkəbliyi ilə fərqlənir Uumlmumiyyətlə hələ 19-cu

əsrdə formalaşan sənayenin coğrafiyası indi də oumlz mənzərəsini saxlayır


birliyində yeri

Qərbi Avropanın təsərruumlfat siması ilk noumlvbədə inkişaf etmiş sənaye ilə

xuumlsusilə maşınqayırma və kimya sənayesi ilə təmsil olunur Regionun

iqtisadiyyatının oumlzəyini Avropa Birliyi oumllkələri ilk noumlvbədə G8 qrupuna daxil

olan Almaniya Boumlyuumlk Britaniya Fransa və İtaliya təşkil edir İnkişafın əsas

mərkəzi İngiltərənin cənub-şərqindən başlayaraq Fransanın şimalından

Belccedilikadan Almaniyanın qərbindən Reyn və onun vadilərindən keccedilməklə

Şimali İtaliyaya qədər səkkiz oumllkənin ərazisi uumlzrə təqribən 1500 km uzanır

Regionun ərazisinin 15-ni tutan sənaye zolağında Qərbi Avropa əhalisinin

yarısı və sənaye potensialının 75-i təmərkuumlzləşmişdir


İsveccedil Krallığı Baltik Dənizi sahilində Finlandiya ilə Norveccedil arasında

olan Şimal Avropa oumllkəsidir Təxminən 9 milyonluq bir əhaliyə malikdir

Sahə 449964 kmsup2dir Pul Vahidi İsveccedil Kronudur Rəsmi dili İsveccedil dilidir

Fransızca Almanca və Fin dilində də danışılır Ancaq qloballaşmanın

təsiriylə İngiliscə ccedilox məşhur dildirİkinci rəsmi dil kimi qəbul edilməsədə

Demək olar kihər kəs ingilis dilində bilir Paytaxtı Stockholmdur

Administrativ boumllgələr İsveccedil administrativ olaraq 21 boumllgədən ibarərtdir

Blekinge Dalarna Gaumlvleborg Gotland Halland Jaumlmtland Joumlnkoping

Qalmayar Kronoberg Norrbotten Oumlrebro Oumlstergotland Skaringne

Sodermanland Stockholm Uppsala Vaumlrmland Vaumlsterbotten

Vaumlsternorrland Vaumlstmanland Vaumlstra GotalandƏn boumlyuumlk şəhərləri

Stokholm Goumlteborg və Malmoumlduumlr

Beynəlxalq tanınan şirkətləri arasında bunları sıralamaq muumlmkuumlnduumlr Volvo

Saab Atlas Copco Ericsson Sony Ericsson Ikea Absolut Scania

Norveccedil (rəsmi şəkildə Norveccedil Krallığı) (Norveccedil dilində Kongeriket

Norge (bokmaringl) Kongeriket Noreg (nynorsk)) - Skandinaviya oumllkəsidir

Konstitusiyaslı monarxiyadır Paytaxtı Oslo şəhəridir Norveccedil Skandinaviya

yarımadasının qərbində yerləşib İsveccedil Finləndiya və Rusiya ilə

həmsərhəddir Şimal Atlantik Okeanı boyu uzanan fyordlar Norveccedil

təbiətinin ən ecazkar fenomenlərindən sayılır

Norveccedil Krallığına Arktikada yerləşən bir neccedilə ada Svalbard (Şpitsbergen

adası və qonşu adalar daxildir) və Yan Mayen adaları da daxildir Norveccedil

Krallığının Svalbard uumlzərindəki muumllkiyyət huumlququ Svalbard Sazişi əsasında

razılaşdırılmışdır Bu saziş Yan Mayen adasına şamil edilmir Cənubi

Atlantik Okeanında yerləşən Buve və Pyotr I adaları da Norveccedilin

tabeliyindədir bununla belə bu adalar krallığa məxsus deyillər Norveccedilin

Antraktidada Şahzadə Mod Torpaqlarına da ərazi iddiları vardır Həmin

adada Norveccedilin Troll tədqiqat stansiyası yerləşirFinlandiya goumlllər oumllkəsidir

Norveccedil 2001- ci ildən etibarən hər il insan inkişafı goumlstəricisinə goumlrə birinci

yerə layiq goumlruumlluumlr Səs sorğularına əsasən oumllkə həmccedilinin duumlnyanın ən sakit

və suumllhsevər oumllkəsi seccedililmişdir

Danimarka - Avropada doumlvlətDanimarkada yerli idarə etmələr iki

səviyyəli sistemə əsaslanmaqdadır Uumlst səviyyədə kontluklar

(amtskommuner) və alt səviyyədə isə bələdiyyələr (kommuner) vardır

Bununla bərabər Kopenhagen və Frederiksberq həm kontluk həm də eyni

zamanda bələdiyyədir

Oumllkə 14 kontluk və 275 bələdiyyədən ibarətdir (Buna Kopenhagen və

Frederiksberq daxildir)

Danimarkalılar İngiltərənin tarixində də əhəmiyyətli bir rol oynamışlar

Jutlar Anglo-saksonlarla birlikdə 5inccedili əsrdə başlayaraq İngiltərənin iccedillərinə

koumlccedil etmişlər Jutlar cənubda xuumlsusilə Şəhərdə yerləşmişlər Danimarka

kralları bir muumlddət İngiltərəni yoxlamalarında tutmuşlar

Finlandiya Respublikası (Fin tərəfindən Suomi və ya Суоми İsveccedil

tərəfindən Finland) Şimal Avropada Baltik Dənizi sahilində bir Şimal

oumllkəsidir Skandinaviya yarımadasındadır Finlandiyanın qonşuları şərqidə

Rusiya şimalında Norveccedil və qərbində İsveccedildir Finlandiyanin paytaxtı

Helsinkidir

İslandiya (İslandiya Respublikası) (İslandiya tərəfindən Island) Atlas

Okeanının şimalında Groumlnlandın cənub-şərqi ilə Norveccedil və Britanya

Adalarının arasında olan bir ada və Avropa oumllkəsidir

Atlas Okeanının şimalında volkanik bir ada uumlzərində qurulmuş və ətrafındakı

bir ccedilox kiccedilik adadan meydana gəlmiş bir doumlvlətdir Ən yaxın qonşusu

Groumlnland olub 350 km uzaqdadır Digər qonşuları Norveccedil 1050 km

Şotlandiya 800 km uzaqlıqdadır


Avstriya (almanca Oumlsterreich) rəsmi adı Avstriya Respublikası ndash Mərkəzi

Avropadabir doumlvlət Doumlvlətin adı qədim alman dilindən

tərcuumlmədə Ostarrichi mdash şərqi oumllkə deməkdir

Şimaldan Ccedilexiya (362 km sərhəd uzunluğu) şərqdən Slovakiya(91 km)

və Macarıstan (366 km) cənubdan Sloveniya(330 km) və İtaliya (430 km)

qərbdən İsveccedilrə (164 km) Lixtenşteyn (35 km) və Almaniya (784 km) ilə

həmsərhəddir

Paytaxtı Vyana şəhəridir Oumllkə 9 federal torpaqdan və ya vilayətdən (Aşağı

Avstriya Burqenland Forarlberq Karintiya Ştiriya Tirol Yuxarı

Avstriya Vyana və Zaltsburq) ibarətdir

Doumlvlət bayrağındakı qırmızı rəng Avstriya Respublikasının azadlığı və

muumlstəqilliyi uumlccediluumln toumlkuumllən qan ağ rəng isə qərbdən şərqə axan Dunay ccedilayının

rəngidirAvstriya bayrağı duumlnyanın ən qədim doumlvlət simvollarından biridir

Doumlvlət Başccedilısı Federal Respublika başccedilısı sifəti daşıyar Konstitusiya altı

illik bir doumlvrə uumlccediluumln doumlvlət başccedilısının xalq tərəfindən seccedililməsini şərt qaccedilmışdır

Federal Respublika başccedilısı xarici məsələlərdə doumlvləti təmsil edir Razılaşma və

qanunları imzalar Başccedilı eyni zamanda məclisi toplayır ləğv edər və tətilə

goumlndərə bilər

Niderland Krallığı (nid Koninkrijk der Nederlanden) ndash Qərbi

Avropada doumlvlət Şimal dənizinin sahilində yerləşir (sahilin uzunluğu ndash 451

km) Almaniya və Belccedilika ilə həmsərhəddir (sərhəddin uzunluğu ndash 1027

km)Paytaxtı ndash Amsterdam şəhəridir houmlkumətin iqamətgahı ndash

Haaqa şəhəridirDigər iri şəhərləri Rotterdam ndash duumlnyanın ən iri limanı Utrext ndash

oumllkənin dəmir yolu sisteminin mərkəzi və Eyndhovendir

Niderland xuumlsusi statusa malik olan Aruba adası və Niderland Antil

adaları ilə birlikdə Niderland Krallığını təşkil edir Bu ərazilər arasındakı

muumlnasibətlər 1954-cuuml ildə qəbul edilmiş Niderland Krallığının Statusu

(Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden) adlı sənədlə tənzimlənir

Əhali 16 491 461 (iyul 2006 məlumatları)

Əhalinin artım tempi 049 (2006 məlumatları)

İmmiqrantların nisbəti 272 immiqrant1 000 nəfər əhali (2006 təxmini)

Koumlrpə oumlluumlm nisbəti 496 oumlluumlm1 000 doğulan koumlrpə (2006 təxmini)

Orta həyat muumlddəti Cəmi əhali 7896 il

kişilərdə 7639 il

qadınlarda 8167 il

İsveccedilrə - Qərbi Avropada doumlvlətdir Şimalında Almaniya0 qərbində Fransa

cənubunda İtaliya və şərqində Avstriya və Lixtenşteyn ilə qonşudur Adını

konfederasiyanı yaradan ilk uumlccedil kantondan biri olan Şvisdən goumltuumlruumlb

Orta Avropada Alp Dağlarında və dənizə sahili olmayan bir oumllkədir Tarixi

olaraq bir konfederasiya olan oumllkə 1848-ci ildən bəri bir federasiyadır

Bankccedilılıq və maliyyə sektorlarında ccedilox guumlcluuml bir iqtisadiyyata sahib olan

İsveccedilrə uzun muumlddətdir siyasi və hərbi tərəfsizlik ənənəsinə malikdir Bu

səbəblərdən oumltəri bir ccedilox beynəlxalq təşkilatların məclisləri bu oumllkədə kecirlir

Oumllkənin rəsmi latınca adı olan Confoederatio Helvetica Helvetler

Konfederasiyası mənasını verməkdədir Doumlrd rəsmi dildən hər hansı birinə

prioritet verməmək məqsədiylə Latınca istifadə edilməkdədir Oumllkə qısaltması

olaraq (CH) istifadə edilməsinin səbəbi də budur

İki palatalı İsveccedilrə parlamenti Federal Məclis Federal Şuradan ayrı olaraq

təməl iqtidar mərkəzindən ibarətdir Federal Məclisi meydana gətirən Əyalətlər

Şurası və Milli Şura qanun ccedilıxarmaq da daxil olmaq uumlzrə hər baxımdan bərabər

guumlcə malikdir 1999-cu il konstitusiyasına goumlrə federasiyaya xuumlsusi olaraq

nuumlmayəndə edilməmiş buumltuumln guumlclər kantonların əlindədir

İrlandiya Respublikası ndash Avropada doumlvlət 2006 ndash cı ildə aparılmış

siyahıya almaya əsasən əhalisi 4239848 nəfərdir Ərazisi isə 7020867

hektardır İrlandiya Respublikası Qərbi Avropada İrlandiya adasının boumlyuumlk bir

hissəsində yerləşir Paytaxtı Dublin şəhəridir İki rəsmi dili var irland və ingilis

Oumllkənin 70 min km 2-ə bərabər olan ərazisi 4 əyalətə 26 qraflığa boumlluumlnuumlr Onu

zuumlmruumld oumllkəsi də adlandırırlar

Əhalinin 60-i şəhərlərdə yaşayır Buraya hər il 2 milyon turist gəlir

İrlandiyanın simvolu uumlccedilyarpaqlı yoncadır Qar nadir hallarda yağır yağsa da tez

əriyir Hətta irlandlar oumlz aralarında zarafat edib belə deyirlər Yay qışdan

yalnız yağışa goumlrə fərqlənir Yayda isti qışda isə soyuq yağışlar yağır



İtaliya Respublikası ndash Avropanın cənubunda doumlvlətdir Əhalisi təxminən 58

milyon Etnik qruplar italyanlar ndash

98 almanlar slovenlər albanlar yunanlar fransızlardır Orta

uzunoumlmuumlrluumlluumlk (1992-ci il uumlccediluumln) kişilərdə ndash 74 yaş qadınlarda ndash 81 yaş

Doğum səviyyəsi (hər 1000 nəfərə) ndash 2 Oumlluumlm səviyyəsi (hər 1000 nəfərə) ndash 10

Doumlvlət dili italyan dili Turizm sahəsində işləyən hər kəs ingilis və fransız

dillərini başa duumlşuumlr Alpın ətəklərində vəAdriatik dənizi sahillərində alman

dilini başa duumlşuumlrlər Sardiniya əhalisi katalon dialektində danışır

San Marino mdash Avropada yerləşən şəhər-doumlvlət San-Marino sahəsinə goumlrə

duumlnyanın ən kiccedilik doumlvtətidir İtaliyanin ərazisində yerləşən bu doumlvlətin sahəsi

60 kmsup2-dir əhalisinin sayı isə 26 min nəfərdir Doumlvlət quruluşu parlamentli

respublika doumlvlət dili italyan dini katolisizm pul vahidi isə avrodur Burada

əsasən kimya sənayesi xammal şərab noumlvləri maşınqayırma və s inkişaf

etmişdir

Portuqaliya Respublikası Cənubi Avropada Piriney yarmadasının qərbində

yerləşirSahəsi 92391kmsup2-dırOumllkə qərbdən Atlantik okeanı şərqdən

isə İspaniya ilə həmsərhəddirPortuqaliya ərazisindən axan ən uzun ccedilay Taxo

ccedilayıdır ki məhz paytaxt Lissabonbu ccedilayın sahilində yerləşirPortuqaliya

yerləşdiyi boumllgəyə xas olan subtropik iqlimə malikdirƏn yuumlksək noumlqtəsi Azor

adaları qrupuna daxil olan Piku adasında olan Ponta-du Piku(2351 m )dağıdır

Yunanıstan Respublikası Avropada doumlvlətdir Yunanıstan Avropanın

cənub-şərqində Balkan yarımadasında yerləşir Avropa Birliyi və Şimali

Atlantika Muumlqaviləsi Təşkilatı(NATO) uumlzvuumlduumlr

Oumllkə yunan dilində Hellas Avropa dillərində Grek Greece və s şəklində

İliadada isə axeylərin oumllkəsi olaraq adlandırılır

MOumlVZU 7 YAPONIYA SOSIAL ndash IQTISADI VƏ SIYASI INKIŞAF

XUumlSUSIYYƏTLƏRI

PLAN

71 Yaponiya haqqında uumlmumi məlumat

72 Yaponiyanın inkişafına retrospektiv baxış

73 Yaponiyanın muumlasir doumlvrdə iqtisadi inkişaf xuumlsusiyyətləri

74 Yaponiyanın iqtisadi inkişaf modeli

75 Yaponiyanın xarici-iqtisadi sektoru iqtisadi inkişaf xuumlsusiyyətləri


Yaponiya Şərqi Asiya coğrafi məkanında yerləşir Yaponiya adının mənası

iki heroqlif işarə Nihon (Nippon) birləşməsindən əmələ gəlmişdir Birinci işarə

guumlnəş ikincisi isə koumlkuuml və ya əsası deməkdir (guumlnəşin koumlkuuml və ya əsası)

Yaponlar oumlz oumllkələrinə laquoNixondzinraquo (laquodzinraquo insan demək dir) deyirlər

Yaponiya oumllkəsinin sahəsi 372 8 min km2 əhalisi isə 1275 mln nəfərdir

Paytaxtı - Tokio şəhəridir

Yaponiya ərazisi şimal-şərqdən cənub-qərbə doğru 3500 km məsafədə

uzanan 4 mindən artıq arxipelaqdan ibarətdir Lakin oumllkənin əsasını 4 boumlyuumlk

ada - Xonsyu (sahəsi 2304 min km2) Kyusyu (420 min km2) Sikoku (178

min km2) və Xokkaydo (774 min km2) təşkil edir

Yaponiya doumlvləti - konstitusiyalı monarxiyadır Oumllkənin əsası əfsanəyə

goumlrə beə 660-cı illərdə ilk Yapon imperatoru Dzimmu tərəfındən

qoyulmuşdur Doumlvlətin başccedilısı imperator sayılır Lakin doumlvləti baş nazir idarə

edir Qanunverici orqan iki palatadan ibarət (yuxarı və aşağı palata) parlament

sayılır İnzibati cəhətdən oumllkə ərazisi 47 prefekturaya və dairələrə ayrılır

Təbii resursları Yer kuumlrəsinin ən aktiv tektonik zonalarından sayılan

Sakit okean geosinklinal uumlzərində yapon adaları arxipelaqları yerləşmişdir Bu

arxipelaqlarda 150-dən ccedilox vulkan (bundan 40-ı fəaliyyətdədir) yerləşmişdir

Yaponiyada һəг il 15 min dəfə muumlxtəlif dərəcədə yeraltı takanlar (zəlzələlər)

baş verir (orta hesabla hər guumln 4 təkan) Bununla yanaşı dəniz tufanları

(sunami) Yaponiya sahilləri uumlccediluumln xarakterikdir

Yaponiya dağlıq oumllkədir Duumlzənliklər ərazisinin 15 -ni tutur və burada

oumllkə əhalisinin 80-i məskunlaşmışdır Dəniz sahil boyu (150-200 km-dən

ccedilox) uzanan duumlzənliklərdən ən geniş sahəni Konto duumlzənliyi tutur (13 min

km2)

Yaponiya mineral resurslara goumlrə zəngin deyildir Sanaye əhəmiyyətli daş

koumlmuumlr (ehtiyatı 5 mlrd ton) neft (oumllkə illik tələbatının 03 oumldəyir)

polimetallar və s ibarətdir Oumllkə ərazisində enerji mənbələrindən biri də termal

su mənbələri sayılır Termal suların ccedilox boumlyuumlk debiti və temperatur rejimi (50degS

ccedilox) moumlvcuddur

Bəzi adaların 700-1000 metr dərinliklərində termal suyun temperaturu

+240degS ccedilatır Hazırda hidrotermal stansiyalar oumllkə elektroenerjisinin 25-ni

verir

Yapon adaları Sakit okeanın təsiri nəticəsində musson və ruumltubətli iqlimə

malikdir Yay aylarında Sakit okeandan isti və ruumltubətli havə kuumlləklər adalara

daxil olur İllik yağıntıların miqdarı 1000-3000 mm-dir Yay aylarında Sakit

okean mussonları doumlvruumlndə yağıntıların miqdarı artır

Şimal adalarında qış nisbətən soyuq keccedilir Xokkaydo adasında orta yanvər

temperaturu mənfı 10deg-dir Fevral və mart aylarında burada ccedilox guumlcluuml tufanlar

baş verir Cənub adalarında qış ayları isti (+ 17oS) və quru keccedilir


Uumlmumiyyətlə Yapon adaları tayfun yolunun uumlstuumlndə yerləşir Hər il oumllkədə

10-15 tayfun baş verir

Yapon adalarının aqroiqlim resursları ccedilox muumlxtəlifdir Belə ki Xokkaydo

adasında bitkilərin vegetasiya doumlvrlərində fəal temperatur cəmi 2000deg olduğu

halda cənub adalar qrupunda isə bu kəmiyyət goumlstəricisi 8000deg ccedilatır

Cənub adalarında (8000deg fəal temperaturu olan ərazilərdə) ildə 2-3 dəfə

məhsul (ccediləltik batat sitrus ccedilay və s) istehsal edilir Həmin massivlərdə

həmccedilinin banan şəkər qamışı və s tropik bitkilər də yetişdirilir

Yaponiyada ccedilaylar qısa və ccedilox suludurlar Ən uzun ccedilayı Xokkaydo

adasındakı İsikari (650 km) ccedilayıdır Ccedilayların hidroenerji potensialı 56 mln kvt

hesablanmış və hidroenerji potensialından 50-dan ccedilox istifadə edilir

Oumllkənin meşələri ccedilox zəngindir Adaların 23 hissəsi meşələrlə

oumlrtuumllmuumlşduumlr Xokkaydo adasında tayqa və qarışıq meşələr cənub adalarında

(Kyusyu Ryukyu) tropik və mərkəzi massivlərdə isə subtropik meşələr

yayılmışdır Meşələrin tərkibində endemik ağac noumlvləri uumlstuumlnluumlk təşkil edir

Relikt ağaccedilların (qonqko) yaşı 40 mln ildir

Meşələrin 27 sənaye sahələri uumlccediluumln yararlıdır Bunun 85-i qarışıq

meşələrin payına duumlşuumlr Yaponlar meşələrin muumlhafızəsinə ccedilox diqqətlə

yanaşırlar Guumll və ağac noumlvləri milli adət-ənənələrin rəmzinə ccedilevrilmişdir Gilas

ağacının ccediliccediləklənməsini (sakura) ən qədim milli bayram kimi keccedilirirlər

Torpaq oumlrtuumlyuuml ccedilox muumlxtəlif tiplərə ayrılır cənubda ndash qırmızı torpaqlar

Xonsyu adasında boz meşə torpaqları dağlıq massivlərdə dağ podzol duumlzən

landşaftlarında isə alluumlvial bataqlıq torpaqlar yayılmışdır Uumlmumiyyətlə torpaq

resursları ccedilox məhduddur Ərazinin 13 hissəsinin torpaqları yararsızdır

Meyilliyi 15deg-dən artıq olmayan massivlər 25 təşkil edir Oumllkə uumlzrə əkin

altında istifadə edilən torpaq sahələrinin cəmi 16-dan ccedilox deyildir

Dənizlərin bioloji resurslarından optimal səviyyədə istifadə edilir

Yaponiyanın dəniz şelf zonası (200 metr dərinliyə qədər) 280 min kv km

sahəni əhatə edir Şelf zonası əsas dəniz bioloji resursları hesab edilir və oumllkə

əhalisinin qida rasionunun 22-ni oumldəyir Dəniz fermalarında 80 qədər

muumlxtəlif dəniz bitki və heyvən noumlvləri suumlni surətdə yetişdirilir

Yaponiyanın təbii resursları və mədəni irsi abidələri turizm kompleksləri

uumlccediluumln geniş istifadə edilir Muumlasir doumlvrdə oumllkənin 13-ə qədər ərazisi qoruq

rejimindədir Hazırda oumllkədə 25 milli park (ən ccediloxu Xonsyu adasındadır) yerli

və xarici turistlərin istirahət zonalarına ccedilevrilmişdir (һəг il 100 mln-a yaxın

turist gəlir)

Əhalisi Yaponiya doumlvlətinin əhalisi yekcinsdir Oumllkə əhalisinin Milli

tərkibində yaponlar 99 təşkil edir Yaponlar monqoloid irqinin sakit okean

qoluna daxil edilir Koreyalılar say tərkibinə goumlrə (700 min) uumlstuumlnluumlk təşkil

edir Xokkaydo adasının kənd yerlərində (17 min) aynlar məskunlaşmışdır

Aynların oumlz adət-ənənləri və dilləri vərdır Lakin əhali əsasən yapon dilində

danışır Etnik qruplardan biri də (3 mln nəfərə yaxın) etalar sayılır Bunlar da

yaponlarla qarışaraq muumləyyən mənada oumlzlərinin qədim mədəniyyətini dilini

saxlayırlar

Doumlvlət ədəbi dili Tokio ətraf zonasının (Kanto duumlzənliyi) əhali dialektikası

qəbul (Kokuqo və ya Xydzyunqo) olunmuş və buumltuumln yaponlar bu dildə

danışırlar Muumlasir yapon yazı sistemi ccedilox muumlrəkkəbdir Yazı mədəniyyətinin

əsasını ccedilin ieroqlifi (işarələri) təşkil edir və hər bir işarə soumlzuumln koumlkuumlnuuml oumlzuumlnda

birləşdirir Soumlzuumln koumlkuuml yapon soumlzlərindən ibarətdir

Yaponların oumlzuumlnəməxsus dinləri vardır Orta əsrlər doumlvruumlndən başlayaraq

laquoSintoraquo (allah yolu) təriqəti uumlstuumlnluumlk təşkil etmiş və VIII əsrin başlanğıcından

başlayaraq yapon mifləri uumlzərində qurulmuş vəhid laquoKodzikiraquo sintozmin

kitabına sitayiş edirlər Guumlnəş allahına istinad edilən bu sitayiş buddizm

təriqətinə əsaslanır Buddizm sintoizmi takrarlamış və onunla paralel oumlz

təriqətini formalaşdırmışdır

Tokuqavə erası doumlvruumlndə (XVII əsr və XIX əsrin ortalarında) buddizm

doumlvlət səviyyəsində qəbul olunmuşdur 1868-ci ildə laquoMeydzi inqilabraquo

imperator hakimiyyətini bərpa etdikdən sonra sintoizm doumlvlət dini kimi qəbul

olunmuşdur 1945-ci ildə Yapon imperiyasının suumlqutundan sonra sintoist kilsəsi

doumlvlətdən ayrılaraq muumlstəqil dini assosiasiyaya (Dzindzya kykay) ccedilevrildi

Yapon adalarında əhalinin məskunlaşması muumlxtəlif səviyyədədir Orta

sıxlıq 341 nəfər təşkil edir və iri şəhər zonalarında (şərqində) hər kvədrat

kilometr əraziyə 10 min nəfərdən ccedilox duumlşuumlr Şərq meqalopolis zonalarında

əhalisi 1 mln-dan ccedilox olan 10-dan artıq şəhər moumlvcuddur (Tokio ndash 82 mln

nəfər İokoqama ndash 35 mln Osaka ndash 26 mln Naqoya ndash 22 mln Sapporo ndash 19

mln Kobe ndash 15 mln Kioto ndash 15 mln və s) Yaponiya Asiya materikində

yeganə oumllkədir ki meqalopolis şəhər qruplarına malikdir Ən boumlyuumlk

meqalopolis Keyxin (Tokio-İokoqama-Kavəsaki-Tiba) sistemidir Burada 30

mln-dan ccedilox əhali maskunlaşmışdır Xokkaydo aqlomerasiya zonasında

(Sapporo-Otaru) 35 mln əhali yaşayır

Oumllkədə ailəqurma muumlnasibətləri əsrlər boyu muumlhafizə olunur Məsələn

ailə qurulması uumlccediluumln yaş həddi kişilərdə 28 qadınlarda isə 26 yaş qəbul

olunmuşdur Oumlvladlarının təlim-tərbiyəsi yapon intellektinə

uyğunlaşdırılmışdır Təlim və təhsil məktəbəqədər orta və ali təhsil sisteminə

ayrılır Orta məktəbə 6 yaşından getməklə 6 il başlangıccedil 3 il orta təhsilin 1-ci

pilləsi 3 il 2-ci pillə olmaqla - 6+З+З formasındadır Ali təhsilin muumlddəti 4 ildir

(tibb ixtisasında - 6 il) Yaponiya təhsil sistemində orta məktəb bazası əsasında

təhsil muumlddəti 2-3 il davəm edən aşağı kolleclər də faaliyyat goumlstərir

Uumlmumiyyətlə Yaponiya təhsil sistemi yuumlksək intellektual səviyyədə qurulmuş

və doumlvlət tərəfındən idarə olunur Buna goumlrə də Yaponiya yuumlksək səviyyəli və

mədəniyyətli ixtisasa malik olan oumllkə sayılır

Təsərruumlfatı Yaponiya iqtisadi inkişaf həcminə goumlrə ABŞ-dan sonra ikinci

doumlvlətdir ABŞ doumlvlətindən fərqli olaraq Yaponiya qısa zaman daxilində orta

inkişaf etmiş oumllkədən duumlnyanın ikinci sənaye-monopoliyasına ccedilevrilmişdir

Elmi iqtisadi mənbələrində bu inkişaf prosesinə laquoyapon moumlcuumlzələriraquo

adlandırırlar Muumlasir doumlvrdə Yaponiya duumlnyanın nəhəng maliyyə

mərkəzlərindən biridir Duumlnyanın 6 iri transmilli korporasiya (TMK) maqnatı

(laquoMisubişiraquo laquoMasyuraquo laquoSymitomoraquo laquoFydziraquo laquoSanvəraquo və laquoDay iti kanqyeraquo)

Yaponiya iqtisadiyyatının əsasını təşkil edir


Buumltuumln iqtisadi goumlstəricilər idxal edilən xammalın hesabına yaranmasına

baxmayaraq oumllkə duumlnyanın ən iri sənaye komplekslerinə ccedilevrilmişdir Yaponiya

TMK-ın optimal formalaşmasına əsas səbəblərdən biri də əslən Azərbaycanlı

duumlnyanın goumlrkəmli alimi Luumltfi Zadənin (Luumltfəli Rəhim oğlu Əsgərzadə)

laquoQeyri səlis məntiqraquo nəzəriyyəsinin tətbiqinin nəticəsidir

Duumlnya əhalisinin 2-i ərazisinin 03-ni tutan Yaponiya UumlDM-a goumlrə

inkişaf etmiş oumllkələr (İEOuml) sistemində 2-ci ixracatın həcminə goumlrə isə AFR və

ABŞ-dan geri qalır Beynəlxalq bazarda yuumlksek rəqabət qabiliyyətini saxlamaq

məqsədilə oumllkə iqtisadiyyatında xuumlsusilə senaye iqtisadi modelində daimi

struktur dəyişikliklərinin texnoloji əsaslarla idarə edilir İqtisadiyyatın

strukturunda xuumlsusilə radioelektronika cihazqayırma zərif kimya məhsulları

aviakosmik robot ve s sənaye sahələrinin һəm də elm maliyyə ticarət və

təsərruumlfatın digər infrastruktur komplekslərinin inkişafına youmlnəldilən

texnologiya yeni mərhələyə ccedilevrilmişdir Uumlmumiyyətlə iqtisadiyyatın

strukturunda edilən başlıca yenidən qurma əməliyyatları iki istiqamətdə idarə

olunur material və əmək tutumlu istehsalın xaricə koumlccediluumlruumllməsi ikincisi isə

muumlasir texnologiya ilə laquoən yeniraquo elm tutumlu strukturların optimallığına nail

olmaq

Yaponiya iqtisadiyyatında makro goumlstəricilər uumlstuumlnluumlk təşkil edir Duumlnya

iqtisadiyyatında qlobal 500 TMK-lar uumlccedil oumllkə uumlzrə fealiyyət ccedilərccedilivəsi daha

genişdir ABŞ Yaponiya və Fransa Qlobal səviyyəli şirkətlərin 176-i ABŞ-ın

81-i Yaponiyanın və 39-u Fransanın payına duumlşuumlr (2005-ci il) Burada aydın

olur ki Yaponiyanın makro iqtisadiyyatı boumlyuumlk potensiala malikdir Yaponiya

TMK-lar satışın həcmi qazanılan gəlirin məbləği xalis gəlirin həcmi işccedililərin

sayı ixrac olunan kapitalın həcmi goumlstəricilər yalnız ABŞ TMK-dan geri qalır


Şuumlbhəsiz ki idarəetmənin Yapon modeli oumlz xuumlsusiyyətlərinə goumlrə Avropa

və Amerika idarəetmə modellərindən fərqlənir Bu fərq ilk noumlvbədə

idarəetmənin məqsədi ilə bağlıdır Belə ki Yaponiyada idarəetmənin əsas

predmeti əmək resursları və onların effektiv idarə edilməsi hesab olunur Yapon

rəhbərinin qarşısına qoyduğu məqsəd işccedililərin əmək məhsuldarlığının

yuumlksəldilməsi hesabına muumləssisənin fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaqdan

ibarətdir Buumltoumlvluumlkdə Yapon idarəetmə sisteminin fərqləndirici xuumlsusiyyəti

onun insani muumlnasibətlərin yaxşılaşdırılmasına əsaslanmasıdır Həmin

xuumlsusiyyətlərə həmrəylik qrup oriyentasiyası işccedililərin mənəvi keyfiyyətləri

məşğulluğun sabitliyi və işccedililərlə rəhbərlik arasındakı muumlnasibətlərin

ahəngdarlığı aiddir

Asiyanın 50 ən boumlyuumlk TMK arasında Yaponiya liderlik edir (70) Ya-

poniya doumlvlətinin iqtisadi və siyasi modeli TMK uumlzərində qurulmuşdur

TMK-lar oumlz kapitallarını duumlnya oumllkəlerinə o cuumlmlədən duumlnya bankı

sayılan oumllkələrinə təkidlə daxil edir Muumlasir şəraitdə ABŞ Koreya oumllkələri

Avstraliya Asiya Afrika Cenubi Amerika oumllkələrinin iqtisadiyyatında oumlz

texnologiyalarını tətbiq edir Qeyd etmək lazımdır ki ABŞ-da 1 mln-dan artıq

yerli işccedili qiıvvəsi yaponların yaratmış olduqları təsərruumlfat sturkturlarında

fəaliyyət goumlstərir

Yaponiyada duumlnya uumlzrə UumlDM-in 145-i istehsal olunur Hər nəfərə duumlşən

məhsulun həcminə goumlrə duumlnyanın 3-cuuml oumllkəsi hesab edilir Oumllkənin xaricə

verdiyi kreditin uumlmumi həcmi 1 trl dollardan ccediloxdur Hazırda Yaponiya duumlnya

sənaye məhsulunun 12-dən ccediloxunu verir

1986-cı ildə yaponlar laquoinsan sərhəddiraquo geniş miqyash kompleks proq1986-

cı ilde yaponlar laquoinsan serheddiraquo geniş miqyaslı kompleks proqram irəli

suumlrmuumlşlər Bu proqramı onlar Amerikanın laquoSoiraquo və Avropanın laquoEvrikaraquo

proqramları ilə muumlqayisə edirlər Bu proqramın əsas məqsədi doumlvlətin nuumlfuzunu

artırmaq təsərruumlfat sahələrində yeni optimal texnologiyalara nail olmaq təbii

resursların insanla yeni texnoloji vəsitələrin duumlzguumln idarə edilməsidir

Yaponiya TMK-ın xalis golir həcminə goumlrə miiqayisəsi (2005-ci il)

Yanacaq energetika kompleksi idxal edilən xammalın və təkrar

texnologiyanın əsasında formalaşmışdır Avstraliyadan Kanadadan ABŞ

Rusiya və s oumllkələrdən koumlmuumlr yaxın və Orta Şərq oumllkələrindən (80-ə qədər)

neft idxal edir İllik guumlcuuml 250 mln ton xam neft emal edən komplekslər

yaradılmışdır Qaz sənaye kompleksləri yerli yataqlar (30 mlrd km3) hesabı

ilə yanaşı və İndoneziya Bruneydən 50 mln ton maye qazın idxalı hesabına

yaradılmışdır Demək olar ki yanacaq energetika kompleksləri Sakit okeanı

sahillərində təşkil olunmuşdur

Yerli resurslar hesabına yanacağın - energetika kompleksindən 19-i

istifadə edilir Daxili ccedilaylar hesabına oumllkənin enerjiyə olan tələbatı uumlstuumlnluumlk

təşkil edir Yaponiyada illik guumlcuuml 20 mln kvt olan 570 SES tikilmişdir Yerli

koumlmuumlrlə işləyən və hər birinin illik guumlcuuml 3-4 mln kvt arasında dəyişən İES

Sakit okean sahilində (Tokio Osaka Naqoya və s şə- hərətrafı zonalarında)

yaradılmışdır Oumllkənin iri regional şirkətləri uumlmumi elektroenerji istehsalının

85-ni təmin edir

Yaponiya duumlnyanın atom enerjisinə malik olan boumlyuumlk doumlvltlərindən biridir

İllik guumlcuuml 15 mln kVt olan 21 AES fəaliyyət goumlstərir laquoMisyuraquo laquoMissubisiraquo ilə

Adı Satış həcmi

mlrd $

Xalis gəlir

mlrd $

Bazar dəyər

qiyməti mlrd $

Toyoto Motor 16568 1113 14089

Nippon Tel-Tel 10630 617 6838

Mitsubişi 2358 537 5988

Nisan Motor 7117 483 4877

Honda Motor 7820 445 4994

Mizuho 2961 390 5841

Sumitomo 3354 317 4313

laquoSumitomuraquo TMK-ın nuumlvə enrgetikaya boumlyuumlk təsirləri moumlvcuddur Uran filizi

əsasən Afrikadan gətirilir AES-lar oumllkə uumlzrə enerji istehsalının 40-ə qədərini

verir Duumlnyanın ən boumlyuumlk istehsal guumlcuumlnə malik Fukusima (108 mln kvt)

AES-i Yaponiyada yaradalmışdır Oumllkədə enerji istehsalında hidrotermal

qabarma-ccediləkilmə və s alternativ enerji mənbələrindən də maksimum istifadə

edilir Qeyd etmək lazımdır ki oumllkədə hasil olunan illik elketrik enerjisinin 2-

ə qədəri Guumlnəşdən alınır Kuumllək elektrik stansiyalarının tikintisi də nəzərdə

tutulmuşdur Yaponiya digər oumllkələrdən məişətdə elektrik enerjisindən az

istifadə olunması ilə fərqlənir Bu ilk noumlvbədə qanunlar əsasında enerjidən

istifada edilməsi ilə bağlıdır

1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq milyonlarla laquoguumlnəş evləriraquo oumlz

enerji mənbəyini guumlnəş radiasiyası hesabına binaların və suyun qızdırılmasında

istifadə edilir 1974-cuuml ildə doumlvlət səviyyəsində laquoGuumlnəş işığıraquo proqramı

hazırlanmış və Guumlnəş enerjisindən optimal istifada olunur 1978-ci ildə isə laquoAy

İşığıraquo adlı proqram qəbul olunmuş və yeni texnologiyaya əsaslanan enerji

mənbələri aşkar olunması qarşıya məqsəd qoyulmuşdur

Metallurgiya kompleksi - Yapon iqtisadiyyatının aparıcı sahələrindən

biridir Metallurgiya sənaye kompleksinə laquoNippon seytesuraquo TMK-nın boumlyk

təsiri vərdır Bu komplekslər muumlxtəlif şirkətləri elmi muumləssisələri oumlzuumlndə

birləşdirir Metal email həcminə goumlrə ABŞ-ın laquoYnayted Steyte stilraquo və

laquoBetlehem stil korporeysiraquo TMK-dan sonra laquoNippon seytesuraquo TMK-ı duumlnya

mettallurgiya kompleksində başlıca yer tutur

Muumlasir doumlvrdə metallurgiya kompleksinin yenidən qurulması məqsədilə 5

mlrd dollardan ccedilox sərmayə qoyulur

Texniki təchizat baxımından metallurgiya muumləssisələrinin səviyyəsi ABŞ

və Qərbi Avropa oumllkələri ilə muumlqayisədə ccedilox yuumlksək hesab edilir

Muumləssisələrdə polad əridilməsinin 70-i oksigen konvertoru 30-i isə

elektriklə polad əridilir

Qara metallurgiya tam təşkilli olub duumlnyanın ən iri komplekslərindən

sayılır Belə ki inkişaf etmiş oumllkələrdə yaradılmış 15 ən iri qara metallurgiya

komplekslərindən ildə һər biri 8 mln tondan artıq məhsul verə bilən

muumləssisələrin 9-u Yaponiya coğrafi məkanındadır

Yaponiya metallurgiya kompleksində əlvən metallar sənayesinin xuumlsusi

ccediləkisi ccedilox boumlyuumlkduumlr Bununla əlaqədar olaraq elektronika avia sənayesi

raketqayırma elektrotexnika atom istehsalı və s sahələr inkişaf etdirilir

Oumllkədə һər il 800 min tondan ccedilox mis istehsal olunur Ən iri əlvən metallurgiya

muumləssisələri Sikoko Kyusyu Xonsyu adalarında cəmləşmişdir Uumlmumiyyətlə

metallurgiya muumləssisələri tullantısız texnologiya asasında optimal ıdarə olunur

Maşınqayırma kompleksinin - dinamik inkişafı yuumlksək texnologiyaya

əsaslanır Umumi məhsul istehsal həcminə goumlrə yalnız ABŞ-dan geri qalır (bəzi

sahələrdə ABŞ-dan qabaqdadır) Maşınqayrma kompleksi ccedilox muumlrəkkəb

struktura malik olması ilə digər oumllkələrdən fərqlənir

Maşınqayırma sənaye məhsullarının ixracına goumlrə Yaponiya duumlnyanın

aparıcı doumlvbtbrindən biridir Muumlxtəlif dəzgah avtomobil sənaye robotları

elektron avədanlıqları və s ixrac potensiahnın əsasını təşkil edir Gəmiqayırma

Yapon sənayesinin ən klassik sahələrindən biri kimi ccedilox məhşurdur O iri

tonnajlı olub oumllkə iqtisadiyyatı demek olar ki onun uumlzərində qurulmuşdur

Faktiki olaraq gəmilərin yuumlk tutumu duumlnya gəmilərinin yuumlk tutumunun 42-ni

təşkil edir Gəmiqayırma sənayesinə goumlrə Yaponiya duumlnya oumllkələri arasında

liderbrdən sayılır Gəmiqayırma səna- ye strukturları oumllkənin İokoqama

Naqasaki Kobe və s limanları Sakit okeanın sahili zonalarında yaradılmışdır

Oumllkədə və oumllkədən kənarda fəaliyyət goumlstərən Yapon avtomobil

muumləssisələrində 6-7 mln ccedilox işccedili quumlvvəsi ccedilalışır İldə 14 mln ədəd avtomobil

istehsal olunur və hər 1000 nəfərdən 400-nın avtomobili vərdır Cənub-Şərqi

Asiya Amerika Qərbi Avropa Avstraliya Afrika və s oumllkələrə avtomobil

ixrac edir TMK-lar xarici oumllkələrdə oumlz filiallarını yaratmışlar laquoToyotaraquo (53

mln avtomobil 110 min işccedilisi) laquoFolks vəgenraquo (35 mln avtomobil buraxır 250

min işccedilisi vərdır) laquoNissanraquo (26 mln avtomobil) laquoMazdaraquo laquoXondaraquo

laquoMitsubisiraquo (25-27 mln avtomobil) və s TMK-lar avtomobil istehsalının əsas

mərkəzləri hesab edilir Oumllkənin maşınqayırma kompleksində elektron

maşınqayırması yuumlksək səviyyədə təşkil olunmuşdur Bu sahədə laquoXitaccediliraquo

NEK laquoToşibaraquo laquoFudziraquo laquoSoniraquo laquoMitsubisi elektrikraquo laquoŞarpraquo və s şirkətlər

duumlnya iqtisadiyyatında uumlstuumlnluumlyə malikdirlər

Elm tutumlu maşınqayırma sahələri uumlmumsənaye məhsulunun 20-ə

qədərini oumlzuumlndə birləşdirmişdir

Kimya sənaye kompleksi Yaponiya sənayesinin prioritet strukturlarından

sayılır Tokio Tibo İokoqama Osaka zonalarında oumllkə kimya sənaye

istehsalının 90-i cəmləşmişdir Kimya sənaye məhsullarının həcminə goumlrə

yalnız ABŞ-dan geri qalır Kimya sənayesinə əsasən laquoAsaxi Kemikl indastriraquo

laquoMitsubisi Kemiklraquo laquoAsaxi qlassraquo və s korporasiyalar rəhbərlik edirlər

Yaponiya tikinti meşə yuumlnguumll yeyinti sənaye sahlərində də optimal

səviyyədə inkişaf edən oumllkələrdən biridir

Yapon iqtisadiyyatında aqrar sənaye kompleksi muumlhuumlm yer tutur UumlDM

istehsalında kənd təsərruumlfatı məhsullarının xuumlsusi ccediləkisi 20-dən ccediloxdur

Buna goumlrə də oumllkə əhalisini ərzaq məhsulları ilə təmin etmək məqsədi ilə 62

mlrd dollar miqdarında kənd təsərruumlfatı məhsulları idxal edir

Bitkiccedililik - əsas sahədir Bu sahə oumllkə uumlzrə kənd təsərruumlfatı məhsullarının

75-ni oumlzuumlndə birləşdirir Təbii şəraitin potensial imkanlarına uyğun olaraq

ildə eyni sahədən 2-3 dəfə məhsul goumltuumlruumlluumlr (xuumlsusi ilə taxılccedilılıqda) Əkin

sahəsinin 90-ni taxılccedilılıq tutur Ccediləltikccedililik uumlmumi əkin sahəsinin 55-ni

istehsalın isə 165 mln tonunu təşkil edir

Yaponiya Asiyanın başlıca ccedilayccedilılıq regionlarından sayılır Yerli ccediləltik

tərəvəz quş əti donuz əti meyvə tədaruumlkuuml və s kənd təsərruumlfatı sahələri oumllkə

əhalisinin tələbatının 75-ni oumldəyir Oumllkənin uumlmumi ərzaq tədaruumlkuumlndə dəniz

heyvənları (balıq xərccediləngkimilər və s) uumlstuumlnluumlyə malikdirlər Son doumlvrlərdə

ildə 15-16 mln ton balıq ovlanırdısa yaxın illərdə isə bu kəmiyyət 5-55 mln

tona enmişdir

Oumllkənin nəqliyyat sistemi yuumlksək səviyyədə formalaşmışdır Avtomobil

nəqliyyatı daha intensivliyə malikdir Daxili sərnişindaşımanın 65-i

yuumlkdaşımanın isə 90-i avtomobil nəqliyyatının payına duumlşuumlr Oumllkə uumlzrə

avtomobil yollarının uumlmumi uzunluğu 13 mln km-dir Dəmir yolları yuumlksək

səviyyədə texniki təchizata malikdir (suumlrəti saatda 552 km) Dəmir yollarının

65-i elektrikləşdirilmişdir

Yaponiya dəniz oumllkəsidir Buna goumlra də xarici ticarət əlaqələrinin 985-i

dəniz-okean nəqliyyatı ilə bağlıdır Dəniz limanlarında 10 mindən artıq boumlyuumlk

tonnajlı gəmilər (duumlnyada 1-ci yeri tutur) tikilmişdirBu gəmilərin illik tonnajı

175 mln brtreğ bərabərdir Aviasiya nəqliyyat sahəsi sərnişin (ildə 95 mln

nəfər) və yuumlkdaşımada muumlhuumlm yer tutur


Xarici iqtisadi əlaqələri Suumlrətli iqtisadi inkişafın nəticəsi olaraq Yaponiya

beynəlxalq iqtisadi əlaqələrində aparıcı yerlərdən birini tutur Muumlasir doumlvrdə

Yaponiya beynəlxalq kapital qoyuluşuna goumlrə (duumlnya xaricə cəmi kapital

qoyuluşunun 16-i) oumln sırada gedir Duumlnya xarici ticarətin həcminin 10-12-i

Yaponiya oumllkəsinin payına duumlşuumlr Yaponiyada xarici ticarətin artım suumlrəti

duumlnya uumlzrə olan xarici ticarətin artım suumlrətindən iki dəfə artıqdır Yuumlksək

keyfiyyət yeni texnologiya kadr siyasəti firmaların nuumlfuz dairəsi və s

əsasında formalaşan məhsulların rəqabət qabiliyyəti duumlnya bazarında Yaponiya

TMK-na muumlvəffəqiyyət gətirir TMK-ı rəqabət muumlbarizəsi forması kimi

modellərini tez-tez dəyişdirirlər Yeni məhsul işlənib hazırlanmasının vəxt

təşkili Yaponiyada ABŞ-dan qısadır Нəг bir vəhid məhsula duumlşən iş

quumlvvəsinin dəyəri də ABŞ və bəzi inkişaf etmiş oumllkələrdəkindən aşağıdır

Duumlnya miqyasında texnologiyanın hərəkətinə goumlrə də Yaponiya

oumlzuumlnəməxsus moumlvqeyi vərdır О sənaye oumllkələrindən buumltuumln yeni texnologiyanı

alır və nəticədə isə oumlz texnologiyasını ixrac edir İxrac olunan texnologiyanın

42-i Asiya oumllkələrinin payına duumlşuumlr Oumllkəyə texnologiya idxalının 70-ni

ABŞ tərəfindən həyata keccedilirilir Yaponiyanın TMK-ı beynəlxalq Bank

institutları təsərruumlfat kompaniyaları və s sahələri ilə də əlaqələr yaradırlar

Bunlar oliqapoliya (istehsal və satışın inhisarlaşması) sistemi yaradırlar

Oliqapiya sisteminə oumllkə ixracının 55-i idxalın isə 78-i daxil edilir

Kapital ixracı və idxalı oumllkə iqtisadiyyatının əsas istiqamətlərindən sayılır

Yaponiyanın 8 TMK-sı (laquoSoniraquo laquoToyotaraquo laquoMasuşitaraquo və s) duumlnyanın ən

boumlyuumlk 50 investorlarının tərkibinə daxildir ABŞ-da istehsal olunan

avtomaşının təqribən 16-ə qədəri Yaponiya kapitali ilə işləyən TMK-lar

tərəfindən həyata keccedilirilir Kapital qoyuluşunun ccediloxu kredit dairəsinə (43)

ticarətə (12) daşınmaz əmlaka (11) sərf olunur Bir faktı goumlstərmək

lazımdır ki Yaponiya sənaye istehsalının təxminən 12-ni oumlz oumllkəsindən

kənərda istehsal edir (ABŞ 32 Almaniya-21) Yaponiyanın kapital

qoyuluşunun əsas bazarı Şimali Amerikadır Asiyada Yaponiya kapitalı əsasən

İndoneziya (25) Ccedilin (19) Cənubi Amerika (əsasən Panama-40) oumllkələri

hesab edilir Yaponiya oumllkəsinə daxil olan xarici kapitalin həcmi ccedilox deyildir

(hər il 30-32 mlrd dol)

Daxili fərqləri Yaponiya iqtisadi-coğrafı cəhətdən iki hissəyə ayrılır əsas

sənaye qurşaq və periferiya regionu Yaponya iqtisadiyyatının kompleks

inteqrasiyası meqalopolislərin təşkili və idarə olunması əsas sanaye qurşağında

formalaşmışdır Yapon adalarının Şərq Sakit okean sahil zonalarını əhatə edan

sənaye komplekslərində oumllkə sosial-iqtisadi və siyasi strukturlarının 80-i

cəmləşmişdir

Sanaye qurşaq 5 iqtisadi rayona ayrılır Kanto (Tokio zonası) Tokaydo

(Sakit okean koridoru) Kinki (Kansay) Sanye (Cənubi Xonsyu) və Kyusyu-

Sikoku adalar rayonu

Kanto rayonu Yaponiyanın başlıca iqtisadi-urbanizasiya rayonu hesab

edilir Oumllkə ərazisinin 10-i əhalisinin isə 32-ni əhatə etməklə UumlDM-nin

43-i burada hasil edilir Əhalisi 50 min nəfərdən ccedilox olan səkkiz şəhər

aqlomelarasiyalar Konto rayonunda cəmləşmişdir Bu iqtisadi aqlomelorasiyası

coğrafi makanda Boumlyuumlk Tokio yerləşmişdir Doumlvlətin paytaxtı 1868-ci ildən

(əvvələr Edo laquokoumlrfəzə ccedilıxışraquo) Tokio şəhəridir Tokio duumlnyanın maliyyə iqtisadi

və siyasi mərkəzlərindən biridir

Tokaydo rayonu - Xonsyu adasının mərkəzinin şərq hissəsini tutur

Rayonun sahəsi 19 min kv km əhalisi 12 mln-dur İnzibati mərkəzi Naqoya

(əhalisi 25 min nəfər) şəhəridir Tokaydo rayonu Sakit okeanın 500 km

sahillərini birləşdirir

Kinki (Kansay) rayonu Xonsyu adasından 27 min kv km sahədə yerləşir

Əhalisi 25 min nəfərdir Yuumlksək səviyyədə sanaye kompleksləri

formalaşmışdır Burada Kioto-Osaki-Kobe sanaye qurşaqları fəaliyyat goumlstərir

Kioto şəhəri 794-cuuml ildən oumllkənin paytaxtı olmuşdur

Sənaye rayonu Xonsyu adasının cənub ərazilərindədir Xirosima-Kure iri

sənaye kompleksləri burada yerləşmişdir

Kyusyu-Sikoku rayonu iki rayonun əsasında yaranmışdır Kyusyu adasının

sahəsi 421 min km Sikoku adası isə 187 min kv km-dir Kyusyu adası aqrar-

sənaye rayonu hesab edilir Burada koumlmuumlr-metallurgiya kompleksi təşkil

olunmuşdur (Fukyoka Kitakyusyu şəhərləri) Naqasaki şəhər aqlomelorasiyası

gəmiqayırma sənayesi ilə məşhurdur Sikoku adası (rayonu) əsasən aqro-sənaye

kompleksinin inkişafı uumlzrə formalaşmışdır

Periferiya rayonu oumllkənin qərb ərazilərini oumlzuumlndə birləşdirir Şarq

zonasından fərqli olaraq Qərb zonasının social-iqtisadi inkişafı fərqlənir Son

doumlvrlərdə periferiya zonalarından suumlrətlə inkişaf edən strukturlar yaradılır

Moumlvzu ndash 8

AVSTRALIYA YENI ZELANDIYA

İSRAIL VƏ CƏNUBI AFRIKA RESPUBLIKASI INKIŞAF ETMIŞ

OLKƏLƏR KIMI

PLAN

1)Avstraliya Yeni Zelandiya İsrail və Cənubi Afrika Respublikası

haqqında uumlmumi məlumat

2)Avstraliya Yeni Zelandiya İsrail və Cənubi Afrika Respublikasının

muumlqayisəli makroiqtisadi təhlili

3) Avstraliya Yeni Zelandiya İsrail və Cənubi Afrika Respublikasının

iqtisadi inkişafının xuumlsusiyyətləri

4)Cənubi Afrika oumllkələrinin sosial-iqtisadi inkişafı


xarici iqtisadi əlaqələrinin əsas vektorları

1 Avstraliya Yeni Zelandiya İsrail və Cənubi Afrika Respublikası


Avstraliya Cənub yarımkuumlrəsində yerləşir Oumllkənin sahəsi 77 mlnkv əhalisi

205 mln nəfərdir Paytaxtı-Kanberra şəhəridir (əhalisi 325 min nəfərdir)

İnzibati cəhətdən 6 ştat və 2 muumlstəqil ərazi vahidindən ibarətdir 1945-ci ildən

