mÜndƏrİcat qƏdİm ŞƏrq qƏdİm mİsİr 3 qƏ - tarix.info sinif umumi tarix.pdf · qul...

MÜNDMÜNDƏƏRİCATRİCAT

QQƏƏDİM ŞDİM ŞƏƏRQRQ

QQƏƏDİM MİSİR.............................................................................. 3DİM MİSİR.............................................................................. 3

QQƏƏDİM ŞUMER..........................................................................DİM ŞUMER.......................................................................... 1212

BABİL ŞAHLIĞI .......................................................................... 14BABİL ŞAHLIĞI .......................................................................... 14

AŞŞUR DÖVLAŞŞUR DÖVLƏƏTİ.......................................................................Tİ....................................................................... 1616

ƏƏHHƏƏMMƏƏNİLNİLƏƏR DÖVLR DÖVLƏƏTİ........................................................Tİ........................................................ 1818

FİNİKİYA...................................................................................... 21FİNİKİYA...................................................................................... 21

İSKİTLİSKİTLƏƏR....................................................................................R.................................................................................... 2323

QQƏƏDİM TÜRKLDİM TÜRKLƏƏR..................................................................... 25R..................................................................... 25











1











BÖYÜK HUN İMPERATORLUĞU........................BÖYÜK HUN İMPERATORLUĞU.......................................... 28................ 28

QQƏƏDİM ÇİN............................................................................ 30DİM ÇİN............................................................................ 30

QQƏƏDİM HİNDİSTAN ............................................................. 34DİM HİNDİSTAN ............................................................. 34

ANTİK TARİXANTİK TARİX

QQƏƏDİM YUNANISTAN........................................................... 37DİM YUNANISTAN........................................................... 37

QQƏƏDİM ROMA....................................................................... 52DİM ROMA....................................................................... 52







2







QQƏƏDİM MİSİRDİM MİSİR

MisirMisir AfrikanınAfrikanın şimalşimal--şşəərqindrqindəə,, "Böyük"Böyük çay"çay" adlandırılanadlandırılan NilNilvadisindvadisindəə vvəə deltasındadeltasında yerlyerləəşirdişirdi.. QQəədimdim ŞŞəərqdrqdəə zzəənginngin ölkölkəə kimikimi tanınantanınan MisirdMisirdəə qızılqızıl NubiyaNubiyamməəddəənlnləərindrindəənn çıxarılırdıçıxarılırdı.. SinaSina yarımadasındanyarımadasından isisəə mismis ggəətirilirditirilirdi.. MisirMisir əəhalisininhalisinin əəsassas mməəşğuliyyşğuliyyəətiti əəkinçilikkinçilik idiidi.. QQəədimdim misirlilmisirliləərr NilNil vadisivadisi torpaqlarınıntorpaqlarının rrəənginnginəə görgörəə özözölkölkəəlləərinirini "Qara"Qara torpaq"torpaq" adlandırırdılaradlandırırdılar.. NilNil vadisivadisi boyuncaboyunca hhəəmm əəkinlkinləəriri daşqınlardandaşqınlardan qorumaq,qorumaq, hhəəmm ddəəəəkinkinəə lazımlazım olanolan suyusuyu saxlamaqsaxlamaq üçünüçün dambadamba adlananadlanan bbəəndlndləərrççəəkirdilkirdiləərr.. HündürdHündürdəə yerlyerləəşşəənn tarlalaratarlalara susu qaldırmaqqaldırmaq üçünüçün istifadistifadəə edilediləənnqurğuqurğu isisəə şadufşaduf adlanırdıadlanırdı..





3

ArtıqArtıq NeolitNeolit dövründdövründəə NilNil vadisindvadisindəə maldarmaldar tayfalartayfalarmməəskunlaşmışdıskunlaşmışdı.. EneolitEneolit dövründdövründəə əəkinçilikkinçilik dahadaha dada inkişafinkişafetmişdietmişdi.. SüniSüni süvarmasüvarma sistemlsistemləərininrinin yaradılmasıyaradılması əəkinçiliyinkinçiliyingenişlgenişləənmnməəsinsinəə vvəə mməəhsuldarlığınhsuldarlığın artmasınaartmasına imkanimkan verdiverdi..BirgBirgəə əəmməəkk ffəəaliyyaliyyəətiti zamanızamanı insanlarıninsanların ffəəaliyyaliyyəətt birliyinibirliyini əəksksetdirenetdiren ttəəşkilatlarşkilatlar -- "nom""nom" (yunanca(yunanca "vilay"vilayəəl)l) yaranırdıyaranırdı.. ÖzÖzdini,dini, ibadibadəətt etdiyietdiyi tanrtanrıılaları,rı, əərazisi,razisi, suvarmasuvarma sistemisistemi olanolan hhəərrbirbir nomnom ttəədricdricəənn ilkilk xırdaxırda dövldövləətltləərrəə çevrildilçevrildiləərr.. İlkİlk zamanlarzamanlar MisirdMisirdəə 4040 nomnom varvar idiidi.. NomlardaNomlarda əəhalihali ttəədricdricəənn üçüç ttəəbbəəqqəəyyəə bölünmüşdübölünmüşdü::11.. quldarlarquldarlar ((əəyanlar,yanlar, kahinlkahinləər)r);;22.. azadazad adamlaradamlar:: əəkinçilkinçiləər,r, maldarlar,maldarlar, ssəənnəətkarlartkarlar;;33.. qullarqullar..



4

BB..ee..əə.. IVIV minilliyinminilliyin ikinciikinci yarısındayarısında YuxarıYuxarı MisirdMisirdəə vvəə AşağıAşağıMisirdMisirdəə nomlarınnomların birlbirləəşdirilmşdirilməəsisi nnəəticticəəsindsindəə müstmüstəəqilqil padşahlıqlarpadşahlıqlaryarandıyarandı.. BB..ee..əə.. IVIV minilliyinminilliyin sonundasonunda YuxarıYuxarı MisirMisir AşağıAşağı MisirMisirəə qalibqalib ggəəldildivvəə vahidvahid MisirMisir dövldövləətiti yarandıyarandı.. VahidVahid MisirinMisirin ilkilk paytaxtıpaytaxtı MemfisMemfis şşəəhhəəriri idiidi.. HökmdarlarHökmdarlar fironfiron adlanırdıadlanırdı..MisirMisir hökmdarıhökmdarı qeyriqeyri--mməəhdudhdud hakimiyyhakimiyyəəttəə malikmalik idiidi.. HHəərbirbi idaridarəə bütövlükdbütövlükdəə fironunfironun əəlindlindəə idiidi.. OnunOnun əənn yaxınyaxın kömköməəkçisikçisi aliali mməəmurmur hesabhesab olunanolunan çatiçati idiidi.. FironFiron çatiçati vvəəzifzifəəsinsinəə özöz övladlarınıövladlarını ttəəyinyin edirdiedirdi.. ÇatiÇati ttəəssəərrüfatrrüfat hhəəyatınıyatını vvəə mməəhkhkəəmməə orqanlarınıorqanlarını idaridarəə edirdiedirdi.. FironFiron ddəəftftəərxanasınarxanasına rrəəhbhbəərlikrlik vvəə dövldövləətt xxəəzinzinəəsisi ddəə onaonatapşırılırdıtapşırılırdı..MisirMisir kahinlkahinləəriri fironufironu YerYer üzününüzünün tanrtanrısıısı,, "Gün"Günəəşş oğlu"oğlu"adlandırırdılaradlandırırdılar..



5

ƏƏlverişlilverişli ticarticarəətt yolları,yolları, ggəəmiçiliyinmiçiliyin inkişafıinkişafı ticarticarəətintingenişlgenişləənmnməəsinsinəə imkanimkan yaradırdıyaradırdı.. BuBu işdişdəə NilNil çayıçayı müstmüstəəsnasna rolrol oynayırdıoynayırdı..MisirMisirəə BabilBabil vasitvasitəəsilsiləə sidrsidr ağacıağacı ggəətirilirditirilirdi.. BB..ee..əə.. IIII minillikdminillikdəə MisirdMisirdəə quldarlıqquldarlıq yüksyüksəəkk inkişafinkişaf ssəəviyyviyyəəsinsinəəçatdıçatdı.. QullarınQulların əəksksəəriyyriyyəətiti ÖnÖn AsiyadanAsiyadan ggəətirilirditirilirdi.. BB..ee..əə.. IIII minillikdminillikdəə MisirinMisirin yeniyeni paytaxtıpaytaxtı FivFiv (Fiva)(Fiva) şşəəhhəəriri olduoldu.. QQəədimdim MisirdMisirdəə qullarınqulların sayınınsayının artmasıartması fironunfironun uğurluuğurlumüharibmüharibəəlləəriri ililəə bağlıbağlı idiidi.. QulQul əəmməəyindyindəənn dövldövləəttəə vvəə mməəbbəədldləərrəə mməəxsusxsus ttəəssəərrüfatlardarrüfatlarda vvəəəəyanlarınyanların malikanmalikanəəlləərindrindəə istifadistifadəə olunurduolunurdu.. QullarıQulları "canlı"canlı ölülölüləər",r", icmaicma üzvüüzvü olanolan xırdaxırda əəkinçilkinçiləəriri vvəə maldarlarımaldarları isisəə "kiçikl"kiçikləər"r"adlandırırdılaradlandırırdılar..



6

FironFiron II TutmosTutmos vvəə onunonun varislvarisləəriri işğallarıişğalları genişlgenişləəndirdilndirdiləərr.. II TutmosunTutmosun ŞŞəərqirqi AralıqAralıq ddəənizinizi ölkölkəəlləərinrinəə yürüşüyürüşü uğurluuğurlu olduoldu vvəəFFəəratrat çayınaçayına kimikimi ggəəliblib çatdıçatdı.. II TutmosunTutmosun hakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəə mməəbbəədd tikintisitikintisigenişlgenişləəndirildindirildi.. IIIIII TutmosunTutmosun hakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəə (b(b..ee..əə.. 15041504--14501450)) MisirinMisirinÖnÖn AsiyadaAsiyada hakimiyyhakimiyyəətinitini bbəərparpa etmetməəkk üçünüçün SuriyaSuriya vvəə FFəəlləəstinstinəəyürüşlyürüşləərr ttəəşkilşkil edildiedildi.. IIIIII TutmosTutmos SuriyaSuriya vvəə MitaniMitani hhəərbirbi birlbirləəşmşməəsinisini mməəğlubğlub edib,edib,Suriya,Suriya, FFəəlləəstinstin vvəə FinikiyanıFinikiyanı işğalişğal etdietdi.. NubiyadaNubiyada MisirinMisirin hakimiyyhakimiyyəətiti qurulmuşduqurulmuşdu.. IIIIII TutmosunTutmosun dövründdövründəə MisirinMisirin ssəərhrhəədidi ccəənubdanubda dördüncüdördüncü NilNilkeçidindkeçidindəənn başlayaraqbaşlayaraq şimaldaşimalda SuriyayaSuriyaya qqəəddəərr uzanırdıuzanırdı.. ÖlkÖlkəəyyəə EfiopiyaEfiopiya vvəə FinikiyadanFinikiyadan tikintitikinti ağacıağacı ggəətirilirditirilirdi..