BMT-nin uumlzvuumlduumlr İdarəetmə orqanı konstitusiyalı monarxiya federal quruluşa

malikdir Doumlvlətin başccedilısı BBritaniyanın kralı general-qubernator həmrəyliyi

daxilindədir Doumlvlət dili ndash ingilis dilidir

Avstraliyanın iqtisadi-coğrafi moumlvqeyinin başlıca xuumlsusiyyəti Sakit və Hind

okeanları ilə əhatə olunması və materiklərdən uzaqda yerləşməsidir Okean

trasyolları ilə Avstraliya duumlnya oumllkələri ilə birləşir

Ərazisinə goumlrə Rusiya Kanada Ccedilin ABŞ və Braziliyadan sonra 6-cı ən

boumlyuumlk oumllkədir Avstraliya duumlnyanın ən kiccedilik qitəsidirYer planetinin quru

hissəsinin 5-ını tutur[Onun tərkibinə-Avstraliya materiki(Tasmaniya adası

daxil olmaqla)sahəsi 7 659 861 кмsup2(digər sahilyani adaların sahəsi 32 163 кмsup2-

dir)Kokos adaları(Kilinq) 14 кмsup2lik sahəsiyləMilad adası-135 кмsup2lik

sahəsiyləAşmor və Kartye adaları-2 кмsup2lik sahəsiyləXerd və Makdonald

adaları-370 кмsup2lik sahəsiyləNorfolk adası-35 кмsup2lik sahəsiylə Korall dənizinin

adaları-3 кмsup2lik sahəsiylə və Avstraliyanın Antarktidadakı əraziləri-61 milyon

кмsup2lik ərazisiylə daxildirAvstraliyanın şimal və şərq sahillərini Sakit okeanın

dənizləri yuyurArafurKorallTasmanTimor dənizləriqərb və cənub sahillərini

isə Hind okeanıAvstraliyanın yaxınlığında iri adalar olan Yeni Qvineya və

Tasmaniya adaları yerləşirAvstraliyanın şimal-şərq sahili boyu 2000 kilometr

uzunluğunda duumlnyanın ən boumlyuumlk korall rifi olan-Boumlyuumlk sədd rifi

uzanırAvstraliya nəhəng bir doumlvlətdir hansı kiqərbdən şərqə 4000

kilometrşimaldan cənuba isə təxminən 3860 kilometr uzanırMaterikin kənar

noumlqtələri şimalda-York burnu(10deg c e)cənubda-Sot-İst-Keyp burnu(39deg c

e)qərbdə-Stip-Poynt burnu(114deg ş u)şərqdə isə Bayron burnu(154deg ş

u)Avstraliyanın sahil xəttinin uzunluğu 59 736 km təşkil edir

Avstraliya adı Latıncada cənubdan cənuba aid olan mənasını verən Australis

soumlzuumlndən toumlrədilmişdir Roma sivilizasiyası zamanına aid cənubdakı bilinməyən

bir oumllkə mənası (terra australis incognita) bənzər bir yerin orta əsrlər

coğrafiyasında da alov tapıldığını goumlstərir ancaq bu məlumatlar hər hansı

bilinən bir qitə məlumatı ehtiva etməməkdədir Latıncadakı Terra Australis

Incognita termini Cənubdakı (Australis) Bilinməyən (Incognita) Torpaq parccedilası

(Terra) mənasını verməkdədir 14 may 1606-cı ildə Vanuatuya ayaq basan

Pedro Fernandes də Queiroacutes Cənub Yarımkuumlrəsindəki buumltuumln quru

muumllkiyyətinin İspaniya Krallığına aid olduğunu iddia etmiş və qitəni Austrialiacutea

deş Espiacuteritu Santo şəklində adlandırmışdır Flamand dilində Australische soumlzuuml

də Bataviadakı flamandlar tərəfindən 1638-ci ildən əvvəl cənubda kəşf

edilmiş yeni yerləri adlandırmaq uumlccediluumln istifadə edilirdi Australia soumlzuumlnuumln

ingilis dilində ilk istifadəsi isə 1692-ci ildə Gabriel də Foignyin yazdığı Les

Aventures də Jacques Sadeur rəqs la Deacutecouverte etət le Voyage də la Terre

Australe adlı Fransızca romanının 1693-cuuml ildəki tərcuumlməsində goumlruumllmuumlşduumlr

Daha sonraları 1765-ci ildə Aleksandr Dalrymple bu soumlzuuml Luis Vaacuteez də

Torresin 1606da Papua Yeni Qvineyanın cənub sahillərinə etdiyi səyahətini

təsvir etdiyi kitabını İngiliscəyə ccedilevirərkən istifadə etmişdir Dalrymple ayrıca

Avstraliya soumlzuumlnuuml An Historical Collection of Voyages and Discoveries en the

South Pacific Ocean (1771) adlı əsərində buumltuumln Okeaniya boumllgəsini təyin etmək

uumlccediluumln istifadə etmişdir

Yeni Zelandiya Sakit okeanın cənub şəqrində yerləşir iki boumlyuumlk adadan

(Şimal ada və Cənub adadan) ibarətdir və aralarındə əsas adalar Stuumlart və Ccedilatem

olan ccediloxsaylı kiccedilik adalardan ibarətdir

İnzibati cəhətdən 93 qraflığa 9 rayona boumlluumlnuumlr 1945-ci ildən BMT

uumlzvuumlduumlr

Doumlvlət quruluşuna goumlrə konstitusiyalı monarxiyadır Oumllkənin başccedilısı ndash

kraldır (Boumlyuumlk Britaniyanın kralı) Doumlvlət dili ingilis (rəsmi) maori dilidir

Xristian dininə sitayiş edirlər Paytaxtı ndash Bellinqton (Kuk boğazının şimal

sahilində yerləşir) şəhəridir

Yeni Zelandiya əhalisinin 88-i avropalılardan ibarətdir (9-i maori 3-i

isə Sakit okeanın aborigenləri)

Oumllkədə urbanizasiya səviyyəsi 85-dir 1839-cu illərdən başlayaraq

ingilislərin kuumltləvi halda buraya koumlccedilməsi başlanmışdır

Yeni Zelandiya sənaye-aqrar oumllkədir Sənayenin inkişafı uumlccediluumln neft qaz

koumlmuumlr dəmir qızıl yataqları yayılmışdır UumlDM xuumlsusi ccediləkisində qeyri-maddi

istehsal sahələr-70 sənaye-23 və kənd təsərruumlfatı isə 7 təşkil edir

Yeni Zelandiyada meşə sənayesi də inkişaf etmişdir Ağac emalının 62 -i

suumlni salınmış meşələrin hesabına təşkil olunmuşdur

Yuumlkdaşımalarının 92-i dəniz nəqliyyatı ilə həyata keccedilirilir Turizm

təsərruumlfatı oumllkənin iqtisadiyyatında muumlhuumlm yer tutur Bu məqsədlə oumllkə

daxilində turizm kompleksləri yuumlksək səviyyədə qurulmuşdur

Əhalisi 2006 - cı il siyahıya almasının yekunlarına əsasən 4027947 nəfərdir

Oumllkə əhalsi ndash Avropadan gəlmələrdir burada azlıq təşkil edən yerli əhali -

Maorilər də yaşayır Asiya və Polineziya muumlhacirləri də azlıq təşkil edir və

əsasən şəhərlər də yaşayır Yeni Zelandiyanın kraliccedilası Yelizaveta II doumlvlətin

başccedilısıdır və o olmadıqda onu general-qubernator əvəz edir Kraliccedila doumlvlətə

başccedilılıq etsə də onu idarə etmir Onun həqiqi siyasi təsir huumlququ yoxdur və

hakimiyyəti simvolikdir Siyasi hakimiyyət houmlkuumlmətin başccedilısı olan baş-nazirin

rəhbərliyi altında demokratik seccedililmiş parlamentin əlindədi

Duumlnyada heccedil bir başqa oumllkə Yeni Zelandiya kimi mənzərəli panoramalara

malik deyil Subtropik və bitki ilə zəngin Nortlenddən bir vaxtlar Redyard

Kiplinqin Duumlnyanın Səkkizinci Moumlcuumlzəsi kimi təsvir etdiyi Fiorilənddəki

Milli Parkın goumlzəl Mitra zirvələrindək Bu həqiqətən də ccediloxsaylı heyranedici

təbiət kontrastları ilə dolu cənnət yeridir Yeni Zelandiya iki əsas adadan

ibarətdir Bunların hər ikisi oumlz goumlzəl mənzərələri ilə tənınır Şimali adada Yeni

Zelandiyanın ən iri şəhəri Oklend və əsas beynəlxalq qapılar yerləşir Klenddən

siz şimala subtropikə valeh edici sahillərə delfinlərlə uumlzə biləcəyiniz

ccedilimərliklərə və iri kauri və nəhəng qıjılar goumlrə biləcəyiniz meşələrə və ya

cənuba geyzerlərə və Rotoruaya yollana bilərsininz

Kol basmış goumlllər və vulkanlar duumlnyanın ən sıx meşələri və beləcə

paytaxt Vellinqton şəhərinədək Kraysterccedil ndash Cənub ada qapıları burada siz

balinalara baxmaqdan və raftinqdən həzz alacaqsınız Digər kontinentlərdən ayrı

olduğuna goumlrə Yeni Zelandiya ccedilox zəngin vəhşi təbiətə unikal və nadir birki

quş və həşərat noumlvlərinə malikdir Bunlardan ən tanınmışı qanadsız Kividir

hətta yeni Zelandiyalıları bəzən bu cuumlr adlandırırlar Həmccedilinin hea (dağ

popuqayı) kaka popuqayı Yeni Zelandiya tuisi və sarı goumlzluuml pinqvin Yeni

Zelandiya sahillərində albatros firtına quşu və pinqvin daxil olmaqla xeyli

dəniz quşu yaşayır Yeni Zelandiya az oumllkələrdəndir ki bir guumlndə siz yaxından

balina goumlrə bilərsiniz delfinlərlə uumlzə bilərsiniz cənub kral albatrosunun

nəcibliyindən zoumlvq ala bilərsiniz

Tautara ndash dinozavrların yaşadığı doumlvrə aid olan suumlruumlnəndir və yalnız Yeni

Zelandiyada yaşayır Burada nadir sahil houmlruumlmccediləyi katipodan başqa heccedil bir ilan

və zəhərli heyvan yoxdur Yeni Zelandiya meşələri ndash tropik meşələr (qırmızı

şam ağacı və s) həmişə yaşıl ağac noumlvləri və nəhəng ayı doumlşəklərindən

ibarətdir Yeni Zelandiya həmccedilinin ccediliccediləklənən guumlllərin və ağacların

(metrosideros) unikal noumlvləri ilə zəngin oumllkədir

İsrail İsrail Yaxın Şərqdə Şərqi Aralıq dənizi sahilindədir Qərbində Aralıq

dənizi şimalında Livan və Suriya cənub-qərbində Misir yerləşir İsrailin cənub

boumllgəsi Nəcəf səhrasından ibarətdir Cənub-qərbində isə dik yuumlksəkliklər var

Oumlluuml dəniz də bu boumllgədədir Aralıq dənizi boumllgəsi şimalda Yafadan cənubda

Karmel dağına qədər uzanaraq Şaran ovası adlanır

Karmel dağının şərqində Kişon ccedilayı vadisi boyunca uzanan Esdradelon ovalığı

yerləşir Ovalıq Təbəriyyə goumlluumlnə qədər davam edir İordaniya ccedilayı da buradan

keccedilərək dəniz səviyyəsindən 394 m aşağıda yerləşən Oumlluuml dənizi toumlkuumlluumlr Oumlluuml

dənizi sadəcə cənub-qərbi İsrailindir İsrailin şərqi isə dağlıqdır Buralar

Şamiriyyə və Yəhudiyyə təpələrindən Nəcəf dağına qədər davam edir İsrailin

ən yuumlksək zirvəsi 1208 metrlik Niron dağı Tabəriyyə goumlluumlnuumln şimal-

qərbindədir Qolan təpələri şimal şərqdədir Şamiriyyə və Yəhudiyyə təpələri

uumlzərində Quumldsuumln yerləşdiyi yaylanın bir qismi yerləşir

Cənubi Afrika Respublikası Cənubi Afrika respublikası (CAR) Afrikanın

cənub qurtaracağında Hind və Atlantik okean sahillərində yerləşən iqtisadi

cəhətdən kontinentin ən yuumlksək inkişaf etmiş oumllkəsi sayılır CAR şimal qərbdən

Namibiya şimaldan ndash Botsvaniya və Zimbabve şərqdən ndash Mozanbik oumllkələri

ilə həmsərhəddir Şimal-şərqdə Mozanbik ilə CAR arasında muumlstəqil Svazilend

cənub-şərqdə CAR daxilində Lesoto doumlvlətləri yerləşmişdir Bu doumlvlətlərin

iqtisadi siyasi sosial əlaqələri demək olar ki CAR ilə bağlıdır CAR sahəsi 12

mln Kvkm əhalisi isə 45 mln nəfərdir Oumllkə parlamenti Keyptaun şəhərində

yerləşir Oumllkə doumlrd əyalətə boumlluumlnuumlr Kap Natal Oranj və Transvaal Doumlvlətin

başccedilısı prezidentdir

1961-ci ildən oumllkə Cənubi Afrika Respublikası adlanır Uzun muumlddət

BBritaniyanın təsiri altında olan oumllkənin adı ndash Cənubi Afrika İttifaqı adı ilə

adlanırdı

CAR doumlvlətinin formalaşması yerli buşmen və qottentot və ccedilox saylı neqroid

xalqları qrupuna daxil olan bantuların adı ilə bağlıdır

1488-ci ildə portuqaliyalı dənizccedili Bartalome Diaş avropalılara Afrikanın

cənub ərazilərini tanıtdırdı

Sonralar Uumlmuumld burnu adı ilə xəritəyə duumlşən CAR cənub qutaracağı duumlnyanın

ən muumlhuumlm dəniz yolu qovşağına ccedilevrildi



Avstraliya ittifaqı ikişaf etmiş oumllkədir Sənaye-aqrar oumllkə kimi duumlnya

iqtisadiyyatının aparıcı doumlvlətlərdən sayılır (sənaye məhsul istehsalına goumlrə

duumlnyanın onuncu oumllkəsidir)

Təsərruumlfatın idarə olunmasında doumlvlət ndash monarxiya sisteminin boumlyuumlk təsiri

vardır İstehsalın yuumlksək səviyyədə kompleks təşkili nəticəsində duumlnyanın

inkişaf etmiş oumllkələrin səviyyəsinə ccedilatmasına səbəb olmuşdur Bu isə milli

istehsalın keyfiyyətinin və buumltoumlvluumlkdə makroiqtisadi goumlstəricilərinin

yaxşılaşmasına koumlmək etmişdir

Avstraliya iqtisadiyyatında sənaye strukturları xuumlsusi yer tutur Uumlmumi

daxili məhsulunda sənayenin xuumlsusi ccediləkisi40-dir Oumllkə uumlzrə sənayedə ccedilalışan

işccedililərin xuumlsusi ccediləkisi isə 252 təşkil edir Sənayenin formalaşmasında

xammal tutumlu emal sahələri uumlstuumlnluumlyə malikdir İqtisadiyyatın inkişafında

metallurgiya maşınqayırma (gəmiqayırma təyyarəqayırma və s) energetika

kimya və s sənaye strukturların rolu boumlyuumlkduumlr Oumllkənin sənaye muumləssisələrində

istehsal olunmuş aluumlminium və plastikadan istehsal olunmuş məhsulları duumlnya

bazarında muumlhuumlm yer tutur (2005-ci ildə ixracın həcmi 650 mlndol olmuşdur)

Oumllkə həmccedilinin inşaat sənayesi uumlzrə ixrac məhsullarında da duumlnya oumllkələri

arasında nuumlfuza malikdir

Viktoriya Yeni Cənubi Uels ştatlarında əsas sənaye mərkəzləri cəmləşmişdir

Avstraliyanın kənd təsərruumlfatı sənaye əsaslarla təşkil olunmuşdur Bu

səbəbdən də oumllkə ixracının 42-i kənd təsərruumlfatı məhsullarının hesabına idarə

olunur İxracında yun ət suumld məhsulları uumlstuumlnluumlk təşkil edir Avstraliya

duumlnyada ən ccedilox yun istehsal (oumllkədə 175 mln baş qoyun vardır) və ixrac edən

oumllkələrdən biridir Oumllkədaxilində hər il 250 min ton yun 35 mln ton ət istehsal

edilir

Аvstrаliyаdа iqtisаdi islаhаtlаr хuumlsusilə 1996-cı ildən millətccedililərin və

libеrаllаrın kоаlisiyаsı şаkimiyyətə gəldikdən sоnrа fəаl həyаtа kеccedilirilməyə

bаşlаyıb Houmlkumət tеz bir zаmаndа buumldcənin kəsirini hеccedilə еndirib və iqtisаdi

prоsеslərə həmkаrlаr ittifаqlаrının təsirini аzаldıb yеni zаmаndа vеrgi sistеmi

islаş еdilib və oumllkədə muumlаsir sоsiаl təminаt sistеmi qurulub Hələ 1980-ci

illərdən bаşlаnmış və 1990-cı illərin оrtаlаrındа о vахtаdək goumlruumlnməmiş

həcmlərə ccedilаtаn islаşаtlаr nəticəsində Аvstrаliyа iqtisаdiyyаtı rаdikаl şəkildə

yеnidən qurulub və dахili (həcminə goumlrə ccedilох kiccedilik) bаzаrdаn iхrаcаtyoumlnuumlmluuml

duumlnyа bаzаrındа rəqаbət qаbiliyyətli strukturа ccedilеvrilib İslаhаtlаr

ccedilərccedilivəsində Avstraliyanı dolların uumlzən məzənnəsi tətbiq еdilib əksər goumlmruumlk

mаnеələri аrаdаn goumltuumlruumlluumlb хаrici оyunccedilulаrın Аvstrаliyаnın mаliyyə

хidmətləri bаzаrınа girişi аccedilılıb doumlvlət muumləssisələrinin oumlzəlləşdirilməsi şəyаtа

kеccedilirilib

Nəticədə 1990 -cı illərdə Аvstrаliyа rеgiоn oumllkələri аrаsındа ən yuumlksək iqtisаdi

аrtım tеmpləri nuumlmаyiş еtdirmişdir Əlvеrişli iqtisаdi şərаit indiyədək

qаlmаqdаdır 2004 -cuuml ildə oumllkədə UumlDM həcmi аlıcılıq qаbiliyyəti pаritеtinə

əsаsən 6117 milyаrd dоllаr təşkil еtmişdir Əhаlinin аdаmbаşınа hesablаdıqdа

bu 30700 dоllаr dеməkdir 2004-cuuml ildə UumlDM-in аrtım tеmpi 35

səviyyəsində qеydə аlınmışdır 2005 -ci ildə isə UumlDM 3 аrtmışdır 2004 -cuuml

ildə inflyаsiyаnın səviyyəsi 24 оlmuşdur Bu goumlstərici 2003-cuuml ildə 31-

ə 2002 -ci ildə 29-ə 1999-cu ildə 18-ə bərаbər оlub

Qızıl-vаlyutа еhtiyаtlаrının həcmi 3514 milyаrd dоllаr Хаrici bоrcun həcmi ndash

3087 milyаrd dоllаr 1999-cu ildə хаrici bоrcun həcmi cəmi 222 milyаrd dоllаr

idi Doumlvlət bоrcunun uumlmumi həcmi UumlDM-in 174-nə bərаbərdir

Oumllkədə sənaye istеhsаlının аrtımı 2004-cuuml ildə 19 1999-cu ildəsə 15 təşkil

еdib



Oumllkədə əmək qаbiliyyətli əhаlinin sаyı 1035 milyоn nəfərdir Əhаlinin uumlmumi

sаyı 2009 milyоn nəfərdir İqtisаdiyyаtın sаşəvi strukturu UumlDM-in

strukturundа хidmət sеktоru uumlstuumlnluumlk təşkil еdir və uumlmumi dахili məhsulun

684-ni təmin еdir Dаşа 282-i sənаyе 34-i isə kənd təsərruumlfаtı verir

Аvstrаliyа fəаl şəkildə хаrici invеstisiyаlаrpı cəlb еdir Oumllkə iqtisаdiyyаtınа əsаs

хаrici invеstоr АBŞ-dır 2004-cuuml ildə Аvstrаliyаyа Аmеrikа invеstisiyаlаrının

həcmi 227 milyаrd dоllаr (bu oumllkə iqtisаdiyyаtınа həmin il ərzində yаtırıl mış

buumltuumln sərmаyələrin təхminən 30-dir) təşkil еdib Uumlmumiyyətlə Аvstrаliyаdа

işguumlzаr muumlhit invеstisiyаlаr uumlccediluumln kifаyət qədər əlvеrişli kimi qiymətləndirilir

iqtisаdi аrtım prоsеsləri isə əsаs goumlstəricilərin stаbilliyi inflyаsiyаnın аşаğı

səviyyəsi və işsizliyin аzlığı ilə səciyyələnir Buumldcə kəsiri prоblеmi oumllkə

qаrşısındа durmur 2004-cuuml ildə doumlvlət buumldcəsinin prоfisiti 1 milyаrd dоllаr

(dахilоlmаlаrın uumlmumi həcmi ndash 2227 milyаrd dоllаr) təşkil еdib 1999-cu ildə

də vəziyyət аnаlоji idi prоfisit 17 milyаrd dоllаrа (dахilоlmаlаr ndash 9073

milyаrd dоllаr) bərаbər idi

Vеrgi sistеmi birbаşа və dоlаyı vеrgilərdən ibаrətdir Əsаs birbаşа vеrgi

noumlvləri əksər duumlnyа oumllkələrində оlduğu kimi muumləssisələrin gəlir vеrgisi və

fiziki şəхslərin gəlir vеrgisidir Fiziki şəхslərin gəlir vеrgisi prоqrеssiv cədvəl

uumlzrə 0-dən 47 dərəcəsinədək tutulur İl ərzində 6000 Аvstrаliyа dоllаrınа

qədər gəliri оlаn fiziki şəхslərdən gəlir vеrgisi tutulmur 6000 dоllаrdаn 21600

dоllаrа qədər illik gəliri оlаnlаr gəlirlərinin 6000 dоllаrı kеccedilən hissəsinin 17-

ni doumlvlətə vеrgi şəklində oumldəyirlər İl ərzində 21600 dоllаrdаn 58000 dоllаrа

kimi qаzаnаnlаr 2652 dоllаr + 21600 dоllаrı kеccedilən məbləğin 30-i həcmində

vеrgi vеrirlər 58000-70000 dоllаr illik gəliri оlаnlаr 13572 Аvstrаliyа dоllаrı +

58000 dоllаrı kеccedilən hissənin 42-i həcmində məcburi oumldəniş еdirlər Nəhаyət

ildə 70000 dоllаrdаn аrtıq pul qаzаnаnlаr 18612 dоllаr + 70000 dоllаrı kеccedilən

hissənin 47-i həcmində vеrgi oumldəyirlər

2006-cı ildən bаşlаyаrаq vеrgilərin strukturundа boumlyuumlk məbləğlərdən tutulаn

vеrginin аrtımı istiqаmətində dəyiikliklər bаş vеrir Muumləssisələrin gəlir vеrgisi

uumlccediluumln bаzа dərəcəsi 30-dir 155-lik guumlzəştli dərəcə və 45-lik dərəcə də tətbiq

еdilir Əsаs dоlаyı vеrgi noumlvuuml ƏDV-dir Bunun Аvstrаliyаdаkı аdı mаl və

хidmətlərə goumlrə uumlmumi vеrgidir О 2000-ci ilin iyul аyının 1-dən tətbiq еdilib

və bаzа dərəcəsi kimi 10 qəbul оlunub Аvstrаliyаdа sаtılаn mаllаrın və

goumlstərilən хidmətlərin əksəriyyətinə ƏDV tətbiq еdilir Əgər şirkətin illik

doumlvriyyəhəcmi 50000 Аvstrаliyа dоllаrını kеccedilmirsə bu vеrgi noumlvuumlnuuml

oumldəməmək də оlаr

Аvstrаliyаnın bаnk sistеmi muumlаsir inkişаf еtmiş və muumlrəkkəbdir Sistеmin

bаşındа mərkəzi bаnk durur və yаşıl qitə-də оnun аdı Аvstrаliyа Еhtiyаt

Bаnkıdır О inkişаf еtmiş dеmоkrаtik oumllkələrin mərkəzi bаnklаrı uumlccediluumln stаndаrt

funksiyаlаrı yеrinə yеtirir uumlmumdoumlvlət mоnеtаr siyаsəti şəyаtа kеccedilirir

qiymətlərin stаbilliyini və mаliyyə sistеminin uumlmumi stаbilliyini dəstəkləyir

qızıl-vаlyutа еhtiyаtlаrını idаrə еdir houmlkumətin mаliyyə əməliy yаtlаrını icrа

еdir doumlvriyyəyə əskinаslаr burахır stаtistik infоrmаsiyа dərc еdir kоmmеrsiyа

bаnklаrının fəаliyyətinə nə zаrət еdir Аvstrаliyаdа mаliyyə institutlа rının ccedilох

yаyğın şəbəkəsi fəаliyyət goumlstərir ilk noumlvbədə ccedilохfunksiyаlı kоmmеrsiyа

bаnklаrı şəmccedilinin bir sırа bаnk оlmаyаn mаliyyə institutlаrı ndash tikinti invеstisiyа

şirkətləri krеdit ittifаqlаrı ssudа kаpitаlı şirkətləri muumlхtəlif mаliyyə-krеdit

şirkətləri еyni zаmаndа ccedilохsаylı fоndlаrın idаrə оlunmаsı uumlzrə şirkətlər və

sığоrtаccedilılаr Аvstrаliyаdа 53 kоmmеrsiyа bаnkı moumlvcuddur və оnlаrın

аktivlərinin cəmi 116 trilyоn dоllаrdır Bu bаnklаrın 14-uuml sırf Аvstrаliyа

bаnklаrıdır 11-i хаrici strukturlаrа məхsus muumlstəqil huumlquqi şəхslərdir və bəzən

məşhur brеndlər аltındа fəаliyyət goumlstərirlər Dаşа 28-i isə хаrici bаnklаrın

şoumlbələri və filiаllаrıdır (ABN AMRO Bank of Cşina Bank of America Bank of

Tokyo-Mitsubisşi Barclays Bank BNP Paribas Citibank Credit Suisse

Deutscşe Bank ŞSBC Bank ING Bank JP Morgan Cşase Mizuşo Corporate

Bank Rabobank Nederland Royal Bank of Canada Societe Generale State

Bank of India Royal Bank of Scotland Taiwan Business Bank UBS WestLB

və bаşqаlаrı)

İsrail İsrail iqtisadiyyatı texnologiya avadanlıqları əkin sənaye və turizmə

əsaslanır Kibbutz adı verilen kommunal fermalar oumllkənin qida ehtiyacının

tamamını qarşılayır Beləcə oumllkə qida ehtiyacını oumlzuuml oumldəyir Texnologiya

sahəsində İsrail duumlnyanın ən suumlrətlə inkişaf edən oumllkələrindən birdir İntel İBM

Motorola Google kimi şirkətlərin İsraildə mərkəzləri yerləşir Bunun səbəbi

İsrail əhalisinin boumlyuumlk hissəsinin texnologiya sahəsində qabiliyyətə sahib

olmasıdır NASDAQ indeksinə goumlrə İsrail firmaları ABŞ və

Kanada firmalarından sonra duumlnyada uumlccediluumlncuuml yerdə gəlir Təhluumlkəli şəraitə

baxmayaraq İsrail savadlı insan cəmiyyəti yetişdirməklə guumlcluuml iqtisadiyyatə

qurmağı hədəfləyən oumllkələrdəndir


Cənubi Afrika mdash Afrika qitəsinin cənub hissəsini əhatə edən region BMT

təsnifatlandırılmasına goumlrə regionun tərkibinə aşağıdakı oumllkələr daxildir

1Botsvana

2Lesoto

3Namibiya

4Svazilend

5CAR

Bu 5 oumllkə eləcə də Cənub Afrika Goumlmruumlk İttifaqına daxildirlər

Coğrafi cəhətdən Cənubi Afrika regionuna eləcə də aşağıdakı oumllkələr daxıldir

Botsvana Afrikanın səhralarından biri olan Kalaxari səhrası oumllkənin

əhəmiyyətli bir hissəsini oumlrtuumlr Yazı isti və quraq qışları isə ilıq olduğu oumllkədə

yarı quraq bir iqlim yaşanmaqdadır Oumllkənin dənizə ccedilıxışı yoxdur

Əhalisi 2 080 min nəfərdir

İqtisadiyyatın ağırlığı heyvandarlıq və mədənccedililiyə xuumlsusilə də almaz

mədənccedililiyinə soumlykənir 1971-ci ildə olan Orange almaz yataqları oumllkəyə boumlyuumlk

gəlir təmin edər Almaz xaricində nikel və mis mədənlərindən də gəlir təmin

edilməkdədir

Lesoto mdash Afrikanın cənubunda anklav doumlvlətdir və doumlrd tərəfdən Cənubi

Afrika Respublikası ilə əhatə olunub

Sahəsi 30 000 kmsup2-dir Cənubi Afrikada yerləşir Paytaxtı Maseru şəhəridir

Doumlvlət quruluşu konstitusiyalı monarxiyadır Oumllkənin ərazisi şərqdən və

cənubdan Əjdaha dağları ilə əhatə olunumuş Basuto yaylasında yerləşir Əhalisi

- 21 milyon nəfər

Namibiya Şimalada Anqola şimal-şərqdə Zambiya qərbdə Atlantik okeanı

şərqdə Botsvana cənubda CAR ilə həmsərhəddir Oumllkənin əsas hissəsi yaylalar

şərqdə Qalaxari səhrası qərbdə Namib səhrası ilə əhatələnib

Svazilend Krallığı (ing Kingdom of Swaziland svati Umbuso weSwatini) mdash

Afrikanın cənubunda Mozambik və CAR-ın arasında uzunluğu 200 eni isə 130

kilometr olan kiccedilik bir oumllkədir Afrikanın son muumltləq monarxiyasıdır Əhalisi bir

milyon iki yuumlz min nəfərə ccedilatıb Ccediloxpartiyalı sistem moumlvcud olsa da siyasi

partiyalar leqal fəaliyyət goumlstərə bilmir Krala qarşı muumlxalif fikir soumlyləyənlərə

qarşı sərt cəza tədbirləri gerccediləkləşdirilir Svazilend Krallığı xarici siyasətdə

bloklara qoşulmamaq xəttini tutub Kralın koumlnluuml hansı doumlvləti istəyir onunla da

əməkdaşlıq edir

Afrika qitəsində CAR iqtisadi cəhətcə ən inkişaf etmiş oumllkə syılır Bu oumllkə

Afrikanın digər oumllkələrini Uumlmumi Daxili Məhsuılun həcminə goumlrə geridə qoyur

iqtisadiyyatın həm maliyyə həm də sənaye sektoru guumlcluumlduumlr CAR ndash faydalı

qazıntıların aparıcı ixracatccedilısıdır Buna baxmayaraq valyuta gəlirlərinin əsas

mənbəyi turizmdəndir Bir ccedilox afrikalılar əvvəlki kimi yoxsuldur işsizlik isə

yuumlksək səviyyədə qalmaqdadır

Cənubi Afrika respublikasında artıq ccediloxdandır ki torpağın kimə məxsus

olması barədə məsələ oumllkənin guumlndəmində durur Kənd təsərruumlfatı torpaqlarının

boumlyuumlk hissəsinə indi əvvəlki kimi ağ irqin nuumlmayəndələri sahibdirlər İndiyə

qədər ağ fermerlərin torpaqları yalnız qarşılıqlı razılıq əsasında pul verilərək

azad edilib amma son zamanlar hakimiyyət nuumlmayəndələri tez-tez torpaqların

yenidən muumləyyənləşdirilməsinin məcburi yolla tezləşdirilməsi haqqında

danışırlarHoumlkumət 2014-cuuml ilə qədər kənd tədərruumlfatı sahələrinin qaradərili

əhalinin muumllkiyyətində olan payını 30 faizə ccedilatdırmaq istəyir



Аvstrаliyаnın iqtisаdi və siyаsi inkişаfının vаcib kоmpоnеntlərindən biri

həmişə immiqrаsiyа оlub Аvrоpаlılаr bu mаtеriki 1788-ci ildən mənimsəməyə

bаşlаyıblаr О zаmаn Yeni Cənubi Uels ştаtı yаrаdılmış və burа Britаniyа

ərаzisi еlаn еdilmişdir Аvstrаliyа sаkinlərinin əksəriyyəti məhz Boumlyuumlk

Britaniyadаn və İrlandiyadаn gəlmələrdir İkinci duumlnyа muumlhаribəsindən sоnrа

və хuumlsusilə 1960-cı illərdən sаvаdlı və yахşı plаnlаşdırılmış fəаl şəkildə

yuumlruumlduumllən immiqrаntlаrın cəlb еdilməsi siyаsəti nəticəsində immiqrаsiyа

guumlclənib 1945-ci ildən bəri Аvstrаliyа vətəndаşlаrının sаyı iki dəfədən ccedilох

аrtıb Muumlhаribədən dərhаl sоnrа yаşıl qitəyə gələnlər əsаsən Boumlyuumlk Britaniya

və İrlandiyanı həmccedilinin İtaliyanı Yunanıstanı Yeni Zelandiyanı və kеccedilmiş

Yuqoslaviya oumllkələrini təmsil еdirdilər Sоn illərdə gəlmələrin strukturundа əsаs

yеrləri Yахın Şərqdən Asiya oumllkələrindən və Latın Amerikasındаn gələnlər

tuturlаr Mаrаqlıdır ki Аvstrаliyаnın ərаzisi dеmək оlаr ki ABŞ-ın ərаzisinə

bərаbər оlduğu hаldа burаdа cəmi 23 milyоn nəfərə yахın əhаli yаşаyır bаşqа

soumlzlə əhаlinin sıхlığı ccedilох аşаğıdır ndash 1 kvаdrаt kilоmеtrə 2 nəfər Еyni zаmаndа

Аvstrаliyа duumlnyаnın ən şəhərli oumllkələrindən biridir ndash burаdа urbanizasiya

səviyyəsi ccedilох yuumlksəkdir ndash əhаlinin 85-dən ccedilохu şəhərlərdə yаşаyır İlk

noumlvbədə bu Sidnеy (43 mln nəfər) Mеlburn (36 mln) Brisbеn (17 mln) və

Pеrt (14 mln) şəhərləridir

Son onilliklər Avstraliyanın beynəlxalql əlaqələri ANZUS birliyi vasitəsilə

ABŞ və Yeni Zelandiya iləcənub-şərqi asiyayla ASEAN birliyi vasitəsiləSakit

okean adalarının forumu vasitəsilə Okeaniya ilə həyata keccedilirilir 1996-2007-ci

illər arası hakimiyyətdə olan Hovard Conun houmlkuməti oumlz siyasətini ənənəvi

tərəfdaşları olan ABŞ və Boumlyuumlk Britaniya ilə sıx əlaqələrin qurulmasına

youmlnəltmişdirHoumlkumət regional doumlvlətlərlə dostluq əlaqələrinin qurulmasında

maraqlı idiMəsələnCcedilinYaponiyaİndoneziya və digərləryləBuna baxmayaraq

burada Şərqi Timor problemi kimi bir ccedilox problemlər ortaya ccedilıxırAvstraliya oumlz

qonşularının daxili problemlərində oumlz fəaliyyətini artırır-Papua-Yeni-Qvineya

Solomon adaları Fici və Nauruda olduğu kimi

İsrail İsraildə kənd təsərruumlfatının əsasını kibbutzlar təşkil edir Kibbutz

kollektiv istehsalat təşkilatlarıdır Nəcəf səhrası uzun illərdən sonra əkin uumlccediluumln

uyğun vəziyyətə gətirilmişdir Kibbutzlar kollektiv təşkilatlar olsalar da

korperativ şəkilləri də moumlvcuddur Bu cuumlr kibbutzlar moşavim adlanır

Əkinccedililik işləri moşavimlər tərəfindən həyata keccedilirilir İsrailin əmək quumlvvəsinin

65i kənd təsərruumlfatında işləyir İsraildə suvarma kanalları geniş yayılmışdır

400000 hektardan buumlyuumlk bir sahə sulanır Əsas əkinccedililik rayonu Eşdraelondur

Sahil ovaları da kənd təsərruumlfatı uumlccediluumln əhəmiyyət daşıyır İsraildə əsasən taxıl

bitkiləri narınc meyvələr şəkər ccediluğunduru uumlzuumlm və albalı yetişdirilir

Otlaqlar az olduğu uumlccediluumln heyvandarlıq zəif inkişaf etmişdir Əsasən qoyuna

uumlstuumlnluumlk verilir Son illərdə İsraildə donuzccediluluq sahəsi yaransa da yəhudilər

donuz əti yemədiyi uumlccediluumln inkişaf etməmişdir Amma qəfəs heyvandarlığı geniş

yayılmışdırİsraildə heyvanlardan əldə edilən məhsullar oumllkənin oumlz

ehtiyaclarının oumldənilməsinə sərf olunur İsraildə balıqccedilılıq xeyli inkişaf etmişdir

Belə ki Hind və Atlantik okeanına ccedilıxardığı gəmilərlə İsrail hər il 25000

tondan ccedilox balıq ovlayırİsrail sənayesi suumlrətlə inkişaf edir Sənaye inqilabı

1958-1965 illərində baş vermişdir Bu illərdə İsrail sənayesində 142 artım

muumlşahidə olundu Xuumlsusilə qurğuşun sənayesi irəlidə gələnlərdəndir İsrailin

işccedili quumlvvəsinin 334-i sənaye sahəsində işləyir Əsas sənaye boumllgələri Tel-

Əviv və Hayfadadır İnkişaf edən sahələr dərman optika elektrik avadanlıqları

almaz silah sənayesidir

CAR Cənubi Afrika respublikasında artıq ccediloxdandır ki torpağın kimə məxsus








Moumlvzu 9

Ccedilin Xalq Respublikası

Plan

1 Ccedilin Xalq Respublikası haqqında uumlmumi məlumat

2 Ccedilin Xalq Respublikasının inkişafının tarixi - iqtisadi aspektləri

3 İqtisadi inkişafın Ccedilin modeli

4 Ccedilinin iqtisadiyyatının sahəvi quruluşu

5 CcedilXR-nın xarici-iqtisadi əlaqələri

Sual-1

1 CcedilXR haqqında uumlmumi məlumat

Şərqi və Mərkəzi asiyanın ccedilox hissəsini əhatə edən CcedilXR-nın sahəsi 96 mln

kv km-dir Asiyanın frac14 yer kuumlrəsi quru sahəsinin isə 114 hissəsini tutur Quru

sərhəddinin uzunluğu 215 min km bununda 75 min km-i Rusiya Monqolustan

(46 min km) Şimali Koreya (14 min km) Qazaxıstan (15 min km)

Qırğızıstan (858 km) Pakistan (523 km) Tacikistan (414 km) Əfqanistan (76

km) Hindistan (33 min km) Vyetnam (12 min km) Nepal (12 min km)

Butan (470 km) Laos (423 km) və Aomin (Makao) doumlvlətlərinin payına duumlşuumlr

CcedilXR-nın dəniz sərhəddinin uzunluğu 145 min km-dir Oumllkənin sahil

xətlərini Yapon Sarı Şərqi Ccedilin və Cənubi Ccedilin dənizləri yuyur Ccedilin doumlvlətinin

boumlyuumlk coğrafi məkanı duumlnya okeanına qovuşması və geosiyası moumlvqeyə malik

olması onun muumlasir inkişafına təsir etmişdir Son illərdə duumlnya siyasətinə və

iqtisadiyyatına CcedilXR-nın boumlyuumlk təsir dairəsi formalaşmışdır

CcedilXR-sı BMT-nin Təhluumlkəsizlik Şurasının 5 uumlzvuumlndən biridir Doumlvlətin

başccedilısı CcedilXR sədridir Oumllkə 22 əyalətə 5 muxtar rayon və 3 mərkəzə tabe olan

(Pekin Xanxay və Tyanszin) şəhərlərə ayrılır 1997-ci ildə Qonqon Ccedilinin

ərazisinə xuumlsusi status ilə daxil olmuşdur Paytaxtı Pekin şəhəridir (əhalisi 7

mln nəfər)

Təbii resursları Ccedilin coğrafi məkanın 30-ni dəniz səviyyəsindən 1000 m

yuumlksəklikdə yerləşir Duumlzənliklər uumlmumi ərazinin 13 -ni tutur Tibet dağlıq

yayla 2 mln kv km sahəni təşkil edir Burada 7-8 min metr yuumlksək dağlar

moumlvcuddur Cənubdan Nepal doumlvlətinin sərhədboyu ərazilərində Himalay dağ

sistemi yerləşir Oumllkənin şərqində duumlzənliklər orta huumlnduumlrluumlyə malik olan yayla

və dağlar səth quruluşunda muumlrəkkəblik gətirirlər Məşhur Lyoslu yayla Boumlyuumlk

Ccedilin duumlzənliyi muumlxtəlif landşaftlar yaradırlar ki bunlarda oumllkənin əsas sosial-

iqtisadi inkifafında muumlhuumlm yer tuturlar

Ccedilin zəngin təbii resurslara (150-dən ccedilox) malik olan oumllkələrdən sayılır Koumlmuumlr

qara və əlvan metallar kimya sənayesi uumlccediluumln xammal ehtiyatlarına goumlrə seccedililir

Koumlmuumlr ehtiyatlarına (64 trln ton) goumlrə duumlnya oumllkələri arasında uumlccediluumlncuuml region

sayılır Kabrohidrogen yataqlarına goumlrə də muumləyyən dərəcədə ehtiyatlar aşkar

edilmişdir Oumllkədə neftli sahə 49 mln kv km-dir Ehtiyati isə 143 mlrd ton

hesablanmışdır Ehtiyatı 303 trln kubmetr arealı isə 47 mln kv olan təbii qaz

yataqları Siccedilyan ccediloumlkəkliyində muumləyyənləşdirilmişdir Yanar şişt yataqları

(ehtiyatı 625 mlrd ton) oumllkənin əsas təbii resurslarından biri sayılır

Ccedilin məkanında təbii resurslarının ehtiyat potensialı

Təbii rəsurslar Potensial ehtiyatı

Koumlmuumlr (trln ton)

Neft (mlrd ton)

Qaz (trln m3)

Yanar şişt (mlrd ton)

Dəmir filizi (mlrd ton)

Uran (min ton)

64

143

303

625

137

800

Dəmir filiz ehtiyatına goumlrə Ccedilin duumlnyanın uumlccediluumlncuuml oumllkəsidir Cənub və mərkəz

rayonlarıında boksit mis qalay civə qızıl və s filiz yataqları sənaye

əhəmiyyətə malikdirlər Uranın 200-dən artıq yataqları areallar əmələ

gətirmişdir

Geotermal enerji ehtiyatı - 32 mlrd tutursa guumlnəş enerji ehtiyatı oumllkənin hər

regionu uumlccediluumln səciyyəvi olmaqla ildə - 12 mlrd kvt saatdan artıqdır

Ccedilin ərazisi 3 iqlim qurşağında yerləşir muumllayim subtropik və tropik Sakit

okean (şərq hissəsi) zonası musson və qərbi isə kontinental xarakterlidir Orta

yanvar temperaturu -30oS cənubda +18oS qeydə alınmışdır Şimal-şərqdə və

daxili Monqolustan yaylasında iyul ayının orta temperaturu 20-28o-dir

Yağıntıların gedişi qeyri bərabərdir Ərazinin şimal və qərbində orta illik yağıntı

50-800 mm arasında dəyişirsə şərq və cənubda isə bu kəmiyyət goumlstəricisi

2000-2500 mm-dən artıqdır Uumlmumiyyətlə ərazinin 90-i muumllayim subtropik

(9) və tropik (1) qurşağında yerləşmişdir Relyef-iqlim şəraiti ccedilay

şəbəkəsinin sıxlığına və istifadə olunmasına muumlxtəlif istiqamətlərdə təsir

goumlstərir

Yansızı ccedilayı uumlzərində Sansya SES (guumlcuuml 20 mln kvt) tikilmişdir Bu ccedilayın

uumlzərində uumlmumi illik guumlcuuml 200 mln kvt olan SES-lər tikilməsi və onlardan ildə

10 trln kvt saat elektrik enerjisi alınması ehtimalı moumlvcuddur Uumlmumiyyətlə

oumllkə ccedilaylarının hidroenerji potensial ehtiyatları 690 mln kvt olması

hesablanmışdır

Meşə massivləri 165 mln ha (uumlmumi ərazinin 7) təşkil edir Subtropik

həmişəyaşıl meşələr ccedilay dərələri boyunca geniş massivlər əmələ gətirirlər

Ccedilin XR-nın əhalisi 13 mlrd nəfərdən artıqdır (2004-cuuml il) Yer kuumlrəsində

əhalisinin sayına goumlrə birinci oumllkə sayılır Demoqrafik amillərin təsiri

nəticəsində duumlnya əhalisinin 22-i Ccedilində məskunlaşmışdır Bu nəinki bizim

doumlvr uumlccediluumln eləcə də min illər boyu Ccedilin sivilizasiyasının xarakterik

xuumlsusiyyətlərindən irəli gəlir

Ccedilinin ən iri limanı olan Şanxay respublikanı duumlnyanın buumltuumln oumllkələri ilə ndash

Amerika İngiltərə Fransa Braziliya Kanada Avstraliya və digərləri ilə

birləşdirir 1984-ci ildə isə Ccedilin houmlkuumlməti birbaşa xarici iqtisadi əlaqələr

huumlququ qazanan 14 sahilyanı şəhər accedilmaq qərarı qəbul etmişdir Həmccedilinin 4

azad iqtisadi zona da yaradılmışdır Onlardan ən irisi ndash Şenccediljen Honkonqun

yaxınlığında yerləşir


Duumlnyadakı ən qədim mədəniyyətlərdən biri olan Ccedilin təqribən 4000 illik

yazılı tarixə sahibdir Yunnan əyalətindəki Yuanmouda ccedilalışan antropoloqlar

Ccedilində kəşfedilmiş ən qədim insanabənzər canlı olan və bu boumllgədə təqribən 17

milyon il əvvəl yaşamış olan Yuanmou adamının qalıqlarını tapmışdılar

400000 və ya 500000 il əvvəl muumlasir Pekinin cənub qərbindəki Zhoukoudianda

yaşamış olan Pekin Adamı insanın əsas xuumlsusiyyətlərinə sahib idi

Ccedilin duumlnyanın qədim oumllkələrindən (beə 14 əsrdə) sayılır Boumlyuumlk Ccedilin səddi

beə 3 əsrdə tikilmişdir (uzunluğu 4-5 min km huumlhduumlrluumlyuuml 66 m bəzi

sahələrdə isə 10 metrdir) Buddizm inkişaf etmişdir İlk əhalinin siyahıya

alınması beə I minilliyində Ccediljou və Xan suumllaləsi doumlvrlərində aparılmış və bu

doumlvrdə Ccedilində 60-70 mln nəfər qeydə alınmışdır Sonrakı doumlvrlərdə də əhalinin

suumlrətlə artması baş vermişdir Muumlasir doumlvrdə duumlnya əhalisinin hər 45

nəfərindən biri Ccedilinlidir Əgər doumlvlət tərəfindən əhalinin təbii artımını

tənzimləyən siyasət yeritməsəydi əhalinin daha da ccedilox olmasına səbəb ola

bilərdi 1978-ci ildə Konstitusiya tərəfindən qəbul edilmiş ailə planlaşdırılması

qanuniləşdirilmişdir Ailə qurularkən oğlanlar uumlccediluumln aşağı yaş həddi 24 il qızlar

uumlccediluumln isə 22 il qəbul edilmişdir Əhali artımını nəzarətdə saxlamaq məqsədilə

1985-ci ildən doğumun planlaşdırılması Doumlvlət Komissiyası da fəaliyyət

goumlstərir Ccedilində belə bir kəlam moumlvcuddur ldquoiki uşaq yaxşıdır uumlccedil uşaq həddən

artıq ccediloxdurrdquo Hazırda əhalinin illik muumltləq artımı 102 mln nəfərdən artıq

deyildir Muumləyyən olunmuşdur ki hər il Ccedilində 10 mln yeni ailə qurulur Bu

ABŞ-da 24 mln Rusiyada 11 mln təşkil edir

Ccedilin ccediloxmillətli oumllkələrdən biridir Oumllkə əhalisinin 93-i Ccedilinlilər (Xan) təşkil

edir Oumllkədə az saylı xalqların 55 qrupu moumlvcuddur Ccedilindən kənarda 30 mln ccedilox

ccedilinli yaşayır Ən ccedilox Cənubi-Şərqi Asiya oumllkələrində məskunlaşmışdır

(ldquoxuasyordquoadı ilə)

Ccedilin dili bir ccedilox dialektlər əsasında yaranmışdır Əsas dil dialekti-mandari

sayılır Bununla yanaşı uvuxakka qan min szyan və s dialekltlər də

moumlvcuddur

Ccedilin dili ccedilox muumlrəkkəb sayılan Xuey (8 mln nəfərə yaxın) etnikdən yaranması

alimlər tərəfindən muumləyyən edilmişdir Bir ccedilox alimlərin fikrinə goumlrə Xuey

etniki tibet dil qrupuna aid edilən tanquti dilinin əsasında formalaşmışdır

Uumlmumiyyətlə Ccedilin dilinin genetikası ccedilin-tibet ailəsinə daxil edilir

Ccedilin ieroqlifi ccedilox muumlrəkkəb yazı sistemidir III əsrdən başlayaraq muumlasir

doumlvrə qədər davam edir Birinci Ccedilin luumlğətində ldquoŞoven Szeszirdquo (IX əsr) 10 min

işarə ldquoKansi zsidyanrdquo (XVIII əsr) luumlğətdə 45 min və muumlasir ldquoCcunven-da Kansi

szidyanrdquo luumlğətində isə 50 min işarə moumlvcuddur


Ccedilinin iqtisadi modelinin ən boumlyuumlk oumlzəlliklərindən biri iri doumlvlət muumləssisələrinin

iqtisadiyyatda boumlyuumlk paya sahib olmasıdır Belə ki Ccedilində kənd təsərruumlfatından

kənar UumlDM-in 50 faizdən ccediloxu iri korporasiyaların payına duumlşuumlr Bəzi

araşdırmalara goumlrə iri korporasiyalar Ccedilində 500 boumlyuumlk istehsal muumləssisəsinin

50 faizini xidmət sektorunda fəaliyyət goumlstərən 500 top şirkətin isə 61 faizini

təşkil edir Digər tərəfdən iqtisadiyyatda boumlyuumlk paya sahib olmasından əlavə

həm də Ccedilin houmlkumətinin yuumlruumltduumlyuuml iqtisadi siyasət də iri şirkətlərin xeyrinədir

Belə ki houmlkumət bu şirkətləri rəqabətdən qoruyur və onları ucuz kreditlə təmin

edir Bu siyasət əsasən əhalinin yoxsullaşması və ya belə demək muumlmkuumlnsə

qurbanlar verməsi hesabına həyata keccedilirilir Başqa soumlzlə Ccedilin bankları əhalidən

əmanətləri ucuz faizlərlə (inflyasiya səviyyəsindən aşağı faizlərlə) cəlb edərək

onları boumlyuumlk şirkətlərə ucuz faizlə kredit kimi təklif edir Ccedilin houmlkuumlmətinin

oumllkədən kapital ixracına qadağalar qoyması isə əhalini məcbur edir ki oumlz

vəsaitlərini əlverişsiz şərtlər təklif edən yerli banklara yatırsınlar Bu isə Ccedilində

orta təbəqənin və daxili bazarın zəif olmasının əsas səbəblərindəndir Orta

təbəqənin zəifliyini goumlstərən ən bariz goumlstərici son onillikdə Ccedilində daxili

istehlakın UumlDM-in 45 faizdən 35 faizinə kimi geriləməsidir Muumlqayisə uumlccediluumln

bildirək ki bu goumlstərici ABŞ-da 70 faiz təşkil edir Digər tərəfdən bank sistemi

əsasən iri şirkətlər uumlccediluumln kreditor rolunu oynayır Belə ki 2009-cu ildə Ccedilin

bankları tərəfindən verilən kreditlərin 85 faizi və ya 14 trilyon ABŞ dolları

boumlyuumlk şirkətlərin payına duumlşmuumlşduumlr Həmccedilinin Ccedilin modelinin oumlzəlliklərindən

biri də Ccedilin Mərkəzi Bankının ucuz yuan siyasəti aparmasıdır Bu siyasət Ccedilinin

ixracını ucuzlaşdırsa da əsas mənfi cəhətlərindən biri inflyasiyaya səbəb

olmasıdır Bu isə sonda yenə də əhalinin sosial vəziyyətinin pisləşməsinə gətirib

ccedilıxarır

Uumlmumiyyətlə Ccedilinin iqtisadi modeli daha ccedilox Yapon modelini xatırladır Başqa

soumlzlə boumlyuumlk ccediloxluğun və ya oumllkənin xeyrinə fərdlərin qurbanlar verməsini

nəzərdə tutur Ccedilində bu model kollektiv iqtisadiyyatla doumlvlət iqtisadiyyatının və

sahibkarlığın qarışığı adlanır Buna goumlrə də bəzi iqtisadccedilılar Ccedilin modelini

qırmızı kapitalizm adlandırır Yəni bu modeldə bazar qanunları inkar edilməsə

də iqtisadiyyat dolayı yolla doumlvlət tərəfindən guumlcluuml şəkildə tənzimlənir

Ccedilin iqtisadiyyatının perspektivləri və qarşıda duran ccedilətinliklər

Ccedilin iqtisadiyyatının suumlrətli artımı bu guumln iqtisadccedilılar arasında ən ccedilox muumlzakirə

olunan moumlvzulardan biridir Economic İntelligence Unitin

qiymətləndirmələrinə goumlrə Ccedilin 2016-cı ilə kimi duumlnyanın birinci iqtisadiyyatı

olan ABŞ iqtisadiyyatını oumltuumlb keccediləcək və 2030-cu ilə kimi onun iqtisadiyyatı

ABŞ iqtisadiyyatından 30 faiz boumlyuumlk olacaq Lakin Ccedilin iqtisadiyyatının bu cuumlr

boumlyuumlməsinə baxmayaraq adambaşına duumlşən UumlDM-in həcmi baxımından hələ

uzun illər onun ABŞ-dan geri qalacağı proqnozlaşdırılır Belə ki 2011-ci ildə

Ccedilinin nominal UumlDM-i 72 trilyon ABŞ dolları təşkil etmişdir ki bu da ABŞ

iqtisadiyyatının yarısından bir az aşağıdır Ccedilində adambaşına duumlşən UumlDM isə

5460 ABŞ dolları təşkil etmişdir ki bu da ABŞ-dakı muumlvafiq goumlstəricinin cəmi

11 faizini Yaponiyadakının isə 12 faizini təşkil etmişdir Lakin alıcılıq guumlcuumlnuuml

paritet əsasında hesablayanda Ccedilində UumlDM-in həcmi 114 trilyon ABŞ dolları

təşkil edir ki bu da ABŞ iqtisadiyyatının 76 faizi deməkdir Bu paritet

həmccedilinin Ccedilinin adambaşına duumlşən UumlDM-in də həcmini artırır Belə ki

soumlzuumlgedən paritet əsasında yanaşdıqda Ccedilində adambaşına 8650 ABŞ dolları

UumlDM duumlşuumlr Bu isə ABŞ-da adambaşına duumlşən UumlDM-in təqribən 18 faizini

təşkil edir Economic İntelligence Unitin proqnozlarına əsasən 2030-cu ilə

kimi bu goumlstərici ABŞ-da adambaşına duumlşən UumlDM-in 343 faizinə ccedilatacaq