7

IIII RamzesinRamzesin hakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəə (b(b..ee..əə.. 13011301--12351235)) ddəə işğalçıişğalçımüharibmüharibəəlləərr davamdavam etdietdi.. IIII RamzesRamzes SuriyayaSuriyaya ikiiki hhəərbirbi yürüşyürüş ttəəşkilşkiletdietdi.. BirinciBirinci yürüşyürüş (b(b..ee..əə.. 12961296)) uğursuzuğursuz olduoldu.. O,O, hetlhetləərlrləə döyüşddöyüşdəəmməəğlubğlub olaraqolaraq SuriyaSuriya vvəə FFəəlləəstindstindəə möhkmöhkəəmlmləənnəə bilmbilməədidi.. OnunOnun ikinciikinci yürüşüyürüşü isisəə uğurluuğurlu olduoldu.. HetlHetləərr mməəğlubğlub edildiedildi.. BağlananBağlanan sülhsülhəə görgörəə FFəəlləəstin,stin, SuriyaSuriya vvəə FinikiyaFinikiya yenidyenidəənn MisirinMisirin hakimiyyhakimiyyəətiti altınaaltınadüşdüdüşdü.. YalnızYalnız ŞimaliŞimali SuriyaSuriya hetlhetləərinrin əəlindlindəə qaldıqaldı.. IIII RamzesRamzes ölkölkəəddəə genişgeniş quruculuqquruculuq işlişləəriri hhəəyatayata keçirdikeçirdi.. O,O, böyükböyükssəərdabrdabəəlləər,r, imarimarəətltləər,r, mməəbbəədldləərr tikdirditikdirdi.. NubiyadakıNubiyadakı mməəbbəədldləərdrdəənnbirininbirinin qarşısındaqarşısında onunonun 2424 metrlikmetrlik heykheykəəlili qoyulmuşduqoyulmuşdu.. IIII RamzesinRamzesin vvəəfatındanfatından sonrasonra MisirinMisirin ÖnÖn AsiyadakıAsiyadakı mövqeyimövqeyittəədricdricəənn zzəəiflifləədidi..



8

QQəədimdim MisirdMisirdəə fironlarınfironların qeyriqeyri--adiadi qüdrqüdrəəttəə malikmalik olmasınıolmasınıgöstgöstəərmrməəkk üçünüçün piramidalarpiramidalar (ehramlar)(ehramlar) tikilirditikilirdi.. İlkİlk ehramehram fironfiron CoserCoserəə mməəxsusxsus idiidi.. OnlardanOnlardan əənn hündürühündürü dünyanındünyanın yeddiyeddi möcüzmöcüzəəsindsindəənn biribirihesabhesab edilediləənn XeopsXeops ehramıdırehramıdır.. EhramınEhramın qarşısında,qarşısında, hündürlüyühündürlüyü 2020 metrmetr olanolan nnəəhhəəngng SfinksSfinks(insan(insan başlı,başlı, nnəəhhəəngng aslanaslan bbəəddəənlinli əəfsanfsanəəvivi mməəxluq)xluq) heykheykəəliliqoyulmuşduqoyulmuşdu.. OnuOnu "D"Dəəhşhşəətltləərr atası"atası" adlandırırdılaradlandırırdılar.. ArtıqArtıq II TutmosdanTutmosdan başlayaraqbaşlayaraq fironlarıfironları piramidalardapiramidalarda deyil,deyil,yeraltıyeraltı gizligizli qayaaltıqayaaltı ssəərdabrdabəəlləərdrdəə ddəəfnfn edirdiledirdiləərr.. QQəədimdim MisirdMisirdəə varlıvarlı adamlarınadamların meyidinimeyidini ddəəfnfn etmetməəzdzdəənn əəvvvvəəllmumiyalayırdılarmumiyalayırdılar..



9

BB..ee..əə.. IVIV minilliyinminilliyin sonundasonunda QQəədimdim MisirMisir yazısıyazısı meydanameydana ggəəldildi..İlkİlk yazıyazı növünövü şşəəklikli yazıyazı idiidi.. OnunOnun sadsadəəlləəşdirilmşdirilməəsisi nnəəticticəəsindsindəə heroqliflheroqlifləərr ("müq("müqəəddddəəssişarişarəəlləər")r") yarandıyarandı.. HeroqliflHeroqlifləərinrin sayısayı 750750--yyəə çatırdıçatırdı..MisirMisir yazısındayazısında ttəədricdricəənn 2121 samitdsamitdəənn ibaribarəətt əəlifbalifba işarişarəəlləəriri ddəə

yarandıyarandı.. ƏƏsassas yazıyazı materialımaterialı papiruspapirus idiidi.. QQəədimdim MisirMisir əəddəəbiyyatınınbiyyatının əənn gözgözəəll nümunnümunəəsisi “Osiris“Osirishaqqındahaqqında əəfsanfsanəə””dirdir..

BB..ee..əə.. IVIV minilliyinminilliyin sonundasonunda QQəədimdim MisirMisir yazısıyazısı meydanameydana ggəəldildi..İlkİlk yazıyazı növünövü şşəəklikli yazıyazı idiidi.. OnunOnun sadsadəəlləəşdirilmşdirilməəsisi nnəəticticəəsindsindəə heroqliflheroqlifləərr ("müq("müqəəddddəəssişarişarəəlləər")r") yarandıyarandı.. HeroqliflHeroqlifləərinrin sayısayı 750750--yyəə çatırdıçatırdı..MisirMisir yazısındayazısında ttəədricdricəənn 2121 samitdsamitdəənn ibaribarəətt əəlifbalifba işarişarəəlləəriri ddəə

yarandıyarandı.. ƏƏsassas yazıyazı materialımaterialı papiruspapirus idiidi.. QQəədimdim MisirMisir əəddəəbiyyatınınbiyyatının əənn gözgözəəll nümunnümunəəsisi “Osiris“Osirishaqqındahaqqında əəfsanfsanəə””dirdir..

10

MisirlilMisirliləərr planetiplaneti ulduzdanulduzdan ffəərqlrqləəndirir,ndirir, ulduzlarınulduzların xxəəritritəəsinisini ççəəkkəəbilirdilbilirdiləərr.. OnlarOnlar susu vvəə güngünəəşş saatınısaatını dada ixtiraixtira etmişdiletmişdiləərr.. QQəədimdim MisirdMisirdəə hesab,hesab, hhəəndndəəssəə,, ttəəbabbabəət,t, astronomiyaastronomiya inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. OnlarOnlar NilinNilin daşmasıdaşması əəsasındasasında ttəəqvimqvim ttəərtibrtib ededəərrəəkk ((365365 gün)gün) iliili 33dövrdövrəə bölürdülbölürdüləərr (başlanğıc,(başlanğıc, oyanış,oyanış, quraqlıq)quraqlıq).. İlinİlin başlanğıcıbaşlanğıcı iyuliyul ayınaayına uyğunuyğun ggəəlirdilirdi.. İlİl hhəərr biribiri 3030 güngün olanolan 1212 aydanaydan ibaribarəətt idiidi.. İlinİlin sonunasonuna 55 güngün əəlavlavəə edirdiledirdiləərr.. QQəədimdim MisirdMisirdəə başbaş tanrıtanrı AmonAmon sayılırdısayılırdı.. AnubisAnubis ölümölüm tanrısı,tanrısı, dünyanındünyanın yaradıcısıyaradıcısı hesabhesab olunanolunan RaRa (Xekri)(Xekri) GünGünəəşş tanrısı,tanrısı, OsirisOsiris ölöləənn vvəə dirildiriləənn ttəəbibiəətt tanrısı,tanrısı, OsirisinOsirisin oğluoğlu QorQor ssəəmama vvəə işıq,işıq, TotTot müdriklikmüdriklik vvəə hesabhesab tanrısıtanrısı idiidi..



11

QQƏƏDİM ŞUMERDİM ŞUMERQQəədimdim ŞumerŞumer dövldövləətltləəriri DDəəclcləə vvəə FFəəratrat çaylarıçayları arasında,arasında, qqəədimdimyunanlarınyunanların MesopotamiyaMesopotamiya (yunan(yunan dilinddilindəə "İkiçayarası")"İkiçayarası")adlandırdıqlarıadlandırdıqları indikiindiki İraqİraq əərazisindrazisindəə yaranmışdıryaranmışdır.. TürkdilliTürkdilli xalqxalq olanolan şumerlşumerləərr bb..ee..əə.. VIIVII--VIVI minilliklminillikləərdrdəə MMəərkrkəəziziAsiyaAsiya vvəə AltayAltay dağlarınındağlarının əəttəəklkləərindrindəənn ggəəlləərrəəkk buradaburadamməəskunlaşmışdılarskunlaşmışdılar..MesopotamiyanınMesopotamiyanın ccəənubunubu ŞumerŞumer ölkölkəəsisi adlanırdıadlanırdı.. BuradaBurada bb..ee..əə.. IIIIII minilliyinminilliyin birincibirinci yarısındayarısında Ur,Ur, Uruk,Uruk, Laqaş,Laqaş,NippurNippur vvəə bb.. ŞŞəəhhəərr dövldövləətltləərr meydanameydana ggəəlmişdilmişdi..ŞumerŞumer dövldövləətltləərinrinəə "en""en" adlananadlanan aliali kahinkahin başçılıqbaşçılıq edirdiedirdi..O,O, dövldövləətt vvəə mməəbbəədd işlişləərinrinəə,, ölkölkəəninnin ttəəssəərrüfatrrüfat hhəəyatına,yatına, hhəərbirbi işlişləərrəərrəəhbhbəərlikrlik edirdiedirdi.. TTəədricdricəənn ŞumerŞumer dövldövləətltləərinrinəə "ensi""ensi" adlandırılanadlandırılan hökmdarhökmdarbaşçılıqbaşçılıq etmetməəyyəə başladıbaşladı..



12

ŞumerlŞumerləərdrdəə əəvvvvəəll şşəəklikli yazıyazı mövcudmövcud idiidi.. BB..ee..əə.. IIIIII minilliyinminilliyinəəvvvvəəlllləərindrindəə buradaburada miximixi yazıyazı növünövü meydanameydana ggəəldildi.. SonralarSonralarşumerlşumerləərdrdəənn şimaldaşimalda yaşayanyaşayan akkadllar,akkadllar, babilillbabililləərr vvəə aşşurlaraşşurlar dada miximixiyazıdanyazıdan istifadistifadəə etmetməəyyəə başladılarbaşladılar.. BB..ee..əə.. IIIIII minillikdminillikdəə ŞumerŞumer şşəəhhəərr dövldövləətltləərindrindəə mməəbbəədldləərr tikilmişditikilmişdi..MesopotamiyaMesopotamiya memarlığınamemarlığına xasxas olanolan zikkuratzikkurat 33,, 55 vvəə 77 mməərtrtəəbbəəlilipillpilləəlili mməəbbəədldləərr idiidi.. OnunOnun yuxarıyuxarı hisshissəəsindsindəə ibadibadəətgahtgah yerlyerləəşirdişirdi..ZikkuratlardanZikkuratlardan rrəəssəədxanadxana kimikimi ddəə istifadistifadəə olunurduolunurdu.. ŞumerŞumer şşəəhhəərr--dövldövləətltləərindrindəə bb..ee..əə.. IIIIII minillikdminillikdəə heykheykəəltltəəraşlıq,raşlıq,zzəərgrgəərilk,rilk, daşişldaşişləəmməə ssəənnəətltləəriri inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. UrUr şşəəhhəərindrindəəkiki AyAy tanrısınıntanrısının mməəbbəədidi (b(b..ee..əə.. XXIXXI əəsr)sr) ŞumerŞumermemarlığınınmemarlığının əənn gözgözəəll nümunnümunəəlləərindrindəəndirndir.. QQəədimdim ŞumerdŞumerdəə "Ümumdünya"Ümumdünya daşqını",daşqını", "Gilqameş"Gilqameş haqqındahaqqındadastan"dastan" kimikimi əəfsanfsanəəlləərr yaranmışdıyaranmışdı..



13

BABİL ŞAHLIĞIBABİL ŞAHLIĞI BB..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin əəvvvvəəlllləərindrindəə MesopotamiyadaMesopotamiyada yarananyaranan şşəəhhəərr--dövldövləətltləərdrdəənn biribiri ddəə DDəəclcləə vvəə FFəəratrat çaylarınınçaylarının ,, birbir--birinbirinəə yaxınlaşdığıyaxınlaşdığıəərazidrazidəə yerlyerləəşşəənn BabilBabil idiidi.. AkkadlarAkkadlar onuonu BabBab--iliili ("tanrının("tanrının qapısı"),qapısı"), yunanlaryunanlar isisəə VavillonVavillonadiandırırdılaradiandırırdılar.. BabilBabil şşəəhhəəriri əətrafındatrafında yarananyaranan şşəəhhəərr--dövldövləətt azaz sonrasonra qüdrqüdrəətlitliBabilistanBabilistan dövldövləətintinəə çevrildiçevrildi.. QQəədimdim BabilistanBabilistan dövldövləətinintinin əəsasısası bb..ee..əə.. XIXXIX əəsrdsrdəə qoyulmuşdurqoyulmuşdur.. BuBu dövldövləətintin əənn qüdrqüdrəətlitli hökmdarıhökmdarı HammurapiHammurapi (b(b..ee..əə.. 17921792--17501750))olmuşdurolmuşdur.. HammurapiHammurapi Aşşur,Aşşur, İsinİsin vvəə UrukUruk şşəəhhəərlrləərinirini tutduqdantutduqdan sonrasonra özözmüttmüttəəfiqifiqi olanolan MariMari hökmdarınıhökmdarını dada mməəğlubğlub etdietdi.. HammurapiHammurapi kanalların,kanalların, yollarınyolların ççəəkilmkilməəsinsinəə,, yeniyeni binalarınbinalarıntikilmtikilməəsinsinəə,, abadlıqabadlıq vvəə əəkinçilikkinçilik işlişləərinrinəə,, ticarticarəətintin inkişafınainkişafına böyükböyükdiqqdiqqəətt yetirirdiyetirirdi..