Ccedilin iqtisadiyyatının qarşısında duran əsas ccedilətinliklər əsasən xarici

investisiyalardan və ixracdan asılılıqdır Beynəlxalq Valyuta Fondunun

hesablamalarına goumlrə 2001-ci ildən 2008-ci ilə kimi investisiyalar və ixracın

cəmi birlikdə Ccedilində UumlDM-in 60 faizini təşkil etmişdir 1990-cı ildə əsas kapital

qoyuluşunun UumlDM-ə nisbəti 25 faiz təşkil edirdisə 2011-ci ildə bu nisbət 485

faizə kimi yuumlksəlmişdir Lakin qlobal iqtisadi boumlhranla əlaqədar olaraq Ccedilin

iqtisadiyyatına youmlnəldilən xarici investisiyaların həcmi azalmağa başlamışdır

Belə ki 2011-ci ilin 6 ayı ilə muumlqayisədə Ccedilin iqtisadiyyatına youmlnəldilən xarici

investisiyaların həcmi 07 faiz azalmışdır Digər tərəfdən Ccedilin iqtisadiyyatı ixrac

istiqamətlidir Lakin qlobal iqtisadi boumlhranın təsiri ilə ixracın həcmi də ildən-ilə

azalır Belə ki 2010-cu ildə Ccedilinin uumlmumi ixracı 1194 trilyon ABŞ dolları təşkil

etmişdir ki bu da 2008-ci ilin goumlstəricisi olan 1429 trilyon ABŞ dollarından

235 milyard ABŞ dolları və ya 164 faiz aşağıdır Lakin 2011-ci ildə yenidən bu

goumlstərici artaraq 1898 trilyon ABŞ dollarına ccedilatmışdır Rəqəmlərdən

goumlruumlnduumlyuuml kimi qlobal iqtisadi boumlhranın Ccedilin iqtisadiyyatında ən ccedilox təsir etdiyi

sahələr ixrac və xarici investisiyalar olmuşdur Bu iki faktor isə Ccedilin

iqtisadiyyatı uumlccediluumln artımın əsas lokomotivləri deməkdir

Nəticə

Son illərdə Ccedilinə suumlrətli iqtisadi inkişaf və artım templəri bəxş etməsinə

baxmayaraq bu oumllkənin hazırkı iqtisadi modeli onun gələcək inkişafı

baxımından bir ccedilox ccedilətinliklər yaradır İnkişaf nəticəsində ucuz işccedili quumlvvəsinin

ildən-ilə azalması ixrac youmlnuumlmluuml iqtisadiyyatın uumlstuumlnluumlklərini azaldır Digər

tərəfdən duumlnya iqtisadiyyatında houmlkm suumlrən və son zamanlar tez-tez təkrarlanan

iqtisadi boumlhranlar Ccedilinin davamlı iqtisadi inkişafına zəmanət vermir Bu

baxımdan Ccedilinin qarşısında duran əsas hədəflərdən biri davamlı iqtisadi inkişafa

nail olmaq uumlccediluumln orta təbəqənin guumlcləndirilməsi və insanların sosial huumlquqlarının

artırılmasından keccedilir Buumltuumln bunlar isə boumlyuumlk keccedilid doumlvruuml və maliyyə resursları

tələb edir

Uumlmumiyyətlə Ccedilin iqtisadiyyatının tamamilə bazar əsaslı iqtisadi modelə

keccedilməsinə həm daxili iqtisadi siyasət həm də xarici bazarlardan asılılıq mane

olur Lakin birdən-birə hazırkı iqtisadi modeldən imtina etmək muumlmkuumln deyil

Ccediluumlnki bu Ccedilin iqtisadiyyatının artım tepmlərini aşağı salmaqla bərabər həm də

işsizliyə səbəb ola bilər Həmccedilinin Ccedilin houmlkuməti sayca 12-ci olan 5 illik

planlarında illik ortalama 7 faizlik UumlDM artımı hədəfləyir Bu artım isə həm də

oumllkədəki həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması uumlccediluumln vacibdir Digər tərəfdən

əgər qarşıdakı illərdə Ccedilin duumlnyanın bir noumlmrəli iqtisadiyyatına ccedilevrilərsə onda

istər-istəməz oumlz valyuta-kredit siyasətində dəyişikliklər və ya islahatlar

aparmağa məcbur olacaq Ccediluumlnki Ccedilin valyutası ehtiyat valyutaya ccedilevrilərsə onda

houmlkumət təkcə oumlz xalqı qarşısında deyil həm də beynəlxalq ictimaiyyət

qarşısında oumlhdəlik goumltuumlrmuumlş olacaq Belə olduqda isə houmlkumət ucuz yuan

siyasəti apara bilməyəcək Bu isə ilk noumlvbədə ixraca və doumlvlətin dəstəklədiyi iri

şirkətlərə ccedilətinliklər yaradacaq

Ccedilin valyutasının dəyərlənməsi və ya Ccedilinin yeni iqtisadi inkişaf modelinə

keccedilməsi həm də ABŞ və Avropa oumllkələrinə boumlhrandan daha tez ccedilıxmağa koumlmək

edə bilər Belə olan təqdirdə Avropa və Amerika məhsullarının

rəqabətqabiliyyətliliyi artacaq və Ccedilin ixracda tutduğu uumlstuumln moumlvqelərindən

muumləyyən qədər geri ccediləkilməli olacaq Ccedilində orta təbəqənin guumlclənməsi həm də

ABŞ və Avropa oumllkələri uumlccediluumln boumlyuumlk həcmli ixrac bazarının accedilılması deməkdir

Bir soumlzlə Ccedilinin qlobal iqtisadi guumlcə ccedilevrilməsi sonda həm duumlnya iqtisadi

sistemində həm də duumlnya maliyyə-kredit sistemində dəyişikliklərə səbəb olacaq


Sosializm quruculuğu illərində (1949-cu ildən bəri) Ccedilin Xalq Respublikası

ccedilətin və ziddiyyətli tarixi yol keccedilmişdir Ayrı-ayrı doumlvrlərdə əldə edilən iqtisadi

nailiyyətlər boumlhran ilə əvəz olunmuş və nəticədə əhalinin həyat səviyyəsi ccedilox

ləng yuumlksəlmişdir Yalnız 70-ci illərin axırlarında oumllkə boumlhran vəziyyətindən

ccedilıxmışdır Oumllkədə sosializm quruculuğunun təkmilləşdirilməsi məqsədilə

aşağıdakı doumlrd modernizasiya proqramı irəli suumlruumllmuumlş və həyata keccedilirilmişdir

1 Sənaye

2 Kənd təsərruumlfatı

3 Muumldafiə

4 Elm

Bu proqram Ccedilini mərhələlər uumlzrə XXI əsrin ortalarınadək yuumlksək inkişaf etmiş

sosializm doumlvlətinə ccedilevirmək məqsədini guumlduumlr Son illə duumlnya təsərruumlfatında

Ccedilinin rolu xeyli artmışdır 80-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Ccedilin

iqtisadiyyatının artım suumlrətinə goumlrə duumlnyanın ən boumlyuumlk doumlvlətləri arasında

birinci yeri tutur 1979-2000-ci illər ərzində oumllkənin uumlmumi milli məhsulunun

orta artım goumlstəricisi 8 olmuşdur İndi Ccedilin Asiyanın iqtisadi tərəqqisinin

lokomotivlərindən birinə ccedilevrilmişdir Onun iqtisadiyyatının belə suumlrətli

inkişafına oumllkənin ictimai həyatında aparılan əsaslı muumltərəqqi dəyişikliklər

iqtisadiyyatın buumltuumln sahələrində həyata keccedilirilən islahatlar (xarici kapitalın

axınına şərait yaradılması azad iqtisadi boumllgələrin yaradılması və s) ayrı-ayrı

iqtisadi sahələrdə daha ccedilox maddi nemətlər bolluğu yarada bilən istehsal

muumlnasibətlərindən (doumlvlət kooperativ və xuumlsusiyyətccedililik) istifadə olunması təsir

etmişdir Belə suumlrətli inkişaf əhalinin həyat səviyyəsini bir qədər

yaxşılaşdırmışdır Son illər oumllkədə Yerin suumlni peyklərinin buraxılışı uumlccediluumln raket-

kosmik sənayesi suumlrətlə inkişaf edir Ccedilin 2008-ci ildə ilk dəfə oumlz kosmonavtını

accedilıq kosmosa goumlndərməklə Rusiya və ABŞ -dan sonra bu goumlstəricini əldə edən

uumlccediluumlncuuml doumlvlət olmuşdur Ccedilin daş

koumlmuumlr hasilatına sement polad aliminium velosiped tikiş və paltaryuyan

maşınlar pambıq parccedila istehsalına goumlrə duumlnyada birinci yeri tutur İndi Ccedilin

əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatını təmin edir bu da belə ccediloxsaylı

doumlvlət uumlccediluumln boumlyuumlk nailiyyətdir

Kənd təsərruumlfatı uumlccediluumln təbii şərait ilk əvvəl oumllkənin relyef və iqlim

xuumlsusiyyətlərilə muumləyyən edilir Təbii şəraitə goumlrə oumllkənin qərbi və şərqi

arasında olduqca boumlyuumlk fərqlər var Ccedilinin dənizkənarı hissəsi şimal-şərqindəki

ovalıqlar təpəli duumlzənliklər və maili alccedilaq dağ yamacları muumllayim iqlim kənd

təsərruumlfatı uumlccediluumln daha əlverişlidir Qərbin dağlıq relyefi

(TyanşanHimalay Kunlun Tibet) yarımsəhra və səhraları (Təklə-Məkan)

kəskin kontinental iqlimi yağıntının azlığı kənd təsərruumlfatının (xuumlsusilə

əkinccedililiyin) inkişafını xeyli ccedilətinləşdirir Ccedilin ərazisinin 90-dən ccediloxu Şimal

yarımkuumlrəsinin muumllayim qurşağında və yalnız ucqar cənubu subtropik qurşaqda

yerləşir Şərq hissəsində musson iqlimdir Buna goumlrə də əkinccedililik bir ccedilox

ərazilərdə suumlni suvarma tələb edir Kənd təsərruumlfatı Ccedilin iqtisadiyyatının muumlhuumlm

sahəsidir Bu sahə nəinki 1 milyarddan artıq əhalini ərzaq məhsulları ilə yeyinti

və yuumlnguumll sənaye sahələrinin xammal ilə təmin edir hətta bəzi məhsullarını

ixrac da edə bilir 80-ci illərdən başlayaraq kənd təsərruumlfatında Xalq

kommunası adlanan tipdən ailə icarədarlığı sisteminə keccedilid bu sahədə məhsul

istehsalının xeyli artmasına səbəb olmuşdur Kənd təsərruumlfatının başlıca sahəsi

əkinccedililikdir Taxıl bitkiləri uumlmumi əkin sahələrinin 45 hissəsini tutur Ccedilinlilərin

qidasında muumlhuumlm rol oynayan ccediləltik başlıca olaraq oumllkənin cənubunda

və Yanszı vadisində yetişdirilir Ccedilində ccediləltik samanından yem kimi

heyvandarlıq və quşccediluluqda kağız həsir ip və s hazırlanmasında istifadə

olunur Su ilə oumlrtuumllmuumlş ccediləltik sahələrində balıq yetişdirilir Buğda Ccedilin

duumlzənliyində Xuanxe houmlvzəsində pambıq Xuanxe houmlvzəsində ccedilay oumllkənin

cənub-şərqində və cənubunda becərilir Təbii şəraiti imkan verən hər

yerdə kartof batat tərəvəz meyvə və tuumltuumln becərilir Kənd təsərruumlfatı

məhsullarının 60-i oumllkənin şərqində istehsal edilir

Kənd təsərruumlfatında heyvandarlıq ikinci dərəcəli rol oynayır Lakin mal-qaranın

sayına goumlrə Ccedilin duumlnyada birinci yeri tutur Şərqdə saxlanılan qaramalın 23

hissəsindən iş heyvanı kimi istifadə olunur Ət məhsullarının 80-dən

ccediloxunu donuzccediluluq verir Daxili Monqolustan Sintszyan-Uyğur muxtar

rayonlarında koumlccediləri və yarımkoumlccediləri ekstensiv otlaq heyvandarlıq uumlstuumlnluumlk təşkil

edir Yanszı ccedilayı houmlvzəsində həm də şimal-şərqdə və Şandun

yarımadasında baramaccedilılıq inkişaf etmişdir

Ccedilin ərazisinin boumlyuumlk hissəsini tutan dağlıq relyef səhra və dağ-meşə

rayonları quru yol nəqliyyatı uumlccediluumln o qədər də əlverişli deyildir Əsasən enlik

istiqamətində axan ccedilaylarının əksəriyyətinin aşağı hissələri goumllləri Boumlyuumlk

kanal (uzunluğu 1700 km) həm də Ccedilini əhatə edən dənizlər demək olar ki

buumltuumln il boyu gəmiccedililik uumlccediluumln yararlıdır Nəqliyyatın daha sıx şəbəkəsi oumllkənin

şərq hissəsindədir Yuumlk və sərnişin daşınmasının təxminən yarısı dəmir

yollarının payına duumlşuumlr Lakin yuumlkdaşımada onun payı tədricən azalır dəniz

avtomobil boru kəməri hava nəqliyyatının payı isə artır Duumlnya əhəmiyyətli ən

iri portu Şanxay portudur Qərb rayonlarında yuumlk heyvanlarından geniş istifadə

olunur

Ccedilin oumlz topoqrafiyasının muumlxtəlifliyi ilə də fərqlənir Dağlaryaylalar və

təpələr oumllkənin quru ərazisinin 65 faizini təşkil edir Buumltuumlnduumlnyada məşhur olan

dağ sistemləri Ccedilin ərazisinin boumlyuumlk hissəsini tuturndash bu Ccedilinin coğrafi

xuumlsusiyyətlərindən biridir Duumlnyada 8 min m-dənhuumlnduumlr olan 19 zirvənin 7-si

Ccedilində yerləşirCcedilində həmccedilinin ccediloxlu ccedilay və goumlllər də vardır Ccedilayların

uumlmumiuzunluğu 220 min km-dən artıqdır 5 mindən yuxarı ccedilayın houmlvzəsi

100km2-i keccedilir Ccedilində sahəsi 1 km2 olan 2800-dən ccedilox sahəsi 1000 km2-dən

ccedilox olan isə 13 goumll yerləşirƏgər Ccedilinin ərazisinə yuxarıdan baxsan o qərbdən

şərqə enəndoumlrdpilləli pilləkəni xatırladar 8Tsinxay-Tibet yaylası bu relyef

iyerarxiyasının birinci ən yuumlksəkpilləsini təşkil edir İkinci pilləni Daxili

Monqolustan yaylasıLessyaylasıYunnan-Quyccediljou yaylası Tarim ccediloumlkəkliyi

Cunqar və Sıccediluanccediluumlxurları təşkil edir Əgər birinci pillənin orta huumlnduumlrluumlyuuml

dəniz səviyyəsindən təqribən 4000 m təşkil edirsə ikincinin huumlnduumlrluumlyuuml 1-2min

m huumldudları arasındadır Boumlyuumlk Xinqan Tayxanşan Uşan vəSyuefenşan

dağlarının şərq yamaclarından dəniz səviyyəsindən 500-1000 m orta

huumlnduumlrluumlkdə olan uumlccediluumlncuuml pillə başlayır Ccedilinin 200 m-dəkdərinlikdə yerləşən

şelfləri relyef dəyişkənliklərinin doumlrduumlncuuml pilləsinitəşkil edirCcedilin ərazisinin

boumlyuumlkluumlyuumlnə goumlrə duumlnyada uumlccediluumlncuuml yeri tutur


Ccedilinin iqtisadi əlaqələri son doumlvrdə əhəmiyyətli dərəcədə yuumlksəlmişdir Əsas

ticarət tərəfdaşları ABŞ Yaponiya Cənubi Koreya Almaniya Cənubi-Şərqi

Asiya oumllkələri Rusiya və sOumllkəyə gələn xarici kapitalın miqdarına goumlrə ABŞ-

dan sonra duumlnyada ikinci yerdədir Oumllkə uumlzrə ildə 180 mlrd dollarlıq məhsul

ixrac edirsə 145 mlrd dollarlıq məhsul alır Deməli xarici ticarətin saldosu

aktivdir

Ccedilin iqtisadiyyatı ndash buumltuumln duumlnyadan sərmayə qoyuluşu cəlb edən

oumlzuumlnəməxsus bir moumlcuumlzədir Xarici kompaniyaların Ccedilin iqtisadiyyatına

sərmayəsi rekord suumlrətli templərlə artmaqdadır Duumlnyanın Ccedilin iqtisadiyyatına

nəzərə ccedilarpan və ardıcıl artan marağı son iyirmi beş ildə davam etməkdədir XX

əsrin 70-ci illərinin ortalarında bunu təsəvvuumlr etmək belə muumlmkuumln deyildi Hal-

hazırda isə bir ccedilox əlamətlərə goumlrə bu oumllkənin yaxın perspektivdə artan xətt

uumlzrə inkişaf edəcəyi aydın goumlruumlnuumlr Ccedilin Yaponiya və Cənubi Koreya təcruumlbəsini

təkrarlamaq imkanına malikdir Den Syaopin tərəfindən 1978-ci ildə iqtisadi

sistemdə başlanılan və eyni zamanda doumlvlətin siyasi accedilıqlığını da həyata keccedilirən

islahatlar artıq 2000-ci ilə qədər ccedilox boumlyuumlk muumlsbət nəticələrə gətirib ccedilıxarıtdı

Qısa zaman ərzində uumlmumdaxili məhsul (UumlDM) 4 dəfə artmış bu da yuumlz

milyonlarla insanın yoxsulluqdan ccedilıxmasına imkan vermişdir2005-ci ildə isə

alıcılıq qabiliyyəti paritetinə goumlrə Ccedilin duumlnyanın ikinci oumllkəsi olmuşdur hərccedilənd

ki əhalinin adambaşına duumlşən gəlirlərinə goumlrə o ccedilox kasıb qalmaqdadır Ccedilində

iqtisadi islahatlar bu guumln də davam etməkdədir CcedilKP-nın XVI qurultayının

sənədlərində qeyd olunduğu kimi Ccedilin ldquouumlccedil addımrdquo proqramının birinci və ikinci

mərhələsinin tapşırıqlarının oumlhdəsindən muumlvəffəqiyyətlə gəlmişdir bu da xalqı

ldquoisitmək və doydurmaqrdquo vəzifəsini həll etməyə və əhalinin yaşayış səviyyəsini

yuumlksəltməyi təmin etməyə imkan vermişdir Proqramın iqtisadi cəhətdən inkişaf

etmiş oumllkələrlə bir səviyyəyə ccedilıxmaq məqsədi daşıyan uumlccediluumlncuuml mərhələsinin

həyata keccedilirilməsinə başlanmışdır Bu mərhələni muumləyyən ardıcıllıqla

reallaşdırmaq planlaşdırılırMəsələn 2020-ci ilə qədər UumlDM-u 2000-ci ilə

muumlqayisədə 4 dəfə artırmaq nəzərdə tutulur Başqa soumlzlə rəsmi valyuta kursuna

goumlrə UumlDM 4 trln ABŞ dollarından artıq təşkil etməlidir Bu oumlz noumlvbəsində

oumllkənin uumlmumi quumldrətini və beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini xeyli

guumlcləndirəcək və sənayeləşməni həyata keccedilirməyə muumlkəmməl və azad bazar

iqtisadiyyatı sistemi yaratmağa şəhər əhalisinin xuumlsusi ccediləkisinin artmasına

sənaye və kənd təsərruumlfatı şəhər və kəndlər ayrı-ayrı30 regionlar arasında

fərqin dərinləşmə tendensiyasını aradan qaldırmağa sosial təminat sistemini

təkmilləşdirməyə əhalinin gəlirlərini artırmağa və xalqın rifah halını

qaldırmağa koumlmək edəcəkdir

Azad iqtisadi zonaları 1980-ci illərdən başlayaraq Ccedilində azad iqtisadi

zonaların (AİZ) yaranmasına başlanmışdır AİZ-in yaranması aşağıdakı

zəruriyyətlərdən meydana gəlmişdir

1) Ən yeni texnologiyaya əsaslanan elm tutumlu sənaye sahələrinin yaradılması

uumlccediluumln xarici kapitalının cəlb edilməsi

2) Xarici iqtisadi əlaqələri genişləndirməklə ixrac potensialını artırmaqla oumllkəyə

valyuta axınına nail olmaq

3) AİZ-in imkanlarından optimal səviyyədə istifadə etməklə oumllkənin buumltuumln

regionlarında iqtisadi sosial strukturlarının inkişafına nail olmaq

4) Ccedilin əmək resurslarından maksimum səviyyədə istifadə etmək

Oumllccediluumlsuumlnə və huumlquqi statusuna goumlrə uumlccedil tip AİZ-lar yaradılmışdır

1) Xuumlsusi iqtisadi zona

2) Accedilıq liman (port)

3) İqtisadi və texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş zonalar

Moumlvzu 10 Mərkəzi ndashŞərqi Avropa və Baltikyanı oumllkələrin tranzitiv

oumllkələr kimi uumlmumi xarakteristikası

PLAN

101 MŞA və Baltikyanı oumllkələrin coğrafiyası

102 Mərkəzi ndash Şərqi Avropa və Baltikyanı oumllkələrinin inkişafının

tarixi iqtisadi aspektləri

103 MŞA və Baltikyanı oumllkələrdə bazar iqtisadiyyatına keccedilid

modellərinin muumlqayisəli təhlili

104 MŞA və Baltikyanı oumllkələrdə optimal xarici iqtisadi strategiya

seccedilimi

105 Mərkəzi ndash Şərqi Avropa və Baltikyanı oumllkələrinin

iqtisadiyyatının muumlasir vəziyyəti


Muumləyyən təsnifata goumlrə Mərkəzi və Şərqi Avropa regionuna keccedilmiş Şərqi

Avropa sosialist oumllkələri - Albaniya Bolqarıstan Macarıstan Polşa Slovakiya

Rumıniya Ccedilexiya Yuqoslaviya və eləcə də Baltikyanı oumllkələr - Latviya Litva

və Estoniya daxildirlər İqtisadi inkişaf səviyyəsinə goumlrə həmin oumllkələri doumlrd

yarımqrupa boumllmək olar

1 Nisbətən inkişaf etmiş oumllkələr - Macarıstan Polşa Slovakiya Sloveniya və

Ccedilexiya

2 Baltikyanı oumllkələr - Latviya Litva Estoniya

3 Bolqarıstan Rumıniya Xorvatiya

4 Nisbətən daha aşağı iqtisadi səviyyədə olan oumllkələr - Albaniya Bosniya və

Hersoqovina Makedoniya Yuqoslaviya

Bu oumllkələrin bəzi iqtisadi goumlstəriciləri də elə həmin ardıcıllıqla cədvəldə

verilmişdir

Hazırda bu oumllkələrin ccediloxu Aİ-yə daxil edilmişdir Ona goumlrə də duumlnya

iqtisadiyyatında və iqtisadi muumlnasibətlər sistemində onların moumlvqeyi siması

dəyişmişdir Bu oumllkələr elə bir guumlcluuml moumlvqeyə malik olmasalar da hər-halda

duumlnya iqtisadiyyatının subyektləridirlər Ona goumlrə də həmin oumllkələrin iqtisadi

inkişafı barədə qısa məlumat verməyi zəruri hesab edirik

Cədvəl

M və ŞAOuml-nin bəzi makroiqtisadi goumlstəriciləri

Doumlvlətlər Ərazisi

min kv km

Əhalisi

mln nəf

UumlDM

mlrddol

1 Macarıstan 930 103 1090

2 Polşa 3230 390 3030

3 Slovakiya 498 54 475

4 Sloveniya 203 20 340

5 Ccedilexiya 790 102 1240

6 Latviya 637 23 158

7 Litva 652 38 255

8 Estoniya 451 13 131

9 Bolqarıstan 1109 80 267

10 Rummiya 2375 231 986

11 Xorvatiya 566 45 385

12 Albaniya 287 33 84

13 Bosniya və Hersoqovina 510 44 90

14 Makedoniya 257 20 57

15 Yuqoslaviya 1022 110 241

Nuumlmayiş etdirilən goumlstəricilərdən aydın goumlruumlnuumlr ki həmin məkanda 130

mln nəfərdən ccedilox əhali yaşayır Ərazisi təqribən 1341 min kv km-dir

Məlumdur ki İkinci Duumlnya muumlharibəsindən sonra SSRİ-nin təsiri altında

Mərkəzi və Şərqi Avropa oumllkələrində Kommunist partiyası hakimiyyət başına

gəlmişdir Odur ki həmin oumllkələrin iqtisadiyyatı da mərkəzləşdirilmiş sovet

sisteminə uyğun qurulmağa başlamışdır

Beləliklə

minus xuumlsusi muumllkiyyət ləğv edilmiş və yaxud məhdudlaşdırılmış

minus demək olar ki buumltuumln istehsal vasitələri doumlvlət miılkiyyətinə keccedilmiş

minus təsərruumlfatccedilılıqda mərkəzləşdirilmiş planlaşdırılma əsas goumltuumlruumllmuumlş

minus iqtisadiyyatda sosialist muumləssisələri inhisarccedilı vəziyyəti almışlar

Deməli Mərkəzi və Şərqi Avropa oumllkələrinin iqtisadiyyatı ciddi doumlvlət

nəzarətinə əsaslanırdı

Bu sistemdə əmək əmtəə kapital bazarları moumlvcud olmamışdır Sistemdə

əsas məqsəd doumlvlətin və partiyanın planını yerinə yetirməkdən ibarət olmuşdur

Sahibkarlığa olan maraq məhsulun keyfıyyətinin artırılması əmək

məhsuldarlığının yuumlksəldilməsi prinsipləri yaddan ccedilıxmışdır Bu oumllkələrdə

iqtisadi artım ekstensiv amillərə əsaslanırdı Hansı sahələrə investisiya

qoyulması doumlvlət tərəfındən muumləyyən edilirdi Ağır sənaye sahələri olan

metallurgiya kimya sənayesi və maşınqayırmanın inkişafına uumlstuumlnluumlk

verilmişdir


tarixi

1949-cu ildə Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası (QİYŞ) yaradılmışdır Bura

daxil olan oumllkələr ccedilərccedilivəsində oumlzuumlnəməxsus bazar moumlvcud idi Qərb

oumllkələrinin rəqabətindən istifadə edə bilmirdilər İnkişaf etmiş Qərb oumllkələri

ekstensiv inkişafdan intensiv inkişaf yoluna keccedildiyi halda bu oumllkələrdə iqtisadi

artımın suumlrəti azalmaqda davam edirdi İqtisadiyyatın boumlyuumlk bir hissəsi

hərbiləşdirilmə sahəsinə xidmət edirdi

Ayrı-ayrı vaxtlarda sosialist inkişaf yolunda islahatlar aparılmasına cəhdlər

də goumlstərilirdi (1956-cı illərdə Macarıstanda 1968-ci ildə Ccedilexoslovakiyada

1950-ci illərin ortalarından Yuqoslaviyada 1980-ci illərin əvvəllərində

Polşada)

Duumlnya sosializm sistemində baş verən ictimai-iqtisadi və siyasi

dəyişikliklər Mərkəzi və Şərqi Avropa oumllkələrinin inkişaf istiqamətini

dəyişdirmişdir 1989-1991-ci illərdən Mərkəzi və Şərqi Avropa oumllkələrinin

iqtisadiyyatında hərtərəfli islahatlar keccedilirilməyə başlanmışdır Həmin oumllkələrin

ictimai-iqtisadi həyatında yeni problemlər yaranmışdır Aşağıdakı sahələrdə

islahatlar keccedilirilməsi oumln plana ccediləkilmişdir

1 İqtisadiyyatda makroiqtisadi sabitlik və nəzarətin artması Bu məqsədlə

sabitləşdirilmə proqramı hazırlanmışdır İnflyasiyaya qarşı tədbirlər

sistemində monetarizm nəzəriyyəsinə (pul kntləsi uumlzərində nəzarət

artmışdır) uumlstuumlnluumlk verilirdi Yeni vergi siyasəti xarici hesablaşmaların

tənzimlənməsi oumln plana ccediləkilmişdir

2 Qiymət islahatı və bazar mexanizminin tətbiqi Burada rəqabətli bazar

muumlnasibətlərinə keccedilirilməsi nəzərdə tutulur Odur ki qiymətlərin və

ticarətin liberallaşması xarıci iqtisadi fəaliyyətin liberallaşdırılması

inzibati-amirlik boumllguuml sistemindən imtina edilməsi işccedili quumlvvəsi

bazarının liberallaşdırılması maliyyə sistemində islahat aparılması oumln

plana ccediləkilmişdir

3 Xuumlsusi boumllmənin inkişafı oumlzəlləşdirilmə və istehsalın quruluşunda

islahat aparılması

4 İqtisadiyyatda doumlvlətin roluna yenidən baxılması İqtisadiyyatda

doumlvlətin aparıcı rolu aradan qaldırılmış qanunvericilikdə muumləyyən

dəyişikliklər edilmişdir Lakm qeyd etməliyik ki buumltuumln bu kimi islahatlar

ilk əvvəllər muumlsbət nəticələr verə bilməmişdir istehsalın həcmi

goumlzlənildiyindən də ccedilox azalmışdır (sənayenin həcmi ildə 20 azalırdı)

Ancaq Polşada 93-94-cuuml illərdə istehsalın həcmi islahatdan əvvəlki

illərin səviyyəsinə ccedilata bilmişdir

QİYŞ ccedilərccedilivəsində olan əvvəlki əlaqələr qırılmışdır Qərbi Avropa oumllkələri

ilə satış bazarı əlaqələri yaradılmasına zərurət meydana gəlmişdir Quruluş

işsizliyi sabit inflyasiya yaranmışdır oumlzəlləşdirilmiş muumləssisələr yeni bazar

mexanizminə uyğunlaşa bilməmişlər Bank sahəsində də boumlhranlar oumlzuumlnuuml

goumlstərirdi Xaricdən kapital axını bir ccedilox hallarda qazanc goumltuumlrmək və alver

xarakteri daşıyırdı Faktiki olaraq əhalinin həyat səviyyəsi kəskin suumlrətdə

pisləşmişdir Odur ki insanların bir ccediloxunda sosialist sistemi ideyası həsrəti

yenidən guumlclənirdi Hətta bəzi hallarda doumlvlətin sosial funksiyaları da artırılırdı

Beləliklə bu oumllkələrdəki islahatlardan yaranan noumlqsanlar daha duumlşuumlnuumllmuumlş

dəyişikliklər edilməsi məsuliyyətini artırmışdır Burada əmtəə və xidmətlərin

qıtlığı ləğv edilmiş sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkili yaxşılaşdırılmış

iqtisadiyyatda xuumlsusi boumllmə bərpa edilmiş prosesi dəyişdirilmiş yeni iqtisadi

inteqrasiya sistemi yaradılmasının başlanğıcı qoyulmuşdur

1994-cuuml ildən həmin oumllkələrdə muumləyyən muumlsbət nəticələr əldə edilməyə

başlamışdır Bu oumllkələrdə bazar iqtisadiyyatının inkişafında muumlstəqil bazar

subyektləri formalaşa bilmişdir azad əmtəə istehsalccedilıları muumlxtəlif muumllkiyyət

formaları artmışdır Doumlvlət kooperativ xuumlsusi qarışıq muumllkiyyətlərin inkişafı

tıccediluumln bərabər şərait yaranmışdır

M və ŞAOuml-də oumlzəlləşdirilmə prosesi uumlccedil mərhələdə həyata keccedilirilmişdir İlk

noumlvbədə ticarət xidmət sahəsinin muumləssisələri və eləcə də xırda sənaye

oumlzəlləşdirilmişdir Bu proses nəğd pul ilə həyata keccedilirilmişdir 1992-ci ildə

Ccedilexiya və Slovakiyada xırda və orta sahibkarlığa koumlmək barədə qanun da

qəbul edilmişdir Qanuna əsasən vergi qoyulmasında kredit verilməsində

(guumlzəştli kredit verilməsi) dəyişiklik aparılmışdır

İkinci mərhələ boumlyuumlk oumlzəlləşdirilmə adlanır Bu oumlzəlləşdirilmədə

doumlvlət muumləssisələri vətəndaşlara pulsuz verilmişdir Ccedilexiya Rumıniya Polşa və

Bolqarıstanda vətəndaşlara oumlzəlləşdirilmə kuponları (vauccedilerləri) (Azərbaycanda

olduğu kimi) verilmişdir Bu cuumlr boumlyuumlk oumlzəlləşdirilmənin 1-ci mərhələsi

Ccedilexiya və Slovakiyada 1992-ci ildə 2-ci mərhələsi - 1994-cuuml ildə 3-cuuml

mərhələsi isə 1996-cı ildə başa ccedilatmışdır Odur ki UumlDM-də xuumlsusi boumllmənin

payı artaraq sənayedə 60 -ə kən təsərruumlfatında 90 -ə inşaatda 90 -ə

ticarətdə 87 -ə ccedilatmışdır

Milli sərvətin oumlzəlləşdirilməsindən daxil olan fond 21 mird dollara bərabər

olmuşdur Macarıstanda muumlharibədən sonrakı illərdə milliləşdirilmədən zərər

ccediləkənlər də kompensasiya almışlar (1991-ci ilin aprel qanununa əsasən) Belə

qanun Ccedilexoslovakiya Polşa və Rumıniyada da olmuşdur



Keccedilid vəziyyətində olan iqtisadiyyatı iqtisadccedilı alimlər ldquoKeccedilid

iqtisadiyyatırdquo adlandırırlar Keccedilid iqtisadiyyatına eyni bir iqtisadi sistemin

daxilində baş verən keccedilid prosesini də misal goumlstərmək olar Belə bir keccedilid

vəziyyəti azad rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatına оlаn keccedilidlə bağlı olaraq

yaranmışdır Eyni sistem daxilində keccedilid vəziyyəti buumltoumlvluumlkdə Inhisаrccedilı

каpitаlizm sistemin əsaslarının eyni olaraq qaldığı bir şəraitdə yaranır

Feodalizmdən kapitalizmə bir iqtisadi sistemdən digərinə кеccedilidin nə zaman

başlandığını və nə zaman başa ccedilatdığını soumlyləmək ccedilətindir və burada xuumlsusi

keccedilid doumlvruumlnuumln olmasından soumlhbət ola bilməz (bəzi oumllkələrdə bu keccedilid prosesi

bir neccedilə 100 il davam etmişdir) Əsası muumlxtəlif olan iqtisadi sistemli

cəmiyyətlərin birinin digərini əvəz etməsi sıccedilrayışla inqilabi yolla baş verir və

bu zaman koumlhnə cəmiyyətin sosial-iqtisadi muumlnasibətləri yеniləri ilə əvəz

olunur Buna misal olaraq Ruslarda kapitalizmdən sosializmə keccedililməsi

prosesini goumlstərmək olar

1917-ci il ccedilevrilişi ilə başlayan bu proses 30-cu illərin axırlarına qədər başa

ccedilatdı 20-25 ili əhatə edən bu doumlvr xuumlsusi ldquoKeccedilid doumlvruumlrdquo adlandırılır XX əsrin

sonlarında Şərqi Avropa sosialist oumllkələrində və xuumlsusilə də SSRI-də baş verən

əsaslı dəyişikliklərin nəticəsində 70 il ərzində moumlvcud olmuş Sovetlərə məxsus

sosial-iqtisadi muumlnasibətlər sistemi dağılır və onu əvəz edəcək bazar

iqtisadiyyatına kapitalist iqtisadiyyatına keccedilid prosesi başlanmışdır Bu

prosesin başa ccedilatması yəqin ki 25-30 il ccediləkəcəkdir

Keccedilid doumlvruuml iqtisadiyyatı uumlccediluumln səciyyəvi olan muumlnasibətlər sistemi

yaranır Muumllkiyyət ccediloxnoumlvluumlluumlyuuml muumlnasibətlərin ccediloxtərəfli olmasını zəruri edir

Bu muumlnasibətlərə aiddir muumllkiyyətin muumlxtəlif formaları əsasında yaranmış

muumlxtəlif təsərruumlfatlar arasındakı (muumlхtəlif səviyyəli) muumlnasibətlər doumlvlətlə

muumlxtəlif təsərruumlfat formaları arasındakı muumlnasibətlər inhisarccedilılığın moumlvcud

olması ilə yaranan muumlnasibətlər əmtəə-pul muumlnasibətlərinin inkişafı ilə bağlı

fəaliyyətə başlayan bazar strukturları arasındakı muumlnasibətlər keccedilid doumlvruuml

iqtisadiyyatı şəraitində yaranan muumlnasibətlər sistemidir Keccedilid doumlvruumlnuumln

iqtisadi sistemi muumlxtəlif cuumlrbəcuumlr səviyyəli mexanizmlərlə idarə olunurlar

Keccedilid doumlvruuml iqtisadiyyatının idarəetmə mexanizmləri həm muumlrəkkəb

həm də ziddiyətlidir Buraya bazar mexanizminin uumlnsuumlrləri doumlvlət tənzimi

mexanizmi fərdi fəaliyyət natural istehsala məxsus mexanizmlər keccedilmiş

iqtisadi sistemə məxsus mexanizm plan mexanizmi inhisarlara məxsus

mexanizmlər yeni iqtisadi sistemə məxsus formalaşdırılan mexanizmlər gizli

iqtisadiyyata xas olan laquomexanizmraquolər eyni vaxtda fəaliyyət goumlstərirlər Keccedilid

doumlvruuml iqtisadiyyatı şəraitdə ccediloxcəhətli boumllguuml muumlnasibətləri və mexanizmləri

fəaliyyət goumlstərir Onlara aiddir

bull muumllkiyyətə goumlrə boumllguuml

bull paya goumlrə boumllguuml

bull əməyə goumlrə boumllguuml

bull buumldcə mexanizmi vasitəsi ilə boumllguuml və yenidən boumllguuml

bull inhisar mexanizmi ilə boumllguuml

bull bazar mexanizmi vasitəsi ilə boumllguuml

bull fondlar vasitəsi ilə boumllguuml

bull qeyri-qanuni vasitələrlə boumllguuml və s

Keccedilid doumlvruuml uumlccediluumln xarakterik olan xuumlsusi boumllguuml formalarından biri muumllkiyyətin

cəmiyyət uumlzvləri arasında boumllguumlsuumlduumlr Bu boumllguuml forması keccedilid doumlvruuml

iqtisadiyyatının formalaşmasında əsas rol oynayır Keccedilid doumlvruuml şəraitində onun

spesfikliyinə uyğun xarici iqtisadi muumlnasibətlər sistemi yaranıb inkişaf edir

Keccedilid doumlvruuml iqtisadi muumlnasibətlər sistemində maliyyə muumlnasibətləri pul-kredit

muumlnasibətləri xuumlsusi əhəmiyyət kəsb edir Keccedilid doumlvruuml iqtisadiyyatında

muumlxtəlif pul sistemlərindən istifadə olunur Keccedilid doumlvruuml iqtisadiyyatı

ziddiyyətli bir sistеmdir və оnun zidiyyətli оlmаmаsı bir ccedilox amilllərlə bağlıdır

bull Koumlhnə iqtisadi sistemin iccedilərisində yaranıb keccedilid doumlvruumlnə miras qаlаn

ziddiyyətlərdir Bu qəbildən olan ziddiyyətlər koumlhnə iqtisadi sistemin

dağılmasına səbəb olmuş və dağılmış iqtisadi sistemlə keccedilid doumlvruumlnə daxil

olmuşdur Bu iqtisadiyyatda durğunluğun işsizliyin infliyasiyanın əvvəlki

iqtisadi əlaqələrin qırılması ilə bağlı yaranan ziddiyyətlərdir

bull Keccedilid doumlvruumlndə muumllkiyyət muumlxtəlifliyinə əsaslanan ccediloxsaylı təsərruumlfat

formaları yaranıb fəaliyyət goumlstərir və onların daşıyıcıları (təmsilccedililəri) оlan

subyektlər arasında yaşamaq uuumlrunda muumlbarizə gedir

bull Koumlhnə iqtisadi sistemdən qalmış idarəetmə mexanizmlərin və ona məxsus

qiymət pul sistemi maliyyə-kredit vergi sisteminin və habelə boumllguuml

mexanizminin qalması ilə bağlı olan ziddiyyətlərdir

bull Resurslara olan ehtiyacların artması ilə resurs (kapital) ccedilatışmamazlığı

arasındakı ziddiyyətlərdir

bull Iqtisadi muumlnasibətlərin formalaşması uumlccediluumln əsas olan huumlquqi bazanın

vaxtında yaradılmaması və buumlrokratik idarə aparatının fəaliyyətinin uzun

muumlddət qalmasından doğan ziddiyyətlər

bull Adamların yeni şəraitdə işləyib yaşamaq sahəsində təcruumlbələrinin olmaması

və yeni təfəkkuumlrluuml kadrların olmamasından doğan ziddiyyətlər

bull Xarici amillərin tə`sirindən yaranmış ziddiyyətlərdir (siyasi təzyiqlər

iqtisadi blokadalar və s)


seccedilimi

Bazar muumlnasibətlərinə keccedililməsindəki muumlvəffəqiyyətlərinə goumlrə Vişeqrad

doumlrdluumlyuuml və Sloveniyadan sonra Baltikyanı oumllkələr ikinci yerdə dayanır Bu

oumllkələrdə də yuumlksək siyasi sabitlik moumlvcuddur SSRİ-nin parccedilalanmasmdan

sonrakı ilk illərdə bu oumllkələr oumlz dəniz limanları vasitəsilə Rusiyadan xammalın

qərbə ixrac edilməsini həyata keccedilirirdi Məsələn 1990-cı ilin əvvəllərində

Estoniya və Litvanın cəmi ixracmın 30-45 -i Rusiyadan alman neft və

metaldan ibarət idi Latviya hazırda da Rusiya sahibkarlarına offşor xidməti

goumlstərir Oumllkədə olan cəmi bank depozitlərinin 50 -ə qədəri Rusiya

nuumlmayəndəliklərinə məxsusdur

Bu oumllkələrdəki muumlasir şəraitdəki iqtisadi yuumlksəliş yalnız xarici amillərlə

şərtlənmir Daxili tələbin və investisiyanın artması - sənaye avadanlıqlarının

təzələnməsi rəqabət qabiliyyətinin yuumlksəldilməsi muumllkiyyət formalarının

dəyişdirilməsi boumlyuumlk rol oynamışdır

Litvada kuumltləvi oumlzəlləşdirilmə proqramında 1997-ci ilin axırlarına

(İqnalin AES-dən başqa bu stansiya oumllkənin cəmi elektrik-enerjisinin 60 -ni

istehsal edir) buumltuumln keccedilmiş doumlvlət inhisarında olan muumllkiyyətin xuumlsusi boumllməyə

verilməsi 2000-ci ilə Litvada (bəzi zəruri sahələrdən başqa) praktiki olaraq

doumlvlət muumləssisəsinin qalmaması nəzərdə tutulmuşdur

Estoniyada da oumlzəlləşdirilmə muumlvəffəqiyyətlə həyata keccedilirilmişdir 1990-

cı illərin ortalarına sənaye maliyyə və xidmət boumllməsində demək olar ki

oumlzəlləşdirilmə başa ccedilatmışdır Hazırda bu oumllkədə UumlDM-də doumlvlət boumllməsinin

xuumlsusi ccediləkisi 70 təşkil edir Doumlvlət muumllkiyyətində olan iri sənaye

muumləssisələrindən ancaq iki energetika şirkəti oumlzəlləşdirilməmişdir

2005-ci ildə Estoniyanın iqtisadiyyatı yaxşılaşmış UumlDM 6-7 artmışdır

Burada əsas liberallaşdırılma və xarici investisiya ınuumlsbət rol oynamışdır

Baltikyanı oumllkələrdə iqtisadiyyatın quruluşu elə buumltoumlvluumlkdə region uumlzrə olan

goumlstəricilərə uyğun gəlir

İnsan inkişafı indeksinə goumlrə Estoniya 42-ci yeri tutur (keccedilmiş sosialist

oumllkələrini qabaqlayır)

Buumltuumln regionda olduğu kimi bu oumllkələrdə də ənənəvi olaraq kənd

təsərruumlfatının xuumlsusi ccediləkisi inkişaf etmiş sənaye oumllkələrindən artıqdır Burada

əsasən ətccedililik suumldccediluumlluumlk istiqamətində heyvandarlıq və eləcə də balıqccedilılıq boumlyuumlk

xalq təsərruumlfatı əhəmiyyətinə malikdir Estoniyada hasilat sənayesi də xuumlsusi

ccediləkiyə malikdir

Latviyada dəmiryolu şəbəkəsi Litvada gəmiqayırma neft emalı

zavodları vardır Neft-kimya sənayesi elektrik avadanlıqları və elektronika

yeyinti və yuumlnguumll sənaye sahələri də xeyli tərəqqi tapmışdır Qeyri-maddi

istehsal sahələrindən bank işı fəaliyyəti (Latviyada) turizm (Yurmala Palanqa

kurortları) geniş yayılmışdır 1998-ci ildə Estoniyada turizmdən əldə edilən

gəlir 85 mlrd alman markası təşkil etmişdir İldə bu oumllkəni təqribən 3 mln

nəfər turist səyahət edir Estoniyada uzun muumlddətə qalan qonaqların sayı 900

min nəfərə bərabərdir Bu Avropada turizm uumlzrə ən yuumlksək goumlstəricilərdən

biridir

Estoniya iqtisadiyyatı əsasən tranzit yolu maliyyə daxil olmalarına

xidmət və turizm sahələri hesabına guumlclənə bilir Gələcəkdə Tallin və Helsinki

arasında suumlrətli avtomobil yolu və dəmiryolu ccediləkilişi uumlccediluumln tunel tikintisi

limanların və təyyarə limanlarının yenidən qurulması kimi boumlyuumlk işlər

aparılması da planlaşdırılmışdır

Bu oumllkələrin xarici ticarətində əsas yeri AI oumllkələri eləcə də Rusiya və

Ukrayna tutur

Son illərdə iqtisadiyyatda sabitləşmə yuumlksəlmiş və bir ccedilox goumlstəricilər daha

da yaxşılaşmışdır Məsələn 1999-cu ildə Estoniyada inflyasiya səviyyəsi 6

olmuşdur Doumlvlət buumldcəsinin kəsiri UumlDM-in 2 -i qədər təşkil etmişdir 1987-

1998-ci illəri əhatə edən islahat doumlvruumlndə Estoniyanın iqtisadiyyatına daxil olan

xarici investisiyanın həcmi 15 mlrd dollar (1998-ci ildə 05 1999-cu ildə isə

06 mlrd dollar) olmuşdur 2005-ci ilə cəmi toplanmış birbaşa xarici kapital 5

mlrd dollardır

5 Mərkəzi və ŞAOuml-nin iqtisadiyyatının muumlasir vəziyyəti

Qeyd etdiklərimizdən belə qənaətə gəlmək olur ki M və ŞAOuml bazar

iqtisadiyyatı yolunda həyata keccedilirdikləri islahatlar nəlicəsində iqtisadi

dəyişikliklər əldə edə bilmişlər Burada Macarıstan Polşa Slovakiya Sloveniya

və Ccedilexiya daha qabaqcıl yarımqrup oumllkələr hesab edilirlər Bu oumllkələr birliyinin

yeni iqtisadi inteqrasiya prosesi də yaranıbdır 1990-cı ildə Ccedilexiya Slovakiya

Macarıstan və Polşa arasında Vişeqrad doumlrdluumlyuuml adlanan inteqrasiya

qruplaşması yaradılmışdır 1993-cuuml ilin mart ayından bu qruplaşma ccedilərccedilivəsində

goumlmruumlk dərəcəsinin qarşılıqlı azaldılmasını nəzərdə tutan azad ticarət razılığı da

imzalamışlar Eləcə də burada birgə muumldafıə istehsalat kooperasiyası prosesi də

həyata keccedilirilir Vişeqrad qruppası oumllkələri Aİ uumlzvluumlyuumlnə tam huumlquqlu olmaq

istiqaməti goumltuumlrmuumlşlər Hazırda onlar Avropa İttifaqının xuumlsusiləşmiş uumlzvuuml

hesab olurlar Bu qrupun iştirakccedilıları NATO-nun uumlzvluumlyuumlnə də qoşulmuşlar

M və ŞAOuml-niın muumlasir vəziyyətinin təhlilindən aydın olur ki bu oumllkələrin

demək olar ki hamısında oumlzəlləşdirmə prosesi əsasən başa ccedilatmışdır Bu

oumllkələrdə iqtisadi islahatların və accedilıq iqtisadiyyatın genişlənməsinin nəticəsidir

ki iqtisadiyyatın quruluşunda ciddi dəyişikliklər baş verir Kənd təsərruumlfatının

xuumlsusi ccediləkisi azalır Sənaye və xidmət boumllməsinin xuumlsusi ccediləkisi artır

Bu oumllkələrin sırasından 8 oumllkə 2004-cuuml ildə Aİ kimi boumlyuumlk məsuliyyətli

bir quruma daxil olmuşlar Bunlar Macarıstan Polşa Latviya Litva Estoniya

Sloveniya Slovakiya və Ccedilexiya oumllkələridir Aydındır ki həmin oumllkələrə

muumləyyən guumlzəştlər edilsə də hər halda bir ccedilox iqtisadi goumlstəriciləri Aİ-nin daxili

tələblərinə uyğun gəlir

2003-cuuml ilin məlumatına goumlrə Macarıstanın UumlDM-in 80 -i xuumlsusi

boumllmənin payına duumlşuumlr oumllkənin iqtisadiyyatına cəlb olunan birbaşa xarici

kapital 20 mlrd dollardan artıqdır

Polşada ETKKİ-in inkişafına ayrılan vəsait UumlDM-in 15 -i qədərdir ki

bu da bir ccedilox inkişaf etmiş oumllkələrin goumlstəricilərinə uyğun gəlir Oumllkənin

iqtisadiyyatına qoyulan xarici birbaşa investisiya 732 mlrd dollardır

Slovakiyada 2003-cuuml ildə UumlDM-in artım suumlrəti 23 olmuşdur

Sloveniyada isə 35 artım olmuşdur

Litvada xarici oumllkələrlə muumlştərək muumləssisələr yaradılması daha ccediloxdur

Rumıniyada iqtisadi artım 49 təşkil edır ki bu da sabit inkişafa zəmin

yaradır (Rumıniya və Bolqarıstan 2007-ci ildə Aİ-yə daxil olmuşlar) Oumlz

iqtisadi inkişaf səviyyəsinə goumlrə Sloveniya da Vişeqrad qrupuna yaxındır

Sloveniya Yuqoslaviyadan ayrılmış ən zəngin respublikalardan biridir

İqtisadiyyatın quruluşuna goumlrə bu yarımqrupu sənaye doumlvlətləri sırasına aid

etmək olar Belə ki həmin oumllkələrin iqtisadiyyatında sənaye oumllkələrində olduğu

kimi xidmət və sənaye sahələrinin xuumlsusi ccediləkisi daha ccedilox uumlstuumlnluumlyə malikdir

Bunu aşağıdakı cədvəldən daha aydın goumlrmək olar

Cədvəl

M və ŞAOuml-nin (qabaqcıl oumllkələrinin) iqtisadiyyatının quruluşu

(UDM-də xuumlsusi ccediləkisi -lə )

Kənd

təsərruumlfatı Sənaye

Xidmət

sahələri

1997 2005 1997 2005 1997 2005

1 Macarıstan 67 40 309 340 620 620

2 Polşa 69 30 377 310 665 660

3 Slovakiya 60 40 327 300 613 660

4 Sloveniya 43 30 376 370 581 600

5 Ccedilexiya 46 40 417 400 537 560

6 Latviya 74 50 307 240 619 710

7 Litva 127 70 313 340 560 590

8 Estoniya 70 50 290 300 631 650

9 Bolqarıstan 262 140 295 280 444 580

10 Rumıniya 201 120 437 370 362 510

11 Xorvatiya 90 330 580

12 Albaniya 490 270 240

13 Bosniya və

Hersoqovina 170 350 490



Cədvəldə gətirilən goumlstəricilərdən bir daha aydın olur ki 1997-ci illərə

nisbətən 2004-2005-ci illərdə goumlzə ccedilarpacaq dərəcədə quruluş dəyişiklikləri baş

vermişdir Aydındır ki xidmət sahələrinin xuumlsusi ccediləkisinin artması sənaye və

kənd təsərruumlfatının xuumlsusi ccediləkisinin isə nisbətən azalması heccedil də həmin

sahələrdə muumltləq mənada azalmanı goumlstərmir

Sadəcə olaraq həmin oumllkələrdə yeni iqtisadi siyasətlə bağlı olaraq

sənayeləşmənin onun yeni sahələrinin xidmət noumlvlərinin artmasını goumlstərir

Bu oumllkələrdə hələ sosializm doumlvruumlndən emal sənayesi sahələrindən

metallurgiya maşınqayırma kimya neft emalı əczaccedilılıq sənayesi və s inkişaf

etdirilmişdir Bazar iqtisadiyyatına muumlvafıq olaraq dəyişikliklərlə bağlı milli

iqtisadiyyatın quruluşunda da xeyli dəyişiklik baş vermişdir Məsələn

Slovakiyada cəmi sənayenin 70 -ə qədəri hərbi-sənaye kompleksindən ibarət

idi Hazırda isə Macarıstanda və Ccedilexiyada elektron elektrotexnika kimi

elmtutumlu sahələr daha ccedilox uumlstuumlnluumlyə malikdir Macarıstan Ccedilexiya və Polşada

nəqliyyat maşınqayırması və avtomaşınqayırma sənayesi yuumlnguumll sənaye daha

suumlrətlə inkişaf etdirilir Qeyri-maddi istehsal sahələrindən turizm və maliyyə

xidməti daha yiıksək gəlir gətirir Turizm beynəlxalq ixtisaslaşmanın bir noumlvuuml

kimi Ccedilexiya və Macarıstan uumlccediluumln daha boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Uumlmumduumlnya

turizm səyahətlərində Praqa Karlova Vara Budapeşt Balaton goumlluuml eləcə də

Polşada Mazur dənizi Krakov şəhəri boumlyuumlk gəlir mənbəi hesab edilirlər

Sloveniyada UumlDM-in 4 -i maliyyə xidmətlərindən əldə edilir

MOumlVZU 11 POST SOVET OumlLKƏLƏRIN TƏBII ndash COĞRAFI SOSIAL ndash

IQTISADI VƏ SIYASI INKIŞAF XUumlSUSIYYƏTLƏRI

PLAN

111 Rusiya Federasiyası haqqında tarixi ndash coğrafi məlumat

112 Ukrayna Belarusiya MoldovaQazaxıstanOrta Asiya oumllkələri və

Cənubi Qafqaz oumllkələri haqqında tarixi ndash coğrafi məlumat

113 Rusiya ldquotranzitiv rdquo statuslu ldquoboumlyuumlk oumllkə rdquokimi və onun siyasi ndash

iqtisadi inkişaf xuumlsusiyyətləri

114 Ukrayna Belarusiya Moldova QazaxıstanOrat Asiya oumllkələri və

Cənubi Qafqaz oumllkələrində gedən


Uumlmumi məlumat Rusiya federasiyası sahəsinin boumlyuumlkluumlyuumlnə əhalisinin

sayma və iqtisadi inkişaf səviyyəsinə goumlrə keccedilmiş SSRİ respublikaları iccedilərisində

birinci yeri tutur Onun tərkibinə 16 muxtar respublika 5 muxtar vilayət 10

milli mahal 6 diyar və 49 vilayət daxildir Təsərruumlfatının inkişaf

xuumlsusiyyətlərinə goumlrə respublikanın ərazisi 11 iri iqtisadi rayona ayrılır

Ərazisinin boumlyuumlkluumlyuumlnə goumlrə (171 mln kv) Rusiya federasiyası duumlnyada birinci

əhalisinin sayına goumlrə isə Ccedilin Hindistan ABŞ İndoneziya və Braziliyadan

sonra altıncı (150 mln nəfər) yeri tutur (1996-cı il)

Təbii şəraiti və təbii ehtiyatları Rusiya federasiyasının səth quruluşu ccedilox

muumlxtəlifdir Onun qərb hissəsi əsasən duumlzənlik şərq hissəsi dağlıq sahələrdir

Ərazinin 70-ə qədərini duumlzənlik sahələr təşkil edir Respublika ərazisinin

muumlrəkkəb relyef quruluşu onun təsərruumlfat inkişafına da əsaslı təsir goumlstərir

Ərazi muumlrəkkəb geoloji quruluşa malikdir Kəşf edilən istifadəyə vərilmiş

faydalı qazıntı sərvətləri də muumlxtəlifdir RF-nın ərazisi neft (Şimali Qafqaz

Volqaboyu Ural Uxta-Peccedilora Qərbi Sibir Uzaq Şərq) təbii qaz (Volqaboyu

Ural Şimali Qafqaz Şimal Qərbi Sibir Şərqi Sibir və Uzaq Şərq) dəmir filizi

(Mərkəzi Qaratorpaq Şimal Ural Qərbi-Sibir Şərqi Sibir Uzaq Şərq) və

polimetal fılizləri (mis sink qurğuşun qalay nikel molibden manqan civə)

az tapılan qiymətli və nadir metallar (qızıl platin almaz və s) inşaat

materialları və kimya xammal ehtiyatları ilə zəngindir

Respublikanın ərazisi su enerjisi ehtiyatları və meşə ehtiyatları ilə də zəngindir

Rusiya federasiyasımn yalnız Ural rayonunda 1000-dən ccedilox qiymətli mineral

yataqları tapılıb istifadəyə verilmişdir Qərbi Sibir Şərqi Sibir və Uzaq Şərq

kimi keccedilmişdə az oumlyrənilmiş və zəif mənimsənilmiş suumlrguumln yerləri sayılan bu

ərazilər indi oumlzuumlnuumln qiymətli xəzinələri ilə şoumlhrət tapmışdır MDB-də aşkar

edilmiş təbii qaz ehtiyatlarının muumlhuumlm bir hissəsi sənaye əhəmiyyətli dəmir

fılizi neft torf qızıl almaz apatit və kalium duzu ehtiyatlan RF-nın payına

duumlşuumlr Goumlstərilən sərvətlərin ccedilox hissəsindən sənaye məqsədləri uumlccediluumln istifadə

edilir

İqlimi ccedilox muumlrəkkəbdir Qara dəniz sahilindəki ruumltubətlı subtropik iqlimdən

tutmuş Verxoyansk dağlıq sahəsindəki (Oymyakon dərəsində mənfi 71oS-dir)

ən soyuq iqlimə qədər təsaduumlf edilir RF-nm şimalında daimi donuşluq qar və

buzlaq sahələri ilə oumlrtuumlluuml tundra kontinental iqlimli orta tayqa cənubda

Xəzərsahili yarımsəhra tayqa ilə yarımsəhralar arasında ccediloumll zonasıınn muumlnbit

qaratorpaqlı əraziləri cənuba və şərqə getdikcə yuumlksək dağlıq iqlim tipləri ilə

xarakterizə olunur Respublikanın geniş bir hissəsi muumllayim iqlim qurşağında

yerləşir Ərazidə yağıntılar qeyri-bərabər paylanınışdır RF-nın Şimali Qafqaz

rayonunun Qara dəniz sahilində yağıntıların miqdarı 1500-2000 mm olduğu

halda Xəzərin sahillərində 150-250 mm Mərkəz Mərkəzi Qaratorpaq Orta

Volqa boyu Orta Ural Şimal-Qərb rayonunun cənubu Qərbi Sibirin ccediloumll

hissəsində 600-700 mm Uzaq Şərqin musson kuumlləklərinin təsiri altındakı

cənub-şərq hissəsində isə 1000 mm-dir Tundrada Yakutiya MR-nm

cənubunda Maqadan vilayəti və Xəzərin sahəllərində qismən az yağıntı duumlşuumlr

Buna səbəb şərqə getdikcə Atlantik okeanı təsirinin azalmasıdır

Rusiya Federasiyasının ərazisi zəngin hidroqrafik şəbəkəyə malikdir Burada

uzunluğu 10 km-dən ccedilox olan ccedilayların miqdarı 120 minə qədərdir Həmin

ccedilayların uumlmumi uzunluğu 23 milyon km-dir ki onun da 400 min km-i

gəmiccedililik uumlccediluumln yararlıdır Ərazinin cənub rayonlarındakı ccedilaylarından suvarmada

geniş istifadə edilir RF ərazisində 2 milyon suyu şirin və duzlu olan goumlllər

vardır Onlardan ən boumlyuumlkləri Ladoqa Oneqa Baykal və başqalarını goumlstərmək

olar RF-nın ccedilayları və goumlllərinin gəmiccedililik balıqccedilılıq taxta-şalban axıtma su

enerjisi və s əhəmiyyəti vardır Onlardan həmccedilinin şirin su mənbələri kimi

sənayedə kənd təsərruumlfatında və məişətdə geniş istifadə olunur

Rusiya Federasiyasmm ərazisi şimaldan cənuba doğru tundra meşə tundra

meşə meşə-ccediloumll ccediloumll yarımsəhra zonalarına subtropik və yuumlksək dağlıq zonalara

ayrılır Bunların iccedilərisində meşə zonası daha geniş (ərazinin 43-ni) yer tutur

Respublikanın torpaq və bitki oumlrtuumlyuuml də muumlxtəlifdir Şimalda tundra tayqa

zonalarında kuumllluuml və bataqlıq torpaqlar ccediloumll zonasında qara və qonur torpaqlar

dağlıq və dağətəyi hissələrdə şabalıdı torpaqlar ve şaquli zonalılıq qanununa

uyğun olaraq bir sıra başqa torpaq noumlvləri yayılmışdır Aşağı Don

Volqaboyunun cənubu və Zabaykalye uumlccediluumln şabalıdı və qonur torpaqlara malik

quru ccediloumlllər səciyyəvidir

Əhalisi və əmək ehtiyatları RF-nın ərazisində əhalinin məskunlaşmasının və

təbii artımının bir sıra fərqləri moumlvcuddur Burada əhalinin sayı orta səviyyədə

artmış şərq rayonlarında isə bu artım təbii sərvətlərdən guumlcluuml istifadə olunması

xam və dincə qoyulmuş torpaqların istifadəyə verilməsi ilə də bağlı olmuşdur

1979-cu il siyahıyaalma məlumatlarına əsasən RF-da 1376 mln nəfər əhali var

idisə 1986-cı il məlumatına goumlrə 144 mln-dan ccedilox 1996-cı ildə isə 150 mln

nəfər əhali olduğu qeydə alınmışdır Respublikada əhalinin artımı həm təbii və

həm də mexaniki olaraq başqa MDB oumllkələrindən koumlccediluumlruumllənlər hesabına

olmuşdur Respublikada əhalinin milli tərkibi ccedilox muumlxtəlifdir Burada rus

xalqının məskunlaşması tarixi ccedilox qədimdir Ruslar əhalinin 826 faizini təşkil

edir Doumlvlət dili rus dilidir Ruslardan başqa RF-da 100-ə qədər millət və xalq

yaşayır RF-ın ayrı-ayrı hissələrində qeyri-bərabər iqtisadi inkişaf muumlxtəlif təbii

şərait xuumlsusiyyətləri əhalinin məskunlaşmasına və sıxlığına təsir goumlstərmişdir

Ərazi uumlzrə əhalinin orta sıxlığı muumlxtəlifdir Hər kv km-də orta sıxlıq 9 nəfərdən

ccedilox olub Mərkəz rayonlarda 586 nəfər (o cuumlmlədən Moskva vilayətində 295

nəfər) Mərkəzi Qartorpaq ravonunda 462 nəfərdir Şərq rayonlarında əhali

xeyli seyrək yerləşmişdir Uralda hər kv km-də əhalinin orta sıxlığı 254 nəfər

Qərbi Sibirdə - 58 nəfər Şərqi Sibirdə - 2 nəfərə qədər və Uzaq Şərqdə isə 1

nəfər təşkil edir Yakutiya MR və Maqadan vilayətində əhalinin orta sıxlığı ccedilox

aşağı olub hər 10 kv km-ə 2-3 nəfər duumlşuumlr Əhalinin belə qeyri bərabər

paylanması məhsuldar quumlvvələrin ərazidə bərabər inkişafına mənfı təsir goumlstərir

Respublikada goumlzlənilən oumlmuumlr uzunluğu kişilər 580 qadınlar 720 yaş təşkil

edir (1995 il) Hər 1000-ə doğulmuş uşağa duumlşən uşaq oumlluumlmuuml (1995 il) 181

nəfərdir

Respublikada muumlharibədən sonrakı illərdə sənayenin suumlrətlə inkişafı şəhər

əhalisinin də artmasına səbəb olmuş koumlhnə şəhərlər boumlyuumlmuumlş və yeni şəhərlər

əmələ gəlmişdir 1913-cuuml ildə RF-nın hazırkı ərazisində əhalinin yalnız 17-i

şəhər və qəsəbələrdə yaşayırdısa 1975-ci ildə 67-i 1980-ci ildə 70-i və

1986-cı ilin axırında 73-i şəhər və qəsəbələrdə yaşayırdı Respublikanın şimal

və şərq rayonlarında əhalinin 85-90-i şəhərlərdə yaşayır Yeni-yeni təbii

sərvətlərin mənimsənilməsi (xuumlsusilə BAM-ın ətrafında) yeni şəhər və

qəsəbələrin yaradılması şəhər əhalisinin artmasına səbəb olmuşdur Belə

şəhərlərdən Komsomolsk Bratsk Anqarsk Miass Naxodka Urenqoy

Nijneanqarek Zeleneqrad Ust-Kut və bir sıra başqalarını goumlstərmək olar

Hazırda Moskva Sankt-Peterburq Nijni-Novqorod Samara Novosibirsk

Ccedilelyabinsk Omsk Kazan Perm Volqoqrad Rostov-Don ve Ufa kimi

şəhərlərin əhalisi milyondan ccediloxdur

Əmək ehtiyatları ilə təmin olunma dərəcəsinə goumlrə iqtisadi rayonlar arasında bir

sıra əsaslı fərqlər moumlvcuddur Uumlmumiyyətlə respublikanın qərb rayonları işccedili

quumlvvəsi ilə yaxşı təmin olunduğu halda şərq rayonlarında işccedili quumlvvəsinə tələbat

hiss olunur Ona goumlrə də şərq rayonlarında işccedili quumlvvəsinə tələbatı az olan

muumləssisələrin tikilməsi ilə yanaşı mexanikləşdirmə avtomatlaşdırma və

elektrikləşdirməyə xuumlsusi diqqət yetirilir Respublikada fəhle və qulluqccediluların

orta illik miqdarı 65 mln nəfərə qədərdir bunun da 55-ni qadınlar təşkil edir

İqtisadiyyatı Rusiya Federasiyasının geniş ərazisinin ccedilox muumlxtəlif təbii şəraiti

və iqtisadiyyatının xuumlsusiyyətləri ixtisaslaşmış ccedilox sahəli təsərruumlfat ərazi əmək

boumllguumlsuumlnə goumlrə bir-biri ilə əlaqələndirilmiş iri iqtisadi rayonların

formalaşmasını muumləyyən edir RF ccediloxsahəli mədən və emaledici sənaye sahələri

inkişaf etdiyi kimi kənd təsərruumlfatında və nəqliyyatda da ccediloxsahəlilik

moumlvcuddur

Ta qədimdən RP ərazisində Ural Mərkəz və Peterburq kimi sənaye rayonlarının

moumlvcud olmasına baxmayaraq Rusiya sənaye istehsahnın inkişafına goumlrə bir

sıra oumllkələrdən xeyli geridə qalırdı Məhsuldar quumlvvələr qeyri bərabər

yerləşdirilmişdi Moumlvcud sənaye sahələri iccedilərisində istehlak malları istehsalı

sahələri uumlstuumlnluumlk təşkil edirdi Metal emalı və maşınqayırma sənayesi uumlmumi

sənaye məhsulunun yalnız 11-ni verirdi Kənd təsərruumlfatı istehsalının

texniki səviyyəsi və məhsuldarlığı ccedilox aşağı idi

Sovet hakimiyyəti illərində RF-də sənaye istehsalı xuumlsusilə ağır sənaye sahələri

və kənd təsərruumlfatı istehsalı texniki ndash tərəqqi (elektrikləşdirmə kimyalaşdırma

və mexanikləşdirmə) əsasında tamamilə yenidən qurulmuş və

kollektivləşdirilmişdir Hazırda respublikada sənaye məhsullari istehsalında

metal emalı və maşınqayırma birinci yerdə (24 - ə qədər) elektroenergetika

ikinci (17-ə qədər) yanacaq sənayesi uumlccediluumlncuuml (12 -ə qədər) kimya sənayesi

doumlrduumlncuuml (95-ə qədər) və qara metallurgiya sənayesi (9-ə yaxın) beşinci

yerdə gedir Yeyinti yuumlnguumll neft-kimya və meşə sənaye sahələri də

respublikanın iqtisadiyyatında əsaslı yer tutur Xuumlsusilə yeyinti sənayesi daha

geniş profilli olub respublika ərazisində yaxşı inkişaf etmişdir RF-də

sənayenin inkişafı əsasən yerli xammala və qismən də gətirmə xammala istinad

edir

RF guumlcluuml neft-qaz sənayesi inkişaf etmişdir İnqilabdan qabaq Rusiyada neft-

qaz yalnız şimali Qafqazda ccedilıxanlırdı 1913-cuuml ıldə burada cəmi 13 mln ton

neft ccedilıxarılmışdır İkincı duumlnya muumlharibəsindən sonra yeni neft qaz yataqları

tapılıb istifadəyə verilmişdir Neft hasilatı 1970-ci ildə 2848 mln ton 1975-ci

ildə 411 1982-ci ildə 500 mln tona yaxın olmuşdur 2000-ci ildə neft hasilatı

MDB məkanında ccedilıxarılan neftin 85-ni təşkil etmişdir Hazırda neft Rusiya

Federasiyasının Volqaboyu Ural Qərbi Sibir Şimali Qafqaz Şimal Qərb və

Uzaq Şərq rayonlarından ccedilıxarılır Vaxtilə Rusiya başqa rayonlardan xuumlsusilə

Azərbaycandan neft alırdı İndi oumlzuuml duumlnyanın bir sıra oumllkələrinə neft ixrac edir

Muumlharibə illərindən başlayaraq RF-ı ərazisində təbii qaz ccedilıxarılır Hazırda

respublikada təbii qazdan sənayedə və məişətdə geniş istifadə olunur Burada

bir sıra yeni qaz yataqları istifadəyə verilmişdir Təbii qaza olan tələbatı

oumldəməkdən oumltruuml Orta Asiya və Ukraynadan da RF-na iri qaz kəmərləri

ccediləkilmişdir İndi Şimali Qafqaz Volqaboyu Qərbi Sibir qismən də Şimal və

Şərqi Sibir rayonlarından təbii qaz ccedilıxarılır

Qərbi Sibirin Urenqoy və başqa təbii qaz yataqlarından Avropanın bir sıra

oumllkələrinə də (AFR Fransaya İtaliyaya Ukraynaya Belarusiyaya və s) qaz

kəmərləri ccediləkilmişdir

Rusiya Federasiyasının yanacaq-energetika sərvətləri iccedilərisində koumlmuumlruumln də

rolu boumlyuumlkduumlr Duumlnya koumlmuumlr ehtiyatlarının yarıya qədəri Rusiya

Federasiyasının payına duumlşuumlr Burada koumlmuumlruumln bir ccedilox noumlvləri - daş koumlmuumlr

qonur koumlmuumlr antrasit koumlmuumlruuml və bir sıra başqa noumlvləri moumlvcuddur Respublika

ərazisində tapılıb istifadəyə verilən və hələ istifadə olunmayan koumlmuumlr

ehtiyatlarının ccedilox hissəsi Şərq rayonlarında (Qərbi Sibir Şərqi Sibir və Uzaq

Şərqdə) cəmlənmişdir Lakin koumlmuumlrə olan təsərruumlfat tələbləri Qərb rayonlarında

daha ccediloxdur Baykal-Amur magistralının ccediləkilişi ilə əlaqədar olaraq burada bir

sıra yeni koumlmuumlr yataqları tapılmış və istifadəsinə başlanılmışdır Koumlmuumlr

ccedilıxarılmasının potensial imkanları ildən-ilə artır Belə ki 1946-cı ildə RF-da

728 mln ton koumlmuumlr ccedilıxarıldığı halda 1975- ci ildə 375 mln tona qədər və

1979-cu ildə isə 395 mln ton koumlmuumlr ccedilıxarılmışdır Hazırda koumlmuumlr ccedilıxarılması

nisbətən aşağı duumlşmuumlşduumlr

Yuxarıda goumlstərilən yanacaq noumlvlərinin və digər energetika sərvətlərinin

bazasında Rusiya Federasiyasında ccedilox guumlcluuml elektroenergetika sahəsi

yaradılmışdır Koumlmuumlr nett təbii qaz torf və yanar şistlərdən istifadə etməklə

respublikanın ərazisində bir sıra nəhəng istilik elektrik stansiyaları su enerjisi

əsasında isə SES-lər tikilib istifadəyə verilmişdir Burada həmccedilinin hidrotermik

stansiyalar atom yanacağı ilə işləyən AES- lər qabarma ndash ccediləkilmə hadisələri

əsasında bir sıra qurğular və elektrik stansiyaları tikilib istifadəyə verilmişdir

Rusiya Federasiyasında elektrik enerjisinin istehsalı ildən-ilə artır Respublikada

1975-ci ildə 6399 mlrd kVt s elektrik enerjisi istehsal olunmuşdursa 1979-cu

ildə 767 mlrd kvt s 1985-ci ildə isə 962 milyard kilovat saat elektrik enerjisi

istehsal edilmişdir

Duumlnyanın ən iri su elektrik stansiyalarından olan Bratsk SES-i (Anqara ccedilayı

uumlzərində) Krasnoyarsk və Sayan Şuşenskoye kimi SES-lər (Yenisey ccedilayı

uumlzərində) Volqa ccedilayı uumlzərində tikilən bir neccedilə SES-i RF ərazisindədir

Rusiya Federasiyasında zəngin dəmir fılizi yataqları və yanacaq - energetika

sərvətlərinə əsaslanan guumlcluuml qara metallurgiya sənayesi yaradılmışdır Burada

tarixən şoumlhrət tapmış Ural və Ural -Kuznetsk kombinatı (UKK) muumlharibədən

sonrakı illərdə suumlrətlə inkişaf etməkdə olan KMA (Kursk maqnit anomaliyası)

qara metallurgiya bazaları Mərkəz və Şimal iqtisadi rayonlarında tikilib

istifadəyə vərilən bir sıra qara metallurgiya mərkəzləri fəaliyyət

goumlstərməkdədir Hazırda Qərbi Sibir Şərqi Sibir Rusiya Federasiyası

ərazisində uumlccediluumlncuuml metallurgiya rayonu və BAM-ın ətrafında istifadəyə verilmiş

metallurgiya mərkəzləri istifadəyə verilmişdir

Mərkəzi Qaratorpaq iqtisadi rayonunda Lipetsk Mərkəz rayonunda - Tula

Şimal iqtisadi rayonunda Ccedileropovəts və s kimi yeni metallurgiya mərkəzləri

fəaliyyət goumlstərir Yalnız Maqnitoqorsk metallurgiya kombinatında istehsal

olunan ccediluğunun miqdarı 1913-cuuml ildə buumltuumln Rusiyada istehsal edilən ccediluğundan

(42 mln t) 12 dəfə ccediloxdur 1975-ci ildə Rusiya Federasiyasında 522 mln t

ccediluğun və 799 mln t polad əridilmişdirsə 1982-ci ildə burada 612 mln t

ccediluğun 876 mln t polad əridilmişdir Qara metallurgiyanın inkişafı

respublikada maşınqayırma kimya və inşaat materialları sənaye sahələrinin də

suumlrətli inkişafına səbəb olmuşdur Rusiya Federasiyasında qara metallurgiya

sənayesi ilə yanaşı əlvan metallurgiyada inkişaf etmişdir Rusiya

Federasiyasının ərazisi əlvan və az tapılan qiymətli metalların zəngin xammal

ehtiyatlarına malikdir

Rusiya Federasiyasında inkişaf etmiş guumlcluuml sənaye sahələrindən biri də

maşınqayırma sənayesidir Respublikanın ayrı-ayrı rayonları maşınqayırmanın

muumlxtelif noumlvləri uumlzrə ixtisaslaşdırılmışdır

Inqilaba qədər buumltuumln maşınqayırmanın 50-i o cuumlmlədən energetika

maşınqayırmasının 75-i Moskva və Sankt-Peterburqda yerləşirdi İnqilabdan

sonrakı həmin mərkəzlər oumllkədə sənaye istehsalının əsas bazalarına ccedilevrildi

Lakin maşınqayırma muumləssisələri tikintisinin yeni rayonlara və mərkəzlərə

doğru irəliləməsi nəticəsində Moskva və Sankt-Peterburqun xuumlsusi ccediləkisi bir

qədər azalmışdır Maşınqayırmanın yeni mərkəzləri olan Nijni-Novqorod

Sverdlovsk Ccedilelyabinsk Samara Perm Novosibirsk Krasnoyarsk Saratov

Volqaqrad Ulyanovsk Voronej Rostov Bryansk Omsk Tomsk Nijni-Tagil

və b suumlrətlə inkişaf edir Həmin şəhərlər energetika nəqliyyat kənd təsərruumlfatı

və bir sıra digər maşınqayırma noumlvləri uumlzrə ixtisaslaşdırılmışdır Texniki

tərəqqini suumlrətləndirən ən muumlrəkkəb maşın və cihazların istehsalının iri

mərkəzləri birinci noumlvbədə Sankt-Peterburq Mərkəz iqtisadi rayonu Ural və

Volqaboyu rayonlarıdır Maşınqayırma sənayesi şərq rayonlarına doğru

irəliləməkdədir

İnqilaba qədər Rusiyada kimya sənayesi zəif inkişaf etmişdi Sosializm

quruculuğu illərində RF-ın kimya sənayesi yenidən qurulmuş və inkişaf

etdirilmişdir 1913-cuuml ilə nisbətən 1975-ci ildə kimya sənayesi 700 dəfə və

1985-ci ildə isə 1500 dəfədən ccedilox inkişaf etmiş və yeni sahələrlə

tamamlanmışdır Kimya sənayesinin muumlhuumlm sahələrindən - mineral guumlbrələr

istehsalını (azot fosforit və kalium) sintetik kauccediluk plastik kuumltlələr suumlni liflər

kimyəvi boyalar yuyucu maddələr suumlni xəz və suumlni dəri istehsalını turşular və

zərərvericilər uumlccediluumln zəhərli kimyəvi maddələr istehsalanı və bir sıra başqalarını

goumlstərmək olar

Respublika ərazisində kimya sənayesinin inkişafı uumlccediluumln ccedilox geniş xammal

ehtiyatları vardır Kimya sənayesi əsasən neft-qaz koumlmuumlr meşə sərvətləri

muumlxtəlif duzlarla zəngin olan Şimali Qafqaz Qərbi Sibir Ural Volqaboyu

Şimal-Qərb və Mərkəz kimi rayonlarda daha -suumlrətlə inkişaf edir 1975-ci ildə

Rusiya Federasiyasında 105 mln ton mineral guumlbrə istehsal olunmuşdursa

1985-ci ildə onun istehsal 178 mln tona ccedilatdırılmışdır Kimya sənayesi

məhsulları getdikcə artırılır

Rusiya Federasiyasında meşə və selluumlloz - kağız sənaye sahələri də ccedilox geniş

inkişaf etmişdir Meşə və selluumlloza kağız sənayesinin inkişafına və məhsul

istehsalına goumlrə MDB doumlvlətləri iccedilərisində birinci yeri tutur Bu sahədə Şimal

QərbUral və Sibir rayonlarında əldə olunmuş nailiyyətlər daha boumlyuumlkduumlr Meşə

selluumlloz sənayesinin inkişafı uumlccediluumln RF-da geniş imkanlar vardır Onun

muumləssisələri getdikcə şərq rayonlarına meyl edir

Respublikada inşaat materialları istehsalı ndash kərpic kirəmit şifer beton

məmulatı mərmər şuumlşə plastik kuumltlə materialları və ia daha da inkişaf

etməkdədir Bu materiallara tələbatın artması eyni zamanda məhsul istehsalının

da artmasına və omın yeni muumləssisələrinin şərq rayonlarına doğru

youmlnəldilməsinə səbəb olur

Rusiya Federasiyası ərazisində inkişaf etmiş koumlhnə sənaye sahələrindən biri də

yuumlnguumll sənayedir Hələ inqilabdan əvvəl Rusiyada toxuculuq goumln-ayaqqabı

sənayeləri inkişaf etmişdi Sovet hakimiyyəti illərində həmin sahələr daha da

inkişaf etdirilmiş yeni rayonlara xuumlsusilə xammal rayonlarına doğru

irəliləmişdir Pambıq parccedila sənayesi gətirmə xammal əsasında Mərkəz və Şimal

Qərb rayonlarında ccedilox inkişaf etdirilmişdirsə iııdi respublikanın bir ccedilox başqa

rayonlarında da toxuculuq və goumln ayaqqabı istehsalı inkişaf etdirilmişdi

Kənd təsərruumlfatı istehsalına əsaslanan aqrar-sənaye kompleksi RF ərazi-

istehsal kompleksinin inkişafı və formalaşmasında ccedilox muumlhuumlm rol oynayır

Respublikada yeııi texnika ilə silahlanmış aqrar-sənaye kompleksi muumləssisələri

iri ət kombinatları yağ-ayran şəkər konserv ccediloumlrək şərab-spirt və sairə istehsal

sahələri muumləssisələri kətan Kamenin Smolensk Kostroma və Yaroslavl

vilayətlərində ccedilətənə Oryol tənbəki Ryazan Tombov şəkər ccediluğunduru şəkər

istehsalı Kursk Belqorod Voronej Tula Oryol Ryazan şəkər senayesinin yeni

mərkəzləri Şimali Qafqaz cənubi Ural Qərbi Sibir (Altay diyarı) və Uzaq

Şərqdə (Primorye diyarı) yaradılmışdır Kartof RF-nın biituumln rayonlarında əkilir

və ondan ərzaq məhsulu yem spirt kraxmal ahnması və başqa texniki

məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunur



UKRANYA RESPUBLİKASI

Uumlmumi məlumat Ukrayna - əhalisinin sayma və istehsal etdiyi məhsulun

həcminə goumlrə yeni xarici oumllkələr sırasında nəhəng doumlvlətdir

Ukrayna qərbdə Polşa Ccedilexiya Slovakiya cənub-qərbdən Macarıstan

Rumıniya şimaldan Belorusiya şimal-şərqdən Rusiya Federasiyası cənub-

qərbdən Moldava Respublikası ilə həmsərhəddir

Ərazisi 604 min kv km əhalisi 5 mln nəfər təşkil edir Mərkəzi şəhəri Kiyevdir

Təsərruumlfatın və insanların həyatı uumlccediluumln əlverişli şəraitə malik olan Ukrayna

yaxşı iqtisadi-coğrafi moumlvqeyə malikdir

Respublikanın cənubu Qara və Azov dənizinin suları ilə yuyulur Orada olan

Odessa İliccedilevsk Nikolayev Jdanov limanları vasitəsilə xarici oumllkələrlə iqtisadi

əlaqələri həyata keccedilirir

Ukrayna ərazisindən dəmir və avtomobil magistralları neft və qaz kəmərləri

guumlcluuml elektrik xətləri keccedilir ki bu da xarici oumllkələr ilə iqtisadi inteqrasiyalar uumlccediluumln

boumlyuumlk əhəmiyyətə malikdir

İnzibati-ərazi cəhətdən 25 vilayətə və 3 iqtisadi rayona boumlluumlnmuumlşduumlr

Təbiəti Ukrayna təbiətinin muumləyyənləşdirici xuumlsusiyyəti Şərqi Avropa

duumlzənliyində geniş muumllayim coğrafi qurşaqda yerləşmişdir Relyefi geoloji

quruluşuna goumlrə ərazinin 70-i duumlzənlik 25-i yuumlksəklik 5-i dağlar təşkil

edir

Ukrayna ərazisinin təki muumlxtəlif faydalı qazıntılarla zəngindir Ukrayna xuumlsusən

daş koumlmuumlr marqans və dəmir filizləri ilə yanar təbii qazlar kaolin qrafıt

ozokerit kalium duzları kuumllccedilə şəkilli təbii kuumlkuumlrdlə zəngindir

Daş koumlmuumlr Donetsk və Lvov-Volm houmlvzəsində qonur koumlmuumlr -

Dneprepetrovskidə yayılmışdır Neft və qaz yataqları qərbdə (Karpatoumlnu)

şərqdə (Dnepr ccediloumlkəkliyində) yayılmışdır Podolski yuumlksəkliyində yanar şistlər

yerləşmişdir Əsas dəmir filizi yataqları Krivoy-Roq və Azov-Qaradəniz dəmir

filizi vilayətindədir Dnepr sahili houmlvzədə nəhəng marqans yataqları

moumlvcuddur

Ukrayna qrafit ccediloumll şpatları flyuorit maqnezit talk kuumlkuumlrd fosforitlər daş duz

gips anhidridlər gilli suxurlarla zəngindir Karbonatlı ccediloumlkuumlntuuml suxurları

(təbaşir mergel) ccediloumlkuumlntuuml ovuntu ccediloumlkuumlntuumlləri (qumlar) maqmatik və

metamorfik suxurlar (qranitlər labradoritlər diabazlar qneys mərmər şistlər

əhəng daşları) muumlxtəlif qumlar geniş yayılmışdır Yeraltı şirin sulara

perspektivli geotermal su ehtiyatlarına malikdir

Ukraynanın iqlimi muumllayim kontinental qərbdə ruumltubətli cənubda quru ccediloumll

Krım dağlıq hissəsində Aralıq dənizi iqlimi hakimdir Əsas yağıntıları atlantik

mənşəli siklonlar gətirir İllik yağıntıların miqdarı şimal-qərbdən cənub-şərq

istiqamətində 600 mm və 300 mm arasında azalır Karpatlarda ildə 1500 mm

Krım dağlarında isə 1000 mm yağıntı duumlşuumlr

Ərazinin əsas hissəsində payız sentyabr Krımın cənub sahillərində isə

oktyabrda başlayır

Ukrayna əkinccedililik yuumlksək məhsuldar heyvandarlıq sənaye və muumllkuuml tikintilərin

aparılması insanların həyat fəaliyyəti və istirahətləri uumlccediluumln əlverişlidir

Ukrayna ərazisində 71 min boumlyuumlk və kiccedilik ccedilay vardır Duumlzənlik hissədə boumlyuumlk

ccedilaylar Dnepr Dnestr Cənubi Buq Dunaydır Dnepr uzunluğuna goumlrə Avropada

uumlccediluumlncuuml ccedilaydır Onun vadisində Kaxovsk Dneprovsk Dneprodjerzinski

Kremenccediluq Kanevsk Kiyev kimi kaskad və dəryaccedilalar yaradılmışdır

Ukraynada ccediloxlu goumlllər də moumlvcuddurlar

Ccedilay və goumlllərin sularından Ukraynanın su təchizatı və suvarma işləri uumlccediluumln

istifadə edilir Hidroresurlar ildə 45 mlrd kVt təşkil edir

Ukraynanın duumlzənlik hissəsinin əkinccedililik cəhətdən yaxşı mənimsənilmişdir

Ukrayna respublikasının 15-dən artıq ərazisi meşələrlə oumlrtuumlluumlduumlr

Respublika təbii ehtiyatlarla zəngindir Əhalinin aıtımı xalq təserruumlfatının

inkişafı torpaq resurslarından səmərəli istifadəsi uumlccediluumln stimul yaradır Kənd

təsərruumlfatında istifadə edilən torpaqların sahəsi 427 mln ha o cuumlmlədən

şumlanan torpaqlar 344 mln ha təşkil edir

İstirahətin təşkili uumlccediluumln Ukrayna goumlzəl təbii resurslara malikdir

Əhalisi Ukrayna respublikası MDB-də əhalisinin sayına goumlrə (Rusiya

Federasiyasından sonra) ikinci yeri tutur Onun əhalisi 1996-cı ilin əvvəlinə 51

mln nəfər olmuşdur 51 milyonluq respublika əhalisi muumlxtəlif etnik tərkibə

malikdir Oumllkədə əhalinin 75 ukraynalılar 21 ruslar 13 yəhudilər 08

beloruslar 06 moldovan 05 polyak və bolqarlar 16 digər millətlərin

nuumlmayəndələri təşkil edir

Ukraynalılar slavyan xalqları iccedilərisində sayca ruslardan sonra ikinci xalqdır

Ukrayna dilini oumlzuumlnuumln ana dili hesab edənlər 935 ukraynalılar isə əhalinin

847-ni təşkil edir Ukraynada təhsili rus moldova macar və polyak dillərində

aparılan məktəblər fəaliyyət goumlstərir

Ukrayna əhalisinin sayına ikinci duumlnya muumlharibəsi ccedilox təsir goumlstərmişdir

Faşistlər tərəfindən 33 mln dinc əhali qətlə yetirilmiş 21 mln nəfər faşist

qullarına ccedilevrilmiş və vətənlərindən didərgin salınmışdır Muumlharibədən əvvəlki

səviyyənin bərpası uumlccediluumln ccedilox illər lazım olmuşdur Bununla belə hazırda əhalinin

illik təbii artımının azalması muumlşahidə edilir 1966-1970-ci illərdə bu goumlstərici

69 1980-ci illərdə 34 nəfər təşkil etmişdir (əhalinin hər 1000 nəfərinə) Oumllkə

əhalisinin 67-i şəhərlərdə yaşayır Hazırda respublikada 1300-ə qədər şəhər və

qəsəbə vardır Beş şəhərin (Kiyev Xarkov Lvov Odessa Dnepropetrovsk)

əhalisi milyondan artıqdır Əhalinin yarıdan ccediloxunu iqtisadi aktiv insanlar təşkil

edir Onların 756-i maddi istehsal 244 qeyri-istehsal sferasında ccedilalışırlar

Əhalinin orta sıxlığı hər bir kv km-ə 85 nəfərdir Goumlzlənilən oumlmuumlr uzunluğu

kişilər 628 qadınlar 732 yaş təşkil edir (1994 il) Respublika daxili

miqrasiyalar şəhər əhalisinin sayının artması ilə əlaqədardır Respublikadan

kənara gedənlərin ccediloxu Rusiya Federasiyası və Qazaxıstan respublikasınadır

1897- 1916-cı illərdə ccediloxlu ukiaynalılar Sibir və Uzaq Şərqə eyni zamanda

ABŞ və Kanadaya koumlccedilmuumlşlər

Təsərruumlfatı Ukrayna iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş yuumlksək sənayeləşmiş

ccediloxsahəli mexanikləşdirilmiş kənd təsərruumlfatına maddi istehsalın digər sahələri

elm və mədəniyyətə malik olan doumlvlətdir

Ukraynanın muumlasir xalq təsəıruumlfatı strukturunda milli gəliri yaradan sahələrin

rolunu muumləyyən etmək olar Onun tərkibində sənaye 48 kənd təsərruumlfatı

23-ə yaxın tikinti - 9 nəqliyyat - 5 digər sahələr 15 təşkil edir

Hazırki vaxtda Ukrayna sənayesi tərkibində muumlasir sənayenin buumltuumln sahələrini

təmsil edən hərtərəfli inkişaf etmiş kompleksi xatırladır Sənayenin strukturunda

yeni istehsal sahələri yaranmış və inkişaf etmişdir İstehsal vasitələri istehsalının

(A qrupu) həcmi ardıcıl surətdə artırılmış uyğun surətdə istehlak mallarının

istehsalı (B qrupu) azalmışdır

Ulcraynada sənayenin yeni sahələri traktorqayırma dəzgahqayırma

cihazqayırma elektrotexnika turbin istehsalı təyyarə avtomobil guumlbrələr

istehsalı sintetik liflər ferroərinti aluumlminium pambıq parccedila kətan konserv

tikinti sənayesi və digər yaradılmışdır

Maşınqayırma xuumlsusi suumlrətlə inkişaf etməklə yeyinti sənayesinin strukturuna

daxil olmuşdur

Ukrayna sənayesinin muumlasir struktur xarakteri - ağır sənayenin boumlyuumlk xuumlsusi

ccediləkiyə xuumlsusilə qara metallurgiya maşınqayırma və yanacaq (əsasən koumlmuumlr)

malik olmasıdır Onlar sənaye məhsullannm 47-ni vərməklə sənaye-istehsal

sahələrində işləyənlərin 57-i orada təmsil olunur

Sənaye strukturunda yeyinti sənayesi goumlrkəmli yer tutur

Şəkər istehsalında Ukraynanın rolu boumlyuumlkduumlr Sənaye işccedililərinin 13-ni təmsil

edən yuumlnguumll sənaye respublika əhalisinin tələbatını əsasən təmin edir

Ukraynanın xalq təsərruumlfatı tərkibində koumlmuumlr qaz və elektrik eneıjisi sahələri

olan guumlcluuml yanacaq-energetika kompleksinə əsaslanır Uumlmumi yanacaq

hasilatında əsas yeri koumlmuumlr sənayesi (Respublika yanacaq hasilatının 23) tutur

Daş koumlmuumlr əsas iki yataqda Donetsk və Lvov-Volmskidə cəmlənmişdir İldə

200 mln t koumlmuumlr ccedilıxarılır bunun təqribən 50-i kokslaşan koumlmuumlrduumlr Boz

koumlmuumlr yerli məqsədlər uumlccediluumln Aleksandriya şəhəri rayonunda ccedilıxarılır

Qaz sənayesinin əsas rayonu Xarkov vilayətindəki Şebelinsk yatağıdır

Muumlharibədən sonra accedilılmışdır Oradan Şebelinka - Dneprepstrovsk - Krivoy -

Roq - Odessa qaz kəməri oradan onun qolları Zaporojye Nikopol Nikolayev

Xerson Şebelinka-Belqorod - Kursk - Bryansk - Moskva qaz kəmərləri


Muumlharibədən sonrakı illərdə Daşava - Lvov Daşava - Kiyev Rudki - Minsk -

Vilnyus - Riqa qaz kəmərləri ccediləkilmişdir

Qaza olan tələbatın artması onun yerli ehtiyatının məhdudluğu ilə əlaqədar

Ukrayna Rusiya Federasiyasının şərq rayonlarından qaz alır

Neft sənayesinin respublika iqtisadiyyatındakı rolu aşağıdır Karpatqabağı

ərazidən (Dolina Borislav) neft ccediloxdan ccedilıxarılır İkinci neft hasilatı rayonu -

Dnepr sahili duumlzənlikdir Əsas yataqları Ccedilemiqov Poltava Sum və Xarkov

vilayətləridir

Respublikada guumlcluuml elektroenergetika yaradılmışdır 1913 ilə nisbətən elektrik

enerjisi istehsah 400 dəfə artmışdır Ccediloxlu nəhəng istilik və hidroelektrik

stansiyaları (xuumlsusən Donetsk - Dneprboyu rayonda) tikilmişdir Elektrik

enerjisinin ccedilox hissəsini istilik elektrik stansiyaları hasil edir 1981-ci ildə 231

mlrd kVts elektrik enerjisi istehsal edilmişdir Respublikada bir sıra AES tikilib

istifadəyə verilmişdir Ccedilernobıl AES-də baş vermiş qəza nəticəsində respublika

ərazisində ekoloji vəziyyət kəskin surətdə pisləşmişdir İndi radiasiyanın təsirini

azaldan muumlxtəlif tədbirlər goumlruumlluumlr

Ukraynada guumlcluuml metallurgiya sənayesi yaradılmışdır Koumlmuumlr dəmir filizi və

manqan resurslarının Donbas və Dneprboyu kimi yaxın ərazidə loplanması bu

kompleksin inkişafına ideal şərait yaratmışdır Qara metallurgiyanın uumlccedil mərkəzi

- Dnepryanı Donetsk və Azov sahili vardır

Uumlmumi məhsulun həcminə və orada ccedilalışanların sayına goumlrə maşınqayırma

nəhəng sahədir Ən ccedilox metallurgiya dağ-mədən energetik və kimya

avadanlıqları teplovoz magistral yuumlk vaqonları ccedilay və dəniz gəmiləri yuumlk və

minik maşınları avtobuslar metalkəsən dəzgahlar traktor qarğıdalı yağı şəkər

ccediluğunduru yığan maşınlar və digər istehsal sahələri inkişaf etdirilmişdir

Sənayedə muumlasir sahələr elektrotexnika dəqiq maşınqayırma avtomatlaşdırma

vasitələri istehsalı da xuumlsusi yer tutur

Ukrayna sənaye kompleksinin əsas və vacib sahələrindən biri də kimya

sənayesidir Koks və soda istehsalı xuumlsusi yer tutur

Bundan əlavə respublikada kimyəvi liflər plastik kuumltlələr avtomobil şinləri

azot fosfor lak-boyalar istehsal olunur

Yeyinti sənayesi respublikada əsasən şəkər yağ-piy meyvə-tərəvəz konservi

şərabccedilılıq sahələri ilə təmsil olunur

Ukraynanın buumltuumln rayonlarnda yerli materiallara əsaslanan guumlcluuml tikinti sənayesi

yaradılmışdır Respublika iqtisadiyatında meşə tədaruumlkuuml mişar materialları

ağac işləmə sənayesi sahələri də xuumlsusi əhəmiyyətə malikdir

Kənd təsərruumlfatı Ukraynanın muumllayim isti iqlimdə yerləşməsi kənd əhalisinin

yuumlksək sıxlığa malik olması kənd təsərruumlfatı məhsulları emalı sənayesinin

yaradılması muumlnasib iqtisadi-coğrafi moumlvqeyi burada hərtərəfli kənd

təsərruumlfatının inkişafına zəmin yaratmışdır

Respublikada tərkibinə kənd təsərruumlfatı sənaye kənd təsərruumlfat məhsullarının

emalı onlara lazım olan maşınların istehsalı avadanlıq digər istehsal vasitələri

bir sıra yardımccedilı istehsal ixtisaslaşdırılmış nəqliyyat tədaruumlkuuml birləşdirən guumlcluuml

aqrar sənaye kompleksi yaradılmışdır

Ukraynada bitkiccedililik və həm də heyvandarlıq yuumlksək səviyyədə inkişaf etmişdir

Kənd təsərruumlfatı istehsalında olan torpaq fonduna goumlrə Rusiya Federasiyası və

Qazaxıstandan sonra MDB oumllkələri arasında uumlccediluumlncuuml yerdə durur

Əgər keccedilmişdə əkinlərin 90-i taxıl bitkiləri altında istifadə edilirdisə hazırda

isə yarısı istifadə edilir Bu da yem və texniki bitki əkinlərinin sahəsinin

artırılması ilə əlaqədardır Taxıl bitkiləri sahələrinin azaldılması taxıl istehsalıın

azaltmamışdır Hazırda taxılccedilılıq strukturunda payızlıq buğda əsas yer tutur

Qarğıdalı əkinlərinin sahəsi xeyli genişləndirilmişdir

Arpa qarabaşaq paxlalı bitki əkinləri də xuumlsusi yer tutur Şəkər ccediluğunduru

əkinləri 6 dəfədən ccedilox artırılmışdır Texniki bitkilər kompleksində lifli bitkilər

kətan kəndir əkinləri də muumlhuumlm yer tutur Respublikada kartofccediluluq və

tərəvəzccedililik oumlzuumlnəməxsus yer tutur Tərəvəzccedililik boumlyuumlk şəhərlərin ətrafında

genişlendirilmişdir Bitkiccedililikdə bağccedilılıq və uumlzuumlmccediluumlluumlk goumlrkəmli yer tutur bu

əhalinin təzə meyvə ilə konserv sənayesini xammalla təmin edir

Bitkiccedililikdə məhsuldarlığın artırılması əkinccedililik mədəniyyətinin yuumlksəldilməsi

uumlzvuuml və mineral guumlbrələrin istifadəsinin genişlənməsi kənd təsərruumlfatında yeni

sortların tətbiqi nəticəsində muumlmkuumln olmuşdur Suvarılan torpaqların sahəsi 2

mln hektar artırılmışdır Bu torpaqlarda tərəvəz ccediləltik buğda yem bitkiləri

yetişdirilir

Heyvandarlıqda əsas sahə iri buynuzlu heyvanlar təşkil edir və oumllkənin hər

yerində geniş yayılmışdır Şəhərətrafı ərazilərdə suumldluumlk heyvandarlıq Karpat və

meşe-ccediloumll zonasında ətlik-suumldluumlk heyvandarlıq inkişaf etdirilir Donuzccediluluq

meşə-ccediloumll və ccediloumll zonasında yem bol olan ərazilərdə yeyinti tullantıları olan

ərazilərdə yayılmışdır Zərif yunlu ətlik-yunluq qoyunccediluluq ccediloumll zonası və

Karpatlarda Polesyedə kobud yunlu qoyunccediluluq inkişaf etdirilir Quşccediluluğun

sənaye əsasında inkişafı diqqətə layiqdir

Nəqliyyat Xuumlsusi xalq təsərruumlfatı əhəmiyyətinə malik olub buumltuumln nəqliyyat

noumlvlərinə malikdir Respublikada təsərruumlfat sahələrinin suumlrətli inkişafı yuumlk

doumlvriyyəsinin artması ilə muumlşahidə edilir

Boru kəmər nəqliyyatında yuumlk doumlvriyyəsi daha yuumlksək templə inkişaf edir

1970-1980-cı illər ərzində yuumlk doumlvriyyəsi 46 dəfə artmışdır Yuumlk doumlvriyyəsinin

tempinə goumlrə ikinci yerdə ccedilay nəqliyyatı uumlccediluumlncuuml yerdə avtomobil nəqliyyatı

durur Dəmir yolunda yuumlk doumlvriyyəsi nisbətən aşağıdır 02 təşkil edir Ancaq

buna baxmayaraq (dəmir yollarının uumlmumi uzunluğu 226 min km-dir) dəmir

yolu əvvəlki kimi yuumlkdaşımalarda muumlhuumlm rol oynayır Muumlxtəlif nəqliyyat

noumlvlərinin sərnişin daşımalardakı rolu boumlyuumlkduumlr Burada uumlstuumlnluumlk avtomobil -

dəmir yolu - dəniz - ccedilay və hava nəqliyyatı təşkil edir Nəqliyyatın inkişafı

yenidən qurulması və texniki təchizatı sahəsində boumlyuumlk işlər goumlruumlluumlr Hazırda

dəmir yollarının 35-i elektrikləşdirilmişdir Yuumlk daşımalarda dəniz nəqliyyatı

boumlyuumlk rol oynamaqla boumlyuumlk və kiccedilik kabotajları yerinə yetirir Dəniz

nəqliyyatının yaxşılaşdırılması uumlccediluumln boumlyuumlk işlər goumlruumlluumlr Odessa limanının

genişləndirilməsi ilə yanaşı yeni nəhəng İliccedilevsk limanı tikilmişdir Nikolayev

limanı rayonunda yeni Dneprobuqskiy dəniz limanı fəaliyyətə başlamış Odessa

yaxınlığında cənub limanı fəaliyyət goumlstərməklə İliccedilevsk - Vama (Bolqariya)

beynəlxalq dəniz bərəsi yaradılmışdır

Ukrayna oumlzuumlnuumln qonşu oumllkələri xuumlsusilə MDB oumllkələri eynilə də duumlnyanın

digər oumllkələri ilə beynəlxalq əlaqələr saxlayır İpək yolu oumllkələrinə daxil olan 39

oumllkədən biri də Ukrayna respublikasıdır

QAZAXISTAN RESPUBLİKASI

Uumlmumi məlumat - Qazaxıstan respublikası Rusiya respublikasının cənub-

qərbində Ural dağlarının ətəyindən Tyan-Şana Xəzər dənizindən Qərbi Sibir

duumlzənliyinə qədər uzanmış geniş ərazini əhatə edir Şərqdə Qazaxıstan Ccedilin Xalq

Respublikası cənubda Qırğızıstan Oumlzbəkistan və Tuumlrkmənistan respublikaları

ilə həmsərhəddir Ərazisinin boumlyuumlkluumlyuumlnə goumlrə Qazaxıstan MDB oumllkələri

iccedilərisində (2173 min kv km) ikinci yeri tutur (1998-ci il) Mərkəzi şəhəri

Astanadır

Bu guumlnkuuml Qazaxıstan iqtisadi cəhətdən yuumlksək inkişaf etmiş sənaye və kənd

təsərruumlfatı oumllkəsidir Respublikada minlərlə qabaqcıl texnika ilə təchiz edilmiş

birinci dərəcəli muumləssisələr tikilmişdir Nəhəng sənaye mərkəzləri ərazi-

istehsal kompleksləri yaranmış və geniş nəqliyyat əlaqələri sistemi inkişaf

etmişdir

Təbiəti Qazaxıstan dedikdə goumlzuumlmuumlzuumln qarşısında geniş ccediloumlllər və qızılı əkin

zəmiləri canlanır Ccediloumlllərdən cənubda yerləşən yarımsəhra və səhralar daha geniş

ərazilər tuturlar Ərazinin yalnız 10-i yuumlksək dağlıq əraziyə duumlşuumlr (Altay

Cunqar Alatausu Tyan-Şan)

Respublikada ccediloumll yarımsəhra və səhraların geniş olması onun Avrasiya

materikinin dərinliyində muumllayim qurşağın cənub enliklərində yerləşməsilə

əlaqədardır

Qazaxıstan respublikası təbii sərvətlərlə ccedilox zəngin olan oumllkədir Zənginliklər -

muumlxtəlif faydalı qazıntılar xam torpaqlar ccediloumll yarımsəhra səhra və dağ-ccediləmən

zonalarının təbii yem ehtiyatlarıdır

Respublikanın ccediloumll və səhra duumlzənlikləri hələ qədimlərdən koumlccediləri heyvandarlıq

uumlccediluumln istifadə edilmişdir Dağlıq maneələrin olmadığı duumlzən relyef Qazaxıstanda

məskunlaşan insanların Rusiya Orta Asiya Sibirlə iqtisadi və mədəni əlaqələrin

yaranmasına əlvərişli şərait yaratmışdır Hazırda bu ərazilərdən məşhur Tuumlrksib

və Transsibir magistralları keccedilir

Respublika ərazisinin təki faydalı qazıntılarla zəngindir Mərkəzi Qazaxıstan

ərazisində nəhəng mis qurğuşun sink nadir metallar koumlmuumlr dəmir və marqans

fıliz yataqları cəmlənmişdir Məşhur Cezqazqan mis fılizi yatağı MDB oumllkələri

iccedilərisində ehtiyatna goumlrə birinci yerdə durur Kounrad Sayak Bozşakul mis

yataqlarıda məşhurdur

Karakanda daş koumlmuumlr houmlvzəsi (Donbas və Kuzbasdan sonra) uumlccediluumlncuuml yeri tutur

Digər nəhəng boz koumlmuumlr houmlvzəsi Ekibastuz - accedilıq uumlsulla işləndiyi uumlccediluumln daha

ucuz başa gəlir Onun bazası əsasında da Pavlodar - Ekibastuz yanacaq-

energetik kompleksi yaradılmışdır Qazaxıstan Altayı mis-qurğuşun-sink

filizləri qızıl qalay nadir metallarla məşhurdur Polimetalların əsas yataqları -

Leninoqorsk Zıryanovsk Belousovskdadır Turccedilay əyriliyində zəngin dəmir

filizi yataqları ilə xuumlsusən Koccedilarsk Sokolovsk Sarbay Koıjunkul mədənləri isə

maqnetit filizləri ilə zəngindir Bu ərazidə bir sıra aluumlminium xammalları -

boksitlər aşkar edilmiş onların ən əhəmiyyətlisi Arkalıqdadır

Qazaxıstanın oumln Ural hissəsində xromitlər mis və asbestlər muumləyyən edilmişdir

Aktyubinsk oumlzuumlnuumln fosforitləri və yuumlksək keyfiyyətli nikel fılizləri ilə tanınır

Qazaxıstanın cənubunda - Mirqalim Bayjan və Accedilisay mədənlərində qurğuşun -

sink ccedilıxarılır

Xəzər sahili ccediloumlkəklik və Manqışlaq yarımadası neftli-qaz vilayətdir

Qədimlərdən Emba nefti oumlzuumlnuumln yuumlksək keyfiyyətilə şoumlhrət tapmışdır Əvvəlcə

Manqışlaqdakı Jetıbay neft və Uzen qazlı-neftli mədənləri istifadə edilməyə

başlamışdır Xəzər sahili ccediloumlkəklik xoumlrək və kalium duzları ilə də zəngindir

Respublikanın iqlimi quru kontinentaldır Onun materik- daxili yerləşməsi

antisiklon tipli atmosfer doumlvranının və zəif siklon fəaliyyətinin yaranmasına

şərait yaradır Aydın və guumlnəşli guumlnlər uumlstuumlnluumlk təşkil edir (ildə 2000-3000

saat)

Qış ən cənub rayonlardan savayı kəskin adətən az qarlı və guumlcluuml kuumlləkli

ccedilovğunlu keccedilir Yanvarın orta temperaturu -19 cənub kənarlarında -3-5deg təşkil

edir Antisiklonlar vaxtı havalar - 40-45deg qədər soyuqlaşır İyulun orta

temperaturu 19-20 cənubda 28-30deg təşkil edir Hava cərəyanları ilə əlaqədar

dağlıq hissələrdə Altay Cunqar Alatausu Tyan-Şanda orta illik yağıntılar 800-

1000 mm duumlzənlik ərazilərdə ccediloumll zonasında 200- 300 mm səhralarda isə 100-

150 mm təşkil edir Yağıntılar ccediloumll zonasında əsasən yay səhrada isə yazda

duumlşuumlrlər Qazaxıstan ərazisində 2000 kvkm buzlaq ərazisi vardır ki bunlar da

ccedilayların qidalanmasma yardım edir

Başlanğıclarını dağlardan goumltuumlrən ccedilaylar gur sulu olurlar Onlardan ən boumlyuumlkləri

İrtış Qərbi Sibirdə Ob ccedilayına birləşir İrtışın dağlıq hissəsində Buxtamin Ust-

Kamenoqorsk SES və su dəryaccedilaları tikilmişdir İrtışın dağlardan ccedilıxdığı yerdə