14


O,O, bütünbütün ölkölkəə üçünüçün 282282 maddmaddəəddəənn ibaribarəətt qanunlarqanunlar külliyyatıkülliyyatıttəərtibrtib etdirmişdietdirmişdi.. BuBu qanunlarqanunlar qaraqara bazaltbazalt daşdaş sütunsütun üzüzəərindrindəə miximixiyazıyazı ililəə hhəəkkkk edilmişdiedilmişdi.. QanunaQanuna görgörəə quldarlar,quldarlar, torpaqtorpaq sahiblsahibləəri,ri, kahinlkahinləər,r, əəkinçilkinçiləər,r, ssəənnəətt--karlarkarlar azadazad vvəəttəəndaşlarndaşlar idiidi.. BorcuBorcu vvəə onunonun faizinifaizini vaxtındavaxtında ödödəəyyəə bilmbilməəyyəənn azadazad adamadam qulaqulaçevrilirdiçevrilirdi.. ÜçÜç ilil davamdavam ededəənn borcborc kölköləəliyiliyi nnəəzzəərdrdəə tutulurdututulurdu.. QulQul övladlarıövladları anadanganadangəəlmlməə kölköləə hesabhesab edilirdiedilirdi.. AtasıAtası vvəə yaya anasındananasından biribiri qul,qul, digdigəəriri isisəə azadazad olanolan övladövlad azadazadhesabhesab olunurduolunurdu..MüharibMüharibəəddəə əəlləə keçirilmişkeçirilmiş hhəərbirbi əəsirlsirləərr qulaqula çevrilirdiçevrilirdi.. BabilBabil zzəənginngin mməəddəəniyyniyyəəttəə malikmalik olmuşdurolmuşdur.. BabilBabil qüllqülləəsi,si, BabilBabil darvazası,darvazası, xüsusilxüsusiləə dünyanındünyanın yeddiyeddimöcüzmöcüzəəsindsindəənn biribiri olanolan "Semiramidanın"Semiramidanın asmaasma bağları"bağları" qiymqiyməətlitlimemarlıqmemarlıq abidabidəəlləəriri kimikimi tanınmışlartanınmışlar..



15

AŞŞUR (ASSURİYA) DÖVLƏTİ

QQəədimddimdəə BabildBabildəənn şimaldaşimalda yaranmışyaranmış AşşurAşşur (Assuriya)(Assuriya) bb..ee..əə..VIIIVIII--VIIVII əəsrlsrləərdrdəə önön AsiyanınAsiyanın əənn qüdrqüdrəətlitli dövldövləətiti olduoldu.. OnunOnunpaytaxtıpaytaxtı DDəəclcləə çayıçayı sahilindsahilindəəkiki NinevaNineva şşəəhhəəriri idiidi.. BuBu dövrddövrdəə AşşurAşşur dövldövləətiti böyükböyük hhəərbirbi gücgücəə malikmalik idiidi.. AşşurAşşur ssəənnəətkarlarıtkarları hhəəlləə bb..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin sonusonu--II minilliyinminilliyinəəvvvvəəlllləərindrindəə filizdfilizdəənn ddəəmirmir almağıalmağı öyröyrəəndilndiləərr.. TuncTunc silahlarsilahlar dahadaha keyfiyykeyfiyyəətlitli ddəəmirmir silahlarlasilahlarla əəvvəəzz olunduolundu.. Babil,Babil, Suriya,Suriya, FFəəlləəstinstin aşşurlaraşşurlar ttəərrəəfindfindəənn işğalişğal olundu,olundu,UrartuUrartu vvəə MisirMisir isisəə mməəğlubğlub edildiedildi.. OnlarOnlar ddəəffəəlləərlrləə AzAzəərbaycanrbaycan əərazisinrazisinəə ddəə hhəərbirbi yürüşlyürüşləərr etmiş,etmiş,lakinlakin MannaManna dövldövləətinitini tamtam tabetabe ededəə bilmbilməəmişdilmişdiləərr.. AşşurunAşşurun paytaxtıpaytaxtı NinevaNineva "aslanlar"aslanlar yuvası"yuvası" adlanadlan--dırırdılardırırdılar..





16

ArasıkArasıkəəsilmsilməəzz müharibmüharibəəlləərr vvəə düşmdüşməənlnləərinrin onaona qarşıqarşıbirlbirləəşmşməəsisi AşşurAşşur dövldövləətinitini zzəəiflifləədirdidirdi.. YenidYenidəənn qüvvqüvvəətltləənmişnmiş BabillBabilləə MidiyaMidiya AşşuraAşşura qarşıqarşı ittifaqittifaqbağladıbağladı.. BB..ee..əə.. 612612--cici ildildəə NinevaNineva işğalişğal edildiedildi vvəə bb..ee..əə.. 605605--cici ildildəəAşşurAşşur dövldövləətiti süqutsüqut etdietdi.. OnunOnun torpaqlarıtorpaqları MidiyaMidiya vvəə YeniYeni BabilBabil şahlarışahları arasındaarasındabölüşdürüldübölüşdürüldü.. AşşurAşşur zzəənginngin mməəddəəniyyniyyəəttəə malikmalik idiidi.. DünyanınDünyanın əənn qqəədimdim kitabxanalarındankitabxanalarından biribiri onon minlminləərlrləəkitabınkitabın saxlandığısaxlandığı NineviyaNineviya kitabxanasıkitabxanasıdırdır.. BuradaBurada salnamsalnaməəlləərr vvəə dastanlar,dastanlar, astronomiyaya,astronomiyaya,riyaziyyatariyaziyyata vvəə ttəəbabbabəəttəə aidaid kitablarkitablar varvar idiidi..