Şulbin SES-i tikilir Suyunun ccediloxluğuna goumlrə ikinci yerdə Tyan- Şandan

başlayıb Turan səhra duumlzənliyi ilə axan və Aral dənizinə toumlkuumllən Sırdərya

ccedilayıdır

Qazaxıstan ərazisində Sırdərya ccedilayı uumlzərində Ccedilardarya və Qızıl-Orda SES-ləri

tikilmişdir Digər dağ ccedilayları Semireccedilya Balxaş goumlluumlnə toumlkuumlluumlr Onun uumlzərində

Kapccedilak SES və dəryaccedilası tikilmişdir Başlanğıcını Qırğızıstandan goumltuumlrən Ccedilu

cənubi Qazaxıstandan axaraq qumluqlarda itir

Ccedilay dəniz goumll və dəryaccedilalar balıqla zəngindirlər Xəzər Aral dənizləri və İrtış

ccedilayı nəqliyyat əhəmiyyətinə manlikdirlər

1600 km məsafədən şimaldan cənuba uzanan Qazaxıstanda bir neccedilə təbii zona -

meşə-ccediloumll ccediloumll yarımsəhra və səhra bir- birini əvəz edirlər

Əhalisi Qazaxıstan respublikasının əhalisi 171 mln nəfər (1996 il) təşkil

edir Doumlvlət quruluşuna goumlrə unitar respublikadır Respublikada tarixən əhalinin

tərkibi ccediloxmillətli olmuşdur Qazaxlarla birlikdə burada ruslar ukraynalılar

tatarlar oumlzbəklər uyqurlar dunqanlar və digər xalqların nuumlmayəndələri

yaşayırlar Qazaxlar digər oumllkələrdə Rusiya Orta Asiya respublikaları CcedilXR

MXR Əfqanıstan və Hindistanda yaşayırlar

Qazaxıstan əhalisinin yarıdan bir qədər ccedilox hissəsi şəhərlərdə (respublikada 83

şəhər və 194 şəhər tipli qəsəbə vardır) qalan hissəsi kəndlərdə yaşayırlar Ərazi

uumlzrə əhali qeyri-bərabər yerləşmişdir

Əhalinin təbii artımı Qazaxıstanda yuumlksəkdir 1995-ci ildə o hər 1000 nəfərə

duumlşən uşaq oumlluumlmuuml 273 adam təşkil edir

Oumllkə uumlzrə əhalinin orta sıxlığı hər bir kv km-ə 6 nəfər Goumlzlənilən uzun

oumlmuumlrluumlluumlk kişilər 608 qadınlar 710 yaş təşkil edirlər (1994 il)

Qazaxıstanda sovet hakimiyyəti illərində bir sıra yenı şəhərlər yaranmışdır

Mərkəzi Qazaxıstanda Cezqazqan və Balxaş şəhərlərində istehsal

muumləssisələrinin tikilməsi ora ccediloxlu əhalini cəlb etmişdir

Boumlyuumlk Vətən muumlharibəsi doumlvruumlndə respublikanın əhalisi evakuasiya nəticəsində

kəskin surətdə ccediloxalmışdır 1951-1966-cı ıllərdə xam və dincə qoyulmuş

torpaqların istifadəyə verilməsi ilə əlaqədar respublikanın əhalisi 15 dəfə

artmışdır Həmin doumlvrdə respublikada məhsuldar quumlvvələr suumlrətlə inkişaf

etmişdir 15 il ərzinde 20 yeni şəhər 34 şəhər tipli qəsəbələr yaradılmışdır

Onların ən xarakterikləri Manqışlaqda Yeni Uzen və Şevccedilenko Kustanay

vilayətində Rudnıy Lisakovsk şəhər tipli qəsəbə Koumlccedilan Cetıqara Karatau

Janatas Jayrem və s Bu doumlvrdə Ccedilimkent Cambul Astana Temirtau Pavlodar

Rudnov xuumlsusilə inkişaf etmiş və əhalisi artmışdır

Təsərruumlfatı Qazaxıstan oumlzuumlnuumln sənaye və kənd təsərruumlfatının inkişafı

sahəsində nəhəng addımlar atmışdır Sənaye istehsalının həcmi 1940-cı ildəkinə

nisbətən 32 dəfə artmışdır Texniki tərəqqini muumləyyənləşdirən sahələrdəki payı

- elektroenergetika kimya əsaslı surətdə artmışdır Sənaye istehsalının

inkişafına goumlrə Qazaxıstan - duumlnyanın qabaqcıl sənaye oumllkələri sırasına daxil

olmuşdur Respublikada əhalinin hər adambaşına ABŞ və Ingiltərədən ccedilox

dəmir koumlmuumlr hasil və istehsal edilir

Elektrik enerjisi İtaliya və Fransadan ccedilox kuumlkuumlrd turşusu AFR və Yaponiyadan

ccedilox istehsal edilir Hazırda respublika 80 oumllkəyə 300 adda məhsul ixrac edir

Əsasən dəmir xromit və marqans filizləri əlvan metallar ccediluğun prokat dəmir

ərintiləri koumlmuumlr neft fosforit unu pambıq liflər yuyulmuş yun taxıl ət və s

goumlndərilir

Respublikanın sənaye mənzərəsi energetika əlvan və qara metallurgiya

maşınqayırma koumlmuumlr neft kimya yuumlnguumll və yeyinti sənayesi ilə

muumləyyənləşdirilir Qazaxıstan ərazisində Karakanda - Temirtau Karatau -

Cambul Manqışlaq Pavlodar - Ekibastuz kimi ərazi istehsal kompleksləri

yaradılmışdır

Qazaxıstanın energetik resursları koumlmuumlr və hidroenerji ehtiyatlarından ibarətdir

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində respublikada İrtış ccedilayının qolları uumlzərində

Tişinsk və Xariuzov Hidroelektrik stansiyaları tikilmişdir 1960-ci illərdə İrtış

kaskadı - Ust Kalinoqorskaya və Buxtarminskaya (uumlmumi guumlcuuml 1107 min kVt)

hidrostansiyaları işə salınmışdır Bundan başqa İli ccedilayının uumlzərində 1970 ildə

Kapccedilaqay SES Sırdərya uumlzərində - Ccedilardarin SES-i tikilmişdir Mərkəzi

Qazaxıstanda koumlmuumlrdən istifadə edən Balxaş İES Karakanda və Yermak DRES

işə salınmışdır Ekibastuz yanacaq-energetik kompleksinin yaranması ilə

əlaqədar 4 mln kVt guumlcuumlndə olan doumlrd İES tikilmişdir 1985-ci ildə respublikada

979 mlrd kVt s elektrik enerjisi istehsal edilmişdir

Respublika sənayesinin qabaqcıl sahələrindən biri - əlvan metallurgiyadır

Muumlharibədən sonra Altayda Ust-Kamenoqorsk qurğuşun kombinatı tikilmişdir

Bu kombinatın əlvan metalları 20 oumllkəyə ixrac edilir Altayda Leninaqorsk və

İrtış polimetal Zıryanovsk qurğuşun Belorsk saflaşdırma kombinatı fealiyyət

goumlstərir Akccedilakulda nadir metalları saflaşdıran kombinat işləyir

Qazaxıstan inkişaf etmiş qara metallurgiya sənayesinə malikdir Respublikada

ccediluğun polad və muumlxtəlif ferroərintilər əridilir Sokolov-Sarbay dağ -

saflaşdırma kombinatı Karakanda metallurgiya zavodu Lisakovsk dağ-

saflaşdırma kombinatları suumlrətlə inkişaf etməyə başlamışdır 1980-ci ildə

Qazaxıstanda dəmir fılizi hasilatı 258 mln ton olmuşdur

Qazaxıstan ərazisində 400-ə qədər daş və boz koumlmuumlr yataqları vardır Onların

ehtiyatları 162 mlrd ton təşkil edir Daş koumlmuumlr Karakanda Ekibastuz və Kuu-

Ccedilekin houmlvzələrində daha ccedilox ehtiyatlara malikdir Boz koumlmuumlr Turqay və

Maykuben houmlvzələrindədir

Neft sənayesi Qazaxıstanda 1911-ci illərdən başlayaraq inkişafa başlamışdır

Əsas mədənləri Dossor Makat Uzen Martış Kenkiyak Quryev Jestıbay

Tenqe Tasbulat Karamandıbas və s-dir Neft hasilatı ilə əlaqədar respublikada

neft emalı da inkişaf etdirilir Neftayırma zavodları Quryev Pavlodar

Ccedilimkentdə tikilmişdir Respublikada eyni zamanda qaz hasilatı qaz emalı

sənayesi də inkişaf etmişdir

Maşınqayırma və metal emalı sahələri respublikada yenidir Ağır maşınqayırma

Alma-Atada avtomat-presslər zavodu Ccedilimkəntdə cihazqayırma zavodu

Kokccediletavda kiccedilik metrajlı muumlhərriklər Petrapavlovsk şaxta-mədən avadanlığı

Parxemenko və Karakandada fəaliyyət goumlstərirlər

Respublikanm maşınqayırma muumləssisələri 2 min addan ccedilox maşın avadanlıq

cihaz mexanizm və ehtiyat hissələri buraxır

Zəngin yerli xammallar əsasında respublikada kimya sənayesi yaradılmışdır

Qazaxıstan sarı fosfor ikiqat superfosfat ammofos kuumlkuumlrd turşusu karbit

sintetik kauccediluk xrom birləşmələri plastik kuumltlələr və s istehsal edir

Yuumlnguumll sənaye Semipalatinskidə yun zavodu ayaqqabı və tikiş fabrikləri Alma-

Atada pambıq təmizləmə zavodlan Tuumlrkstan və Ccedilimkəntdə fəaliyyət goumlstərirlər

Yeyinti sənayesinin inkişafı uumlccediluumln Qazaxıstan muumlxtəlif xammal ehtiyatlarına

malikdir Bunların sırasına ət-suumld sənayesi Semipalatinsk Petropavlovsk

Alma-Ata un uumlyuumltmə Kustanay Astana Seminalatinsk Alma-Ata şəkər

sənayesi Alma-Ata Taldı Kurqan və Cambulda yerləşdirilmişdir

Kənd təsərruumlfatı Hazırda Qazaxıstan yuumlksək inkişaf etmiş əmtəəlik taxılccedilılıq

və heyvandarlıq təsərruumlfatına malik oumllkədir Respublikada kənd təsərruumlfatı

məhsulları taxıl ət pambıq dərman bitkiləri yun qaraguumll duumlyuuml şəkər

ccediluğunduru tərəvəz bostan bitkiləri meyvə və uumlzuumlm yetişdirilir

Qazaxıstan ərazisi bir neccedilə təbii-iqtisadi zonaya ccediloumll quru ccediloumll yarımsəhra

səhra və dağlıq boumlluumlnuumlr Kənd təsərruumlfatını yerləşdirilməsi və

ixtisaslaşdırılmasında şəraitin oumlzuumlnəməxsusluğu nəzərə alınır

Respublikada əsas taxılccedilılıq rayonları Kustanay Turqay Astana Şimali

Qazaxıstanm Aktyubinsk Ural və Pavlodar vilayətləridir Bitkiccedililik

məhsullarının yarıdan ccediloxu bu vilayətlərin payına duumlşuumlr Karakanda və

Semipalatinsk vilayətində taxıl yem bitkiləri və kartof yetişdirilir

Taldı-Kurqan Alma-Ata Cambul Ccedilimkent Qızıl-Orda vilayətlərində isti sevən

bitkilər ndash duumlyuuml qarğıdalı taxıl texniki bitkilər pambıq tuumltuumln şəkər ccediluğunduru

tərəvəz meyvə uumlzuumlm yetişdirilir

İri buynuzlu heyvandarlıq Kustanay Astana Kokccediletav Şimali Qazaxıstan

Pavlodar vilayətlərində yetişdirilir Xırda dırnaqlılar isə Semipolatinsk

Ccedilimkent Taldı-Kurqan Cambul Alma-Ata Aktyubinsk Manqışlaq Quryev

Qızıl-Orda Cez- qazqan vilayətlərində yetişdirilir

Nəqliyyatı Sovet hakimiyyəti illirinə qədərki doumlvrdə Qazaxıstanda Transsibir

magistralının bir hissəsi Orenburq- Aktyubinsk-Daşkənt (cəmi 2 min km

uzunluğunda) dəmir yolu keccedilirdi Avtomobil yolları tamamilə yox idi

Sənayeləşdirilmənin ilk illərində Tuumlrgestan - Sibir dəmir yolu (Turksib 1442 km

uzunluğunda) sonradan Petropavlovsk - Karakanda - Ccedilu Jarık - Cezqazqan

Mointı - Balxaş Lokot - Zaşita - Leninoqorsk Quryev - Kandakoccedil - Orsk

Astana - Pavlodar - Mointı - Ccedilu və digər dəmir yolları ccediləkilmişdir

Dəmir yollarının uzunluğu 1424 min km və buumltuumln nəqliyyat noumlvləri yuumlklərinin

87-i dəmir yolunun payına duumlşuumlr

Avtomobil yollarının uzunluğu 973 min km olub respublikanın buumltuumln

vilayətləri arasında avtomobil nəqliyyatı fəaliyyət goumlstərir Boru-kəmər

nəqliyyatı uumlmumi yuumlk daşımalarda uumlccediluumlncuuml yeri tutur Respublikanı ccediloxlu

miqdarda qaz kəmərləri kəsib keccedilir

Su nəqliyyatı yuumlk daşımalarda nisbətən az əhəmiyyət daşıyır Respublikada ccedilay

və dəniz nəqliyyatı fəaliyyət goumlstərir Bu yollarla əsasən mineral xammallar

daşınır Xəzər dənizində əsas limanları Yeraliyev Aktau və Bautinodur

Hava nəqliyyatı da yaxşı inkişaf etmişdir

Qazaxıstanda uumlmumi daxili məhsul 21413 mln dollar hər nəfərə duumlşən uumlmumi

milli məhsul 1330 dollar ixracın cəmi 5197 mln dollar idxalın cəmi isə 5692

mln dollar (1995-ci il) təşkil edir

Belarusiya Avropanın şərqində doumlvlət dənizə ccedilıxışı yoxdur[5] Oumllkə şimal-

şərqdən Rusiya Federasiyası cənubdan Ukrayna qərbdən Polşa şimal-qərbdən

isə Litva və Latviya ilə həmsərhəddir Paytaxtı və ən ccedilox əhalisi olan

şəhəri Minskdir 207600 kvadrat kilometr sahəsinin təqribən 40-i meşə ilə

oumlrtuumlluumlduumlr İqtisadiyyatın əsas sahələri xidmət sənayesi və istehsalatdır[6] XX

əsrə qədər muumlasir Belarus doumlvlətinin yerləşdiyi ərazidə Polotsk

knyazlığı Boumlyuumlk Litva knyazlığı Reccedil Pospolita və Rusiya İmperiyası kimi

doumlvlətlər houmlkmranlıq etmişdir

1917-ci ildə Rusiyada baş vermiş inqilabdan sonra Belarus Xalq

Respublikası muumlstəqilliyini elan etsə də ccedilox keccedilmədən oumllkə Sovet Rusiyasının

işğalına məruz qalır 1922-ci ildə Sovet İttifaqının əsası qoyularkən Belorusiya

Sovet Sosialist Respublikası da həmin ittifaqın qurucu uumlzvlərindən biri oldu

1919-1921-ci illərdə baş vermiş Polşa-Sovet muumlharibəsi nəticəsində Belarus

ərazisinin təqribən yarısı Polşa tərəfindən işğala məruz qaldı Belarusun muumlasir

sərhədləri isə 1939-cu ildə tam olaraq formalaşdı[7][8] İkinci duumlnya

muumlharibəsi ərzində baş tutmuş hərbi əməliyyatlar Belarusa ccedilox boumlyuumlk ziyan

vurdu Belə ki bu muumlharibə nəticəsində Belarus əhalisinin təqribən uumlccedildə bir

hissəsini və iqtisadi resurslarının yarısından ccediloxunu itirdi[9] Respublika

muumlharibədən sonrakı doumlvr ərzində tədricən inkişaf etməyə başladı Belorusiya

SSR Sovet İttifaqının tərkibində olan Ukrayna SSR ilə birlikdə 1945-ci ildə

əsası qoyulan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qurucu uumlzvlərindən biri olmuşdur

Təsərruumlfatın ixtisaslaşmasına və strukturuna əmək ehtiyatlarının

bolluğu Rusiyadan daha ucuz yanacaq və metal idxalı və yerli təbii ehtiyatları

muumlsbət təsir goumlstərir Maşınqayırmanın ixtisaslaşmış sahələri-hesablama

maşınları cihazqayırma məişət maşınqayırması-soyuducular paltaryuyan

maşınlar kt maşınları və yuumlk avtomobilləridir (Minsk Jodino

Mogilyov) Kimya sənayesi əsas istiqaməti-suumlni kauccediluk şin plastik kuumltlələr

(Mogilev Qrodno Polotsk) Kalium guumlbrələri (Soliqorsk) meşə emalı və kağız

istehsalıdır (Bobruysk Borisovo Vitebsk və b) Yuumlnguumll sənayedə əsas yeri

kətan parccedila ayaqqabı istehsalı və b tutur Yeyinti sənayesi əsas sahələrdəndir

yerli xammallarla təmin olunubAparıcı sahələri yağ suumld-pendir ət məhsulları

istehsalı kartofkraxmal istehsalı və b Yanacaq-energetikanı yerli torf

Rusiyadan aldığı neft-qaz təşkil edir

Kənd təsərruumlfatında əsas yeri heyvandarlıq tutur suumldluumlk-ətlik istiqaməti və

donuzccediluluq əsas yer tutur Əkinccedililikdə yem istehsalının xuumlsusi ccediləkisi boumlyuumlkduumlr

Şimal-şərqində kətan becərilir Taxılccedilılıqda əsas yeri ccedilovdar əkinləri tutur

Kartofccediluluq Belorusiyanın əsas sahəsi hesab olunur Mərkəz hissəsində geniş

yayılıb Sıx nəqliyyat şəbəkəsinə malikdir

Moldova Respublikası (mold Republica Moldova) mdash Avropanın cənub-

şərqində doumlvlət Şimalda şərqdə və cənubda Ukrayna qərbdə Rumıniya ilə

həmsərhəddir 1940-cı

ildə SSRİ tərəfindən Rumıniyadan qoparılmış Bessarabiyatorpaqlarında

yaradılmış və SSRİ-nin tərkibinə muumlttəfiq respublika statusu ilə daxil

edilmişdir Moldovanın Dnestr ccedilayından şərqdəki əraziləri 1991-ci ildən

tanınmamış Dnestryanı Moldova Respublikasının nəzarətindədir

Moldaviyanın təsərruumlfatının əsasını aqrar-sənaye kompleksi təşkil edir Kt-da

uumlstuumln yeri bitkiccedililik tutur onun aqrar sahələri uumlzuumlmccediluumlluumlk-şərabccedilılıq meyvə-

tərəvəz konservi aqrar-sənaye kompleksidir (ASK) Uumlzuumlmccediluumlluumlk-şərabccedilılıq

mərkəzi-Kodrlarda tərəvəzccedililik Dnestr subasarlarında meyvəccedililik hər yerində

yayılmışdır əsas dənli bitkisi buğda və qarığdalıdır Meşə-ccediloumll zonasında şəkər

ccediluğunduru becərilir Oumlz tələbatını taxılla tam oumldəyir Heyvandarlıq şimalı və

mərkəzində suumldluumlk-ətlik və donuzccediluluq cənubunda qoyunccediluluqdur ASK-si

tərkibində muumlxtəlif maşınqayırma (bağccedilılıq traktorları soyuducular yeyinti

avadanlıqları) sahələri inkişaf etdirilmişdir İstilik və su elektrik stansiyaları




Rusiya Federasiyasında yaradılan moumlhkəm transkontinental nəqliyyat sistemi

RF ərazisi və ondan kənarla iqtisadi əlaqələrin saxlanılmasında ccedilox boumlyuumlk rol

oynayır

Rusiya Federasiyasının nəqliyyat sistemində dəmir yol nəqliyyatı xuumlsusi yer

tutmaqla yuumlk-sərnişin daşımalarının yarıdan ccediloxu onun payına duumlşuumlr Dəmir

yolu daş koumlmuumlr və koks qara metallar neft və neft məhsulları muumlxtəlif filizlər

meşə və onun emal materiallarının taxıl mineral tikinti materiallarının

daşınmasında xuumlsusi rol oynayır 80-ci illər RF dəmir yollarının geniş miqyaslı

tikintisi və suumlrətli texniki cəhətdən yenidən təchiz edilməsi doumlvruuml olmuşdur

Əsas diqqət mərkəzində duran Baykal-Amur magistralının tikilməsidir Cənubi

Yakutiyanın oumllkənin digər rayonları ilə əlaqəsini genişləndirmək uumlccediluumln Bam-

Tında Berkakit demir yolu tikilmişdir

Qərbi Sibirin neft-qaz hasilatı rayonları uumlccediluumln Tuumlmenlə əlaqə boumlyuumlk əhəmiyyətə

malikdir Ccedilətin şəraitdə tikilən Tuumlmen-Surqut magistralı yeni yataqların

mənimsənilməsini suumlrətləndirdi Surqutdan Urenqoya dəmir yolu da

ccediləkilmişdir

Ccediloxlu dənizlərin suları ilə sahilləri yuyulan RF uumlccediluumln dəniz nəqliyyatı ccedilox boumlyuumlk

əhəmiyyətə malikdir Dəniz nəqliyyatı donanması sistematik olaraq universal və

tərkibcə xuumlsusiləşdirilmiş texniki və iqtisadi xarakteristikalı gəmilərlə təmin

edilir Neft filiz koumlmuumlr meşə materialları tez xarab olan yuumlklər və

konteynerlərin daşınması uumlccediluumln xuumlsusiləşdirilmiş gəmilərin sayı guumlndən-guumlnə

artırılır

Sankt-Peterburq və Naxodkadakı limanlar da boumlyuumlk konteynerlərin yenidən

işlənilməsi uumlccediluumln məntəqələr avadanlıqla təchiz edilmişdir Şimal dənizlərində

Naviqasiya doumlvruumlnuuml uzatmaq uumlccediluumln Lenin atom buzqıranı və digərləri imkan

yaratmışlar

80-ci illərdə Vladivostok Manin Murmansk və digər limanların oumltruumlcuumlluumlk

qabiliyyətləri artırılmışdır Uzaq Şərqdə Vrangel buxtasında dərin sulu boumlyuumlk

Vostoccedilnıy limanı tikilib istifadəyə verilmişdir

Rusiya Federasiyasında şaxələnmiş daxili su nəqliyyatı şəbəkəsi uumlstuumlnluumlyə

malik olmaqla ildən-ilə genişlənir Respublikanın şərq rayonları uumlccediluumln onun

əhəmiyyəti daha boumlyuumlkduumlr Ccediluumlnki bu regionda yeni mənimsənilən rayonlardan

kuumltləvi yuumlklərin daşmması uumlccediluumln dəmir və avtomobil yollarının zəif inkişaf

etdiyinə goumlrə meridional istiqamətdə ccedilay şəbəkələri lazımi qədər koumlməyə gəlir

Rusiya ccedilayları vasitəsilə neft və neft məhsulları meşə mineral və tikinti

materialları və digər yuumlklər daşınır Ccedilaylar və su dəryaccedilaları vasitəsilə ildə 100

mln-dan artıq sərnişin daşınır

Avtomobil nəqliyyatı daha ccedilox kuumltləviləşir Rusiya Federasiyasında bərk

oumlrtuumlkluuml yolların uzunluğu 450 min km-ə ccedilatır Avtobus nəqliyyatı daha ccedilox

inkişafa məruz qalmışdır Rusiya Federasiyasında uumlmumi uzunluğu 14 mln km

ccedilox olan 10 mindən ccedilox avtobus xətti fəaliyyət goumlstərir Şəhərlərarası avtobuslar

ildə 600 mln-dan ccedilox sərnişin daşıyır

MOumlVZU 12 İNKİŞAF ETMƏKDƏ OumlLKƏLƏRİN (İEOOuml) UumlMUMİ

XARAKTERİSTİKASI

121 İEOOuml-nin təsnifatı

122 Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrinin milli inkişaf strategiyaları

123 İEOOuml-lər iqtisadi dinamikanın muumlqayisəli təhlili

124 İEOOuml-lər duumlnya iqtisadiyyatında

125 İEOOuml-də sosial-iqtisadi dəyişikliklər


Əvvəllər bu yarımsistem oumllkələrə İqtisadi cəhətdən geridə qalmış oumllkələr azad

olmuş Oumllkələr zəif inkişaf etmiş oumllkələr uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələri və bu kimi adlar

verirdilər Son onilliklərdə isə inkişaf etməkdə olan oumllkələr anlayışı daha ccedilox işlədilir

Onu qeyd etmək kifayətdir ki BVF-nin uumlzvuuml olan təqribən 185 oumllkənin 130-u bu

yarımsistemə daxildir

Bu yarımsistemə daxil olan 48 oumllkə daha kasıb şəraitdədir Bunlardan 33 oumllkə Tropik

Afrikada 10 oumllkə Asiyada 4 oumllkə Okeaniyada 1 oumllkə Latın Amerikasındadır (Haiti) duumlnya

əhalisinin təqribən 25-i bu oumllkələrdə yaşayır UumlDM-in isə 01 -ni istehsal edirlər

Bu oumllkələrin əsas əlamətlərindən biri onların zəif inkişafıdır Bu anlayışa aşağıdakı

uumlmumi cəhətləri daxil etmək olar aşağı həyat səviyyəsi muumltləq yoxsullaşma iqtisadi artımın

aşağı olması səhiyyə xidmətinin qeyri-qənaətbəxş olması oumlluumlm və doğum faizinin yuumlksək

olması xarici oumllkələrdən asılılıq oumlz ehtiyatlarından sərbəst istifadə manevrinin

məhdudlaşması və s Buumltuumln bunları hər nəfərə duumlşən UumlDM-in həcmi ilə xarakterizə etsək

aşağıdakı mənzərə alınar

Belə ki 2005-ci ilin məlumatına goumlrə inkişaf etmiş sənaye oumllkələrində bu goumlstərici orta

hesabla 28919 Avropa İttifaqına daxil olan oumllkələrdə -23569 7-lər qrupuna daxil olan

oumllkələrdə isə ndash 37580 dollara bərabər olduğu halda həmin yarımsistem oumllkələrdə bu goumlstərici

orta hesabla ndash 4000-5000 dollar təşkil etmişdir 1997-ci ildə bu goumlstərici 1314 dollar

olmuşdur Onu da qeyd etmək lazımdır ki neft ixrac edən oumllkələr bu orta goumlstəricinin

nisbətən artmasına zəmin yaratmışlar

Həmin goumlstəriciyə goumlrə ən yoxsul oumllkələr Həbəşistan Zambiya Qvineya-Bisau

Ruanda Nepal Nigeriya Uqanda Hindistan Geniya Nikaraqua Qonduras Seneqal Peru və

sairə hesab edilir Zambiya və Qvineya-Bisauda əhalinin 85-nin hər guumlnuumlnə 2 dollardan az

duumlşuumlr

Buumltuumlnluumlklə bu yarımsistem oumllkələrdə 13 mlrd nəfər (inkişaf etmiş oumllkələrdə isə

təqribən 100 mln nəfər) kasıb halında yaşayır Bəzi məlumatlara goumlrə əhalinin 30 -i muumltləq

mənada dilənccedili vəziyyətindədir Cənubi Asiya və Afrikada isə bu goumlstərici muumlvafiq olaraq 43

və 39 -dir

Hər il 14 mln uşaq (beş yaşa ccedilatmamış) acından oumlluumlr 15 mlrd adam səhiyyə

xidmətindən istifadə edə bilmir Yaşlı adamlar arasında savadlılıq 65-ə bərabərdir 130 mln

uşaq məktəbə getmir Bu oumllkələri bir ccedilox cəhətdən fərqləndirmək olar

- bazar muumlnasibətlərinin inkişaf səviyyəsinə goumlrə

- duumlnya iqtisadi əlaqələrinə qovuşması formalarına goumlrə

- hər nəfərə duumlşən UumlDM-in həcminə goumlrə

Şərti olaraq bu oumllkələri uumlccedil qrupa boumllmək olar

Birinci ndash yuumlksək səviyyəli oumllkələr Burada da bir neccedilə cəhəti qeyd etmək lazımdır

- bəzi oumllkələrdə doumlvlətin xarici və yerli kapitalın guumlcuuml ilə inteqrasiya əlaqələri yaranıb

onlar doumlvlət təsərruumlfatına qovuşa bilibdir Bura Argentina Uruqvay və Ccedilili aiddir Eləcə də

neft ixrac edən oumllkələr də bura daxildir

- yuumlksək iqtisadi və demoqrafik potensiala texnologiyaya iqtisadi yetkinliyə malik olan

oumllkələr Bura Braziliya və Meksikanı aid etmək olar Onlar Yeni sənaye oumllkələri sırasına

daxildirlər Meksika İƏ və İT-in uumlzvuumlduumlr Eləcə də ABŞ və Kanada ilə yanaşı Şimali

Amerika azad ticarət birliyinin (NAF- TA-1994-cuuml il) uumlzvuumlduumlr

- Cənubi-Şərqi Asiyanın yeni sənaye oumllkələri ndash Honkonq CKoreya Sinqapur və

Tayvan Bu oumllkələrdə dinamik inkişaf və beynəlxalq əmək boumllguumlsuumlndə fəal iştirak etmək artıq

formalaşmışdır Bazar iqtisadiyyatı muumlnasibətləri hakim rol oynayır

- yuumlksək iqtisadi inkişaf əldə etmiş digər bəzi oumllkələr ndash Baham adaları Kipr Aomın

(Makao)

İkinci ndash orta səviyyəli oumllkələr Bura Tuumlrkiyə Tailand Misir və s oumllkələri daxil etmək

olar Bu oumllkələr kuumltləvi ənənəvi təsərruumlfatccedilılıqdan cəsarətlə muumlasir inkişaf xəttinə keccedilə

bilirlər Tuumlrkiyə NATO-nun İƏ və İT-in uumlzvuumlduumlr

- son vaxtlar muumlasir inkişafa keccedilmiş xammal satmaqla duumlnya təsərruumlfatına qoşula bilən

bəzi oumllkələr

- yuumlksək iqtisadi və demoqrafik potensiala malik lakin hər nəfərə duumlşən UumlDM-in həcmi

az olan oumllkələr ndash Hindistan Pakistan İndoneziya

Uumlccediluumlncuuml ndash daha az inkişaf etmiş oumllkələr və s

Vahid Duumlnya Təsərruumlfatının yarımsistemlərindən biri olan inkişaf etməkdə olan oumllkələr

duumlnya oumllkələrinin 80 -ə qədərini əhatə edir Elə duumlnya əhalisinin bir o qədəri də həmin

oumllkələrdə yaşayır Deməli bu oumllkələrin uumlmumi iqtisadi siyasi sosial vəziyyəti və digər hər

cuumlrə problemləri duumlnya əhalisinin daha ccedilox hissəsinin həyatı ilə bağlıdır

Bu yarımsistemə (Yaponiya Cənubi Koreya və İsraildən başqa) buumltuumln Asiya oumllkələri

buumltuumln Afrika oumllkələri (CAR-dan başqa) eləcə də Latın Amerikası oumllkələri daxildirlər

Bu oumllkələrin hamısına xas olan əsas cəhətlər ondan ibarətdir ki onlarda mənəvi sima

həyat tərzi qeyri-bərabər iqtisadi sosial inkişaf səviyyəsi və şəraiti eyniliyi moumlvcuddur

Buumltuumln bu uumlmumi əlamətlərin də sosial iqtisadi və tarixi koumlkləri vardır Bu da ilk

noumlvbədə ondan ibarətdir ki həmin oumllkələrin tarixi inkişafında onların muumlstəmləkə və

yarımmuumlstəmləkə şəraitində yaşamaları dərin iz salmışdır Bu oumllkələrin ccediloxu uzun illərdən

(yuumlz illərlə) sonra xalqların milli azadlıq muumlbarizəsi nəticəsində 1950-1960-cı illərdə

imperializmin muumlstəmləkə sisteminin dağılması ilə yarana bilmişdir Latın Amerikasının bəzi

oumllkələrində isə (Braziliya ndash 1822 Meksika ndash 1821 Argentina ndash 1816 Ccedilili ndash 1810 və s)

formal olsa da XIX əsrin birinci yarısında muumlstəqillik əldə edilmişdir Uzun tarixi bir doumlvrdə

Asiya Afrika və Latın Amerikası oumllkələrinin məhsuldar quumlvvələri demək olar ki

dəyişməmişdir Tərəqqi inkişaf təkmilləşdirilmə prosesi oumlzuumlnuuml ccedilox ləng goumlstərmişdir

İctimai-iqtisadi inkişafın xarakteri ccedilətin dəyişərək sosial-iqtisadi strukturlar ancaq

muumləyyən təbəqələr arasında yaranırdı bir təbəqədən digərinə keccedilirdi Məhsuldar

quumlvvələrdəki bu cuumlr muumlxtəliflik həmin oumllkələrdə ccedilox ukladlılıq yaratmışdır

Lakin vaxt keccedildikcə bu oumllkələrdə Qərbin kapital axını onlarda olan ənənəvi təkrar

istehsal prosesini qıra bilmişdir Az-ccedilox əmtəə təsərruumlfatı ukladı yaranmışdır Lakin ccedilox

ukladlı təsərruumlfatccedilılıq onların arasındakı qarşılıqlı sistemin məhdudluğu kapital

qoyuluşundakı mənfəət goumltuumlrmək məqsədi və bu kimi cəhətlər onlarda xuumlsusi noumlv həyat tərzi

yaratmışdır

Muumlstəmləkəccedililiyin nəticəsidir ki 1950-ci illərdə bu oumllkələrdə həyat səviyyəsi hətta

1800-ci illərin səviyyəsindən aşağı idi


Buumltuumln qeyd edilənlərdən aydın olur ki Asiya Afrika və Latın Amerikası regionlarının

oumllkələri istismar ağalığının obyektinə ccedilevrildiyi vaxtdan bu oumllkələrdə daxili mənbələrə

əsaslanmış tarixi inkişaf prosesi pozulmuşdur Bu ərazilərin iqtisadiyyatı metropoliyaların

təsərruumlfat dairəsinə ccedilevrilmişdir Ona goumlrə də bu oumllkələr muumlstəqillik əldə etsələr də onların

ictimai-iqtisadi həyatında koumlkluuml dəyişikliklər ləng gedir Odur ki bu oumllkələr xarici iqtisadi

əlaqələrin genişlənməsinə ccedilox uumlstuumlnluumlk verməli olurlar Bu xarici əlaqələr əsasən

- xarici ticarət

- xarici kapital

- xarici koumlməklik

- xarici texnologiya

- milli kadrlar hazırlanmasına koumlmək formasında həyata keccedilirilir

Bu uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrinin sosial-iqtisadi inkişafında xarici kapitalın da (TMŞ)

boumlyuumlk rolu olmuşdur Hələ 50-ci illərin əvvəllərində ABŞ Boumlyuumlk Britaniya və Fransanın

kapitalı həmin oumllkələrin neft və təbii qaz ehtiyatının 70 -nə mineral ehtiyatlarının 70-100

-nə nəzarət edirdi Qərb oumllkələrinin iri şirkətləri Cənub-Şərqi Asiyada Afrika və Latın

Amerikasında ccedilay kauccediluk banan və bu kimi sahələrdə boumlyuumlk plantasiyalar yaratmaqla ccediloxlu

kənd təsərruumlfatı sahəsinə sahib olmuşdular

1960-cı ilin axırlarına inkişaf etməkdə olan oumllkələrin cəmi məhsulunun 25 -i xarici

kapitala mənsub olan muumləssisələrdə yaradılmışdır Aydındır ki vaxt keccedildikcə xarici kapitalın

rolu nisbətən azalmışdır 1990-cı ildə isə həmin xarici şirkətlərin muumləssisələrinin xuumlsusi

ccediləkisi (UumlDM-də) 7 -ə enmişdir

Bir ccedilox bəzi oumllkələr isə xarici kapitaldan - TMŞ-in fəaliyyətindən daha geniş istifadəyə

uumlstuumlnluumlk verirlər 50-60-cı illərdə həmin oumllkələrdə TMK-ın filialları yaranırdısa 70-ci illərdə

qarışıq muumləssisələrin təşkili genişlənmişdir Hazırda da muumlrəkkəb texnologiyaya əsaslanan

istehsalda TMŞ-nin muumləssisələrinin nəzarəti hakim rola malikdir İqtisadiyyatın inkişafında

daha vacib sahə olan emal (maşınqayırma neft kimya və s) sənayesinə qoyulan kapitalın

həcmi ardıcıl olaraq artmaqdadır Hətta bəzi oumllkələrdə xarici kapital milli kapitalın

moumlvqelərini sıxışdırmışdır

Məsələn Sinqapurda emal sənayesinə qoyulmuş cəmi kapitalın 1859-cu ildə 79 -i

milli kapitalın hesabına olduğu halda 1977-ci ildə bu 94 -ə enmişdir Orada milli xuumlsusi

kapital xidmət sahələrinə daha ccedilox youmlnəldilir İqtisadi hesablamalara goumlrə həmin oumllkələrdə

ixrac olunan sənaye məhsulunun 30 -ə qədəri TMŞ-rin xətti ilə həyata keccedilirilir Azad

iqtisadi zonalarda TMŞ-rin fəaliyyəti daha genişdir


Bu uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələri nə qədər sabit uumlmumi cəhətlərə malik olsalar da hər halda

onlar təbii ehtiyatlarla təmin olunma səviyyəsinə goumlrə məhsuldar quumlvvələrin və istehsal

muumlnasibətlərinin inkişafına goumlrə demoqrafik və sosial goumlstəricilər və s goumlrə fərqlənirlər

Beləliklə tarixən başqa oumllkələrə də xas olan sosial-iqtisadi inkişaf baxımından qeyri-

bərabərlik bu oumllkələrdə də artıq muumlşahidə olunur

80-90-cı illərdə bu oumllkələrdə iqtisadi diferensiallaşma prosesi guumlclənmişdir İqtisadi

inkişaf səviyyəsinə xalq təsərruumlfatının quruluşuna duumlnya təsərruumlfatındakı moumlvqeyinə və s

goumlrə bu oumllkələr arasında muumləyyən qruplaşma-ayrılma oumlzuumlnuuml goumlstərir Bu kimi qeyri-

bərabərlik demək olar ki muumlstəmləkə doumlvruumlndən miras qalmışdır Belə ki vaxtı ilə

muumlstəmləkəccedili doumlvlətlərin bəzilərinin oumlzuumlndə mineral ehtiyatları az olduğu uumlccediluumln onlar oumlz

muumlstəmləkə oumllkələrində emal sənayesinə diqqəti artırmışlar (yerlərdə emal edilirdi) Məsələn

Yaponiya İkinci Duumlnya muumlharibəsinədək Koreyada boumlyuumlk metallurgiya və kimya sənayesi

yaratmışdır məhsulunu da oumlzuuml aparırdı Ona goumlrə də İkinci Duumlnya muumlharibəsi ərəfəsində

Koreya kimya və qara metallurgiya məhsulu istehsalının həcminə goumlrə buumltuumlnluumlkdə Asiya

oumllkələrindən irəlidə idi

1938-ci ildə buumltuumln inkişaf etməkdə olan oumllkələrin emal sənayesi məhsulunun 733 -i

13 asılı oumllkənin (Argentina Braziliya Honkonq Misir Hindistan Kolumbiya Malayziya

Meksika Sinqapur Tailand Filippin Koreya) payına duumlşuumlrduuml

50-60-cı illərdə yeni 10 oumllkə seccedililməyə başlamışdır Bunlar Venesuela İndoneziya

İran Mərakeş Nigeriya Pakistan Peru Puerto Riko Səudiyyə Ərəbistanı Ccedilili 1973-cuuml ilin

məlumatına goumlrə uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrinin cəmi sənaye məhsulunun 172 -i həmin 10

oumllkənin payına duumlşmuumlşduumlr

70-ci illərdə Latın Amerikası oumllkələrinin xuumlsusi ccediləkisi artırdı Burada Braziliya və

Meksika daha ccedilox uumlstuumlnluumlk təşkil edirdilər 60-70-ci illərdə UumlDM-in orta illik artım suumlrəti

Meksikada 62 Braziliyada 71 olmuşdur 80-ci illərin əvvəllərinə həmin regionda

yaranan UumlDM-in 60 -i bu oumllkələrin payına duumlşuumlrduuml Həmin regionda bu iki oumllkənin rolu bu

guumln də ccedilox yuumlksəkdir

Həmin doumlvrdə Yaxın və Orta Şərq oumllkələrində də canlanma meyli oumlzuumlnuuml goumlstərirdi

Uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələri uumlzrə UumlDM-də həmin regionun xuumlsusi ccediləkisi 15-dəri 19 -ə

ccedilatmışdır Bu proses 70-ci illərdəki neftin inkişafı ilə xarakterizə edilir


İnkişaf etməkdə olan oumllkələrdə sənayenin inkişafı artdıqca onların arasında

diferensiallaşma da oumlzuumlnuuml goumlstərirdi Belə ki XX əsrin 60-80-ci illərində bu yarımsistemin

quruluşunda daha qlobal dəyişikliklər baş verirdi Onların cərgəsindən oumlz iqtisadi artım

suumlrətinə emal sənayesinin uumlstuumlnluumlyuumlnə sosial-iqtisadi quruluşuna kapitalın və istehsalın

təmərkuumlzləşməsi prosesinə maliyyə kapitalının formalaşması və sair kimi cəhətlərə goumlrə

fərqlənən bəzi doumlvlətlər irəli ccedilıxırdı Bu oumllkələr iqtisadi ədəbiyyatlarda Yeni Sənaye oumllkələri

(YSOuml) adlanırlar Həmin YSOuml tarixən aşağıdakı kimi qruplaşdırılmışdır

Birinci nəsil Asiyada doumlrd əjdaha adlanan Cənubi Koreya Tayvan Sinqapur

Honkonq Latın Amerikasında - Argentina Braziliya Meksikadır

İkinci nəsil ndash Malayziya Tailand Hindistan Ccedilili

Uumlccediluumlncuuml nəsil ndash Kipr Tunis Tuumlrkiyə və İndoneziya

Doumlrduumlncuuml nəsil ndash Filippin və Ccedilinin cənub əyalətləridir Bu oumllkələrdə olan guumlcluuml sosial-

iqtisadi dəyişikliklər nəticə ilə yeni sənayeccedililik zonalarının iqtisadi artım quumltbuumlnuumln

yaranmasına səbəb olur Digər regionlara təsir edə bilən yeni quumlvvələr meydana gəlir

Qeyd etdiyimiz kimi ayrı-ayrı doumlvlətlərin bu kimi YSOuml adlandırılmasının əsasında

həlledici iqtisadi goumlstəricilər dayanır

Burada BMT-nin metodikası əsasında aşağıdakı goumlstəricilər muumlqayisə edilir

- hər nəfərə duumlşən uumlmumi daxili məhsulun (UumlDM) həcmi

- UumlDM-in orta illik artım suumlrəti

- UumlDM-də emal sənayesinin xuumlsusi ccediləkisi Bu goumlstərici 20 -dən artıq olmalıdır

- ixrac edilmiş uumlmumi məhsulun həcmi və xuumlsusi ccediləkisi

- xaricə birbaşa investisiyanın həcmi

Buumltuumln bu goumlstəricilər uumlzrə YSOuml oumlz yarımsistem oumllkələrindən fərqlənməklə yanaşı hətta

bəzi inkişaf etmiş sənaye oumllkələrini də qabaqlaya bilirlər

Bazarın həcmi və inkişaf səviyyəsi Hər bir regionda iqtisadiyyatın inkişafı daxili

bazarın vəziyyəti ilə əlaqədardır Məhz bazar muumlnasibətlərinin inkişafı sosial-iqtisadi

irəliləyişin goumlstəricisi kimi ccedilıxış edir

İnkişaf etməkdə olan oumllkələrin muumlstəmləkə və yarımmuumlstəmləkə kimi duumlnya

təsərruumlfatına qovuşması ilə onlarda daxili bazarın və təsərruumlfatdaxili əlaqələrin yaranması

prosesi də başlanmışdır

Qeyd etmək lazımdır ki buumltuumln inkişaf etməkdə olan oumllkələrdə yaradılan UumlDM-in həcmi

tək Yaponiyadakından bir az (29 ) artıqdır ABŞ-dan isə 13 dəfə azdır Həmin məhsulun

isə az bir hissəsi onların sərəncamında qalır Deməli daxili bazarın həcmi o qədər də geniş

ola bilməz Eləcə də Cənubi və Şərqi Asiya oumllkələrinin hamısı həmin goumlstərici uumlzrə qabaqcıl

Qərb oumllkələrinin ancaq birinə bərabər səviyyədədir

UumlDM-in həcminə goumlrə 50 qabaqcıl oumllkədən 16-sı inkişaf etməkdə olan oumllkələrdir (Ccedilin

Hindistan Braziliya Meksika İndoneziya İran CKoreya Tailand Tuumlrkiyə və s)

Bazarın miqyasının inkişafını xarakterizə edən digər uumlmumiləşdirici goumlstərici hər nəfərə

duumlşən gəlirin həcmidir Bu goumlstəriciyə goumlrə həmin oumllkələr Qərbin inkişaf etmiş oumllkələrindən

orta hesabla 10 dəfə geridir (bəzi oumllkələr hətta 50 dəfə) Bu goumlstəriciyə goumlrə 50 qabaqcıl

oumllkənin ancaq 13-uuml inkişaf etməkdə olan oumllkələrdəndir Bunlar da əsasən neft ccedilıxaran

oumllkələrdir

Daxili bazarın həcmi və alıcılıq qabiliyyəti muumləyyən dərəcədə əhalinin sayından da

asılıdır Belə ki uumlccediluumlncuuml duumlnya oumllkələrinin ancaq 13-də əhalinin sayı 50 mln nəfərdən

artıqdır qalanlarında 13-20 mln nəfərdir Əhalinin sayının az olması şəraitində isə istehsalın

həcminin məhdudluğu və beynəlxalq əmək boumllguumlsuumlnuumln zəifliyi ilə kifayətlənməli olurlar

Bu oumllkələrin daxili bazarını xarakterizə edən cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki

onlarda natural gəlirlərin xuumlsusi ccediləkisi hələ də az deyildir (Latın Amerikasında - 5 Asiya

oumllkələrində - 23 Afrikada - 25 -dir) Ona goumlrə də hətta boumlyuumlk oumllkələrdə belə tədiyyə

qabiliyyətli tələb məhduddur

Daxili bazarın həcminin muumləyyən edilməsində muzdlu əməyin genişlənməsinin və onun

keyfiyyət xarakterinin də rolu vardır Həmin yarımsistem oumllkələrində orta hesabla cəmi

işccedililərin 40 -i muzdlu əməklə məşğul olanlardır

Asiya oumllkələrində bu muzdlu işccedililərin 49-i kənd təsərruumlfatında cəmlənmişdir Onların

da xeyli hissəsi natural təsərruumlfatlarla məşğuldur Bazarla onların əlaqəsi ccedilox zəifdir Bu kimi

natural təsərruumlfatccedilılıq nə geniş təkrar istehsalı nə də işccedilinin şəxsi muumlstəqilliyini təmin edə

bilmir

Daxili bazar problemində pul bazarının inkişafı da zəruri goumlstərici kimi istifadə edilir

Bu goumlstərici oumllkə daxilində kredit oumlhdəccedililikləri məbləğinin UumlDM-ə olan nisbəti kimi

hesablanır

80-ci illərin ortalarında bu oumllkələrin aldığı kredit UumlDM- in 49-59 -i arasında

olmuşdur Bu goumlstərici inkişaf etmiş oumllkələrin 50-cı illərdəki goumlstəricisindən də aşağıdır Bir

ccedilox hallarda bu oumllkələr kreditləri qaytara bilmirlər və yaxud qaytarmaqdan imtina edirlər

Odur ki kredit muumlnasibətləri o qədər də inkişaf tapmamışdır


Buumltuumlnluumlkdə geriliyin və asılılığın aradan qaldırılması məsələləri istər-istəməz ilk

noumlvbədə həmin oumllkələr arasında daxili əlaqələrin moumlhkəmlənməsini və onların sosial-iqtisadi

siyasətinin inkişafında uumlmumi istiqamət yaradılmasını tələb edirdi

Həmin oumllkələrdə ənənəvi təsərruumlfatccedilılıq strukturları tədricən təsərruumlfatccedilılığın muumlasir

formaları ilə əvəz edilmişdir Duumlnya təsərruumlfatının təsiri altında inteqrasiya əlaqələri elmi-

texniki yeniliklər haqqında məlumat əldə edilməsi əmtəə-pul muumlnasibətlərinin genişlənməsi

yeni texnologiyanın istifadəsinə və s zəmin yaranmışdır

Dərin koumlk salmış ənənəvi təsərruumlfatccedilılıq iqtisadi cəhətdən faydalı olmasa da

məşğulluğa az-ccedilox koumlmək edir yeni təsərruumlfatccedilılıqlarda sahibkarlıqda mənfəəti artırmağa

muzdlu əməkdən istifadə də koumlhnəliyi saxlamağa ccedilalışırlar Bu cuumlr əhval-ruhiyyə ilə də

həmin oumllkələrin ccediloxu muumlasir iqtisadiyyata qoşulmuşlar Odur ki həmin oumllkələrdə iqtisadi

sosial-mədəni məişət və s proseslərin təkrar istehsalı ənənəvi koumlkə əsaslanır və yeni ictimai

sistemin yaranması bir ccedilox ziddiyyətlərlə rastlaşırdı Ona goumlrə də həmin oumllkələrdə

təsərruumlfatccedilılığın yeniləşməsi muumlasir strukturların yaranması biri-birindən xeyli fərqlənir

Belə ki 1960-cı ilə nisbətən 1980-ci illərdə natural təsərruumlfatın xuumlsusi ccediləkisi (UumlDM-də) Latın

Amerikası oumllkələrində 7 -dən 5 -ə Asiya oumllkələrində 40 -dən 23 -ə Afrika

oumllkələrində isə 33 -dən 25 -ə enmişdir Deməli Latın Amerikası oumllkələrində

iqtisadiyyatda muumlasir boumllmə daha ccedilox uumlstuumlnluumlyə malik olmuşdur Asiya və Afrika oumllkələrində

əhalinin ccediloxu ənənəvi təsərruumlfat strukturlarında ccedilalışırlar Latın Amerikası oumllkələrində 1980-

ci illərdə kənd təsərruumlfatının ənənəvi boumllmələrində işləyənlər cəmi işccedililərin 19 -ni təşkil

etdiyi halda Hindistanda bu goumlstərici 90 -ə bərabər olmuşdur (burada demoqrafik artımın

da rolu vardır) Beləliklə həmin yarımsistemdə hələ də milyonlarla adamın tələbatının

oumldənilməsi ənənəvi istehsal uumlsulundan asılı olaraq qalır

Sosial-iqtisadi inkişafda doumlvlətin rolu Hər bir iqtisadi sistemdə bu sistemin inkişafının

dinamikasını və məzmununu muumləyyən etmək uumlccediluumln iqtisadi sistemlər (uumlnsuumlrlər) moumlvcud

olmalıdır Muumlstəmləkə asılılığı doumlvruumlndə də bəzi iqtisadi və qeyri-iqtisadi tənzimləmə

metodlarından istifadə edilirdi Muumlstəqillik əldə etdikdən sonra həmin oumllkələrdə təkrar

istehsal prosesinin hərəkətverici quumlvvəsi (milli xuumlsusi kapital zəif olduğu uumlccediluumln) ya milli

doumlvlət kapitalından və yaxud da xarici kapitaldan ibarət olmuşdur

Doumlvlət ayrı-ayrı boumllmələrdə təkrar istehsal prosesinə zəmin yaratmaqla muumləyyən

sahələrə maneccedililik də goumlstərə bilər Hər halda həmin regionlarda yerli-milli doumlvlət geniş

planlaşdırma sistemi tətbiq edirdi İqtisadiyyatda doumlvlət muumllkiyyəti yaranmışdır 80-ci illərin

ortalarına həmin oumllkələrdə doumlvlət boumllməsinin moumlvqeyi xeyli guumlclənmişdir Doumlvlət demək olar

ki buumltuumln infrastruktura tikintisini oumlz uumlzərinə goumltuumlrmuumlşduuml Doumlvlət boumllməsində neft istehsalı

metallurgiya maşınqayırma kimya sənayesi kimi perspektivli sahələr yaranmışdır Həmin

yarımsistemdə UumlDM-də doumlvlət boumllməsinin xuumlsusi ccediləkisi 70-ci ildəki 7 -dən artaraq 80-ci

ildə 12 -ə bərabər olmuşdur Doumlvlət boumllməsinin xuumlsusi ccediləkisi sosialist sisteminə meylli olan

oumllkələrdə daha yuumlksək olmuşdur Belə ki Əlcəzairdə və Misirdə sənaye məhsulunun 80 -i

kənd təsərruumlfatı məhsulunun 60 -i Anqola və Həbəşistanda bir ccedilox zəruri məhsulların 50-

100 -i doumlvlət boumllməsində istehsal edilmişdir Digər oumllkələrdə də UumlDM-də doumlvlət boumllməsinin

xuumlsusi ccediləkisi kifayət qədər olmuşdur ndash Boliviyada 40 Pakistan və Qanada 25

Hindistanda 12 Cənubi Koreyada 11 təşkil etmişdir

Beləliklə doumlvlət sahibkarlığının miqyası artmış və iqtisadi inkişafda əsas quumlvvəyə

ccedilevrilmişdir Bununla yanaşı doumlvlət muumllkiyyətinin yaranması və bərqərar olması prosesində

muumləyyən ziddiyyətlər də vardır Ccediluumlnki o başqa muumllkiyyət formaları hesabına yaradılırdı

Buradan da doumlvlət muumllkiyyəti onların təkrar istehsal miqyasını məhdudlaşdırırdı Hər halda

doumlvlət bu oumllkələrin yuumlksək iqtisadi və sosial bazaya malik olmasına və sabitlik yaradılmasına

nail ola bilmişdir Muumlasir şəraitdə bazar muumlnasibətlərinin inkişafı ilə iqtisadiyyatdakı doumlvlət

boumllməsi oumlz hakim rolunu itirir və daha yetkin olan sahibkarlıq boumllməsi ilə qovuşur

Moumlvzu 13 İslam Konfransı Təşkilatı oumllkələrinin uumlmumi xarakteristikası

10 İKT oumllkələrinin coğrafiyası

11 İKT oumllkələrinin inkişafının tarixi-iqtisadi aspektləri

12 İKT oumllkələrinin iqtisadiyyatının strukturu

13 İKT oumllkələrinin xarici-iqtisadi əlaqələri

14 İslam Konfransı Təşkilatı və duumlnya birliyinin inkişafında islam amili

(sualların 5-də oumllkələr uumlzrə muumlhazirə tərkibində yazılmışdır)