17

ƏƏHHƏƏMMƏƏNİLNİLƏƏR DÖVLR DÖVLƏƏTİTİ(e.(e.əə. 550. 550--330)330)

İranınİranın əənn qqəədimdim sakinlsakinləəriri ccəənubdanubda yaşayanyaşayan elamlarelamlar idiidi.. BB..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin axırlarındaaxırlarında əəvvvvəəlllləərr ŞŞəərqirqi AvropadaAvropada yaşamışyaşamışariari tayfalarıtayfaları QafqazQafqaz vvəə MMəərkrkəəzizi AsiyadanAsiyadan keçkeçəərrəəkk indikiindiki İranİranəərazisindrazisindəə mməəskskəənn saldılarsaldılar.. FarsFars adıadı ilkilk ddəəffəə bb..ee..əə.. IXIX əəsrdsrdəə AşşurAşşur kitabkitabəəlləərindrindəəççəəkilmişdirkilmişdir.. BB..ee..əə.. VIIIVIII əəsrinsrin ikinciikinci yarısındayarısında farslarfarslar tayfatayfa ittifaqıittifaqı yaratdılaryaratdılar.. OnaOna ƏƏhhəəmməənilniləərr sülalsülaləəsisi başçılıqbaşçılıq edirdiedirdi.. SülalSülaləəninnin banisibanisi ƏƏhhəəmməənn olmuşdurolmuşdur.. OnlarOnlar əəvvvvəəll Aşşurun,Aşşurun, sonrasonra MidiyanınMidiyanın tabeliyindtabeliyindəə idilidiləərr..





18

B.e.ə. 550-ci ildə Midiya dövlətinin varlığına son qoyanII Kir Əhəmənilər dövlətini qurdu. O, b.e.ə. 547-ci ildə Kiçik Asiyada Lidiyanı, az sonraburadakı yunan məskənlərini, b.e.ə. 539-cu ildə isə Babili işğal etdi. B.e.ə. 530-cu ildə II Kir massagetlərin hökmdarıTomiris tərəfindən məğlub edilərək öldürüldü. II Kirin oğlu II Kambiz b.e.ə. 525-ci ildə Pelusiyadöyüşündə Misir ordusunu məğlub etmiş və rəmzi olaraqMisir fironu elan edilmişdi. Bu yürüşdən sonra Əhəmənilər dövlətinin ərazisiMisirdən Hindistana, İran körfəzindən Böyük Qafqazaqədər uzanırdı.



19

BB..ee..əə.. 522522--cici ildildəə IIII KambizKambiz MisirdMisirdəə olarkolarkəənn midiyamidiya kahinikahini (maq)(maq)QaumataQaumata hakimiyyhakimiyyəətiti əəlləə keçirdikeçirdi.. MisirdMisirdəənn gerigeri qayıdanqayıdan IIII KambizKambizSuriyadaSuriyada vvəəfatfat etdietdi.. ƏƏhalinihalini üçüç ilil müddmüddəətintinəə vergivergi vvəə hhəərbirbi mükmükəəlllləəfiyyfiyyəətdtdəənn azadazad ededəənnQaumataQaumata isisəə bb..ee..əə.. 522522--cici ildildəə II DaraDara ttəərrəəfindfindəənn devrildidevrildi vvəəöldürüldüöldürüldü.. II DaraDara üsyanlarıüsyanları yatırtdı,yatırtdı, islahatlarislahatlar keçirdi,keçirdi, dövldövləətintin əərazisinirazisini 2020satraplığasatraplığa (canişinliy(canişinliyəə)) böldüböldü vvəə vahidvahid pulpul sistemisistemi yaratdıyaratdı.. QızılQızıl pullarpullar darikdarik adlanırdıadlanırdı.. SatraplarSatraplar ancaqancaq gümüşgümüş pulpul kkəəsdirsdirəəbilbiləərdilrdiləərr.. II DaranınDaranın dövründdövründəə HindistanınHindistanın şimalşimal--şşəərqi,rqi, EgeyEgey ddəənizinizi hövzhövzəəsi,si,QaraQara ddəənizinnizin ccəənubnub sahillsahilləərindrindəəkiki yunanyunan şşəəhhəərlrləəriri zzəəbtbt edildiedildi.. ƏƏhhəəmməənilniləərr dövldövləətinintinin varlığınavarlığına bb..ee..əə.. 330330--cucu ildildəə MakedoniyalıMakedoniyalıİsgİsgəəndndəərr ttəərrəəfindfindəənn sonson qoyulduqoyuldu..



20

FİNİKİYAFİNİKİYA

QQəədimdim dövrldövrləərdrdəə finikiyalılarfinikiyalılar AralıqAralıq ddəənizininnizinin şşəərqrqsahillsahilləərindrindəə mməəskunlaşmışdılarskunlaşmışdılar.. BağçılıqlaBağçılıqla mməəşğulşğul olanolan finikiyalılarfinikiyalılar üzüm,üzüm, zeytunzeytun vvəə xurmaxurmabecbecəərir,rir, sidrsidr ağacınıağacını isisəə ağaclarınağacların şahı,şahı, müqmüqəəddddəəss hesabhesabedirdiledirdiləərr.. BuBu ağacağac çoxçox qiymqiyməətlitli tikintitikinti materialımaterialı idiidi.. ŞŞəəffafffaf şüşşüşəəFinikiyadaFinikiyada icadicad olunmuşdurolunmuşdur.. QQəədimdim yunanlaryunanlar FinikiyanıFinikiyanı "Foinike""Foinike" adlandırırdılaradlandırırdılar.. BuBusözsöz tündtünd--qırmızıqırmızı boyaqboyaq (purpur)(purpur) mməənasınınasını verirverir.. ÇünkiÇünki finikiyalılarfinikiyalılar ddəənizniz ilbiziilbizi şirşirəəsindsindəənn tündtünd--qırmızıqırmızıboyaqboyaq hazırlayırdılarhazırlayırdılar.. FinikiyanınFinikiyanın əəsassas şşəəhhəərlrləəriri Bibl,Bibl, SidonSidon vvəə TirTir şşəəhhəərlrləəriri idiidi.. TirTir FinikiyanınFinikiyanın mməərkrkəəzizi şşəəhhəəriri idiidi vvəə sahilsahiləə yaxınyaxın adadaadadayerlyerləəşirdişirdi..