Cənub-Qərbi Asiya yer kuumlrəsinin on qədim sivilizasiya ocaqlarından sayılır

Beə IX-Vlll minilliyində Fələstin ərazisində əkinccedililik və heyvandarlıq

təsərruumlfat mədəniyyəti formalaşmışdır Mesopotamiya coğrafi məkanında beə

4 min əvvəl irriqasiya əkinccedililiyi yaranmışdır Kiccedilik Asiya Qərbi İranQafqaz və

s regionlarda bu doumlvrlərdə qədim metallurgiya ocaqları inkişaf etmişdir Beə

IV-1 minilliklərdə Cənub-Qərbi Asıya coğrafi məkanında qədim doumlvlətlər

yaranmışdır Qədim Vavilıon ccedilarlığı (Mesopotamiyada) Elam (Kiccedilik Asiya)

Manna (Azərbaycan) Cənub-Qərbi Asiya həm də qədim monoteist

sivilizasiyanın mərkəzi sayılır iudaizm xristanizm və islamizm

Cənub-Qərbi Asiyanın siyasi xəritəsi ccedilox muumlrəkkəbdir Siyasi iqtisadi və duumlnya

oumllkələrinə təsiri baxımından region fərqlənir Tuumlrkiyə iran Səudiyyə

Ərəbistanı İsrail doumlvlətləri duumlnyanın siyasi xəritəsində muumlhuumlm

lar) tacik beluc hır bəxtiyar və s xalqlar daxıldır

yer tuturlar

Antropoloji cəhətdən Cənub-Qərbi Asiya oumllkələrinin əhalisi avropoid irqinin

cənub qrupuna aid edilir Əhalinin ccedilox əksəriyyəti uumlccedillinqvist dil lərə məxsusdur

semit iran və tuumlrk Semit di qrupuna 12 ərəb doumlvləti rinin əhalisi (ərəblər) daxil

edilir Ərəblər həmccedilinin İsrail Tuumlrkiyə x və s oumllkələrdə də yaşayırlar

Ərəb dialekti uumlccedil tipə ayrılır Suriya İrak və Ərəbistan Ərəb dialek dən ivrit dili

modernizıyalaşmışdır iran dil qrupuna fars puştu (efqanlar) tacik

beluclurbəxtiyarve s xalqlar daxildir

Asiya oumllkələrində yaşayan əhalinin 40-i İran qrupu 30-i semit və 25-ə

qədəri isə tuumlrkdilli xalqlar təşkil edir

İslam təriqəti əhali arasında uumlstuumlnluumlyə malikdir oumllkələrin əksəriyyətində islam

doumlvlət siyasətinə təsir edir Cənub-Qərbi Asiyada islam sivilizasiyasının

mərkəzləri moumlvcuddur Məkkə Mədinə (Səudiyyət Ərəbistanı) Kərbəla En-

Nəcəf (İrak) Məşhəd (İran) və s

Xristianların 60-i yunan Kiprə məxsusdur Bununla yanaşı Livan əhalisinin

40-ə qədəri xristianlardır İduizm İsrailin doumlvlət dini hesab olunur

Cənub-Qərbi Asiya regionunda əhali məskunlaşması qeyri-bərabərdir Aralıq

dənizi Mərmərə Qara və Xəzər dənizlərinin sahil boyu zonalarında hər kv km-

ə 150-200 nəfər əhali sıxlığı muumlşahidə olunur İsrailin 10 ərazisində 60

əhali İrakın 15-ində isə 53 əhali məskunlaşmışdır Subıegion uumlzrə əhalinin

65-i kənd yaşayış məntəqələrində yaşayırlar Bununla bərabər cənub cənub-

şərqi regionları ilə muumlqayisədə burada urbanizasiyanın səviyyəsi yuumlksəkdir

Məsələn İsraildə əhalinin 80- i Yəməndə 79-i Kuumlveyt Qatar Bəhreyndə

70-dən yuxarı şəhərlərde yaşayırlar

Cənub-Qərbi Asiya iqtisadiyyatında karbohidrogen (neft qaz) enerji

resurslarının poiensiallığı ilə seccedililir Bu səbəbdən də OPEK oumllkələri sistem-

mində regionun muumltləq uumlstuumlnluumlyuuml moumlvcuddur

Cənub-Qərbi Asiya oumllkələrinin sosial-iqtisadi və siyasi coğrafiyası haqqında

uumlmumi olaraq təhlillərin nəticələri goumlstərir ki hər bir oumllkənin spesifik

xuumlsusiyyətləri hakimdir

15 Əfqanıstan Respublikası oumllkənin sahəsi 652 min kv km əhalisi 232

mln nəfərdir Paytaxtı Kabul (əhalisi 1 mln nəfərdir) şəhəridir Doumlvlət dili

rəsmi olaraq puştu və dari dilləri sayılır Əfqanıstan Cənub- Qərbi Asiyanın şərq

zonasında yerləşir Doumlvlətin başccedilısı prezident sayılır

Duumlnyanın ən qədim əhali məskənlərindən sayılan bu oumllkə həm də bir sıra

mədəni bitkilərinin vətəni sayılır Elmi mənbələrə goumlrə Əfqanıstan Hindistanın

şimal-qərb əraziləri ilə birlikdə taxıl bitkilərin xuumlsusilə yumşaq buğda

noumlvlərinin əsas yayılma mərkəzi sayılır Beə II minilliyində oumllkənin ərazisində

qədim şərqi iran və hind duuml qruplarına aid olarf əfqanlar (puştular) relikt dilli

pamir xalqlarından olan badahşan nuris- tan VƏ || etniklər yaşamışlar

İlk əfqan doumlvləti-Dirani birliyi 1747-ci ildə formalaşmışdır Diraninin paytaxtı

Kandahar 1774-cuuml ildən isə Kabul şəhəri olmuşdur XVIII əsrin sonunda isə

Əfqanıstan adı ilə oumllkəyə ccedilevrilmişdir

16 Təbn resursları Əfqanıstan səhra və dağhq oumllkədir (Hindiquş dağ

sisteminin şərq və qərb qanadlan) Əfqan coğrafiyaşuumlnası MƏIi oumlz oumllkəsini

laquokeccedililməz dağlar və cansıxıcı dərələr oumllkəsiraquo adlandırmışdır

Oumllkə zəngin yeraltı resurslara malikdir Dəmir filizi guumlmuumlş mis qurğuşun

neft qaz təbii resurslar potensial əhəmiyyətlidir Bir ccedilox yataqlar tam

oumlyrənilməmişdir Oumllkənin cənub-şərqində (Şibirgin) ehtiyyatı 125 mlrd kub

metr təbii qaz yataqlan yerləşmişdir Karkar İşpuşta Da- rayn-Sut və s

yataqlarda ehtiyatı 75-80 mln ton koumlmuumlr yataqlan var

Əfqanıstanın iqlimi-kontinentaldır Muumltləq minimum temperatur - 20reg -

25deg~dir Quru subtropik iqlim tipi hakimdir Yağıntılar 100-300 mm arasında

dəyişilir Əkinccedililik suvarma şəraitində aparılır Yağıntılar əsasən qar haluıda

duumlşuumlr və torpağı ruumltubətləndirir Oumllkədə belə bir zərb- məsələ vardın laquoKabul

şəhəri qoy qızılsiz qalsın lakin qarsız qalmasınraquo Torpaq-bitki oumlrtuumlyuuml zəngin

deyildir Dağlıq sahələrinin yamaci gt demək olar ki torpaqsızdır Bitki oumlrtuumlyuuml

iran-turan mənşəlidir Əfqanıstanda 32 min bitki noumlvləri muumlşahidə olunur

Əhalisi Oumllkə əhalisinin 57-i əfqanlardan (puştulardan) ibarətdir Uumlmumi

əhalinin I84 tacik 8-i oumlzbək 8-i xəzərlilər4-i ccedilarayma- kuumlər 3-i

tuumlrkmən 2-iişə azsaylı etnik qruplar təşkil edir Antropoloji cəhətdən

Əfqanıstan ahalisi əsasən hind-pamir qrupunun cənub av- ropoidinə aid eddir

oumllkədə 30-dan ccedilox dillər moumlvcuddur Əhalinin əksəriyyəti (85 e-dən ccedilox) puştu

və ya fars dillərində danışırlar Ccedilox vaxt hər iki dil uumlnsiyyət vasitəsi kimi

istifadə olunur Tuumlrk dilli xalqlardan oumlz- bək tuumlrkmən kazax uyğur və s

goumlstərmək olar Əhalinin 70-i dağa- rası areallarda cəmləşmişdir Bu

ərazilərdə əhalinin orta sıxlığı hər kv km-də 250-300 nəfər dağ rayonlarda

(Badahşan) əhali sıxlığı 8-17 nəfər təşkil edir Əfqanıstan Respublikasında

40-a yaxın şəhər var Ən boumlyuumlk şəhəri Kabukiur 12 şəhərin (Kandaqar Herat

Baqlan Guumllbahar və s) əhalisi 300-500 min nəfərə yaxındır Əhalinin 16-i

şəhərlərdə məskunlaşmışdır

Təsərruumlfatı Əfqanıstan aqrar-sənaye oumllkədir Suvarma əkinccedililik və otlaq

heyvandarlıq iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir Əmək qabiliyyətli əhalinin 73-i

kənd təsərruumlfatında ccedilalışır Dağ-mədən sənayesi formalaşmaqdadır Hər il

oumllkənin koumlmuumlr houmlvzələrindən 143-146 min ton koumlmuumlr 63 min ton daş duz və s

xammallar istehsal olunur Ən muumlhuumlm enerji mənbəyi Kabu ccedilayı uumlzərində

tikilmiş (illik guumlcuuml 100 min kvt) Naq- lu Mahipar (66 min kvt) Sarobi (22 min

kvt) həmccedilinin Cəlilabad (11 min kvt) SES-lar hesab olunur Yuumlnguumll və yeyinti

strukturları yaradılmışdır Əfqanıstanda əkin torpaqlar 45 mln ha (uumlmumi

ərazinin 17- i) bunun 24 ha-ı suvarılır Oumllkənin suvarılan massivləri cənub

regionlarında xuumlsusən Hilmenda ccedilay houmlvzəsində Kabul ccedilay dərəsi boyu

ərazilər hesab olunur Cəlilabad hidrotexniki kompleksinin istifadə edilməsin-

dən sonra suvarma əkinccedililiyin xuumlsusi ccediləkisi 23 artmışdır Suvarma əkinccedililik

zonalarında taxıl pambıq şəkər ccediluğunduru və s kənd təsərruumlfatı bitkiləri

becərilir Xarici iqtisadi əlaqələrdə meyvə uumlzuumlm və muumlxtəlif məhsullar

uumlstuumlnluumlk təşkil edir

Otlaq-heyvandarlıq sahəsi oumllkənin iqtisadi həyatında muumlhuumlm yer tutur Koumlccediləri

heyvandarlıq tarixən əhalinin peşələrindən sayılır Moumlvsuumlmi (yay-qış otlaqlan)

doumlvrlərə uyğun olaraq otlaq-heyvandarlıq sistemi 1- 15 min km məsafədə yəni

aran rayonlarından Hindiquş dağlarının alp ccediləmənliklərinə qədər davam edir

Qoyunccediluluq (ət-suumld qarakul) oumllkənin başlıca təsərruumlfatlarından saydır Qarakul

dəri istehsalına goumlrə duumlnyanın 3-cuuml oumllkəsidir Hər il 25-30 mln qarakul dərisi

istehsal olunur Qarakul qoyunccediluluğun inkişafı uumlccediluumln spesefik iqlim şəraiti tələb

olunur Yarımsəhra qumlu landşaft sahələr qarakul qoyunccediluluq uumlccediluumln faydalıdır

Beynəlxalq ticarət balansında (70) qarakul yun pambıq meyvə-uumlzuumlm təşkil

edir Xarici iqtisadi əlaqələrin 30-i qaz xalccedila barıt sement tutur

Suriya Ərəb Respublikası Oumllkənin sahəsi 1852 min kv km əhalisi 172

mln nəfərdir Doumlvlətin paytaxtı Dəməşq şəhəridir Suriya Ərəb Respublikası

(SƏR) Tuumlrkiyə İrak İordaniya İsrail və Livan doumlvlətləri ilə həmsərhəddir

Qərbdən isə Aralıq dənizi sulan ilə əhatələnir Doumlvlətin başccedilısı prezident sayılır

Konstitusiyaya goumlrə SƏR 14 əyalətə (muumlhafizi) ayrılır Suriya-duumlnyanm qədim

sivilizasiya oumllkələrindən biridir Arxeoloji mənbələrə goumlrə beə bir neccedilə

minilliklərdə əhali məskunlaşması Suriya ərazisində olmuşdur Bu doumlvrlərdə

Uqarit şəhəri siviliza- | siyanın ocaqlarından hesab edilir Beə IV minillikdə

Mari şəhərinin 1 (Suriya-İran sərhəddi boyunca) maddi-mədəniyyətini oumlzuumlndə

birləşdirən qalıqlan aşkar olunmuşdur

| Təbii resursları Suriya-duumlzənlik landşaftına malik olub dəniz səviyyəsindən

500-800 metr əraziləri birləşdirir Aralıq dənizi sahilləri 200 metr huumlnduumlrluumlyə

malik olmaqla yanaşı Aralıq dənizi subtropik iqlimlə xarakterizə olunur yanvar

ayııim orta temperaturu +12deg iyul temperaturu isə +26deg-dir Burada 900-1000

mm yağıntı duumlşuumlr Aralıq dənizi sahilləri əhalinin məskunlaşma səviyyəsinin

yuumlksək olması ilə fərqlənir Dağlıq ərazilər subtropik muumllayim isti iqlimi ilə

səciyyələnir Ansari dağ yamaclarında 1500 mm El-Qab massivində isə 500-

700mm atmosfer ccediloumlkuumlntuumlləri duumlşuumlr Suriya ərazisində bitki-torpaq oumlrtuumlyuuml zəif

inkişaf etmişdir Meşələr demək olar ki bəzi massivlərdə (Aleppo) qalmışdır

Suriya səhralarında efemer bitkilər uumlstuumlnluumlk təşkil edir

Əhalisi SƏR-nın əhalisinin 90-ə qədəri ərəblərdən ibarətdir Dağlıq

zonalarda isə kuumlrdlər (350 min nəfər yaxın) məskunlaşmışlar Xabu- ra ccedilayı

vadisində assuriyalılar tuumlrklər tuumlrkmənlər və s xalqlar yaşayırlar Xarici

oumllkələrdə o cuumlmlədən Cənubi Amerika oumllkələrində 300 min nəfərə qədər

suriyalı yaşayır

Antropoloji cəhətdən Suriya ərəbləri Cənub-Qərb oumllkələrində olan ərəblərdən

fərqli xuumlsusiyyətlərə malikdirlər Koumlccediləri və yarımkoumlccediləri halda həyat tərzini

keccedilirən suriya ərəbləri aralıq dənizi etnik qruplarına daxil edilir

Doumlvlət dili-ərəb dili hesab edilir Əhalinin əksəriyyəti ərəb dilinin suriya

dialektində danışırlar İslam əsas təriqət hesab olunur (85) Əhalinin 15-i isə

xristiandır Bunlar yunan vizantiya kilsəsinə aid edilən pravoslavlardır Suriyada

konstitusiya goumlrə din doumlvlətdən ayrılmışdır

Oumllkə uumlzrə əhalinin orta təbii artımı hər il 32-ə bərabərdir Əhalinin orta sıxlığı

hər kv km-də 39 nəfər duumlşuumlr Ən yuumlksək əhali sıxlığı Aralıq dənizi sahil boyu

və Dəməşq şəhər ətrafı (hər kv km-də 170 nəfər) zonalar hesab edilir

Urbanizasiya səviyyəsi 45-dir Kənd yaşayış məskənləri isə 55 təşkil edir

Oumllkənin ən boumlyuumlk şəhərləriduumlnyanın ən boumlyuumlk şəhərlərindən Dəməşq (əhalisi

15 mln nəfər) Hələb (16 mln) Xoms (650 min) Xama (150 min və s)

I Təsərruumlfatı Suriya Respublikasının əsas iqtisadiyyatı kənd təsərruumlfatı sayılır

Milli gəlirinin 45-ni ixrac potensialının isə 75-ə qədərini kənd təsərruumlfatı

sahələri təşkil edir Əkinccedililik oumllkənin qərb xuumlsusilə El- Asi (Oronto) ccedilay

vadiləri və Aralıq dənizinin sahilboyu zonalarında uumlstuumlnluumlyə malikdir Əkin

uumlccediluumln 9 min (oumllkə ərazisinin 45) ha yararlı torpaqlar moumlvcuddur Lakin

bundan yalnız 7 min ha istifadə olunur Uumlmumi kənd təsərruumlfatı məhsullarının

35~i (700 min ha) suvarılan torpaqlardan almır Oumllkədə istifadə olunan Evfrat

hidroenerji kompleksi suvarılan torpaqlar uumlccediluumln istifadə olunur

Taxıl istehsalı (xuumlsusən buğda arpa) kənd təsərruumlfatının əsas sahəsidir Uumlmumi

əkinin 70-i taxıl uumlccediluumln istifadə edilir Hər il 15-20 mln ton buğda yığılır

Pambıq plantasiyaları uumlmumi əkinin 18-ni tutmaqla yanaşı hər il 450-500

min ton pambıq məhsulu yığılır

Kənd təsərruumlfatı məhsul istehsalının 35-ə qədəri heyvandarlığın payına duumlşuumlr

Heyvandarlıq ekstensiv yol ilə inkişaf etdirilir

Suriyanın sənaye coğrafiyasının əsasını yuumlnguumll və yeyinti sahələri təşkil edir

Bununla yanaşı neft sənayesi metallurgiya mineral guumlbrələr istehsalı və s

sahələri formalaşmaqdadır Uumlmumiyyətlə oumllkənin milli iqtisadiyyatında

sənayenin xuumlsusi ccediləkisi 20-ə qədərdir (2005-ci il) Ən boumlyuumlk neft emalı

zavodu Xoms şəhərində (1972-ci ildə tikilmişdir) yerləşir İllik guumlcuuml 10-27

mln ton neft emal edən bu muumləssisə duumlnya bazarına da neft məhsullarını ixrac

edir

Suriya bir sıra oumllkələrlə (İtaliya AFR Yaponiya Fransa Rusiya və s) iqtisadi

əlaqələr yaradır

Daxili fərqlərə goumlrə 3 regiona ayrılır Cənub-Qərb Şimal-Qərb və Şimal-Şərq

17 Livan Respublikası Oumllkənin ərazisi 104 min kv km əhalisi 37 mln

nəfərə yaxındır Paytaxtı-Beyrut (əhalisi 14 mln nəfər) şəhəridir Livan Aralıq

dənizi sahilində yerləşir və Suriya İsrail doumlvlətləri ilə sər- hədlənir 1943-cuuml

ildən muumlstəqil doumlvlət statusunu almışdır

Təbii resursları Livanın təbii şəraiti ccedilox nadir mənzərəyə malikdir Buna goumlrə

də Livanı ccedilox vaxt laquoAralıq dənizi sahillərinin mirvarisiraquo kimi qeyd olunur

Duumlnyanın hər yerindən turist axınları baş verir Buna goumlrə də beynəlxalq turizm

oumllkə iqtisadiyyatının əsas milli gəliri hesab edilir Aralıq dənizi sahilləri sitrus

banan plantasiyaları 10 km-lərlə uzanır Dəniz sahilləri subtropik iqlimlə

xarakterizə olunur Yay ayının orta temperaturu 27deg qış muumllayim keccedilir (yanvar

temperaturu +13deg)

18 Əhalisi Livanlılar ən qədim ərəblərdən sayılır Əhalinin 90-i ərəbdir

Oumllkə əhalisinin tərkibində tuumlrk yunan fars və s xalqlar da moumlvcuddur Doumlvlət

dili Livan dialektinə aid edilən ərəb dilidir Əhalinin dini etiqadında ərəb

duumlnyasından fərqli olaraq xristian-ərəblər oumllkə əhalisinin demək olar ki yarısını

tutur (Maruna qolu) XVI əsrdən başlayaraq ma- ronit kilsəsi Vatikana tabedir

Təsərruumlfatı Livanın coğrafi moumlvqeyi və təbii şəraiti oumllkənin beyntf ^ xalq

turizm ticarət mərkəzinə ccedilevrilməsində boumlyuumlk rol oynayır Əhalinin trade 50-

dən yuxan biznes və xidmət sahələrində ccedilalışır Bu səbəbdən də ticarət bank işi

turizm və xidmət sahələr milli gəlirinin 65-dən ccediloxunu təşkil edir Muumlqayisə

uumlccediluumln goumlstərmək olar ki kənd təsərruumlfatı milli gəlirin 17-ə qədərini (o

cuumlmlədən sənayedə) vermək qabiliyyətindəndir Livan 100 oumllkədən ccedilox ticarət

əlaqələri yaradır oumllkə daxilində 70-ə yaxın beynəlxalq banklar fəaliyyət goumlstərir

və ərəb qərb oumllkələr ilə valyuta muumlbadiləsini aparır Uumlmumiyyətlə Livan

duumlnyanın (o cuumlmlədən ərəb oumllkələrinin) maliyyə mərkəzlərindən sayılır Beyrut

bank sistemi Ərəb duumln- j K yasının neft kapitalının dayaq mərkəzi hesab edilir

Livanın kənd təsər- | ruumlfatı sitrus meyvə taxıl tuumltuumln şəkər ccediluğunduru zeytun

və s uumlzərində qurulmuşdur

Duumlnya bazarında Livan alması yuumlksək keyfiyyətə malikdir (ccedilox iri olmaqla

şirin uzun muumlddət qalır) Ən yaxşı alma noumlvləri 800-1200 m yuumlksək dağ

massivlərdə yetişdilir

Aralıq dəniz sahillərində Beyrut ən boumlyuumlk limanlardan biridir Bu liman oumllkənin

xarici iqtisadi əlaqələrinin 434-ni oumlzuumlndə birləşdirir Tri- pol Zaxrani limanları

boru kəmər ilə İrak və Səudiyyə Ərəbistan neftinin duumlnya bazarına ccedilıxaran

ticarət mərkəzlərindən sayılır Hər il Tripo- li-15 mln ton Zaxrani isə 20 mln

ton tankerlərlə neft ixrac edir

Hər il Livanın turizm mərkəzlərinə 2-3 mln xarici oumllkələrin əhalisi dincəlməyə

istirahət-muumlalicəyə gəlirlər

İordaniya Haşimitlər Krallığı Oumllkənin ərazisi 892 min kv km əhalisi isə 53

mln nəfərdir Paytaxtı Əmman (əhalisi 1 mln nəfərdir) şəhəridir İordaniya

konstitusiyalı monarxiyah doumlvlətdir Doumlvlətin başccedilısı-kral sayılır Ali

qanunverici orqan-Milli Məclisdir (Senat və Deputatlar palatası) Doumlvlət dili-

ərəb dilidir Pul vahidi dinardır İnzibati ərazi boumllguumlsuumlnə goumlrə 12 muumlhafizəyə

(əyalət) ayrılır

| Təbii resursları Oumllkənin ərazisi səhra və yarımsəhra landşaftına malikdir Ən

huumlnduumlr ərazilər ds 500m-dən 1000-1500m qədərdir İordaniya subtropik və

quru iqlim tipində yerləşmişdir Qərbi massivlərdə orta yanvar temperaturu +8deg

iyul temperaturu +24deg ccedilatır Şərqində isə temperatur amplitudası yuumlksəkdir

Yağıntılar qeyri-bərabərdir palanmışdır Şimal-qərbdə Es-Salta rayonunda 600-

650mm cənub massivlərdə-25- | 35mm (Mala El-Safqa rayonunda) yağıntı

duumlşuumlr

Ən boumlyuumlk ccedilayı İordan (oumllkənin adı buradan goumltuumlruumllmuumlşduumlr) Oumlluuml dənizinə

toumlkuumlluumlr Əfsanəyə goumlrə İusus Xristos İordan ccedilayının suyu ilə xaccedil olunmuşdur

Oumlluuml dəniz-mineral duzlarla ccedilox zəngindir maqnizum-xlor kalsium- xlor

natrium-xlor və s Er-Ruseyfı və Xası rayonlarında yuumlksək keyfiy ətli fosforit

yataqları moumlvcuddur

ƏhaIisi İordaniyanın əhalisinin 92-i ərəblərdən ibarətdir ltC lər (90 min

nəfər) ccedileyccedilenlər (12 min nəfər) yə s etniklər məskuumsnosiaf Əhalinin əsas

məskunlaşmaları Əmman şəhərətrafı zonalardır

Əmman şəhəri Oumlluuml dənizindən 40km şimal-şərqdə yerləşir h ğ əsrdə şəhər

Rabat-Ammon kimi məşhur olmuşdur E ə Hİ taampaumlfereg traquov sir ccedilan Ptolomey

Filadlfi tərəfindən işğal olunaraq f iladellVvi rılmışdır 1921-ci ildən

Transiordaniya əmirliyinin 5946-pj uumldən muumlauraquo qil İordinayanın paytaxtıdır

Şəhərdə neftayırma toxuculuq seuıeu ltraquo s sənaye muumləssisələri fəaliyyət

goumlstərir Arxeologiya İslam I ofeor rnu zeyləri Universitet və s elm və

mədəniyyət mərkazb təşkil gt bull

dur

Təsərruumlfatı İordaniya-aqrar oumllkədir Əkınccedilampkdreyvaadsraumlrccedilı oumll

iqtisadiyyatının əsasını təşkil edir Aqrar sahədə əhaliniraquo 4gt54 ccedilalışar Oumllkənin

əsas əkinccedililik zonası İordan ccedilayının vadibri hesab edıhr laquo-htsr də əkinə yayarlı

14 mln ha torpaq sahəsi moumlvcuddur JUatun bimdaraquo 600-650 min ha istifadə

olunur Suvarılan torpaqlar 80 ınm ha f7 olub qalan ərazilər isə dəmyə

şəraitində istifadə edilir (meyvə tasəvaK zeytun sitrus bitkiləri altında)

Heyvandarlıq xuumlsusən qoyunccediluluq dəvəccedililik inkişaf etmişdir

Sənaye zəif formalaşmışdır Milli gəlirin 14-i sənaye strukioumlThtrmM payına

duumlşuumlr Sənaye sahələrində işccedili quumlvvəsinin 10-i ccedilalışır Fosfin yataqlarının

istismarı (Er-Ruseyfe yatağı) oumllkənin əsas təsərruumlfatı sayihr Hər il 15-20 mln

ton fosfat istehsal edilir və oumlz keyfiyyətisə goumlrə Cyltgt ya bazarında uumlstuumlnluumlk

qazanmışdır

Ez-Zarka neft-emalı zavodunda hər il 750-800 min ton muumlxtəUJ neft məhsulları

istehsal edilir Bu da oumllkənin tələbatım oumldəyir dmmam şəhərətrafı zona oumllkə uumlzrə

sənaye muumləssisələrinin 70-i yerləşmişdir

İraq Respublikası Oumllkənin sahəsi 4351 min kv km əhalilaquo 24J mln nəfərdir

Şimaldan cənuba 1000 km qəjdbdan şərqə 700 km olub Dəclə və Fərat ccedilayları

arasında (Mesopotamiya ərazisində) yerləşr Paytaxtı Bağdad şəhəridir

(əhalisi-45 mln nələr) oumllkənin başccedilısı prezidentdir Doumlvlət dili ərəb dıni-

islamhesab edilir İnzibati ərazi boumllguumlsuumln girə 18 muumlhafizəyə (əyalətə)

boumlluumlnuumlr 1932-ci ildən muumlstəqil doumlvıətoumlir Pul vahidi dinar

Cənub-qərbi Asiya oumllkələrində olduğu kimi İraq ən qədim svjhzasrya

oumllkələrindən biridir Mesopotamiya svilizasiyası bəşəriyyətin ƏB naumlkom coğrafi

təkamuumlllərindən bir sayılır Demək olar ki İraq ərazisi kaumlaasaqƏ dər ərəb

sviiizasiyasınm ocaqlarından biri olmuşdur

Təbii resursları İraq aşağı Mesopotamiya yuxan Mesopoiamtya Şimali İraq

və El-Badiya fiziki coğrafi zonalanna ayrılır Aşağı Mesapatomiya Dəclə və

Fərat ccedilaylarının cənub hissəsi və Şatt-əl-Ərəb ccedilayı dərəsi boyu ərazilər daxildir

Bu ərazilər İraq doumlvlətinin tarixi ocağı və qədim suvarma əkinccedililiyinin mərkəzi

hesab olunur

Yuxarı Mesopotamiyaya və ya El-Cəzirə Dəclə və Fərat ccedilay vadisinin orta

massivləri daxil edilir Ərazinin orta huumlnduumlrluumlyuuml 200-450metr arasında dəyişilir

Şimali İraq-dağlıq (şərqi Tavarqolu və Zaqros) sahələrdən ibarətdir Huumlnduumlrluumlk

ds 3000 metrdir Dağ yamadan alp ccediləmənlikləri ilə oumlrtuumllmuumlşduumlr Buna goumlrə də

otlaq-heyvandarlıq təsərruumlfatı inkişaf etmişdir

El-Badiyanın relyefi səhralardan ibarətdir Otlaq heyvandarlıq sahəsi uumlstuumlnluumlyə

malikdir İraq hidroenerji resursları ilə kifayət qədər təmin olunmuşdur

Ccedilayların hidroenerji resurs təminatı 22 mln kvt hesablanmışdır

İraq coğrafi məkanında zəngin neft ehtiyatı (6 mlrd ton) moumlvcuddur Təbii qaz

ehtiyatına goumlrə də seccedililir Qazın potensial ehtiyatı 800 mlrd kub m-dir

Zaqros dağətəyi (Kərkuumlk Xanakina rayonları) cənub (Bəsrə rayonu) və şimal

(Mosul) massivləri zəngin neft yataqlarına malikdirlər Kərkuumlk neft rayonunda

məhşur yatarlar (Baba-Qurqur Bay-Xassan və Cam- bur) oumllkənin əsas neft

bazası sayılır Bu yataqların uzunluğu 100-150km eni isə 3-4 km-ə ccedilatır İraq

nefti ccedilox yuumlksək keyfiyyətə (tərkibində ccedilox olmayan 18-2 kuumlkuumlrd

birləşmələri var) malikdir Kurkuka neft mədənləri fontan metodu ilə ccedilıxarılır

və oumllkə neftinin 50-ə qədərini verir

Oumllkənin təbii resurslarından daş koumlmuumlr dəmir mis filiz yataqları və s sənaye

əhəmiyyətlidir

19 Əhalisi Oumllkə əhalisinin 80-i ərəb 18-i kuumlrd və digər (fars tuumlrk

tuumlrkmən və s) xalqlar təşkil edir Antropoloji cəhətdən İrak əhalisi cənubi

avropeod qrupuna aid edilir Dil cəhətdən isə semit-hamit linqvist ailəsinə

daxildir

İraq ərazisində En-Nəcəf və Kərbala şəhərlərində muumlsəlmanların ziyarətgahları

(imamların məzarları) yerləşmişdir

İraq ərəb oumllkəsi olduğuna goumlrə əhalinin etik psixoloji duumlnyagoumlruumlşuuml ərəb

sivilizasiyası ilə bağlıdır Əhali qeyri-bərabər məskunlaşmışdır Oumllkə uumlzrə

əhalinin orta sıxlığı hər kv km-də 26 nəfərdir Ən sıx əhali məskunlaşması

Mesopotamiyanın orta massivlərində xuumlsusi ilə Bağdad və Mosul şəhərətrafı

zonaları hesab edilir (hər kv km-də 200-250 nəfər)

Urbanizasiya səviyyəsi 63-ə bərabərdir Bağdad şəhəri oumllkənin elm iqtisadi-

siyasi mərkəzi sayılır Bağdadın potensial coğrafi moumlvqeyi vardır

Təsərruumlfatı İraqın əsas təsərruumlfat kompleksi neft sənayesi sayılır Orta hesabla

hər il 100-110 mln ton neft hasil edilir Neft sənaye struk turları Şimali Irak

zonasında təşkil olunmuşdur (Cabur Bay-Xassan və s)- Şimali İraqdan Aralıq

dənizi sahillərinə ildə 65-70 mln ton Tripol- Baniyc-Dortiyer kəməri ilə xam

neft nəql olunur Oumllkənin cənub neft yataqlarından hasil edilən neft İran koumlrfəzi

ilə duumlnya bazarına ccedilıxarılır Cənub zonada (Bəsrə şəhərətrafı) illik guumlcuuml 35 mln

neft məhsullarını emal edən zavod fəaliyyət goumlstərir İraqın başlıca neft ixrac

edən Fao limanı (Şaft-el-Ərəb ccedilayı mənsəbi) İran koumlrfəzi ilə duumlnya bazarına

ccedilıxır (hər il 37 min ton neft ixrac edilir)

Qaz sənaye inkişaf etmişdir Qaz təbii resuslan duumlnya bazarında muumlhuumlm yer

tutur Mosul şəhəri yaxınlığında zəngin kuumlkuumlrd yataqlarından geniş istifadə

olunur Hər il oumllkədən 1-15 mln ton kuumlkuumlrd ixrac edilir

İraq iqtisadiyyatında aqrar sahə də muumlhuumlm yer tutur Oumllkədə 763 min kv km

əkin uumlccediluumln istifadə olunan torpaq sahələri moumlvcuddur Əkin sahəsinin 90-i

taxıl altında istifadə edilir Əkin sahəsinin 10-dən də pambıq tuumltuumln və s

bitkilər yetişdilir Xurma istehsalı və ixracı ilə İraq beynəlxalq ticarətdə

uumlstuumlnluumlk təşkil edir (duumlnya uumlzrə xurma ixracının 80-i)

Oman Sultanlığı Oumllkənin sahəsi 3095 min kv km əhalisi 26 mln nəfərdir

Paytaxtı Məskat (əhalisi 502 min nəfərdir) şəhəridir

Ərəbistan yarımadasının cənub-şərqində yerləşən Oman tropik isti iqlimə

malikdir Məskat duumlnyanın ən isti lemperaturası olan şəhəri sayılır İyul ayının

illik orta temperaturu +32deg-dən ccediloxdur Yanvar temperaturu isə +20deg-dən

yuumlksək olur

Ərazidə illik yağıntıların miqdarı 60-130mm dağlıq massivlərdə isə 500mm-ə

qədərdir

Neft yataqlarının ehtiyatı 750 mln ton hesablanmışdır Yuumlksək keyfiyyətli

neftlə yanaşı dəmir filizi daş koumlmuumlr mis qalay və s təbii resurslar yayılmışdır

Əhalinin 90-i ərəblərdən ibarətdir Əhali qədim milli xuumlsusiyyətlərini

saxlamışlar Ərəb-əriba (laquoqarışıqı olmayan ərəbraquo) və M usta-ərəb (laquoqarışıqlı

ərəbraquo) adı altında iki qrupa ayrılır Ərəb-əriba qrupu ərəblər oumlz irsini kahtan

musta-ərəblər isə nəzər adlandırırlar Əhalinin orta sıxlığı hər kv km-də 4 nəfər

duumlşuumlr

20 Əhalinin 80-i kənd təsərruumlfatında ccedilalışır Ona goumlrə də Oman aqrar

oumllkədir Başlıca kənd təsərruumlfatı bitkisi xurma sayılır Bu bitkinin uumlmumi əkin

sahəsi 14 min ha-dıı Hər il 50-55 min ton məhsul yığılır Xurmanın ən yaxşı

noumlvləri fərd xələs hinazi bumaan duumlnya bazarında muumlhuumlm yer tutur Xurma ilə

yanaşı sitrus banan uumlzuumlm və s bitkilər də yetişdirilir Heyvandarlıqda otlaq-

heyvandarlıq (xuumlsusən qoyutıccediluluumlq) uumlstuumlnluumlk təşkil edir Oman əhalisi balıqccedilılıq

və dənizdə mirvari yığımı ilə də məşğuldurlar

Oman ərazisində neft yataqları kəşf olunmuşdur Dccedilubayl neft yataq-

tarından hər il 16-17 mln ton xam neft ccedilıxarılır

Birəşıniş Ərəb Əmirliyi oumllkə 7 knyazlıqdan ibarətdir Abu- Dabi Dubay

Şarca Acman Umm-əl-Kayvayn Ras-əl-Hayma Əl- Fuycayra Ərazsi 863

min kv km əhalisi isə 30 mln nəfərdir Paytaxtı Adu-Dabi (əhalisi 04 mtn

nəfər) şəhəridir Doumlvlət dili-ərəb dilidir

iran koumlrfəzi regionunda yerləşən BƏƏ-yi səhra landşafına malikdir Əhalinin

əsas məskunlaşan Liva səhrası İran koumlrfəzi zonasında 250-300 km məsafədə

uzanır

Ərazidə (Abu-Dabi və Dubay) neft yataqlan kəşf olunmuşdur Uumlmumi ehtiyatı 2

milyard ton olan bu yataqlar perspektivli sayılır Bununla yanaşı qızıl xrom

mis dəmir və s filiz yataqlan da yerləşmişdir oumllkənin tropik iqlimi

məhsuldarlığı ilə seccedililir May-oktyabr aylannda orta illik temperatur 35reg-50reg-

yə ccedilatır Orta illik yağıntının miqdarı ccedilox azdır (150 nun)

21 Əhalisi oumllkə əhalisinin 33-i Dııbay knyazlığında 27-i Abu-Dabi

17-i Şarca 13-i Ras-əl Hayma knyazlarında məskunlaşmışdır Əhalinin

90-i ərəblərdən təşkil olunmuşdur Əhalinin xarakterik cəhətlərindən biri

ımmiqraşiya prosesinə məruz qalmasıdır Başlıca şəhər Abu-Dabi Dubay Şarca

şəhərinidir Dubay beynləxaiq səviyyədə azad iqtisadi zonadır

22 Təsərruumlfatı Ərazinin 5-7-i əkin uumlccediluumln istifadəyə yararlıdır Dağətəyi

massivlər nisbətən yuumlksək istifadə olunur Taxıl xurma bostan bitkiləri (qarpız

yemiş və s) tuumltuumln və s məhsulların istehsalı uumlmumi aqrar sahənin 70-ni təşkil

edir Heyvandarlıq əsasən Pas-əl Hayma ərazisində inkişaf etmişdir Dağlıq

rayonlarında otlaq heyvandarlıq (qoyunccediluluq) formalaş-mtşdır Bunula yanaşı

dəvəccedililik yerli əhalinin əsas məşğuliyyətlərindən biridir

BƏƏ iqtisadiyyatında mirvari istehsalı xuumlsusi yer tutur İran koumlrfəzi- nin Qatar

yarımadası sahillərində (şərqində) keyfiyyətli mirvari resursları yayılmışdır

Sənayenin coğrafiyasında neft emalı əsas yer tutur Abu- Dabi şəhər zonasında

illik guumlcuuml 750 min ton neftemal edən Dubay şəhər zonasında isə (illik guumlcuuml 3

mlrd kub metr) qaz emah muumləssisələri fəaliyyət goumlstərir Abu-Dabi və Dubay

zonalarında metallurgiya kimya zavodları tikilmişdir

Neft sənayesinin 30-i xarici neft şirkətlərinin nəzarəti altındadır Oumllkə hər

il neft ixracından 7-8 mlrd dol gətir əldə edir laquoAbu-Dabi neşil potrelcumraquo

aAbu-Dabi Marti aıiezraquo laquoAbu-Dabi oybraquo və laquoDubay poı-

releumraquo Milli neft şirkətləri (xarici şirkətlərlə) oumllkə iqtisadiyyatında aparıcı

moumlvqe tuturlar

İran koumlrfəzi sahil boyu dənizi limanları (Dubay Abu-Dabi Mina er Rəşid və

$) beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə yuumlk doumlvriyyəsində əsas uumlstuumlnluumlyə

malikdirlər IKK) 70 oumllkədən yox iqtisadi əlaqələr saxlayır Dubay Umam laquoİran

koumlrfəzinin Qankonquraquo adlandırılır Bu yəhər duumlnyanın boumlyuumlk ticarət

limanlarından biridir

23 Bəhreyn Krallığ) Bəhreyn laquoiki dənizraquo deməkdir Doumlvlət 33 adalardan

ibarətdir Sahəsi 07 min kv km əhalisi 680 min nəfərdir Paytaxtı Ma nama

(əhalisi 129 min nəfər) şəhəridir Doumlvlət dili ərəb dilidir Doumlvlət quruluşuna

goumlrə krallıqdır I97l-ci ildən muumlstəqil oumllkədir

İran koumlrfəzi oumllkələri arasında Bəhreyn kıyik olmasına baxmayaraq sosial-

iqtisadi inkişafa goumlrə beynəlxalq aləmdə muumlhuumlm yeri vardır

Bəhreyn arxipelaqlarının təbii şəraiti muumlxtəlifdir Relyefi əsasən səhra tiplidir

Ərazi tropik və subtropik iqlimlə xarakterizə olunur Yanvar ayının orta

temperaturu +16deg iyul-avqııst aylarında isə +37deg-dir İllik yağıntı 90mm-ə

yaxındır

24 Əhalisi ərəblərdən (88-i) ibarətdir Pakistanlı və hindular (6) fars

(2) və s xalqlar oumllkədə yaşayırlar Şərqi Ərəbistan xalqları kimi bəhreynlərdə

qədim aralıq dənizi beduin tipinə aid edilir Uumlmumiyyətlə bəhreynlilər ərəb

mənşəlidirlər Əhali sıxlığının 82-i İran koumlrfəzi sahil boyu zonaları sayılır

Əmək qabiliyyətli işccedililər 65 min nəfərdir

Oumllkənin ən boumlyuumlk şəhəri və limanı Mananıa şəhəri ilə birlikdə Muhar- rak (45

min əhalisi var) Sitra (12 min) və İssa (15 min) şəhərlərdə moumlvcuddur

25 Təsərruumlfatı Bəhreyn neft oumllkəsidir 1932-ci ildən neft sənayesi fəaliyyət

goumlstərir Hər il 25-30 mln ton neft ccedilıxarılır Neft sənayesinin 63-i laquoBəhreyn

petroliunı kompaniwnin (BAPKO) tabeliyindədir BAP- KO zavodu Yaxın və

Orta Şərq oumllkələrində neft istehsal guumlcuumlnə goumlrə 2- ci muumləssisədir (İranın Abadan

zavodundan sonra) Hər il 14 mln ton neft emal edilir Sualtı neft kəməri ilə

Səudiyyə Ərəbistanından BAPKO zavoduna emal etmək uumlccediluumln hər il 10 mln ton

neft daşmır Oumllkədə 09-10 mlıd kub metr qaz hasil olunur ki bu da muumlxtəlif


Bəhreyndə laquoAliminium-Bəhreynraquo (ALBA) şirkəti oumllkənin əsas əlvan

metallurgiya bazası sayılır Hər il oumllkədə 125 inin ton alimiıuumlum istehsal edilir

Duumlnya bazarında oumllkədə istehsal edilən mirvari məhsulları muumlhuumlm ver tutur

Bəhreyn mirvariləri oumlz keyfiyyətlərinə goumlrə seccedililir Son doumlvrlərdə oumllkə

iqtisadiyyatında mirvarinin ixracı uumlstuumlnluumlk təşkil edir

Adalarda suvarma əkinccedililik uumlstuumlnluumlyə malikdir Torpaqlarından yalnız 6-ı

əkinccedililik uccedilun faydalıdır Əkin sahəsinin əsas hissəsi xurma pia ntasiyaiaruigta |

Bevnəixalq ticarət əlaqələrinə goumlrə Bəhreyn laquoİratı koumlrfəzinin ticarət

eviraquo sayılır Amerika və Avropa şirkətlərinin ticarət əlaqələrində oumllkənin

moumlvqeyi yuumlksək qiymətləndirilir Manama Si tra Sulman limanlarından hər il

15 mln ton yuumlk daşmır

Qatar doumlvləti Oumllkənin sahəsi 114 min kv km əhalisi 06 mln nəfərdir

Paytaxtı-Doha (əhalisi 03 mln nəfər) şəhəridir 1971-ci ildə muumlstəqillik

qazanmışdır oumllkənin adı ccedilox qədim zamanlarda məskunlaşlaquo mış Qadar

tayfalarının adından goumltuumlruumllməsi ərəb tarixccedililəri tərəfindən qəbul olunması faktı

muumləyyənləşdirilmişdir

İran koumlrfəzi zonasında yerləşən oumllkənin iqlimi tropikdir İyul-avqust aylarının

orta temperaturu 42deg-dir Orta yanvar temperaturu 20^-yə yaxındır Nisbi

ruumltubət 70 sahil zonalarda isə 85-ə bərabərdir Orta illik yağıntı 55-125mm

arasında dəyişilir

Oumllkə zəngin neft yataqlarına malikdir Uumlmumi neft ehtiyatı 850 mln ton

hesablanmışdır

Qatarın əhalisi ərəb oumllkələri arasında ccedilox az saylı oumllkədir Əhalinin 80-i İran

koumlrfəzi sahil zonalarında məskunlaşmışdır

İqtisadiyyatının əsasını neft və onun ixracı tutur Aqrar sahədə isə xurma kakos

palması və s bitkilər uumlstuumlnluumlyə malikdirlər balıqccedilılıq yerli əhalinin

peşələrindən biridir Hər il 14-15 min ton balıq ovlanır

laquoŞell kompani of Qatar-LTDraquo şirkəti neft sənayesinin fəaliyyətinə rəhbərlik

edir Hər il oumllkədə 24-25 mln ton neft hasil edilir

Ən muumlhuumlm neft-kimya sənaye kompleksi Umm-Səid zavodunda yaradılmışdır

Bir sıra oumllkələri ilə ticarət əlaqələrinə malikdir

Kuumlveyt doumlvləti Ərəb doumlvləti sayılan Kuumlveytin sahəsi 178 min kv km əhalisi

isə 21 mln nəfərdir Paytaxtı Əl-Kuumlveyt (əhalısi 13 mln nəfər) şəhəridir Oumllkə

Ərəbistan yarımadasının Şimal-Şərqində yerləşir Kuumlveyt-konstitusiyalı

monarxiya doumlvlətidir Doumlvlətin başccedilısı-əmirdir

Oumllkə səhra tipli landşafta malikdir Orta iyul temperaturu +36deg yanvarda isə bu

goumlstərici + 12deg-dən aşağı duumlşmuumlr Guumlnduumlz və gecə temperatur arasında fərq 10deg-

yə ccedilatır İllik yağıntıların miqdan 100-200mm arasında dəyişir Sentyabr-aprel

aylarında havada ruumltubət 90-dir

Oumllkədə su boumlyuumlk problemə ccedilevrilmişdir Bu məqsədlə XX əsrin ikinci

yarısından başlayaraq sənaye əsaslarla dəniz suyunun təmizlənməsinə

başlanmışdır Duumlnyada Kuumlveyt bu sahədə birinci yeri tutur Hər guumln 236 mln

litr dəniz suyunun istifadəsi uumlccediluumln yararlı hala ccedilevrilir

Oumllkə əhalisinin 90-ə qədəri ərəblərdən ibarətdir Qalanlar isə İran Hindistan

Pakistan və s oumllkə xalqlarından təşkil olunmuşdur Neft sənayesinin inkişafı ilə

əlaqədar duumlnyanın bir sıra oumllkələrində işccedili quumlwəampi kimi miqrasiya uumlstuumlnluumlyə

malikdir Əhali sıxlığı hər kv km-də 50 nəfərdir Ən sıx əhali İran koumlrfəzi sahil

boyu ərazilərdir Paytaxt Əl-Kuumlveyt şəhərindən başqa Mina-əl-Əhmədi (əhalisi

150 min nəfər) şəhəri neft ixrac edən limandır Bu şəhərdə laquoKuumlveyt oyl

kompaniraquo şirkəti fəaliyyət goumlstərir

26 Təsərruumlfatı Kuumlveyt neft oumllkəsidir Neft ehtiyatı 16 mlrd ton hesab- |

lanmışdır Duumlnya neft siyasətində Kuumlveyt ccedilox muumlhuumlm rol oynayır Qərbi

Avropa oumllkələrinə 15-17 mlrd (son 30 il muumlddətində) ton neft ixrac etmişdir

laquoKuumlveyt oyl kompaniraquo milli şirkəti tərəfindən yerinə yetirilən

neft siyasəti muumlasir doumlvrdə də oumlz funksiyasını saxlamışdır

Oumllkədə neft fontan uumlsulu ilə ccedilıxarılır Əsas Burkan neft yatağı neft ixrac edilən

limandan 20km məsafədə yerləşdiyi ərazinin meylliyi dəniz sahilinə doğru

artdığı uumlccediluumln ccedilıxarılan neft oumlz axarı ilə limana ccedilatdırılır Bu da iqtisadi cəhətdən

ccedilox effektlidir Uumlmumiyyətlə Kuumlveyt nefti duumlnya neftinin 7-ni oumlzuumlndə

birləşdirir UumlDM-nın 94-ni neftin payına duumlşuumlr

ABŞ Boumlyuumlk Britaniya Yaponiya və bir sıra oumllkə banklarında Kuumlveyt kapitalı

yerləşdirilmişdir Muumlasir Kuumlveyt beynəlxalq maliyyə-kredit mərkəzlərindən

birinə ccedilevrilmişdir

İOTaU doumlvləti 1948-ci ildə BMT-nin qərarına əsasən 141 min kv km

ərazidə İsrail muumlstəqil doumlvlət elan olunmuşdur Muumlasir doumlvrdə işğal etdiyi

ərazilərin hesabına uumlmumi sahəsi 207 min kv km-dir Əhalisi 65 mln

nəfəndir Əhalinin 85-i yəhudilərdən ibarətdir Milli tərkibdə ərəblər 15

təşKİl edir Doumlvlət dili-rəsmi olaraq ivrit və ərəb dilləri sayılır Oumllkənin

paytaxTəl-Əbib şəhəridir

27 Təbii resurcian Oumllkə Aralıq dənizi sahillərində yerləşən duumlzənlik və

səhra landşaftınaSnalikdir Faydalı qazıntıları cəhətdən ccedilox kasıbdır

Neqe massivi zonasmda dəmir filizi mis xromit uran və s az miqdarda təbii

resursların yataqları moumlvcuddur Oumlluuml dənizdə zəngin duz yataqları yerləşmişdir

(maqneziumyxlor brom xoumlrək duzu və s) İqlimi-quru aralıq dənizi tipindədir

Avqhst ayının orta temperaturu +23deg +30deg-dir Yanvar ayında temperatur +12deg

arasında dəyişilir Yağıntılar qeyri-bərabər paylanmışdır Təl-Əhib zonasında

500-550mm Neqeva massivinin şimalında 200mm Qırmnu dənizi sahil boyu

zolaqlarda isə 25- 30mm-ə qədər yağıntı duumlşuumlr

28 Əhalisi Muumlasir İsrail əhalisi immiorantlar əsasında formalaşmışdır

1914-cuuml il məlumatına goumlrə yəhudi əhaijsinin sayı 85 min nəfər olmuşdur

Birinci və ikinci duumlnya muumlharibələrindən sonra immiqrantların sayı artmağa

başlamışdır İsrail doumlvləti yarandıqdan sonra oumllkəyə (4 ildən sonra) 700 min

yəhudi immiqrasiya olunmasHfaktı moumlvcuddur Son 25 il muumlddətində oumllkə

əhalisinin hər 10 nəfərdən vuri immiqrantlar təşkil edir

Əhalinin orta sıxlığı hər kv km-də 156 nəfərdir Əh sıx əhali dəniz sahil boyu

ərazilər hesab olunur Burada oumllkə əhalisininV65-i yerləşmişdir İsrail

əhalisinin 85-i şəhərlərdə məskunlaşmışdır Olkə ş

qrupa ayrılır qad im şəhərlər (Safcd va s) laquom doumlvrlərdə trr^jşayış məntəqələrin

şəhərlərə ccedilevrilməsi (Peta-l ık va Rehobot XadcTa va s) im- miqrantiarın

hesabına yaranan yeni şəhərlər (Arad Dirtona Bet-Şemeş va ) i

burruumlfatı Təsərruumlfatın adasını sənaye-aqrar strukturlar təşkil edir Hərb

sənaye kompleksi uumlstuumlnluumlyə malikdir flk yanmdığı guumlndən xaricdə yaşayan

yəhudi inhisarccedilıları oumllkənin iqlisadWpdfna yardım edərək suumlrətli inkişafına nail

oldular Xarici kapital muumlxtəlif istiqamətdə iqtisadi inkişafa daxil olur Xuumlsusib

ABŞ doumlvlətinin ardımı daha ccedilox diqqəti cəlb edir

Təsərruumlfatın yerləşməsi ərazi uumlzrə muumlxtəliflik nəzəri cəlb edir Heqeva rayonu

crrıal sənaye kompleksləri ilə fərqdir Orona (foumlsfat sənayesi) Arada və

RoyZohar (qaz ccedilıxarma) HalesKohava (neft sənayesi) və oumlluuml dəniz sahilində

(Sedom) duz sənayesi yaladılmışdır Akko şəhərində metallurgiya və metalemal

sənaye strukturu təşkil olunmuşdur Kimya sənaye kompleksləri Təl-Əbib

lerusalim Arda və s şəhərlərdə fəaliyyət goumlstərir llayfa və Aşdoda

şəhərətrafında illik guumlcuuml 6 və 3 mln ton oian neltayırma zavodları təşkil

olunmuşdur Toxuculuq sənayesi milli İqtisadiyyatının 17-ni oumlzuumlndə

birləşdirmişdir

Kənd təsərruumlfatı sənaye əsayıaria yaradılmışdır Kənd təsərruumlfatına yararlı

torpaqlar 400 min ha ccediloxdur Bu torpaqların 65-i suvarma şəraitində istifadə

edilir Əkiıysahələrində 22-də sitrus meyvə bağlan uumlzuumlm və s bitkibr

yetişdirilir Sitrus meyvələrinin ixracına goumlrə İsrail duumlnyanın 10 oumllkələri

sırasındadır Heyvandarlıq yeni texnologiyalara əsaslanır Suumld və suumld-ət

istiqamətli heyvandarlıq kompleksləri yaradılmışdır

Nəql iy yat-iqtisadıəlaqələrin intensivliyi nəticəsində ABŞ Kanada Avropa

oumllkələri iləİdxabixrac əməliyyatlarını yerinə yetirir Xarici iqtisadi əlaqələrində

əsas idxal edən məhsullar maşınqayırma avadanlıqları təmizlənməm almaz

silah dəniz gəmilən metal ixracında isə almaz (cilalanmış) taza meyvə

muumlxtəlif konservlər mineral guumlbrə toxuculuq məhsulları hərbi texnika və s

təşkil edir

İsrail nuumlVə silahına malikdir BMT-nin uumlzvuumlduumlr (1949-cu ildən)

TCRKİYƏ RESPl BLİKASI

Tuumlrkiyə Respublikası Cənub-Qərbi Asiya (uumlmumi ərazisinin 93-i yerləşir

Buna Anatoliya deyilir) və cənub-şərqi Avropada (3-i Fraki- ya adlanır)

yerləşir Sahəsi 7806 min kv km 70 mln nəfərə yaxındır Paytaxtı-Ankara

(əhalisi 40 mln nəfərdir) şəhəridir Tuumlrkiyənin coğrafi moumlvqeyinin başlıca

potensialı Qara dəniz oumllkələri ilə Aralıq denizi olke

ləri arasında strateji nəqliyyat dəhlizi hesab edilməsidir Bosfor və Dardanel

boğazlan yer kuumlrəsinin ən intensiv ticarət zonalarından sayılır Uumlmumiyyətlə

duumlnya oumllkələri arasında az doumlvlət tapılar ki Tuumlrkiyənin coğrafi moumlvqeyi kimi

potensial imkanlarına malik olsun

Doumlvlətin başccedilısı prezidentdir Baş nazir houmlkuməti təşkil edir və silahlı

quumlvvələrin baş komandanı sayılır NATO-nun uumlzvuumlduumlr Kiccedilik Asiya

yarımadasında yerləşən oumllkə qədim sivilizasiya ocaqlarından biridir

29 Təbii resursları Tuumlrkiyə dağlar və yaylalar oumllkəsidir Orta huumlnduumlrluumlyuuml

dəniz səviyyəsindən min metrdir

Ərazidə bir sıra faydalı qazıntı yataqlarının arellan moumlvcuddur daş və qonur

koumlmuumlr dəmir filizi polimetallar və s Xromid yataqlarının ehtiyatına goumlrə ccedilox

zəngindir Sənaye əhəmiyyətli volfram mis yataqları areallar əmələ gətirirlər

Tuz goumlluuml xoumlrək duzu yataqları ilə zəngindir

Tuumlrkiyə ərazisi subtropik iqlim qurşağında yerləşmişdir Qara dəniz sahilləri

muumllayim isti iqlim zonası hesab edilir Burada ruumltubətin ccediloxluğu fəsillər uumlzrə

yağıntıların bərabər paylanması muumlşahidə olunur Qara dəniz sahillərində

yanvar ayının orta temperaturu +5+7deg iyulda isə +22deg +24deg-yə ccedilatır

Yağıntıların miqdarı isə2500mm (şərq sahillərində) qərb sahillərində isə 700-

800 mm arasında dəyişilir Egey dənizi sahili zonalarında 500-800 mm Tavr

dağlarının qərb yamaclarında isə 1000- 1500mm şərqində isə 500mm-ə qədər

yağıntı duumlşuumlr

Anadolu yaylasının iqlimi quru kontinentaldır Qış aylarında temperatur -20deg-yə

ccedilatır Yay aylarında isə yuumlksək temperatura (+30deg) muumlşahidə olunur

Tuumlrkiyənin Anadolu yaylası istisna olmaqla su ccedilay şəbəkəsinə malik olan

ərazilər uumlstuumlnluumlk təşkil edir

Oumllkənin əsas torpaq sahəsi dağ (80) tipli torpaqları hesab edilir

Bitki oumlrtuumlyuuml (6700 noumlv) ccedilox zəngindir Aralıq dənizi sahil boyu zonalarında

həmişəyaşıl (500-600m huumlnduumlrluumlkdə) meşələr areallar əmələ gətirirlər Huumlnduumlr

dağlıq (2000m) ərazilərdə dağ ccediləmən yaylaqlar yerləşmişdir

30 Əhalisi Tuumlrkiyə əhalisinin 90-ə qədəri tuumlrklərdən ibarətdir Etnoqrafik

cəhətdən oumllkə əhalisinin 4 mln yaxın kuumlrdiər 07 mln ərəb 100 minə yaxın

tuumlrkmən və qafqaz xalqlarından təşkil olunmuşdur (ccedilərkəz-1 10 min lazı-102

min və s) Tuumlrkiyənin qərb zonalarında yunanlar (112 min) bolqar (37 min)

bosniyalı (25 min) almanlar (16 min) məskunlaşmışdır

Oumllkə uumlzrə əhali artımı yuumlksəkdir BMT-nin məlumatına goumlrə 2050-ci ilə qədər

Tuumlrkiyə əhalisinin sayı 100 mln ccedilox olması proqnozlaşdırılmışdır ^

Konfenssional tərkibə goumlrə Tuumlrkiyə əhalisi yekcinsdir əhalinin 99-i

muumlsəlmandır- Ohalınin tərkibində xjiaumlfiaumlouml (100 Htifw yampHtt) yıtroiff uniat

(yunan) dinlərinə sitayiş edənlər də moumlvcuddur

Əhali regioniır uumlzrə qeyri-bərabsr məskunİJ^Mttşdtr Mmnm (yn və Egey

dənizlərinin sahilboyu nutamprivləriftdə həf kv kıw(pound Bkl mdərdin ccedilox əhali

sıxlığı vardır (dikə uumlzrə 11 nələrdir)- Mərkəzi vsşərlt$ iuda isə hər kv km-ə

əhali sıxlığı 1110 nələr duumlşuumlf

Son doumlvrlərdə dikənin sosial-iqtisadi əəviyyəsmin yukəforaquoəti nəticə- sində

hər I SO nəfərdən 454 əmək qabiliyyətlidir Olkwlə urbanizasiya

viyyəsi yuumlksəkdir- Əhalinin 704 şəhərlərdə yaşayır Ən boumlyuumlk aqlomc-

rasiya İstanbul (əhalisi 14 mln nələrə yaxındır) sayılır İstanbul yəhəri

maliyyə ticarət və nəqliyyat mərkəzi kimi uumlstuumlnluumlyə malikdir Arabq də-

nizi sahillərində turizm mərkəz-şəhərləri yaradılmışdır

Təsərruumlfatı Duumlnya oumllkələri sırasında Tuumlrkiyə iqtisadiyyatı (rJmgt məx-

susluğu ilə seccedililir Tuumlrkiyə real iqtisadi artıma malik əəttaydƏfttƏ və aqrar

sahənin inkişafında nailiyyətlər əldə etmiş bir oumllkədir

Tuumlrkiyədə karbohidrogen ehtiyyatlart kifayət qədər deyildir Uumlccedil tərəfi dənizlə

əhatə olunmasına baxmayaraq Tuumlrkiyənin dəmccedildiyi və dərnz məhsulları

həddindən ccedilox azdır Turizmdən və xaricdəki İşccedililəri vasitəmlə daxil olan

muumləyyən miqdar valyutanın olmasına baxmayaraq Tuumlrkiyənin lazımi

texnolagiyaya malik olmadığı kimi oumllkədə senaye ıılubri yuumlksək səviyyədə

inkişaf etməmişdir

Tuumlrkiyə hələ ki duumlrıya oumllkələri ilə rəqabət apara bilən sənaye guumlcə malik

deyildir Oumllkənin ən boumlyuumlk iqtisadi imkanı əlverişli geosiyasi moumlvqeyi və

insan potensialıdır Tuumlrkiyə daxili bazar baxımından yaxın şərqin ən guumlcluuml

oumllkəsidir Bundan əlavə Tuumlrkiyə Qara Aralıq Qırmızı dənizlərinə ccedilıxmaq

uumlccediluumln potensial imkanlara malikdir oumllkədə nəqliyyat- kommunikasiya sistemi

intensiv inkişaf etmişdir Bu sahəyə goumlrə qonşu oumllkələrdən irəlidədir oumllkəyə

xarici kapitalın daxil olmasında xarici investorlar da boumlyuumlk rol oynaytr

Uumlmumi milli məhsulun hər il 10 olmaqla 20 il muumlddətində artması

şəraitində hazırda təqribən 2000 ABŞ dolları həcmində olan adambaşına

duumlşən milli gəlirin 10 İldə 6500 ABŞ dollarına 20 itdə isə 17000 ABŞ

dollarına ccedilatacağı goumlzlənilir

Proqnoz hesablamalarına əsasən uumlmumi investisiya ehtiyacı iccedilərisində (azım

olan yerli kapitalın xuumlsusi ccediləkisi 2000-ci ildəki 87-dən 2009-co ildə 71 -ə

duumlşməklə onun uumlmumi məbləği buumltuumln illər ərzində 127 mlrd dol-dan 4663

mlrd dollara ccedilatacaqdırlaquo Bu doumlvriərdə UumlMM-m dəyəri 3110 mln dollardan

6203 mln dollara ccedilatacaqdır Beləliklə həmiıı modelə əsasən T uumlrkiyədə 10 il

ərzində (2O0O-2OIO-cu ilbrdə) 73 mln nəfərin işlə təmin edilməsi nəzərdə

tutulmuşdur

Tuumlrkiyədə əsas sənaye sahəsi emalctmə strukturundan ibarətdir (Suumlraquo 83)

Sənaye coğrafiyasında neft və qaz resursları idxal hesabina 1 aşmışdır

Oumllkənin neft yataqları (ildə 36 mln ton neft ccedilıxarılır) şərq və cənub-şərq

massivlərində yerləşmişdir İllik guumlcuuml 15 mln ton olan 5 neftayırma

zavodları Yrımca Mersina və s mərkəzlərdə yaradılmışdır laquoBakı-Tbiiisi-

Ceyhanraquo beynəlxalq neft boru kəmərinin istifadəsi nəticəsində Tuumlrkiyənin

yanacaq-energetika kompleksinin Aralıq dənizi sahilində formalaşmasına

səbəb olmuşdur

Tuumlrkiyədə İES-lar uumlmumi enerjinin 50-ni oumlzuumlndə birləşdirir Son illərdə

Kəban (illik guumlcuuml 12 mln kvt) SES istifadəyə verilmişdir Enerji oumllkə

iqtisadiyyatında muumlhuumlm problemlərdən sayılır

Metallurgiya sənaye mərkəzləri ildə 15-20 mln ton polad istehsal edən

Karabyuk Eregli zavodları fəaliyyət goumlstərir İsgəndəriyyə Kayser (qurğuşun-

sink istehsalı) Samsun Erqani və Murqul (mis emalı) şəhərlərində əlvan

metallurgiya muumləssisələri tikilmişdir Tuumlrkiyədə maşınqayırma kimya yuumlnguumll

və yeyinti sahələri də inkişaf etmişdir

Kənd təsərruumlfatının coğrafiyasında əkinccedililik uumlstuumlnluumlyə malikdir Əkinccedililik uumlccediluumln

30 mln ha torpaq sahəsi istifadə edilir Əkinccedililik əsasən dəmyə şəraitində

formalaşmışdır Əkin sahələrinin 80-ə qədəri taxıl bitkiləri altında

yerləşmişdir

Texniki bitkilər (pambıq tuumltuumln və s) uumlmumi əkin sahəsinin 15-ni təşkil edir

Pambığın əsas arealları Egey Ccedilukur rayonları hesab edilir (hər il 06 mln ton)

Oumllkə iqtisadiyyatında quru subtropik bitkilərinin istehsalı muumlhuumlm yer tutur

Sitrus zeytun fındıq istehsalı uumlzrə duumlnya bazarında xuumlsusi moumlvqeyə malikdir

Beynəlxalq iqtisadi əlaqlərdə dəniz nəqliyyatının əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr Əsas

liman şəhərləri İstanbul İzmir Zonquldak Samsun Trabzon Mersin

İsgəndəriyyə Ereqli beynəlxalq ticarətdə xuumlsusi əhəmiyyət kəsb edirlər

31 iqtisadi-coğrafi regionları İqtisadi-coğrafi xuumlsusiyyətlərə goumlrə Tuumlrkiyə

coğrafları tərəfindən aşağıdakı regionlara ayrılmışdır

32 Qara dənizi sahilboyu regionu Regionun coğrafi moumlvqeyi və fiziki-

coğrafi şəraiti təsərruumlfat sahələrinin inkişafına təsir goumlstərmişdir Trabzon

Ccediliresun Samsun Zonquldak Ereqli limanları vasitəsilə oumllkə duumlnya bazarına

ccedilıxır Bu region oumllkə uumlzrə fındıq istehsalının 80 (duumlnya uumlzrə 65-i) ccedilayın

100-i tuumltuumlnuumln 75-ni verir Tirhal Kastamonu Si- luova və s massivlərində

şəkər ccediluğunduru yetişdilir

Regionun Tuumlrkiyə iqtisadiyyatında ən muumlhuumlm yeri burada mədənccedilı- xarma (daş

koumlmuumlr) sənayesinin inkişafıdır Oumllkə uumlzrə daş koumlmuumlr yataqlarının 100-i

burada cəmləşmişdir Qara dəniz regionu perspektivli turizm təsərruumlfatına

malikdir Milli parklarının zəngin bitki oumlrtuumlyuuml termal suları və s rekreasiya

resursları yerli və xarici turistləri cəlb edir Amarsa Abana Ccediliresin adası və s

ərazilərdə turizm kompleksləri yaradılmış-

dir

Oumllkə uumlzrə balıq ovunun 81-i Qara dəniz sahilboyu rayonunda cəmləşmişdir

33 Mərmərə regionu Bu region Mərmərə dənizinin sahilboyu ərazilərini

əhatə edir Mərmərə regionu Tuumlrkiyənin iqtisadi cəhətdən inkişaf etdiyi

regionlarından biridir Təbii resurslarına goumlrə fərqlənir Trakya və Şimali

Mərmərə zonalarında alunit Sakaryada-dəmir qaz mərmər və s zonalar təbii

resursları sənaye əhəmiyyətinə malikdir Oumllkə uumlzrə meyvə və uumlzuumlm istehsalınım

30-i zeytunun 50 buğda istehsalının isə 18-i Mərmərə boumllgəsinin payına

duumlşuumlr Milli gəlirinin 50-i turizm təsərruumlfatından almır İpəkccedililik yuumlksək

səviyyədə inkişaf etmişdir Tuumlrkiyə uumlzrə barama istehsalının 78-i bu regionun

payına duumlşuumlr

Urbanizasiya səviyyəsinə goumlrə Mərmərə regionu Tuumlrkiyənin intensiv

məskunlaşma ərazilərindən sayılır Regionda İstanbul Bursa və s iri şəhər

aqlomerasiyaları yaradılmışdır

İstanbul-duumlnyanın ən qədim şəhərlərindən biridir Osmanlı imperiyasının

paytaxtı olan İstanbul şəhəri beə 658-ci ildə salınmasına aid sənədlər

moumlvcuddur Oumllkənin sənaye maliyyə ticarət elm-mədəniyyət mərkəzi sayılır

1973-cuuml ildə İstanbul şəhərinin Avropa ilə birləşdirən asma koumlrpuuml salınmışdır

(uzunluğu 15 km huumlnduumlrluumlyuuml 64 m)

Mərmərə regionu Tuumlrkiyənin turizm zonalarından biridir Mərmərə dənizinin

sahil zonalarında ada və yarımadalarında turizm -rekreasiya kompleksləri təşkil

olunmuşdur

34 Egey regionu Egey dənizi sahil boyu ərazilərini əhatə edən bu region

oumllkə milli gəlirinin 15-ni oumlzuumlndə birləşdirir Subtropik iqlim qurşağında

yerləşən Egey regionu Tuumlrkiyənin incir istehsalının 82 tuumltuumlnuumln 50

pambığın 42 uumlzuumlm 40 və zeytunun isə 32-ni verir Tuumlrkiyədə ilk dəmir

yolu burada tikilmişdir

Egey boumllgəsi oumllkə milli gəlirinin artırılmasında turizm (22) təsərruumlfatının

dəniz nəqliyyatının (11) uumlstuumlnluumlkləri boumlyuumlkduumlr

Edremit koumlrfəzi sahil zonalarında turizm kompleksləri yaradılmışdır (Oumlren

Akccedilay Ayvalik) İzmir koumlrfəzi sahillərini laquoEgeyin incisiraquo adlandırırlar Xarici

turistlərin ən ccedilox maraq dairəsinə uyğun gələn İzmir koumlrfəzi sahillərində Efes

Selccediluk Kuşadası və s istirahət mərkəzləri yaradılmışdır

İzmir şəhəri regionun ən muumlhuumlm siyasi iqtisadi və mədəni mərkəzi sayılır

Şəhər beə X əsrdə salınmışdır İzmir şəhərinin coğrafi moumlvqeyi relyefi

şəhərsalma arxitekturasına goumlrə Bakı şəhərinə bənzəyir Tuumlrkiyənin ən boumlyuumlk

pambıqtəmizləmə tuumltuumln maşınqayırma (xuumlsusən gəmi- qayrrna) sənaye

sahələri İzmirdə yaradılmışdır

Aralıq dənizi regionu Anadolu yarımadasının cənub Aralıq dənizi (Ağ dəniz)

sahil boyu ərazilər daxil edilir Amaliya Mersm və Iskəndə- run koumlrfəzləri

regionun sahil zonalarında iqtisadi siyasi strateji moumlvqeyə malikdir Bu region

ccedilox muumlrəkkəb və əlverişli fiziki-coğrafi şəraitə malik olmasına goumlrə digər

regionlarından fərqləndirir Regionun əsas yeraltı resurslarından xrom kuumlkuumlrd

boksit yataqlarından sənaye məqsədləri uumlccediluumln istifadə edilir

İqlim-torpaq şəraitinin bir sıra kənd təsərruumlfatı bitkilərinin istehsalında xuumlsusi

ccediləkisi moumlvcuddur Oumllkə uumlzrə pambıq istehsalının 35-i uumlzuumlm 27 fıstıq

88vəs bu regionun payına duumlşuumlr Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin

ccediləkilməsi nəticəsində Ceyhan şəhəri zonasında neft-emalı sənaye kompleksi

yaradılır İskəndərun koumlrfəzi sahilində salınan bu kompleks ccedilox boumlyuumlk iqtisadi

siyasi strateji moumlvqe tutur

Regionun ən boumlyuumlk turizm kompleksi Antaliya zonasında yaradılmışdır

Uumlmumiyyətlə Aralıq dənizi sahilləri Tuumlrkiyənin duumlnyanın ən muumlhuumlm turizm

zonalarından sayılır Oumllkənin turizm milli gəlirində bu regionun payı 14-dir

35 Anadolunun cənub-şərq regionu Kənd təsərruumlfatı məhsulları uumlzrə

formalaşmışdır Meşələr ccedilox azdır (4 mln ha) İqlim-torpaq şəraiti taxıl pambıq

tərəvəz və s məhsullarının yetişdirilməsinə imkanlar yaratmışdır Oumllkə uumlzrə yun

istehsalının 50 ankara keccedili yunun isə 44 bu regionun payına duumlşuumlr

Ərazidə oumllkənin əsas neft yataqları yerləşmişdir (99) Regionun ən boumlyuumlk

şəhərləri Diyarbakir Mardin Gazi Antər Batman və s

36 Şərqi Anadolu regionu Bu region Tuumlrkiyənin təbii iqtisadi sosial

cəhətdən fərqlənən ərazilərindən biridir Ərazinin 75-i dəniz səviyyəsindən

2000metr yuumlksəklikdə yerləşmişdir Tuumlrkiyənin ən boumlyuumlk goumlluuml Van Ağrı

Tənduumlrək Suumlphan və Nəmrutdağ massivləri bu ərazidədir

Regionda oumllkə uumlzrə dəmir filizi yatağının 35-i xrom 33 alunit 10

maqneziumun 35-i yerləşmişdir Bununla yanaşı şərqi Anadolu Tuumlrkiyənin

ccedilox muumlhuumlm su potensialına malik ərazidir

Kəbən ccedilayı uumlzərində hidroenerji kompleksi (illik guumlcuuml 1240 kvt) tikilmişdir

Fərat ccedilayı uumlzərində yaradılmış su dəryaccedilası və SES-i Oumllkənin enerji balansında

muumlhuumlm əhəmiyyət kəsb edir

37 Mərkəzi Anadolu regionu Anadolu yaylasının mərkəzində yerləşən bu

region 1000-1500m huumlnduumlrluumlkdədir Regionda 10 mln-a yaxın əhali yaşayır

Tuumlrkiyənin paytaxtı Ankara (1923-cuuml ildə) şəhəri bu regionda yerləşmişdir

Region laquoTuumlrkiyənin buğda zonasıraquo hesab edilir Oumllkə uumlzrə buğda istehsalının

32-i şəkər istehsalının 40-i arpa 39 meyvə istehsalının 24-i Mərkəzi

Anadolu regionunun payına ciuumlşuumlr Tuumlrkiyə sənaye məhsulunun 17-i bu

region verir İri sənaye strukturları Ankara Kayser Konya Eskişehir və s

şəhərlərdə cəmləşmişdir Pambıq-parccedila yeyinti muumlxtəlif cihazqayırma və s

sənaye sahələri təşkil olunmuşdur

İRAN İSLAM RESPUBLİKASI

İran İslam Respublikası Cənubi-Qərbi Asiya subregionunda ərazisinə goumlrə ən

boumlyuumlk oumllkə hesab olunur Asiya materikində Ccedilin və Hindistan doumlvlətlərindən

sonra ərazisinə goumlrə 3-cuuml yeri tutur İran doumlvlətinin sahəsi 16 mln kv km

əhalisi 662 mln nəfərdir Paytaxtı Tehran (əhalisi 12 mln nəfər) şəhəridir

I979-cu ildən oumllkənin rəsmi adı İran İslam Respublikasıdır Doumlvlət dili-fars

dilidir Ali qanunverici orqan-bir palatalı parlamentdir (məclis) Doumlvlətin başccedilısı

prezident sayılır

İran-duumlnyanın qədim oumllkələrindən biridir İran (Arian) laquoarilər oumllkəsiraquo deməkdir

Bu termin beə III-VII doumlvrlərində Sasani doumlvlətinin əsas hissəsinə aid

edilməsinə dair tarixi faktlar məlumdur İran doumlvləti 2500 ildən ccedilox varlığa

malikdir 1979-cu ilə qədər İran oumllkəsində Şahlıq (Şiri- Xurşud) hakim idi

İran doumlvlətinin formalaşmasında Şah İsmayıl Nadir şah Ağa Məhəmməd şah

Qacar və başqa Azərbaycanlı houmlkmdarlarının rolu ccedilox boumlyuumlkduumlr Uumlmumiyyətlə

tarix boyu İran doumlvlətinin idarə olunmasında azərbaycanlı houmlkmdarlar uumlstuumlnluumlk

təşkil etmişlər Qacarlar doumlvruumlndə paytaxt Şiraz şəhərindən Tehrana

koumlccediluumlruumllmuumlşduumlr Şərqin tarixi coğrafi sivilizasiyasında Urmiya və Manna

(Cənubi Azərbaycan) sivilizasiyasının ccedilox boumlyuumlk yeri və rolu olmuşdur

Təbii resursları İran muumlrəkkəb fiziki-coğrafi şəraitə malikdir Ərazidə Elburs

Məkran Zaqros dağ sistemləri Dəşte-Kəbir səhrası və s landşaft kompleksləri

yerləşmişdir

İran ccedilox zəngin sənaye əhəmiyyətli yeraltı təbii resurlara malikdir

Karbohidrogen birləşmələri oumllkənin əsas təbii resurslarından sayılır Fars

koumlrfəzi zonasında neft yataqlarının potensial ehtiyatı 92 mlrd ton

hesablanmışdır Fars koumlrfəzi regionunda neft ehtiyatının 22-i İran doumlvlətinin

ərazisində yerləşmişdir Ən muumlhuumlm neft Neftsəfid Neftğəl Ağacari Xəzər

sahili (Cənubi Azərbaycan) və s areallarında cəmləşmişdir Son doumlvrlərdə

mərkəzi (Kumda) massivlərdə neft yataqları muumləyyən olunmuşdur

Qaz ehtiyatına goumlrə (duumlnya 17) İran duumlnyanın iri oumllkələrindən birini tutur

Duumlnya bazarında İraqın korbohidrogen birləşmələrinin xuumlsusi ccediləkisi yuumlksəkdir

Oumllkədə koumlmuumlr ehtiyatı 6 mlrd tona yaxındır Şəmşək Zirab və s koumlmuumlr

yataqları oumllkənin sənaye sahələrini təmin edir

İranda dəmir filiz yataqlan (ehtiyatı 65 mlrd ton) yuumlksək keyfiyyətli olub

oumllkənin metallurgiya sənayesini təmin edir Bununla yanaşı m

xrom nikel molibdcn və s yeraltı resurslarla zəngindir Dəşte-Kəbir səhrasında

tuumlkənməyən xoumlrək duzu yatuqlan yerləşmişdir

İran coğrafi məkanı subtropik Fars və Oman koumlrfəzi sahilləri isə tropik iqlim

sahələri ilə xarakterizə olunur Mərkəzi zonası kontinental iqlim ilə

səciyyələnir Orta yanvar temperaturu -2+ 1 (şimalda) və +15deg (cənubda)

arasında dəyişilir Arktik hava kuumltlələrinin təsiri ilə əlaqədar olaraq temperatur -

25deg-yə ccedilatır Orta iyul temperaturu +25ouml (şimalda) və +30deg (cənubda) arasında

muumlşahidə olunur Xəərsahili zonalarda (Ma- zandaranda) ruumltubətli subtropik

(yayda +26deg yanvarda +11deg) cənub- qərb (Xuzistanda) zonalarda isə tropik

(yayda +31deg yanvarda +14deg) iqlim sahələri moumlvcuddur

Yağıntılar qeyri-bərabər paylanmışdır İran yaylasında orat illik yağıntı 100-200

mm Xəzərsahili zonalarında 1000-2000 nım Dəşte-Kəbir səhrasında 50 mm

təşkil edir

İran su resurslarına goumlrə nisbətən kasıbdır Ccedilayların ccediloxu az suludur Ən iri ccedilay

houmlvzəsi Araz Sefudrud Horqan və s ccedilayları hesab olunur Cənubi Azərbaycan

ərazisində yerləşən Urnıiya goumlluuml 1275 metr huumlnduumlrluumlkdə yerləşir Urmiya

goumlluumlnuumln eni 30 km-dən ccedilox uzunluğu isə 130 km dərinliyi 5-6 (maksimum

dərinlik 15 km) km-dir Muumlalicə əhəmiyyətli duzlu suya malikdir Urmiya

goumlluumlndə duumlnyanın goumlllərində rast gəlinməyən artimiya adlı balıq noumlvuuml yaşayır

İranda enerji və suvarma məqsədləri uumlccediluumln su dəryaccedilaları tikilmişdir Araz ccedilayı

uumlzərində huumlnduumlrluumlyuuml 35-40 m su toplayıcı sahəsi 1350 mln kub m Diz ccedilayı

uumlzərində tikilən su dəryaccedilaları enerji balansında muumlhuumlm yer tutur

Bitki-torpaq oumlrtuumlyuumlnuumln noumlv muumlxtəlifliyi və arealları qeyri bərabərliyi ilə

fərqlənir Ərazidə səhra tipli torpaq iqlim şəraiti geniş massivləri tutur Xəzər

dənizi zonasında ruumltubətli subtorpik iqlim şəraitində meşə qonur sarı torpaqlar

geniş yayılmışdır İran coğrafi məkanında 7 mindən ccedilox bitki noumlvləri areallar

əmələ gətirirlər

Əhalisi İ ran ccediloxmillətli oumllkə sayılır Hind-Avropa ailəsinə daxil olan əhali

əsasən iran və tuumlrk qruplarına ayrılır İran qrupuna daxil olan fras gilan

mazandaran luri bəxtiyar tat əfqan tacik və s etnik qruplar təşkil edir Tuumlrk

qrupuna isə azərbaycanlı tuumlrkmən kaşkay qacar afşar şahsevən qarapapaq

baharlu eynalu naları və sxalqlar daxil edilir

İran əhalisinin tərkibində azərbaycanlılar (farslarla yanaşı) uumlstuumlnluumlk təşkil edir

İranın şimal-qərbində qədim Azərbaycan torpağında məskunlaşmış

azərbaycanlılar həm də oumllkənin iri şəhərlərində də (Tehran Məşhəd Şiraz və s)

yaşayırlar Hazırda Azərbaycan coğrafi məkanı (şimal və cənub) iki yerə

ayrılmışdır Cənubi Azərbaycanın (İran) sahəsi

38

Azərbaycanın qədim paytaxtı sayılan Təbriz şəhəri tarixi siyasi mədəni və

sənaye mərkəzi kimi seccedililir Urmiya şəhəri Cənubi Azərbaycanın Təbrizdən

sonra ikinci şəhəri elm və mədəniyyət sənaye mərkəzidir Urmiya laquoikinci

Parisraquo adlanır Ərdəbil Qəzvin Zəncan Həmədan Sənən- daş Marağa

Mərənd Xoy Maha bad şəhərləri cənubi Azərbaycanın siyasi iqtisadi və

mədəni həyatında ccedilox muumlhuumlm rol oynayırlar

Təsərruumlfatı İran Respublikasının təsərruumlfat coğrafiyası muumlxtəlif

strukturlardan təşkil olunmuşdur Uumlmumi daxili məhsul istehsalında sə-

naye məhsullarının xuumlsusi ccediləkisi 45-dən ccediloxdur Oumllkə

iqtisadiyyatının əsasını neft təşkil edir Neft-qaz resurslarına doumlvlət

nəzarət edir Neft- qaz sənaye kompleksi əsasən Bəndər-Şahpur

Abadan Hark Aqacari Neftsefıd və s şəhərətrafı zonalarında

yaradılmışdır

Oumllkənin ən boumlyuumlk metallurgiya mərkəzi İsfahan Arak Təbriz şəhərlərində

maşınqayırma sənayesi yaradılmışdır

İranda emaledici sənaye sahələri uumlstuumlnluumlk təşkil edir Hazırda bu sahə oumllkə

tələbatının 90-ni oumlzuumlndə birləşdirmişdir

Kənd təsərruumlfatı oumllkə iqtisadiyyatının ccedilox muumlhuumlm sahəsindən biridir Əkinccedililik

kənd təsərruumlfatı məhsullarının 62-ni verir (heyvandarlıq- 23 meşə və

balıqccedilılıq-15) Uumlmumi əkin sahəsinin 80-i taxıl (xuumlsusən buğda və ccediləltik)

tutur Cənubi Azərbaycanın iqtisadi goumlstəriciləri İranın uumlmumi iqtisadi

inkişafında aparıjı moumlvqe tutur Cənubi Azərbaycanda 22 min sənaye

muumləssisələri fəaliyyət goumlstərir Bu goumlstərici oumllkə uumlzrə fəaliyyət goumlstərən sənaye

muumləssisələrinin 20-ni təşkil edir Təbriz və Qəzvin Cənubi Azərbaycan

regionunun əsas sənaye mərkəzi hesab edilir Bu ilk noumlvbədə şəhərlərin

coğrafi moumlvqedən tarixi-iqtisadi siyasi şəraitdən irəli gəlmişdir

Cənubi Azərbaycanda neftayırma neft-kimya metallurgiya maşınqayırma və

s sahələr inkişaf etmişdir Təbriz neftayırma zavodun un luumlndəlik istehsal

guumlcuuml 80-110 min barelə bərabərdir Neft-kimya zavod- ır Təbriz və Urmiya

şəhərətrafı zonalarında yerləşir Təbriz traktorqa- frma zavodu oumllkənin ən

muumlhuumlm zavodarından sayılır Cənubi Azəıvlt ıycanın metallurgiya sənaye

muumləssisələri əsasən Ərdəbil Həmədan iyana Quumlrvə şəhərlərində təşkil

olunmuşdur Cənubi Azərbaycanın jşaf etmiş aqrar-sənaye kompleksi

moumlvcuddur Bu ərazi İranın taxıl ər ccediluğunduru vəs kənd təsərruumlfatı

məhsullarının bazası sayılır Mu-

Suiduz Qoşaccedilay Urmiya Həmədan Salmaz və s əraziləri

rar-sənaye kompleksləri fəaliyyət goumlstərir Cənubi Azərabycanda 5 mln ha

əkinə yararlı torpaq sahəsi moumlvcuddur Həmin əkinə yararlı sahənin 60-i

dəmyə 40-i isə suvarma şəraitində istifadə olunur Cənubi Azərbaycanın 400

min ha-a qədər əkin sahələrindən meyvə-tərəvəz tuumltuumln kartof və s kənd

təsərruumlfatı məhsulları istehsal olunur Bu coğrafi məkanda şəkər ccediluğundurunun

yetişdirilməsi uumlccediluumln potensial coğrafi muumlhit vardır Ərazidə 8 şəkər istehsal edən

zavod tikilmişdir

Urmiya goumlluuml və onun ətraf zonaları (həmccedilinin adaları) turizm- rekreasiya

komplekslərinin yaradılması uumlccediluumln geniş potensial imkanlara malikdir Urmiya

və Manna mədəni irsi abidələr bəşəriyyətin sivilizasiyasının (Azərbaycanın)

tərkibidir

Daxili fərqləri İran coğrafi məkanı 5 iri regionlara ayrılır Mərkəz Cənub-

Qərb Şimal-Qərb Şimal və Şərq Mərkəz regionu muumlrəkkəb fiziki-coğrafi

şəraitə malikdir İran yaylası zonasında yerləşən region yayı ccedilox isti və quru

keccedilir Yağıntının illik miqdarı 200mm-dir Mərkəzi iran zəngin yeraltı

resurslarla zəngindir Dəmir filizi və koumlmuumlr yataqları hesabına İsfahan

metallurgiya zavodu tikilmişdir Dəmir filizi yataqları (Bafka Sahəndə) yuumlksək

keyfiyyəti ilə seccedililir

Mərkəz region-inkişaf etmiş sənaye strukturlarına malikdir Ən muumlhuumlm sənaye

mərkəzi Tehran qovşağı sayılır Oumllkə uumlzrə sənaye muumləssisələrinin 50-ə yaxmı

Tehran sənaye qovşağında yaradılmışdır Uumlmumiyyətlə oumllkə uumlzrə sənaye

məhsulunun 38-i bu qovşağın payına duumlşuumlr Tehran şəhəri Elbrus dağının

cənub yamaclarında salınmışdır Şimal- şərq (80km məsafədə) zonasında ən

huumlnduumlr Dəmavənd (5604m) vulkanı yerləşir Tehran şəhərində iyul ayında +42deg

isti olur Qış aylarında isə soyuq havalar muumlşahidə edilir (-14deg-16deg)

Tarixi mənbələrində Tehran haqqında 1220-ci ilə aid məlumatlar moumlvcuddur

Ağa Məhəmməd Şah Qacar tərəfindən 1795-ci ildə paytaxt elan olunmuşdur

Bu doumlvrdə şəhərin əhalisi 60 min nəfər qeyd edilməsi faktı


İsfahan şəhəri Mərkəzi İranın ikinci sənaye maliyyə mərkəzi sayılır İsfahan

şəhərinin əsasını I Şah Abbas tərəfindən (XVI əsrin axın XVII əsrin əvvəli)

qoyulmuşdur İsfahanı məşhur edən abidələrdən biri də orta əsrlərin moumlcuumlzəli

minarələr kompleksidir Minarənin birinə qalxdıqda ikinci minarə yellənir

(yellənən minarə)

İsfahan dağarası ccediloumlkəklikdə dəniz səviyyəsindən 1600m huumlnduumlrluumlkdə

salınmışdır Yay temperaturu +40deg qış temperaturu isə +7deg -dən aşağı muumlşahidə

olunur

Hazırda İsfahının əhalisi 15 mln nəfərdir Əhalinin məşğuliyyətində toxuculuq

xuumlsusi yer tutur

Cənub-Qərb regionu boumlyuumlk bir ərazini (İran və Oman koumlrfəzləri sahil boyu)

tutur Region oumllkənin neftccedilıxarma və emalı mərkəzi sayılır Ərazinin

landşaftında Zaqros və Məkran dağlıq sahələrinin təsiri boumlyuumlkduumlr İqlim şəraiti

(tropik və subtropik) xurma subtropik meyvə istehsalı uumlccediluumln potensial imkanlar

yaratmışdır

Ən muumlhuumlm sənaye şəhərləri Abadan Şiraz Kərman Bəndər-Abbas və s

Abadan şəhərətrafı zonada Asiyanın ən boumlyuumlk neftemalı komplekslərindən biri

tikilmişdir Şiraz şəhəri dəniz səviyyəsindən 1500m huumlnduumlrluumlkdə salınmışdır

Neft sənaye kompleksi fəaliyyət goumlstərir Bununla yanaşı Şiraz zonasında geniş

massivlərdə meyvə guumll plantasiyaları yerləş- i| dirilmişdir

Şimal-Qərb regionunda Cənubi Azərbaycan və Kuumlrduumlstan yerləşir Təbriz şəhəri

- əsrlər boyu Azərbaycanın siyasi tarixi mərkəzidir Azərbaycanın paytaxtı kimi

sayılan Təbriz şəhərində xalqımızın tarixi abidələri ilə məşhurdur

Təbrizm Goumly məccedilid Əli-Şah Ərk qalası kimi tarixi- abidələri duumlnyanın orta

əsrlər doumlvruumlnuumln abidələri sayılır

Şərq regionu Xorasan məhşur Sistan Beiucistan əyalətlərini oumlzuumlndə birləşdirir

Əsas təsərruumlfat sahəsini kənd təsərruumlfatı tutur Məşhəd şəhəri dini mərkəz

olmaqla yanaşı siyasi və iqtisadi inkişafa malikdir İranın nəqliyyat qovşağından

biri kimi beynəlxalq ticarətində əhəmiyyətli H moumlvqe tutur

SƏUDİYYƏ ƏRƏBİSTANI KRALLIĞI

Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı Ərəbistan yarımadasında 22 mln kv km sahəni

oumlzuumlndə birləşdirir Əhalisi 232 mln nəfərdir Paytaxtı-Ər-Ri- yad (əhalisi 30

mln nəfər) şəhəridir Doumlvlət dili-ərəb dili hesab edilir Doumlvlət quruluşu muumltləq

monarxiyadır Kral oumllkənin başccedilısı hesab olu- iy nur İcraedici orqan Nazirlər

şurasıdır

İnzibati cəhətdən doumlrd əyalətlərə ayrılır Nəcd Hicaz Əsir və Şərq

Səudiyyə Ərəbistanı ərəb xalqlarının tarixi coğrafi məkanıdır Ərəblər bu

məkanda beə II minilliyində məskunlaşması haqqında dəyərli tarixi- etnoqrafık

mənbələr moumlvcuddur Ərəbistan yarımadasının cənubunda beə I minillikdə

Minay və Sabay doumlvlətləri yaranmışdır VI əsrdən başlayaraq Məkkə və Mədinə

şəhərləri İslam duumlnyasının mərkəzlərinə ccedilevrilmişdir Məhəmməd peyğəmbərin

məzarı Mədinə şəhərindədir

Təbii resursları Ərəbistan yarımadasında yayla səhra relyef formaları

uumlstuumlnluumlk təşkil edir Ərazinin huumlnduumlrluumlyuuml ds 400-1000 metr arasın- I da

dəyişir Boumlyuumlk Nefud (laquoQırmızı səhraraquo sahəsi 670 min kv km) Rub- əi-Xali və

s səhraları geniş landşaftlar əmələ gətirirlər Ərazinin iqlimi is- f uuml səhra

tiplidir Qırmızı dəniz sahilləri dimyanm ən isti massivlərindən

bilidir İlboyu +15deg-dən yuxarı (bəzi doumlvrlərdə +45deg) temperatur muumlşahidə

olunur

Daxili massivlərdə isə quru və kontinental iqlim uumlstuumlnluumlk təşkil edir Burada

orta iyul temperaturu +30deg yanvarda isə + İ0deg-ə ccedilatır İllik yağıntıların miqdarı

100-200mm arasında dəyişilir

Səudiyyə Ərəbistanı zəngin neft (14 ən iri) yataqlarına malikdir (ehtiyatı 46

mlrd ton) Neftin tərkibində kuumlkuumlrd birləşmələrinin az olmasına goumlrə ccedilox

keyfiyyətlidir Qaz ehtiyatı 60 mlrd kub metr hesablanmışdır Oumllkədə dəmir

filizi və mis yataqlarından da istifadə olunur

39 Əhalisi Oumllkə əhalisinin etnik tərkibində ərəblər 90-ə yaxındır Bununla

yanaşı tuumlrk fars afrika mənşəli və s xalqlar da yaşayırlar Oumllkə uumlzrə əhali

sıxlığı hər kv km-də 5 nəfərdir Əhalinin illik artımı 2-ə yaxındır Oumllkədə

ccediloxlu ərəb mənşəli etnik qruplar moumlvcuddur şammar atayba davasip acman

bəni xalid manasip xarb beli və s Bu etnik qruplar qədim adət-ənənələrini

saxlamışlar

40 Təsərruumlfatı Səudiyyə Ərəbistanının təsərruumlfatının əsasını neftccedilıxar- ma

aqrar-sənaye sahələri təşkil edir Neft sənayesi iqtisadiyyatın 85- dən ccediloxunu

tutur Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrində neft 98-ni milli gəlirinin 55-ni əhatə

edir

Duumlnya miqyasında neft ehtiyatının 26-ə qədəri Səudiyyə Ərəbistanının payına

duumlşuumlr OPEK arasında yuumlksək potensiala malikdir OPEK oumllkələri arasında ən

ccedilox (450 mln ton) neft istehsal edir Oumllkənin infrastrukturlarının

formalaşmasında neft faktoru əsas yer tutur laquoNeftdollarıraquo Qərbi Avropa ABŞ

banklarında yerləşdirilmişdir Oumllkənin investisiya siyasətində neftin xuumlsusi

ccediləkisi uumlstuumlnluumlyə malikdir 2005-ci ildə oumllkə xarici oumllkələrə 55 mlrd dollar

investisiya qoymuşdur

Oumllkə iqtisadiyyatında aqrar sahənin inkişafı muumlhuumlm yer tutur Milli gəlirinin

20-ə qədərıni təşkil edən aqrar iqtisadiyyat strukturlarında əhalinin 76-i

ccedilalışır Kənd təsərruumlfatı əhalinin ərzaqla təminatının 45- ni oumldəyir Kənd

təsərruumlfatı bitkilərinin yetişdirilməsi məqsədi uumlccediluumln 470 min ha (uumlmumi ərazinin

03-i) torpaqlardan istifadə edilir Asipa Ti- hamı massivlərinin 60-dən

əkinccedililik məqsədləri uumlccediluumln istifadə (bu ərazilərdə illik yağıntı lOOOmm) olunur

Kənd təsərruumlfatı torpaqlarından kompleks istifadə edilməsi məqsədilə irriqasiya

sistemləri (El-Hasse Cizan və s) tikilmişdir Bu sistemin yaradılması

nəticəsində 30 min ha torpaq sahələri əkin doumlvriyyəsinə daxil edilmişdir

Əsas kənd təsərruumlfatı bitkilərindən xurma buğda qarğıdalı və s uumlstuumlnluumlyə

malikdir Oumllkədə 70-ə qədər xurma noumlvləri yetişdirilir Hər il 200-250 min ton

xurma istehsal edilir Bu cəhətdən duumlnyanın doumlrduumlncuuml oumllkəsidir (İıak Misir və

İrandan sonra) İqlim şəraitinə uyğun olaraq il- də 3 dəfə tərəvəz məhsulları

yığılır (El-Hasi Et-Taifa və s massivlərdə)

Heyvandarlığın əsasını dəvəccedililik (400 min baş) qoyunccediluluq (6 mln baş) atccedilılıq

(ərəb atları) tutur

Səudiyyə Ərəbistanının milli gəlirində Məkkə Mədinə və s ziyarətə gələnlərin

hesabına əldə edilən kapitalın rolu ccedilox boumlyuumlkduumlr

Beynəlxalq əlaqələrinin inkişafında dəniz nəqliyyatının fəaliyyəti uumlstuumlnluumlyə

malikdir Ən boumlyuumlk limanı sayılan Ciddə (yuumlk doumlvriyyə 20 mln tondur) şəhəri

Qırmızı dəniz Əd-Dammam limanı (yuumlk doumlvriyyəsi 18 mln ton) İran koumlrfəzi

sahillərində fəaliyyət goumlstərirlər Xarici iqtisadi əlaqələri ABŞ Yaponiya

Boumlyuumlk Britaniya İtaliya Almaniya və s inki- [ şaf etmiş oumllkələr ilə aparılır

Sosial-iqtisadi və coğrafi xuumlsusiyyətlərinə goumlrə oumllkə ərazisi 3 regiona ayrılır

Şərq Mərkəz və Qərb

Şərq regionu neft yataqları zonası sayılır Duumlnyanın ən boumlyuumlk neft yatağı sayılan

Havar zonası burada yerləşmişdir Ən iri neftayırma mərkəzləri Pas-Tannura

Mina-Səudə və Kafci şəhərləri sayılır Abkayka şəhərində hər il 240 min ton

kuumlkuumlrd istehsal edən kimya kompleksi yaradılmışdır

Mərkəz region əhalisinin məşğuliyyəti otlaq heyvandarlıqdır (əhalinin 52-i)

Oumllkənin Ər-Riyad şəhəri Ərəbistan yarmadasının səhra zonasın- dandır Vadi

Haifa vadisində yerləşən Ər-Riyad şəhəri ds 500m huumlnduumlrluumlkdə tikilmişdir

Qərb region Qırmızı dəniz sahilboyu ərziləri tutur Əhalisinin 65-i əkinccedililiklə

məşğuldur Ən boumlyuumlk şəhəri Ciddə (əhalisi 500 min nəfər) şəhəridir Məkkə

(əhalisi 350 min nəfər) islam aləminin mərkəzi sayılır

I Məkkə Qırmızı dəniz sahilindən 77 km aralıdır (dəniz səviyyəsindən 280m

huumlnduumlrdə) Mədinə (80 min nəfər əhalisi) şəhəri ds 588m huumlnduumlr- bull İııkdə

yerləşir Bu şəhərdə İslam Universiteti təşkil olunmuşdur


1969-cu ildə Rabatda (Mərakeş) muumlsəlman oumllkələrinin doumlvlət və houmlkumət

başccedilılarının konfransında yaradılmışdır 60-a yaxın doumlvləti oumlzuumlndə birləşdirir

Bəzi oumllkələrin muumlsəlman icmalarının habelə bir sıra beynəlxalq təşkilatların

nuumlmayəndələri İƏT yanında muumlşahidəccedili statusuna malikdirlər

İƏT Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ilə sıx əməkdaşlıq edir 1975-ci ildən

BMT yanında muumlşahidəccedili statusu almışdır Baş Məclisin 36-cı sessiyasında

BMT ilə İƏT arasında əməkdaşlıq haqqında qətnamə qəbul edilmişdir

Qətnamədə tərəflərin fəaliyyətini əlaqələndirmək uumlccediluumln xuumlsusi mexanizm

yaratmaq zərurəti qeyd edilir

1972-ci ildə qəbul edilmiş nizamnaməyə goumlrə İƏT-nin ali orqanı doumlvlət

və houmlkumət başccedilılarının konfransıdır (1969-cu ildə Rabatda 1974-cuuml

ildə Lahorda 1981-ci ildə Məkkədə və Taifdə 1984-cuuml

ildə Kasablankada keccedilirilmişdir) İƏT-nin siyasi orqanı xarici işlər nazirləri

konfransı (1970-1981-ci illərdə 12 noumlvbətccedili və 3 foumlvqəladə konfrans

keccedilirilmişdir) icraccedilı orqanı isə Baş katiblikdir Baş katibliyin

iqamətgahı Quumlds İsrail işğalından azad edilənədək muumlvəqqəti olaraq Ciddədə

(Səudiyyə Ərəbistanı) yerləşir

İslam Konfansı Təşkilatı boumlyuumlk regional birlik kimi meydana gəlib ciddi

fəaliyyətə başlaması ilə həmin təşkilatın uumlzv doumlvlətlərinin ictimai - siyasi

həyatında yeni bir tarixi mərhələ başlandı Bu mahiyyətdə təşkilatın oumlzuumlnuuml

inkişafında da hərəkət baş verdi İKT daxili təşkilatı problemləri həll etməyə

youmlnəldilən təşkiiati işlər daxili qanunlarının quruluşunun və qarşısında duran

əsas vəzifələrin yerinə yetirilməsi istiqamətində tədbirlər muumləyyənləşdirib

həyata keccedilirilməsi uğrunda ciddi muumlbarizəyə atıldı Bu işdə İKT-nin

konfransları ccedilox boumlyuumlk rol oynadı və indi də oynayır Bu istiqamətdə gedən işdə

1970-ci ilin mart ayının 25-də keccedilirilən təşkilatın birinci konfransının

əhəmiyyətini qeyd etmək vacibdirBaş katibliyin tərkibində bir sıra şoumlbələr o

cuumlmlədən sosial-iqtisadi elm və texnika Asiya məsələləri Afrika məsələləri

beynəlxalq məsələlər informasiya insan huumlquqları və azsaylı dini icma

məsələləri muumlsəlmanların qeyri-houmlkumət təşkilatları məsələləri şoumlbələri və

başqa şoumlbələr işləyir

MOumlVZU 14 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ OumlLKƏŞUumlNASLIQ

ASPEKTLƏRİ

PLAN

1Azərbaycanın 1991-ci ilədək tarixi ndash coğrafi və tarxi ndash iqtisadi

xarakteristikası

2Azərbaycan Respublikasının sosial və siyasi xarakteristikası

3Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyatının formalaşması

xuumlsusiyyətləri və probləmləri

4Azərbaycanda TMK ndashn fəaliyyəti

5Azərbaycan Respublikası beynalxalq iqtisadi əlaqələr sistemindəxarici

iqtisadi strategiya


xarakteristikası

1991-ci ilin bəyannaməsi də mərkəzi Rusiyada olan siyasi sistemin

ccediloumlkməsi ilə gəldi Əvvəlcə bu sistem 1917-ci ildə olduğu kimi keccedilid doumlvruumlnuuml

yaşadı Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının sonuncu baş katibi Qorbaccedilov

1985-ci ilin martında hakimiyyətə gəlməsi ilə keccedilid prosesinə başlamışdı

Moskvada ccedilevrilişin iflasından iki ay sonra 1991-ci il oktyabrın 18-də

Azərbaycan da oumlz muumlstəqillyiini elan etmişdi O vaxt İttifaqın tərkibində cəmi

uumlccedil respublika qalmışdı Rusiya Tuumlrkmənistan və Qazaxıstan Qalanları Sovet

ittifaqı adlı kommunal mənzili tərk etmişdilər

XX əsrdə Azərbaycan iqtisadiyyatmm daha əhatəli və boumlyuumlk yuumlksəlişi 70

ildən artıq bir doumlvruuml əhatə edən sovet hakimiyyəti illərinə təsaduumlf edir Bu illər

ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatmm əksər sahələri əvvəlki doumlvrlərlə

muumlqayisədə suumlrətlə və kompleks inkişaf etmiş guumlcluuml sənaye potensialı

yaranmışdı Lakin Sovet hakimiyyəti illərində də ayr]-ayrı inkişaf

mərhələlərində iqtisadiyyatm inkişaf suumlrəti və xarakterində əsaslı fərqlər

olmuşdu iqtisadiyyatm hazırkı potensialmm formalaşmasmda rolu və gələcək

inkişaf uumlccediluumln əhəmiyyəti baxımmdan keccedilən əsrin 20- 40-cı 50-60-cı 70-80-ci

uumllərinm birinci yarısını 80-ci illərinin ikinci yarısmı və muumlstəqil inkişaf illəri

olan 90-cı illəri fərqləndirmək zəruridir 20-40-cı iUər Azərbaycanm son yuumlz

illik inkişaf tarixində ən muumlrəkkəb və ziddiyyətli doumlvrlərdən biridir Muumlliaribə

illərində cəbhənin neft tələbatmm 70 yuumlksək oktanlı benzin və suumlrtguuml yağına

olan ehtiyacınm 100 faizini Bakı oumldəyirdi Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır

ki 1949-cu ildə duumlnya təcruumlbəsində ilk dəfə Xəzər dənizindən neft

ccedilıxarılmasma başlandı

1970-1985-ci illər Azərbaycanm iqtisadi inkişaf tarixində muumlhuumlm xuumlsusiyyətləri

ilə seccedililir Bu doumlvrdə SSRİ houmlkuməti Azərbaycan rəhbərliyinin təşəbbuumlsuuml və

təkidi ilə respublika xalq təsərruumlfatmm buumltoumlvluumlkdə və onun ayrı-ayrı

sahələrinin inkişafmı nəzərdə tutan beş xuumlsusi qərar qəbul etmişdi Bu qərarlar

Azərbaycan xalqı uumlccediluumln tarixi əhəmiyyət kəsb edirdi Onlarda Azərbaycan SSR-

in sosial- iqtisadi inkişafmm buumltuumln əsas məsələləri oumlz əksini tapmışdı Goumlruumllən

bu və ya digər muumlhuumlm təşkuumlati və iqtisadi tədbirlər nəticəsində 1970-1985-ci

illərdə Respublikanın tarixində ilk dəfə onun geniş inkişaf imkanları aşkara

ccedilıxarıldı və oumlz doumlvruumlnə goumlrə ccedilox boumlyuumlk istehsal potensialı yaradıldı

Azərbaycan elektrik enerjisi neft-mədən avadanlığı bir ccedilox kimya məhsulları

uumlzuumlm şərabı meyvə- tərəvəz konservi pambıq mahlıcı ipək sap )^aşıl ccedilay və s

məhsuUar istehsalma goumlrə keccedilmiş ittifaqda muumlhuumlm yer tuturdu 1970-1985-ci

illərdə yaraduumlmış istehsal potensialı sonrakı illərdə xeyli zəifləməsinə

baxmayaraq hazırkı doumlvrdə Azərbaycanm doumlvlət suverenliyi və iqtisadi

muumlstəqilliyinin sistemli şəkildə artan xarici iqtisadi əlaqələrinin təmin

olunmasmda muumlhuumlm rol oynayır Bu doumlvr sənayedə və kənd təsərruumlfatında

istehsal həcminin dinamik artması xalq təsərruumlfatının buumltuumln sahələrində

keyfiyyət goumlstəricilərinin yuumlksəlməsi uumlmumittifaq əmək boumllguumlsuumlndə

respublikanın payı həmccedilinin xarici iqtisadi əlaqələrdə onun iştirakının artması

ilə səciyyələnirdi


Azərbaycan 866 min kv km uumlmumi əraziyə malik olun Zaqafqaziyanin

şərqhissəsində yerləşirŞimaldan Rusiya Federasiyası (DMR) şimal-qərbdən

Guumlrcustan respublikasıcənub-qərbdən Ermənistancənubdan İran (618 km) və

Tuumlrkiyyə (11 km) ilə sərhəddirŞərqdən Azərbaycan Xəzarin suları ilə ( 825 km)

yuyulur

Azərbaycan əsasən dağlıq oumllkədironun relyefi muumlxtəlifdirBurada qar

xəttindən yuxarı yuksəkliklərdən başlamiş geniş duumlzənliklər və dəniz

səviyyəsindən aşaği duumlzənliklər də vardır Boumlyuumlk Qafqaz dağları oumlzuumlnun cənub-

şərq qurtaracağı ilə ccedilıxır və cənub qərbə getdikcə accedilılırBurada Bazar Duumlzuuml(