21

BB..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin sonusonu -- II minilliyinminilliyin əəvvvvəəlllləərindrindəəfinikiyalılarfinikiyalılar əənn yaxşıyaxşı ddəənizçinizçi vvəə ggəəmiqayıranlarmiqayıranlar idilidiləərr.. QütbQütb ulduzunaulduzuna görgörəə ssəəmtimti ttəəyinyin ededəənn finikiyalılarfinikiyalılar ilkilk ddəəffəəaçıqaçıq ddəəniznizəə,, hhəəttatta AtlantikAtlantik okeanınaokeanına çıxmağaçıxmağa ccəəsarsarəətt etmişletmişləərr.. FinikiyalılarFinikiyalılar MisirMisir vvəə BabilBabil mallarınımallarını YunanıstandaYunanıstanda satır,satır,eynieyni zamandazamanda ddəənizniz quldurluğuquldurluğu ililəə mməəşğulşğul olurdularolurdular.. OnlarOnlar İspaniyada,İspaniyada, ŞimaliŞimali Afrikada,Afrikada, Kipr,Kipr, Siciliya,Siciliya, SardiniyaSardiniyaadalarındaadalarında daimidaimi mməəskskəənlnləərr--koloniyalarkoloniyalar (koloniya(koloniya -- yadyadölkölkəəlləərdrdəənn ggəəlləənlnləərinrin yaşadığıyaşadığı yeryer demdeməəkdir)kdir) saldılarsaldılar.. TirTir şşəəhhəərindrindəənn ggəəlləənlnləərr ŞimaliŞimali AfrikadaAfrikada KarfagenKarfagenkoloniyasınınkoloniyasının əəsasınısasını qoydularqoydular..MisirlilMisirliləərinrin ttəəcrübcrübəəsindsindəənn istifadistifadəə ededəənn finikiyalılarfinikiyalılar bb..ee..əə.. XXəəsrdsrdəə 2222 samitdsamitdəənn ibaribarəətt əənn qqəədimdim əəlifbalifbalardanlardan birinibiriniyaratmışlaryaratmışlar..



22

İİSKİTLSKİTLƏƏRR

ВВ..ее..әә.. VIIIVIII əəsrinsrin sonusonu -- VIIVII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə QaraQara ddəənizinnizinşimalındaşimalında yaşayanyaşayan kimmer,kimmer, iskitiskit (skif)(skif) vvəə saklarsaklar ÖnÖn AsiyayaAsiyaya böyükböyükköçköç etdiletdiləərr.. OnlarınOnların birbir hisshissəəsisi UrmiyaUrmiya gölündgölündəənn şimaldaşimalda vvəə qqəərbdrbdəə mməəskskəənnsaldısaldı.. BaşçılarıBaşçıları İşpakayİşpakay idiidi.. BB..ee..əə.. VIIVII əəsrdsrdəə buradaburada KimmerKimmer--İskitİskit--SakSakpadşahlığıpadşahlığı yarandıyarandı.. KimmerKimmer vvəə iskitliskitləərr birbir müddmüddəətt MannaManna ililəə müttmüttəəfiqfiq olmuşolmuş vvəə 2828 ilil(b(b..ee..əə.. 653653--625625)) MidiyadaMidiyada ağalıqağalıq etmişdiletmişdiləərr.. LakinLakin MidiyaMidiya hökmdarıhökmdarı KiaksarKiaksar İskitİskit ağalığınaağalığına sonson qoyduqoydu vvəəonlarıonları özündözündəənn asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə saldısaldı.. ƏƏhhəəmməənini hökmdarıhökmdarı II DaraDara İskitİskit vvəə SakSak tayfalarınatayfalarına qarşıqarşı yürüşyürüşttəəşkilşkil etdietdi vvəə saklarısakları darmadağındarmadağın etdietdi.. BB..ee..əə.. 512512--cici ildildəə QaraQara ddəənizniz sahillsahilləərindrindəə yaşayanyaşayan iskitliskitləərr IIDaranınDaranın hücumununhücumunun qarşısınıqarşısını alıb,alıb, onuonu gerigeri oturtdularoturtdular..





23

BB..ee..əə.. IVIV əəsrinsrin ortalarındaortalarında DonDon çayındançayından DunayDunay çayınaçayına qqəəddəərr olanolanəərazidrazidəə iskitiskit (Sak)(Sak) dövldövləətiti yarandıyarandı.. BB..ee..əə.. IIIIII--IIII əəsrlsrləərdrdəə onunonun paytaxtıpaytaxtı NeapolNeapol şşəəhhəəriri idiidi.. İskitlİskitləərinrin özözəərazilraziləərinirini qqəərbrbəə doğrudoğru genişlgenişləəndirmndirməəyyəə çalışmasıçalışması onlarınonlarınMakedoniyaMakedoniya hökmdarıhökmdarı IIII FiliplFilipləə üzüz--üzüzəə ggəəlmlməəsinsinəə ssəəbbəəbb olduoldu.. BB..ee..əə..339339--cucu ildildəə başbaş ververəənn döyüşddöyüşdəə iskitliskitləərr mməəğlubğlub edildiledildiləərr.. BB..ee..əə.. 331331--cici ildildəə MakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndndəərinrin ssəərkrkəərdrdəəlləərindrindəənn biribiriiskitliskitləərrəə qarşıqarşı yürüşyürüş etsetsəə ddəə,, uğuruğur qazanmadıqazanmadı.. LakinLakin bb..ee..əə.. IIII əəsrdsrdəə makedoniyalılarmakedoniyalılar iskitliskitləəriri mməəğlubğlub etdiletdiləərr.. SağSağqalanqalan iskitliskitləərr sarmatlarasarmatlara qoşuldularqoşuldular.. İskitlİskitləərr əəkinçilik,kinçilik, maldarlıqmaldarlıq vvəə ssəənnəətkarlıqlatkarlıqla mməəşğulşğul olurdularolurdular..OnlardaOnlarda çoxtanrılıqçoxtanrılıq mövcudmövcud idiidi.. Oda,Oda, suyasuya inaminam genişgeniş yayılmışdıyayılmışdı.. HerodotHerodot iskitliskitləərinrin GünGünəəşştanrısınatanrısına atat qurbanqurban verdiklverdikləərinirini yazıryazır.. DaşdanDaşdan yonulmuşyonulmuş insaninsan fiqurlarıfiqurları vvəə zoomorfzoomorf formalıformalı (heyvan(heyvanüslublu)üslublu) fiqurlarfiqurlar vvəə rrəəsmlsmləərr iskitliskitləərinrin yaratdıqlarıyaratdıqları gözgözəəll incincəəssəənnəəttnümunnümunəəlləəridirridir.. BB..ee..əə.. II minilliyinminilliyin ortalarındaortalarında iskitliskitləərr arasındaarasında quldarlıqquldarlıqmünasibmünasibəətltləəriri meydanameydana çıxmışdıçıxmışdı..