4446 m )və Şahdağ ( 4250 m )zirvələri yerləşirRespublikanın cənub-qərbində

Kiccedilik Qafqazcənub ndashşərqdə Talışdağ sistemi yerləşirAbşerondan Dağıstana

kimi Xəzər sahili Samu-Dəvəccedili duumlzənliyi və Lənkəran ovalığı yerləşir

Azərbaycan faydalı qazıntilatla zəngindironların iccedilərsində neft və qaz daha

əhəmiyyətli muumlvqə tuturNeft Abşeron yarmadasındaondan şimala

SiyəzənQobustan Şirvan Səlyanduumlzuuml və Xəzər dənizindədirNeft və qaz

respublikada neft kimya sənayəsinin inkişafına boumlyuumlk təsir

goumlstərirAzərbaycanda həmccedilinin dəmir filizialunitkuumlkuumlrd kolccediledanıbarit

kobaltmolibdənsuumlrməpolimetallarBalakən ccedilayın yuxarı hissəsində

Filizccedilaydafiliz Daşkəsənalunit Zəylikdə(duumlnyada birinci yerlərdə birini

tutur)buradan ccedilox uzaqdan olmayan kobaltkuumlkuumlrd kolccediledanı( ondan kuumlkuumlrd

turşusu alınır)yataqları moumlvcuddurNaxccedilıvanda daş duzsuumlrməmolibdən

yataqları vardırRespublika tikinti materialları mərmər

tufccedilınqılquməhəngdaşıgillər və s boumlyuumlk ehtiyatlarına malikdirAzərbaycan

mineral sularla da zəngindir

İQLİM Azərbaycan ərazisi əsasən subtropik zonaya aiddirRespublika

buumltuumln il boyu istilik və ışıqla təmin olunurKuumlr-Araz ovalığında orta illik

tempratur enirNaxccedilıvan xuumlsusi seccedililməklə tempratur nəzərə ccedilarpacaq dərəcədə

aşağıdır

CcedilAYLAR Suvarmada ccedilay və yer altı sulardan istifadə edilir Bir ccedilox ccedilaylar

suvarmada tam istifadə edilir və dənizə ccedilata bilmirlər Respublikanın ccedilayları

Xəzərə toumlkuumlluumlr Burada uzunluğu 5 km-dən ccedilox olan 850 şay axırRespublikada

60-dan ccedilox olan suumlni su kanalı yaradılmışdırBir sira ccedilaylar Kuumlr və onun qolu

Arazadigərləri isə birbaşa Xəzərə toumlkuumlluumlrlər Bu ccedilaylar boumlyuumlk energetik

əhəmiyyətə malik olmaqlaon milyonlarla kvtsaatla qiymətləndirilirƏsas ccedilaylar

Kuumlr (Azərbaycan ərazisində 900 km uzunluğa malikdir) sonra ona qovuşan

ArazdirBundan başqa Kuumlrə Alazan İori Ağstafaccedilay Şəmkirccedilay Kuumlrəkccedilay

Tərtər ccedilay və s toumlkuumlluumlrlərBundan başqa respublika ərazisində 700-ə yaxın goumll

vardır

XƏZƏR DƏNİZİ Xəzər duumlnyada ən boumlyuumlk duzlu goumllduumlrOnun

oumllccediluumllərihidroloji xuumlsusiyyətlərinə və mənşəyinə goumlrə dəniz adlandırmaq

olarUumlmumi sahəsi 394 min kv kmsuyunun həcmi 76 min kub kmsahil xətti

6380 kmrespublika ərzazisində 825 km-dirOnun dərinliyi 500-600 m Dərbəbd

ccediloumlkkliyində 700m cənubda1020 m-dirİqtisadi əhəmiyyəti şox

boumlyuumlkduumlrXəzərdə ccediloxlu xərccediləngə bənzər və balıq vardırBoumlyuumlk nəqliyyatına

malikdironun vasitəsilə milyon tonlarla uzaq yerlərə yuumlk daşınırBakı

Mahaccedilqala TuumlrkmənbaşıPəhləviBəndərŞah və Nouşəhr limanları ilə əlaqə

saxlayır Xzər ətrafında balıq- konevr zavodları fəaliyyət goumlstəarir Xəzər

dənizin dən duumlnyada ilk dəfə olaraq 1949-cu ildən başlayaraq neft

ccedilıxarılırAzərbaydan torpaq oumlrtuumlyuuml rəngarəngdirBurada relyefgeoliji

qruluşhidroiqlim və bitki oumlrtuumlyuuml dağ ccediləmən torpaqlarından başlamış

yarımsəhraların bozlənkaranın sarı torpaqların akimi yayaılmışdırdemək olar

kirespublikada buumltuumln torpaq tipinə rast gəlinir Torpaqların

muumlxtəlifliyitəsərruumlfatın ccediloxtərəfliolmasınaxuumlsusilə kənd təsərruumlfatında

yerləşdirilən məhsulların muumlxtəlifliyinə təsir edir Bununla belə respublika

torpaqlarında ccedilox yayılmış eroziyaşoranlaşmaşorakətləşmə kimi proseslərdə

moumlvcuddurBunlar torpaqlardan istifadəni ccedilətinləşdirir

Respublika ərazisində 4200bitki noumlvuuml olduğu hesablanıronun 9ancaq

respublika ərazisinə aid olanlardıryəni bir sıra noumlvlər tam endemikdırlər

Qirmizi ağac ldar şamıDəmir ağac Lənkəran akasiyası və s

Azərbaycan ərazisi heyvanlar aləmi ilə zəngindirƏrazidə 12 min noumlv

heyvan yaşayir

ƏHALİSİ VƏ ƏMƏK EHTİYATLARI əhali və istehsalın yerləşdirilməsi

bir biri ilə sıx əlaqəlidirAzərbaycan əhalisi hazırda 8 mln-dan artıqdırhər kv

km 87 nəfərdən artıq adam duumlşuumlr əhalinin təbii artımı yuumlksəkdirƏn ccedilox təbii

artım 39 nəfər(1960-ci ildə) hazırda isə 197 nəfər (1996-ci il) təşkil edir Ərazi

uumlzrə əhali qqeyri bərabər paylanmışdırƏhali ən sıx Abşeron yarmadası Bakıda

(1757 min ) Sumqayit (231 min) Lənkaran ovalığındaən seyrək əhali isə Laccedilın

ndashKəlbəcər zonasındadır Uumlmumiyyətlə Dağlıq və dağətəyi ərazilərdəəhali

seyrəkdirSon vaxtlar Kuumlr-Araz duumlzənliyinə suvarma kanallarının ccediləkilməsi

burada əhalinin ccediloxalmasına səbəb olmuşdur1913 ilə nisbətən şəhərlərin sayı 4

dəfə artmışrespublikada 65 şəhər120 şəhər tipli qəsəbə var Şəhər əhalisi 3785

min təşkil edir

Azərbaycanda azərbaycanlilarla yanaşı ruslar Ukrayna guumlrcuuml lezgi tatlar

yaşayır



Azərbaycan respublikasında ayri-ayrı iqtisadi rayonlar uumlzrə şəhərlərin və şəhər

əhalisinin yerləşməsi qeyri- bərababərdirTəbii artım və əmək ehtiyatlarının

artmasında əhali dinamikasının əhamiyyəti boumlyuumlkduumlrƏmək ehtiyatlarının əsas

artım mənbəyi oumllkə daxilində təbii artımdır 1960-1970 ci illərdən respublikada

646min nəfər koumlccedilmuumlş1241min gəlmişdirSonrakı illər respublikada gedənlərin

sayı artmışdırAncaq son doumlrd ildə milli muumlnasibətlər zəminində respublikaya

gələnlərin sayı 250 mini oumltmuumlşduumlrBu əsasən Ermənistandangələn 200 min

əhaliorta asiyadan gələn məshəti tuumlrkəri və Rusiyanın digər şəhərlərindən

koumlccediluumlb gələnlərdirBununla belə respublikadan o qədərdə əhali koumlccedilmuumlşduumlrBu

miqrasiyalar iş dalınca deyil didərginlərdir

Respublikamiz əmək ehtiyatları ilə təmin olunmuş doumlvlətlər siyahısindadır

Şəhərlərlə yanaşı kənd yaşayış məntəqələridə boumlyuumlk əhəmiyyətə

malikdirƏrazimizdə 100-500 nəfər kimi əhalisi olan kəndlər uumlstuumlnluumlk təşkil

edir Son zamanlara kimi respublikada kiccedilik kəndlərin boşalması problemi ccedilox

ciddi şəkil almışdır1986-cı ildən 3092min kənd əhalisi 4212 kənd yaşayış

məntəqəsində məskunlaşmışdırRespublikada kənd əhalisi daim artır1959-

1979-cu ildən MDB-də kənd əhalisi 82 azaldığı halda respublikamızda 443

artmışdır Həmin doumlvrdə respublikamizda kənd əhalisi 438 min ccediloxalmışdır

Hazırda kənddə iş yerlərinin azalması ilə əlaqədar artım suumlrəti nisbətən

azalmışdır Kənd əhalisinin xuumlsusi ccediləkisi 46 -dir Kənd əhalisinin 74-75

kənd təsərruumlfatıda308-i maarif səhiyyə rabitə ticarət nəqliyyatvə s

işləyirlər

Iqtisadiyyat Azərbaycan muumlxtəlif qazıntilarla zəngindirAncaq dağ mədən

sənayəsinin inkişafi yaxın vaxtlara təsaduumlf edir Azərbaycanin əsas dağ filiz

sənayəsinin mərkəzi Şahdağ və Murovdağin şimal yamaclarıdırBurada kiccedilik

bir ərazidə kuumllli miqdarda filiz qazıntıları cəmlənmişdir ki buda ldquoAzərbycan

UralırdquoadlandirılırDağ-mədən sənayəsinin nəhəng muumləsisələri Daşkəsən yuumlksək

keyfiyyətlidəmir yatağindaGəncənin cənub qərbindəyaradılmışdır Burada

Qafqazda ən zəngin yataqdırDaşkəsən filizi əsasən Zaqafqaziya metallurgiya

zavodu Rustavidə işləyir Aluit ehtiyatına goumlrə Azərbaycan keccedilmiş ittifaqda

ikinci yer tuturGəncə alunit zavodunda heyata keccedilirilirXanlar rayonu

ərazisində Ccediliragidzorda kuumlkuumlrd kolccediledanı ccedilıxarılır ki o da Bakı və Sumayıta

goumlndərilirvə ondan sulfat turşusu alınırDaşkəsən kobaltı kimya sənayəsində

rəng uumlccediluumlnbarqit neft sənayəsində istifadə edilir

Respublika qara və əlvan metalurgiyanıın inkişafı uumlccediluumln zəngin xammal

bazasına malikdir Bu sahələr ancaq ikinci duumlnya muumlharibəsindən sonra inkişaf

etməyə başlamışdırQara metalurgiyanın inkişafı neft sənayəsinin inkisşafı ilə

əaqədardır Bu sahədə ən boumlyuumlk muumləssisə Sumqayitda Azərbaycan boru-prokat

zavodudur Onun məhsulları respublika huumldudlarından kənarda da

məşhurdurƏvvəllər əsasən Tixvin Ural Macarıstan və Yuqoslaviya

zavodlarının gili əsasında işləyən Sumqaayıt aluminum zavodu hazirda Gəncə

aluminum zavodundan alınan alunit hesabına işləyir

Azərbaycan maşınqayırma və metal malı sənayəsi neft sənayəsinin

inkişafı ilə əlaqədardır Əgər 1913-cuuml ilə kimi neft sənayəsinə lazımı

avaadanlığı xaricidən və Rusiyadan gətirilirdisə hazırda respublikamızın MDB-

dəən boumlyuumlk neft maşınları istehsalccedilısıdır1940-1985-ci illərdərespublikada

uumlmumi sənayə məhsulu 16 dəfə artdığı halda maşınqayırma və metal emalı

sənayəsinin uumlmumi məhsulu 103 dəfə artmışdır

ELEKTOENERGETİKA ndash Buumltuumln xalq təsərruumlfatı sahələrinin inkişafında

qabaqcıl rol oynayır Onsuz texniki tərəqqi ağlasıgmazdır Respublikada

təsərruumlfatın coşğun inkişafı elektroenergetikanın inkişafına ehtiyacı artırıb

1913-cuuml ildə azərbaycanda uumlmumi guumlcuuml 40 min klovata ccedilatan cəmi 20 elektrik

stansiyası işləyirSonradan respublikada həm istilik həm də su elektrik

stansiyaları (İES Bakı Sumqayit Əli ndashBayramlı SES-lər Mingəccedilevir Varvara

Gəncə ccedilayda Zurnabad Şəkidə Kişccedilay Qubada Qudyal ccedilay Xankəndində

Qarqar ccedilay Zaqatalada Talaccedilay uumlzərində) tikilməyə başlamışdırAzərbaycanda

adambaşına elektrik enerjisinin istehsalına goumlrə bir sıra oumllkələrdən irəlidədir

NEFT SƏNAYƏSİ Respublikada ta qədimdən inkişaf etməyə

başlamışdırNeftAbşeron yarmadasında Balaxanı Sabunccedilu Binəqəədi Pirallahı

adasında və digər ərazilərdə ccedilıxarılırdıVaxtilə texnika ccedilox geri idiQuyular əl

ilə zərb uumlsuku ilə qazılırdıƏsas uumlsul dartma uumlsulu mancalaq idiBu da ccediloxlu

əmək sərfi tələb edirdi Ccedilox vaxt neft fantan uumlsulu ilə ccedilıxarılırdı ki bu da

ehtiyyatlardan səmərəli istifadə ediləsinə mane olurduQaz da uccedilub ətrafa

yayılırdı Ccediloxlu yanğın və oumlluumlm hadisələri olurduNeft təmizləmə zavodları da

pramitiv avadanlıqla işləyirdi Sonralar keşfiyyat işləri genişləndirildiYeni neft

yataqları kəşf edilir Qala Qara Ccediluxur Buzovna Sulutəpə Zığ Loumlkbatan Puta

və s neftin yeni yataqları respublikanın Goranboy Siyəzən Əli-Bayramlı Neft

daşları Qum adası Sərgənccedilal Bakı buxtası Neftin əsas hissəsi respublikanin

oumlzuumlndə emal edilirRespublikada neft hasilatı 1985-ci ildə 132 mlnton olduğu

halda 1996-cı ildə bu hasilat 91 mlntona qədər aşağı duumlşmuumlşduumlr Bu səbəb

respublikanın yeni bazar muumlnasibətləri sisteminə keccedilməsi ilə yaranan

ccedilətinliklərlə əlaqədardır Buna baxmayaraq 1994-cuuml ildə Xəzər dənizinin

Azərbaycansektorunun rdquoAzərirdquo rdquoCcedilıraqrdquo və dərin sulu rdquoGuumlnəşlirdquo yatanda

neftin birgə işlənilməsi pay boumllguumlsuuml haqqinda beynalxalq muumlqavilə

bağlanmışdır

Hazırda istehsala cəlb olunmuş ehtiyatlar baxımından respublikanın neft

ehtiyyatını 16 milyard ton qiymətləndirirlərnLakin aparılan son geoliji

tətqiqatların nəticəsinə əsaslanaraq muumltəxəsislər bu qənaətə gəlirlər

kiAzərbaycan 8 milyard tondan artıq ccedilox neft ehtiyatına malikdirBelə olan

halda Azərbaycanda illik neft hasilatı 100 mln tona ccedilatdırılarsa belə bu

ehtiyatlar 80-100ilə kifayət edir Bağlanmış muumlqavilələr uumlzrə işlər uğurla həyata

keccedilirilərsə 2015-ci ilə kimi Azərbaycanda neft hasilatı 40 mln tona

ccedilatdırılacaqdır Bu isə o deməkdir ki bu muumluumlddət ərzində Azərbaycan duumlnyanin

əsas neft istehsalccedilısı olan oumllkələr sıarsına ccedilıxarılacaqdır

-Muumlqavilənin muumlddəti 30 ildir

-Muumlqaviləyə daxil olan ərazi 4324 km kv

-Neft hasilatının nəzərdə tutulan miqdarı ndash 510 milyon ton

-Əldə edilən səmt qazı ehtiyatı 70 mlrd m3

Bu muumlqavilədə 14 xarici doumlvlətin Abş Boumlyuumlk Britaniya Fransa Rusiya

Norveccedil Tuumlrkiyə Yaponiya Belccedilika Ispaniya Səudiyyə-ərəbistan Iran

Italiya Almaniya və Kanadanın 30 aparıcı neft şirkəti ilə 20 moumlqavilə

bağlamışdır

Bu muumlqavilələr uumlzrə Azərbaycan iqtisadiyyatina 47 milyard ABŞdolları

investisiya qoyulacaq Butoumlvluumlkdə bağlanmış neft muumlqavilələri uumlzrə 25-35

mlrd ton neft ccedilıxarılacaqAzərbaycan bu muumlqavilələr əsasında 1472-15 milyard

dollar gəlir əldə ediləcəkdir

Azərbaycan tikinti materialları sənayəsi tikintininildən ilə- ilə artması

sahənin inkişafını tələb edir Bununla belə respublika tikindi ehtiyyatlari ilə ccedilox

zəngindir Tikinti malları istehsalı xalq təsərruumlfatının buumltuumln sahələri ilə əlaqəli

olub maddi texniki bazanın moumlhkəmləndirilməsində muumlhuumlm rol oynayır

Respublika sənayə məhsulunun 32-i onun payın aduumlşuumlr Tikinti materialları

iccedilərsində mişarlıq əhəng sdaşıuumlzluk əhəng daşı Bişmiş kərpic və kirəmit gili

ccedilınqıl- qum karbonatlı daşlarəsas yer tutur

NƏQLİYYAT KOMPLEKSİ Azərbaycan respubliksanın təbii və əmək

ehtiyatlarından istifadəni yarralaşdırmaq bir sira iqtisadi problemlərlə yanaşı

nəqliyyat kompleksinin təkmilləşdirilməsi və inkişafından asılıdır

Rayonlararasırayonlardaxili və oumllkələrarası iqtisadi əlaqələrin yaradılmasında

nəqliyyat xuumlsusi yer tutur O xalq təsərruumlfatı sahələrinin əlaqələrini təmin edir

cəmiyyətin yuumlk və sərnişin daşınmalarına olan təlabatını oumldəyir

Respublika ərazisində muumlasir nəqliyyatın buumltuumln noumlvləri fəaliyyət goumlstərir

Yuumlk doumlvriyyəsində dəmir yol dəniz avtomabil boru-kəmər nəqliyyatı əsas rol

oynayır Elektirik enerjisi istehsalın artması sayəsində respublikanın buumltuumln

ərazilərini əhatə edən vahid elektron nəqliyyat sisteminin formalaşmasıdır

Hava nəqliyyatı əsasən sərnişin və təcili yuumlk daşınmasına xidmət edir

Azərbaycanda ilk dəmir yolu xətti 1880-ci ildə ccediləkilmiş20 km uzunluğu

olan Baki-Sabunccedilu arasındakı xəttdir Əvvəllər bu xətlə ancaq neft sonralar bu

xətlə sərnişin daşınmağa başladı 1883-cuuml ildə Azərbaycan neftinin Qara dəniz

limanlarına və oradan duumlnya bazarına ccedilıxmasına imkan verənBakı-Batumi

şəhərləri arasında ccediləkilmiş Zaqafqaziya dəmir yolu işə duumlşduuml

1901-ci ildə Bakı-Mahaccedilqala dəmiryol xətti işə salındı Bunun da sayısində

Zaqafqaziya dəmiryolu Şimali Qafqaz və Rusiyanın Avropa hissəsinin dəmiryol

şəbəkəsi ilə əlaqələndiİnqilabdan əvvəl Azərbaycanda dəmir yollarının uumlmumi

uzunluğu 837 km ccedilatmışdır 1941-ci ildə isə Ələt-Culfa (445 km ) dəmir yolu

işə salındıBu magistral vasitəsilə Naxccedilıvanda- Bakı arasında dəmiryol əlaqələri

iki dəfəyə qədər qısaldı və 1054 km-dən 534 km-ə endi

Sovet hakimiyyəti illərində respublikamızda dəniz nəqliyyatı yenidən

qurulmuşdur Hazırda Xəzər gəmiccedililiyi ən muumlasir gəmilərə mexanikləşdirilmiş

limanlara guumlcluuml gəmi təmiri və yuumlksək ixtisaslı kadrlara malikdir Bakı

limanında qeydiyyatda olan nəqliyyat donanmasının tərkibinə uumlmumi

yuumlkqaldırma guumlcuuml 300 min tona malik 60 nəqliyyat gəmisi daxildir Bu gəmilər

Qara Aralıq və Baltik dənizləarinə cıxmaqla xaricə yuumlk daşımağa imkan

verir1962-ci ildə işə duumlşmuumlş Bakı- Bekdaş bərə xətləri 343 km məsafəni 11-12

saata qət edirlər

Hal ndashhazırda respublikada avtomobil yolarının uzunluğu 28 min km-dən

artıdır bunu da 25 min km-dən ccediloxu bərk oumlrtuumlyə malikdir1940-cı ilə nisbətən

avtomobil yollarının uzunluğu 22 dəfə bərk yolların uzunluğu isə75dəfə

artmışdır

Respublika iqtisadiyyatının gələcəinkişafı vı duumlnya iqtisadiyyatı sisteminə

inteqrasiyası uumlccediluumln bu nəqliyyat noumlvuumlnuumln əhəmiyyəti belə bir fakt goumlstərir ki

dənizdə yerləşən iri neft yataqlarının xarici kompaniyalarla birgə istismarı hasil

edilmiş neftin duumlnya bazarına daşınması məhz bu məqsədlə boru kəmərləri

vasitəsilə olacaqdır Hal- hazırda bu məqsədlə boru kəmərləri inşa olunur

ldquoƏsrin muumlqaviləsirdquo layihəsinin tam həyata keccedilirilməsi bilavasitə hasil

edilmiş neftin duumlnya bazarına ccedilıxarılmasından asılıdırBu isə bilavasitə

magistral boru nəqliyyatının işindən asılıdır

Xarici əlaqələrlə dəmir yolu və dəniz nəqliyyatı neft və neft məhsulllarının

ixracında ısə boru kəmərıaparıcı oldoğu halda Azərbaycanda respublika daxili

daşınmaların əsas hissəsi avtomobillərlə aparılırBundan əlavə son doumlvrlərdə

avtomobil nəqliyyatının xarici daşınmalarda rolu kəskin artmışdır

Azərbaycan xalq istehsakı malları istehsalında yuumlnguumll sənayə aparıcı

sahədirYuumlnguumll sənayə əhaliyə parccedila tikili mallar ayaqqabı qalanteriya

məhsullarına və qab-qacaq olan tələbatının oumldənilməsinnə xidmət

edirSənayənin inkişafə uumlccediluumln respublikada kifayət qədər əmək ehtiyatları bol

xammal yanacaq-energetika ehtiyyatları vardır Respublikada yuumlnguumll sənayə

xuumlsusən pambiqtəmizləmə pambıq ipək və yun parccedilaxalccedila toxuma və

ayaqqabi istehsalı sahləri ilə ixtisaslaşmışdır Respublika 14 pambıqtəmizləmə (

Ağcabədi Dəlimməmədli Daşburun Əli-Bayramlı İmişli Salyan Sarıcalar

Horadiz) zavodları vardırGəncədə pambıq parccedila kombinatı Bakıda Nərimanov

corab-trikotaj fabriki Şəkidə ipək parccedila kombinatıBakıda ayaqqabı tikişi

fabrikləri Zərif yun və konvol yun parccedila xalccedila qalanteriyasuvenir-hədiyyə

məmulatlarıvə s tikilib istifadəyə verilmişdir

KƏND TƏSƏRRUumlFATI Kənd təsərruumlfatı sənayə istehsalından fərqli

olaraq təbii proseslərlə bağlıdırRespublika iqtisadiyyatında kənd təsərruumlfatı

muumlhuumlm yer tutur Kənd təsərruumlfatının intensivləşdirilməsiəsas uumlccedil istiqamıtdə -

əkinccedililiyin kimyalaşdırılması eynilədə heyvandarlığın suvarma əkinşiliyinin

inkişafı kompleks mexanizasiya və elektirikləşdirmənin tətbiqi ilə

aparılırBunların tətbiqi taxılsuumld ət və digər kənd təsərruumlfatı mallarının

artmasına koumlmək edir Suvarma əkinccedililiyinin sahəsi ildən ilə artırılırİldə iki

dəfə məhsul almaq məsələsi həyata keccedilirilirBu da respublikada kifayət qədər

istilik işıq uzun muumlddətli vegetasiya şəraitinin olması ilə əlaqədardır

Respublikamızda insanların kənd təsəruumlfatı məhsullarına olan tələbatının

oumldənilməsində məhsul bolluğunun yaradılmasinda aparilan aqrar islahatların

rolu əvəz edilməzdir

Azərbaycanda aqrar islahatların keccedilirilməsini uumlccedil mərhələyə boumlluumlrlər Hal-

hazırda respublikada aqrar səhə islahatlarının başlanğıc doumlvruumlyəni birinci

mərhələsi kimi xarakterizə oluna bilərBirinci mərhələdə keccedilmiş Sovet İttifaqı

doumlvruumlndə kolxoz və sovxozlarda cəmlənmiş torpaq sahələri oumlz muumllkiyyətccedililirinə

qaytarılır

Məlumdur ki aqrar sahədəislahatlar yolu ilə bazar muumlnasibətlərinə keccedilid

uzun bir doumlvruuml əhatə edir Bu doumlvuumlr qısaltmaq uumlccediluumln duumlnyanın inkişaf etmiş

oumllkələrinin yəni artıq bazar iqtisadiyyatına keccedilmiş doumlvlətlərin qabaqcıl

təcruumlbələrini oumlyrənməklə onu respublikamizin şəraitinə uyğun gələn halda

istifadə etmək lazımdır

Bu guumlnuumln ən muumlhuumlm məsələlərindən biri də aqrar sahədə sahibkarlığı

inkişaf etdirməkdədir Məsələnin həyata keccedilirilməsi isə yalnız torpaq uumlzərində

doumlvlət muumlliyyətinin islahatlar yolu ilə oumlzəlləşdirilməsi ilə muumlmkuumlnduumlr

Aqrar islahatların aparılması uumlccediluumln xarici təcrubələr oumlyrənilmiş aqrar

islahatccedilı huumlquqi təminatı yaradılmışsovxoz və kolxozlarda torpaq və əmlakı

oumlzəlləşdirmək uumlccediluumln muumlxtəlif səviyyələrdə aqrar islahatccedilı komissiyaları

təşkiledilmişdir

Muumlasir şəraitdə kənd təsərruumlfatı istehsalccedilılarının iqtisadi muumlnasibətlər

sistemində torpaq uumlzərində fərdi muumllkiyyətin aparıccedilı rol oynaması ilə yanaşı

icarə və istifadəyə goumltuumlruumllməsi metodu da yaranmaqda və inkişaf etmekədədir

Aqrar boumllmədə sahibkarlığın inkişafının yuumlksək səviyyədə təmin

edilməsisuumlrətləndirilməsi aşağıdakıların reallaşdırılmasını tələb edir

Aqrar boumllmədə sahibkarliğın inkişafi bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun

olaraq kompleksli və sistemli aparılmalıdır

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlığın inkişafı iqtisadi amillərdən

istifadədən ccedilox asili olduğu uumlccediluumln respublikada bu prinsipə uyğun doumlvlətin kənd

təsərruumlfatı istehsalını tənzimlənməsi vacibdir

İqtisadi islahatları dərinləşdirməkkoumlkluuml struktur dəyişikliklər aparılaraq

sahibkarlarla doumlvlət tərəfindən xuumlsusi qayğı və koumlmək goumlstərmək vacibdir

Keccedilid doumlvruumlndə xalq təsərruumlfatinin buumltuumln sahələrində tənəzzuumll prosesi

dərinləşmiş məhsul istehsalının həcmi kəskin şəkildə azalmışdırTəkcə 1993-

cuuml ilə nisbətən 1994-cuuml ildə istehsalın həcmi 63 azalmışdırİstehsal

sahələrində yaranmış vəziyyət boumlyuumlk işsizlik probleminin

yaranmasınainfiliyasiyanin suumlrətlənməsinə əhalinin həyat tərzinin pisləşməsinə

səbəb olmuşdurBu boumlhran səviyyəsini aradan qaldırmaqiqtisadiyyati

yuumlksəldmək uumlccediluumln oumlzəlləşdirmə mexanizminin hazırlanması və bunun tədricən

həyata keccedilirilməsi lazımdırMəlum olduğu kimi respublika 1992-ci ilin axırına

ldquoOumlzəlləşdirmə haqqındardquo qanun qəbul edilmişdir və həmin qanuna əsasən taksi

maşınları oumlzələşdirilmişdirBaşqa sahələrdə isə oumlzələşmə davam edir Eccedil illik

fasilədən sonra 1995-ci ilin iyul ayının 21-nə Azərbaycan Respubliksıda 1995-

1998-ci illərdə doumlvlət muumllkiyyətinin oumlzəlləşdirilməsinin ldquoDoumlvlət proqramirdquo

qəbul edilmişdir

Qəbul edilmiş proqramdayaxın uumlccedil ay ərzində prosesin başlaması nəzərdə

tutulmuşdur Lakin oumlzəlləşmə 8 aydan sonra başlamış və ilkin olaraq ancaq

stansiyalarının oumlzəlləşməsi auksionu uğursuz keccedilmişdir Noumlvbəti auksionda beş

stansiyanın satılmasına beş sifariş alinmış və ilkin qiymətlərlə sahiblərinə

satilmışdır Aydin məsələdir ki belə halda sahibkarın ccediləkdiyi xərc dolayısı yolla

xalqdan ccedilıxarılacaqdırBuna goumlrə də oumlzəlləşdirmə mərhələlərləə və milli

ənənələr nəzərə almaqla aparılmalıdır

Torpaqların oumlzəlləşdirilməsinə dair respublikanın 16 iyul 1996-cı il tarixində

ldquoTorpaq islahatı haqqındardquo qanun qəbul edilmiş və bu qanunda buumltuumln

muumlddəalar oumlz əksini tapmışdır Qəbuledilmiş qanun 7 fəsil və 26 maddədən

ibarət olmaqla istahatın məqsəd və vəzifələri goumlstərilir

Aqrar islahatın obyektlərinə torpaq və su fondutəsərruumlfatların əmlakı

daxildirİslahatların subyektləri iki yerə boumlluumlnuumlrbuumltuumln kənd təsərruumlfatı və emal

sənayə muumləsisələriistehsal və sosial infrastruktur obyektləriSəlahiyyətli

subyektlərə isə muumləssisələrdə işləyənlərtəqauumldə ccedilixanlar və əsaslı iddiası

olandigər şəxslərbələdiyyə orqanları və Respublika houmlkuməti daxildir

Torpaq islahatı qanunda doumlvlətkollektiv və xuumlsusi muumllkiyyət formalarının

yaradılmasırespublika və bələdiyyə torpaq mulkiyyətinin muumləyyən

edilməsitorpaqlarin doumlvlət muumllkiyyətindən kollektiv və xuumlsusi muumllkiyyətə pullu

və pulsuz verilməsiondan istifadənin pullu olmasıtorpağın alqı-satqı obyektinə

ccedilevrilməsi başlanilması icarəyə və vərəsəliyə verilməsi nəzərdə tutulur

Digər maddi istehsal sahələrindən fərli olaraq kənd təsəruumluumlfatı

muumləssisələrinin nəticələri təbii-iqlim şəraitindən hədsiz dərəcdə asılıdır Bu

səbəbdən də torpaqların keyfiyyət qruplarını və şərti balları təyin edən zaman

kəndli fermer təsərruumlfatlarının yerləşdiyi ərazinin təbii iqlim şəraitini istehsal

istiqamətlərini və həcmlərini istehsalın intensivləşdirilməsini və onun effektliyi

və həcmlərini istehsalın intensivləşdirilməsini və onun effektivliyi səviyyəsini

xarakterizə edən goumlstəriciləri ətraflı təhlil etmək lazımdır

1992-ci ilin fevralın 17-dəBakıda ABŞ səfirliyi accedilıldı

Azərbaycan ABŞ muumlnasibətlərində ən ziddiyətli məsələsi 1992-ci il

oktyabrın 24-də konqresin 102 ccedilağırış2 sesiyanın qəbul etdiyi SSRİ-nin

Azərbaycandan savayı digər 11 respublikasına demokratiyanın inişafı və bazar

iqtisadiyyatına keccedilid məqsədilə 460 milyon dollar həcmində yardımı nəzərdə

tutan ldquoAzadlığın Muumldafiə Aktı rdquo və ona 907-ci əlavənin edilməsi olduSoumlzuuml

gedən əlavənin erməni seccediliciliyinin ccedilox guumlcluuml və sayca ccedilox olduğu

Massaccedilutsets ccediltatında olan senator Con Kerri təqdimetmişdir


Transmilli Şirkətlərlə (TMŞ) milli və yerli muumləssisələrin fəaliyyətində

oxşar cəhətlər ccediloxdur Ccedilox zaman onlar əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasına və

inkişafına daha hazırlıqlı olurlar Ccediluumlnki TMŞ-lər hər hansı oumllkəyə investisiya

qoymazdan əvvəl o oumllkənin daxili bazarını işccedili quumlvvəsini qanunlarını yerli

şəraitini iqtisadi potensialını daha yaxşı oumlyrənirlər

Transmilli şirkətlər qloballaşma proseslərinin hərəkətverici mərkəzidir

Beynəlxalq statistikaya goumlrə duumlnyada 75 min işccedilinin ccedilalışdığı 60 mindən ccedilox

TMŞ fəaliyyət goumlstərir Bu şirkətlərin birbaşa xarici yatırımları buumltuumln

sərmayələrin 90 faizini təşkil edir Azərbaycan ərazisində 2998-dən ccedilox TMŞ

və xarici muumləssisə fəaliyyət goumlstərir

Azərbaycanda keccedilən əsrin 90-cı illərində xarici yatırımlar yalnız neft-qaz

kompleksinə qoyulurdusa XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq sərmayələrin

qoyulduğu sahələrin dairəsi genişlənməkdədir

Neft-qaz kompleksi ilə yanaşı TMŞ-lər son vaxtlar daha ccedilox yeyinti

sənayesi metallurgiya ticarət rabitə inşaat sahələrində fəaliyyət goumlstərməyə

başlamışdır Buumltuumln duumlnyada olduğu kimi Azərbaycanda da xarici muumləssisələrin

sayının artması iki mərhələ ilə şərtlənir Birincisi XX əsrin sonlarında iqtisadi

tənəzzuumll yaşandığı və oumllkədə bazar muumlnasibətlərinin formalaşmadığı bir doumlvrdə

iqtisadiyyatın inkişafı uumlccediluumln xarici kapitalın cəlb olunması zəruriyəti yaranmışdı

İkincisi iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş oumllkələrdən Azərbaycana tərəf

lokalsızlaşdırma prosesi başlandı Bu zaman respublikada yoxsulluq və işsizlik

şəraiti houmlkm suumlruumlrduuml əhalinin sosial muumldafiəsi zəif idi həmkarlar ittifaqlarının

xarici iş adamları və investorlarla muumlnasibət qurmaq yeni iş yerləri accedilmaq

təcruumlbəsi yox idi

Yaranmış vəziyyət sahə həmkarlar ittifaqlarından transmilli şirkətlərdə

sosial-əmək muumlnasibətlərinin tənzimlənməsinə diqqəti artırmaq işccedililərin sosial

muumldafiəsi uumlccediluumln kollektiv danışıqların yeni formalarının işlənməsini real

vəziyyətə uyğun kollektiv muumlqavilələrin və sazişlərin bağlanılmasını

təxirəsalınmaz vəzifə kimi qarşıda dururdu

Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları ilk vaxtlardan beynəlxalq təcruumlbədən

bəhrələnərək bu istiqamətdə muumləyyən işlər goumlrmuumlşduumlr Xarici sərmayə ilə

işləyən muumləssisələrdə həmkarlar ittifaqı təşkilatlarının və uumlzvlərinin sayının

ildən-ilə artması da bunun suumlbutudur Respublikada fəaliyyət goumlstərən transmilli

şirkətlərdə həmkarlar ittifaqlarının təşkilat quruluşunun digər muumləssisələrdə

fəaliyyət goumlstərən ənənəvi həmkarlar ittifaqı strukturuna uyğunlaşdırılması

xuumlsusi oumlnəm daşıyır Eyni zamanda həmin təşkilatlarda həmkarlar ittifaqının

strukturunu yeniləşdirməklə ittifaq uumlzvlərinin sayını artırmaqla yanaşı

həmkarlar ittifaqı demokratiyasının xarakteri nəzərə alınır bu strukturu inzibati-

istehsalat muumlnasibətlərindən fərqləndirmək uumlccediluumln cəhdlər goumlstərilir


iqtisadi strategiya

Azərbaycana qarşı iqtisadi yardıma qadağa aksiyasının məzmunu belədir ldquo Bu

və ya digər qaaununvericilik aktları ccedilərccedilivəsində ABŞ Azərbaycana iqtisadi

yardım o zaman qədermuumlmkuumln olmayacaq kiABŞ prezidenti muumləyyən etmiş

olsun və bu harqa Konqresə xəbər ccedilatdırsın ki Azərbaycan houmlkuməti buumltuumln

blokadalarıErməmistan və Dağlıq Qarabağa qarşı zor guumlcuumlnuumln

istifadəsinidayandırmaq uumlccediluumln əməlli şlər goumlruumlrrdquo

Azərbaycanlılar ABŞ-da xidmət və bank işindəistehsalatdakuumltləvi

informasiya vasitələrindəxırda və orta biznesdə ccedilalışırlar Onlar siyasət və

inzibati idarəccedililik sahəsindəelmi-tədris muumləssisələrindəxuumlsusilə

universitetlərdə sayca azdırlarABŞ-in Azərbaycan icmasının bu oumllkənin ictimai

siyasi həyatında oynadıği rolun kiccedilikliyi bir sıra obyektiv amillərlə bağlıdır

ABŞ-da Azərbaycan icması azsayılı və gəncdir1992-1993-cuuml ilin birinci

yarısınadək oumllkənin xarici siyasəti Rusiyaya deyil Qərbə ABŞ-a meyillikdə

xarakterizə olunurdu Xarici siyasət iqtisadiyyatının duumlzguumln

muumləyyinləşdirilməsi lazımi effekti yalniz bu xəttin reallaşdırılması mexanizmi

yaradılarkən verəbilərdi

Azərbaycan ndashABŞ muumlnasibətlərinin ziddiyətli doumlvruumlndə 1993-cuuml il 17

fevralında konqresmen Devis Baniyorin təklifi uumlzrə ldquoDağlıq Qarabağ ətrafında

muumlbahisələrə dairrdquoadlı 86 sayli qətnamə qəbul edilmişdir

1993-cuuml ilin yanvarında ABŞ-da prezidentiylə bağlmış UBKlinton da

muumlnaqişədə iştirak edən buumltuumln tərəfləri məsələnin hərbi yolla həllindən

ccediləkinməyə və xoşməramlı danışıqlar masası arxasına qayıtmağa ccedilağırmışdır O

haabelə 907-ci əlavəyədə oumlz muumlnasibətini accedilıqlayaraqsoumlzuuml gedən sənədi

Azərbaycan ndashABŞ muumlnasibətlərinin inkişafında sədd kimi qiymətləndirilmişdir

1993-cuuml ilin aprelində Vaşinqtonda Azərbaycan səfirliyi accedilılmışdır

1993-cuuml ilin oktyabırın 3-də prezident seccedililən HƏliyev oumllkəmizin

diplomatik fəaliyyət istiqamətini muumləyyənləşdirərkən birləşmiş Ştatlar xuumlsusi

proreritet vermişdir

Azərbaycan Respublikası ABŞ prezidenti BKlintonun xarici siyasət

təşəbbuumlsu olan ldquoSuumllh naminə tərəfdaşlıqrdquo proqramıa qoşulmasıda oumllkəmizin

rəsmi Vaşinqtonla hərbi siyasi əməkdaşlığına təkan verən amillərdəndir

1994-cuuml ilin sentyabrın 20 də Bakıda Xəzər dəniizinin Azərbaycan

sektoruna aid olan ldquo Azərirdquo rdquoCcedilıraqrdquo və dərinsulu ldquoGuumlnəşlirdquo neft yataqları birgə

istismara dair Azərbaycan Respublikasının Doumlvlət Neft Şirkəti ilə xarici neft

kompaniyaları arasında ldquoƏsrin muumlqaviləsirdquoimzalanmışvə bu muumlqavilədə ABŞ-

in doumlrd iri neft şirkəti ndashldquoAmokordquo ldquoYunoklrdquo ldquoPenzoylrdquo və ldquoEkssonrdquo ən ccedilox

payla -398 təmsil olunmuşdur

Beləliklə1994-cuuml ilin sonu uumlccediluumln Azərbaycan ndashABŞ əlaqələri kəmiyyət və

keyfiyyət dəyişiklikləri ilə seccedililir qarşılıqlı anlaşma məqamlarının uumlstuumlnluumlyuuml ilə

səciyyələnir

S

K

şuumlnaslığında təbiət və cəmiyyətdə baş verən muumlxtəlif qanunauyğunluqlann və

onlann təbii və iqtisadi rayonlaşdınimalarda qey ri ugunluqlanndan asılı olaraq

iki əsas istiqamət iqtisadi coğrafiya və fiziki coğrafiya sahələri moumlhkəm koumlk

salmışdır Bununla belə xarici coğrafiyaşuumlnaslann ccediloxu iqtisadi coğrafiya və

fiziki coğrafiya rayonlaşmalann arasındakı muumlxtəlifliyə ccedilox əhəmiyyət

vermirlər

Sovet oumllkəşuumlnaslığımn yaradılmasmda və inkişafinda coğrafiyaccedilı alim

NNBaranskinin boumlyuumlk rolu olmuşdur Onun işlənilməsində boumlyuumlk əmək sərf

etmiş elmin metodoloji əsaslannı və məqsədini muumləyyənləşdirmişdir O

oumllkəşuumlnaslıda iki yanaşılmam muumləyyənləşdirir

1oumllkəşuumlnaslıq xuumlsusi elm sahəsi kimi ccedilıxış etməyə istinad etmədən bu və ya

digər oumllkədə muumlxtəlif bilik sahələrini təşki- lati cəhətdən birləşdirməlidir

2Oumllkəşuumlnaslıq (kompleks) - elmi fənlərdən biri olmaqla coğrafiya elmləri

sisteminə aiddir onun aynimaz vacib tərldb hissəsidir


Hər bir oumllkənin doumlvlət quruluşu hər şeydən əvvəl idarəetmə forması ilə

xarakterizə olunur İki əsas idarəetmə forması - respublika və monarxiya

duumlnyada geniş yayılmışdır Respublika forması ccedilox qədimlərdə meydana

gəlmişdir (Qədim Roma respublikası doumlvruumlndə) yeni və ən yeni tarixlər

doumlvruumlndə bir qədər də genişlənmişdir 1991-ci ilin ortalarmda duumlnyada 127

respublika olmuş SSRİ və sosializm sistemi dağılmasından sonra onlarm sayı

211-ə ccedilatmışdır

Respublika quruluşunda qanunvericilik hakimiyyəti parlamentə

icraedicilik - houmlkumətə aiddir Buna goumlrə də prezident respublikası oumllkəni ccediloxlu





























































































muumlmkuumlnduumlr











tutur









malikdir









Moumlvzu 2




























girməsin








































































daxildir






































hesab olunur












Banqladeş aiddir










































































Cədvəl 1





oumllkələr



Britaniya









Danimarka

Kapitalizmin orta


etmiş oumllkələr





oumllkələr













Cədvəl 2












AFR 14400 SSRİ 4200




Belccedilika

1500

I Avstraliya


11100

Portuqaliya CAR

10420

2930

2900 - mdash














sayılmır



















oumllkələrdir










Cədvəl 3



lsquo4^tgtlonhm

1 _



oumllkələr


Meksika ] Braziliya






Liviya








Yamayka Ekvador

Qvatemala Peru


Nigeriya


Anqola


Papua-

Yeni Qvineya x j



Hindistan Pakistan

ndonozia

-




Madaqaskar




























fərqənirlər



















quumltblərdir








































vasitə olmuşdur






























asılıdırlar




Ərəbistanı



başqaları aiddir



Argentina Braziliya


















Plan





xuumlsusiyyətləri





















cəmləşdirmişdir



statusu almışdır








yerləşmişdir





ilir

























































ştatında 90-dir
















olunmasıdır



























































yerləşir




































































ştatında)
























2təbbi otlaqlar-33
















formalaşmışdır

















QərbYukonBritaniya


tlantik sahili










edirdi




















formalaşmışdır



Ottavalsquolsquo


































1Mərkəz

2Atlantik sahili

3Kanada prerilər

4Sakit okean sahili

5Şimali Kanada



daxildir

































1AFR


3Fransa

4İtaliya


































edirlər


















ərazilərdir



















davamıdır






































































rast gəlinir




















4 İtaliya














qalırdı


































































birliyində yeri






























birliyində yeri

























































Helsinkidir















həmsərhəddir











goumlndərə bilər

















qadınlarda 8167 il











































etmişdir













XUumlSUSIYYƏTLƏRI

PLAN































km2)








verir












































turist gəlir)








saxlayırlar
































































olmaq





















































85-ni təmin edir



Adı Satış həcmi

mlrd $

Xalis gəlir

mlrd $

Bazar dəyər

qiyməti mlrd $

Toyoto Motor 16568 1113 14089


Mitsubişi 2358 537 5988



Mizuho 2961 390 5841

Sumitomo 3354 317 4313























































































tona enmişdir


















































cəmləşmişdir






























Moumlvzu ndash 8



OLKƏLƏR KIMI

PLAN
































































uumlzvuumlduumlr













































































adlanırdı

































edilir













kеccedilirilib













еdib




























































və bаşqаlаrı)














1Botsvana

2Lesoto

3Namibiya

4Svazilend

5CAR










edilməkdədir






- 21 milyon nəfər











əməkdaşlıq edir











































































Moumlvzu 9


Plan






Sual-1


















mln nəfər)




















Neft (mlrd ton)

Qaz (trln m3)



Uran (min ton)

64

143

303

625

137

800




gətirmişdir












goumlstərir





hesablanmışdır











































moumlvcuddur


































ccedilıxarır











































Nəticə










tələb edir






























1 Sənaye


3 Muumldafiə

4 Elm































































olunur

























aktivdir
















































PLAN







seccedilimi










Ccedilexiya






verilmişdir






Cədvəl



min kv km

Əhalisi

mln nəf

UumlDM

mlrddol


2 Polşa 3230 390 3030




6 Latviya 637 23 158

7 Litva 652 38 255

8 Estoniya 451 13 131


10 Rummiya 2375 231 986

11 Xorvatiya 566 45 385

12 Albaniya 287 33 84










Beləliklə














verilmişdir


tarixi










Polşada)












































































































































seccedilimi











































biridir







Ukrayna tutur







mlrd dollardır









































Cədvəl



Kənd


Xidmət

sahələri

1997 2005 1997 2005 1997 2005

1 Macarıstan 67 40 309 340 620 620

2 Polşa 69 30 377 310 665 660

3 Slovakiya 60 40 327 300 613 660

4 Sloveniya 43 30 376 370 581 600

5 Ccedilexiya 46 40 417 400 537 560

6 Latviya 74 50 307 240 619 710

7 Litva 127 70 313 340 560 590

8 Estoniya 70 50 290 300 631 650

9 Bolqarıstan 262 140 295 280 444 580

10 Rumıniya 201 120 437 370 362 510

11 Xorvatiya 90 330 580

12 Albaniya 490 270 240

13 Bosniya və



























PLAN





































edilir

























































nəfərdir


























moumlvcuddur



















edir



















































































irəliləməkdədir









goumlstərmək olar


























































edir









moumlvcuddur








































































daxil olmuşdur


























vilayətləridir























































yetişdirilir





































Astanadır





etmişdir







əlaqədardır


































saat)















ccedilayıdır













































goumlndərilir





yaradılmışdır















































































































































oynayır













ccediləkilmişdir






artırılır




yaratmışlar


















XARAKTERİSTİKASI






























duumlşuumlr




və 39 -dir




















(Makao)





bəzi oumllkələr




























yaratmışdır










- xarici ticarət

- xarici kapital



































































































oumllkələrdir















bilmir



hesablanır











































































yer tuturlar
























































































































suriyalı yaşayır


































edir














temperaturu +13deg)








































duumlşuumlr
















dur












qazanmışdır


















hesab olunur



















əhəmiyyətlidir




daxildir
































yuumlksək olur


qədərdir







duumlşuumlr
















uzanır



























moumlvqe tuturlar















yaxındır





































hesablanmışdır


















































































birləşdirmişdir












təşkil edir



















































































tutulmuşdur








səbəb olmuşdur












yerləşmişdir






















dir





















olunmuşdur
































































prezident sayılır













yerləşmişdir


























təşkil edir

























38













yaradılmışdır






























zavod tikilmişdir




tərkibidir


























olunur


xuumlsusi yer tutur





yaratmışdır




















şurasıdır














olunur













saxlamışlar




edir















































































ASPEKTLƏRİ

PLAN


xarakteristikası






iqtisadi strategiya


xarakteristikası

















































yuyulur























aşağıdır










vardır























heyvan yaşayir











min təşkil edir


yaşayır
























işləyirlər





















































bağlanmışdır

















bağlamışdır









































saata qət edirlər




artmışdır









































qaytarılır












təşkiledilmişdir

























qəbul edilmişdir














































































iqtisadi strategiya








































səciyyələnir

S

K





























































































muumlmkuumlnduumlr











tutur









malikdir









Moumlvzu 2




























girməsin








































































daxildir






































hesab olunur












Banqladeş aiddir










































































Cədvəl 1





oumllkələr



Britaniya









Danimarka

Kapitalizmin orta


etmiş oumllkələr





oumllkələr













Cədvəl 2












AFR 14400 SSRİ 4200




Belccedilika

1500

I Avstraliya


11100

Portuqaliya CAR

10420

2930

2900 - mdash














sayılmır



















oumllkələrdir










Cədvəl 3



lsquo4^tgtlonhm

1 _



oumllkələr


Meksika ] Braziliya






Liviya








Yamayka Ekvador

Qvatemala Peru


Nigeriya


Anqola


Papua-

Yeni Qvineya x j



Hindistan Pakistan

ndonozia

-




Madaqaskar




























fərqənirlər



















quumltblərdir








































vasitə olmuşdur






























asılıdırlar




Ərəbistanı



başqaları aiddir



Argentina Braziliya


















Plan





xuumlsusiyyətləri





















cəmləşdirmişdir



statusu almışdır








yerləşmişdir





ilir

























































ştatında 90-dir
















olunmasıdır



























































yerləşir




































































ştatında)
























2təbbi otlaqlar-33
















formalaşmışdır

















QərbYukonBritaniya


tlantik sahili










edirdi




















formalaşmışdır



Ottavalsquolsquo


































1Mərkəz

2Atlantik sahili

3Kanada prerilər

4Sakit okean sahili

5Şimali Kanada



daxildir

































1AFR


3Fransa

4İtaliya


































edirlər


















ərazilərdir



















davamıdır






































































rast gəlinir




















4 İtaliya














qalırdı


































































birliyində yeri






























birliyində yeri

























































Helsinkidir















həmsərhəddir











goumlndərə bilər

















qadınlarda 8167 il











































etmişdir













XUumlSUSIYYƏTLƏRI

PLAN































km2)








verir












































turist gəlir)








saxlayırlar
































































olmaq





















































85-ni təmin edir



Adı Satış həcmi

mlrd $

Xalis gəlir

mlrd $

Bazar dəyər

qiyməti mlrd $

Toyoto Motor 16568 1113 14089


Mitsubişi 2358 537 5988



Mizuho 2961 390 5841

Sumitomo 3354 317 4313























































































tona enmişdir


















































cəmləşmişdir






























Moumlvzu ndash 8



OLKƏLƏR KIMI

PLAN
































































uumlzvuumlduumlr













































































adlanırdı

































edilir













kеccedilirilib













еdib




























































və bаşqаlаrı)














1Botsvana

2Lesoto

3Namibiya

4Svazilend

5CAR










edilməkdədir






- 21 milyon nəfər











əməkdaşlıq edir











































































Moumlvzu 9


Plan






Sual-1


















mln nəfər)




















Neft (mlrd ton)

Qaz (trln m3)



Uran (min ton)

64

143

303

625

137

800




gətirmişdir












goumlstərir





hesablanmışdır











































moumlvcuddur


































ccedilıxarır











































Nəticə










tələb edir






























1 Sənaye


3 Muumldafiə

4 Elm































































olunur

























aktivdir
















































PLAN







seccedilimi










Ccedilexiya






verilmişdir






Cədvəl



min kv km

Əhalisi

mln nəf

UumlDM

mlrddol


2 Polşa 3230 390 3030




6 Latviya 637 23 158

7 Litva 652 38 255

8 Estoniya 451 13 131


10 Rummiya 2375 231 986

11 Xorvatiya 566 45 385

12 Albaniya 287 33 84










Beləliklə














verilmişdir


tarixi










Polşada)












































































































































seccedilimi











































biridir







Ukrayna tutur







mlrd dollardır









































Cədvəl



Kənd


Xidmət

sahələri

1997 2005 1997 2005 1997 2005

1 Macarıstan 67 40 309 340 620 620

2 Polşa 69 30 377 310 665 660

3 Slovakiya 60 40 327 300 613 660

4 Sloveniya 43 30 376 370 581 600

5 Ccedilexiya 46 40 417 400 537 560

6 Latviya 74 50 307 240 619 710

7 Litva 127 70 313 340 560 590

8 Estoniya 70 50 290 300 631 650

9 Bolqarıstan 262 140 295 280 444 580

10 Rumıniya 201 120 437 370 362 510

11 Xorvatiya 90 330 580

12 Albaniya 490 270 240

13 Bosniya və



























PLAN





































edilir

























































nəfərdir


























moumlvcuddur



















edir



















































































irəliləməkdədir









goumlstərmək olar


























































edir









moumlvcuddur








































































daxil olmuşdur


























vilayətləridir























































yetişdirilir





































Astanadır





etmişdir







əlaqədardır


































saat)















ccedilayıdır













































goumlndərilir





yaradılmışdır















































































































































oynayır













ccediləkilmişdir






artırılır




yaratmışlar


















XARAKTERİSTİKASI






























duumlşuumlr




və 39 -dir




















(Makao)





bəzi oumllkələr




























yaratmışdır










- xarici ticarət

- xarici kapital



































































































oumllkələrdir















bilmir



hesablanır











































































yer tuturlar
























































































































suriyalı yaşayır


































edir














temperaturu +13deg)








































duumlşuumlr
















dur












qazanmışdır


















hesab olunur



















əhəmiyyətlidir




daxildir
































yuumlksək olur


qədərdir







duumlşuumlr
















uzanır



























moumlvqe tuturlar















yaxındır





































hesablanmışdır


















































































birləşdirmişdir












təşkil edir



















































































tutulmuşdur








səbəb olmuşdur












yerləşmişdir






















dir





















olunmuşdur
































































prezident sayılır













yerləşmişdir


























təşkil edir

























38













yaradılmışdır






























zavod tikilmişdir




tərkibidir


























olunur


xuumlsusi yer tutur





yaratmışdır




















şurasıdır














olunur













saxlamışlar




edir















































































ASPEKTLƏRİ

PLAN


xarakteristikası






iqtisadi strategiya


xarakteristikası

















































yuyulur























aşağıdır










vardır























heyvan yaşayir











min təşkil edir


yaşayır
























işləyirlər





















































bağlanmışdır

















bağlamışdır









































saata qət edirlər




artmışdır









































qaytarılır












təşkiledilmişdir

























qəbul edilmişdir














































































iqtisadi strategiya








































səciyyələnir

S

K

mövzu 1. “Ölkəşünaslığın əsasları” fənninin predmeti

Documents