24

QQƏƏDİM TÜRKLDİM TÜRKLƏƏRR QQəədimdim türkltürkləərinrin ilkilk mməəskskəənlnləərindrindəənn biribiri MMəərkrkəəzizi Asiya,Asiya,SayanSayan -- AltayAltay dağlarınındağlarının şimalşimal--qqəərbindrbindəəkiki torpaqlartorpaqlar vvəə YeniseyYeniseyçayıçayı sahillsahilləəriri olmuşolmuş vvəə adadəəttəən,n, BöyükBöyük TürküstanTürküstan adlanmışdıradlanmışdır..'Türk"'Türk" sözününsözünün güclü,güclü, törtörəəyyəən,n, çoxalançoxalan kimikimi müxtmüxtəəliflif mməənalarınalarıvardırvardır.. MMəərkrkəəzizi AsiyadakıAsiyadakı BaysuntauBaysuntau dağındadağında yerlyerləəşşəənn TeşikTeşik--TaşTaş(Deşikdaş)(Deşikdaş) mağarasındanmağarasından (Özb(Özbəəkistan)kistan) neandertalneandertal tiplitipli 88--99yaşlıyaşlı uşaquşaq skeletininskeletinin tapılmasıtapılması bubu əərazininrazinin DaşDaş dövründövrünəə aidaidqqəədimdim insaninsan mməəskskəənini olduğunuolduğunu göstgöstəərirrir.. NamazqandaNamazqanda,, SibirinSibirin ccəənubundanubunda vvəə QazaxıstanQazaxıstan çöllçölləərindrindəətunctunc dövründövrünəə aldald abidabidəəlləərr aşkaraşkar edilmişdiredilmişdir.. İssıkİssık gölügölü əətrafındatrafında -- EsikdEsikdəə qızılqızıl əəşyalarlaşyalarla zzəənginngin kurqankurqanaçılmışdıraçılmışdır.. BuradanBuradan bb..ee..əə.. VV əəsrsrəə aidaid 2323 hhəərfdrfdəənn ibaribarəətt qqəədimdim yazıyazıtapılmışdırtapılmışdır..



25

ŞŞəərqirqi AltaydakıAltaydakı PazırıqPazırıq vadisindvadisindəə bb..ee..əə.. VV--IVIV əəsrlsrləərrəə aidaidkurqankurqan ttəədqiqdqiq edilibedilib öyröyrəənilmişdirnilmişdir.. BB..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin sonusonu -- II minilliyinminilliyin birincibirinci yarısındayarısında türktürktayfalarınıntayfalarının köçüköçü vvəə yerdyerdəəyişmyişməəlləəriri başbaş vermişdivermişdi.. TürküstandanTürküstandan ŞimaliŞimali Qafqaza,Qafqaza, QaraQara ddəənizniz sahillsahilləərinrinəə köçköçededəənn türkltürkləəriri yunanlaryunanlar iskit,iskit, MMəərkrkəəzizi AsiyaAsiya vvəə YaxınYaxın ŞŞəərqrqəə axınaxınededəənlnləəriri farslarfarslar sak,sak, aşşurlaraşşurlar işquzişquz adlandırmışlaradlandırmışlar.. AzAzəərbaycanrbaycan qqəədimdim türkltürkləərinrin ilkilk yurdlarındanyurdlarından biribiri sayılırsayılır.. BB..ee..əə.. VIVI——IVIV əəsrlsrləərderde MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada Baktriya,Baktriya, Parflya,Parflya,Margiana,Margiana, XarXarəəzm,zm, SoqdianaSoqdiana kimikimi vahvahəə dövldövləətltləərininrinin olmasıolmasıhaqqındahaqqında "Avesta"da"Avesta"da vvəə ÇinÇin yazılarındayazılarında mməəlumatlumat verilirverilir.. AmudAmudəəryanınryanın aşağıaşağı axarındaaxarında XarXarəəzmzm,, indikiindiki ÖzbÖzbəəkistanınkistanınvvəə TacikistanınTacikistanın ccəənubundanubunda BaktriyaBaktriya,, mməərkrkəəzizi hisshissəəsindsindəə isisəəSoqdianaSoqdiana yerlyerləəşirdişirdi..



26

BB..ee..əə.. VIVI--VV əəsrlsrləərdrdəə MMəərkrkəəzizi AsiyaAsiya ƏƏhhəəmməənilniləərinrin hücumunahücumunamməəruzruz qaldıqaldı.. BuBu zamanzaman SirakSirak adlıadlı birbir nnəəffəərr saksak İranİran ordusunuordusunu"b"bəəlləədçi"dçi" kimikimi aldadaraqaldadaraq ssəəhradahrada mməəhvhv etmişdiretmişdir.. BB..ee..əə.. IVIV əəsrinsrin 3030--cucu illilləərindrindəə MMəərkrkəəzizi AsiyaAsiya makedoniyamakedoniya--lılarınlılarınhücumunahücumuna mməəruzruz qaldıqaldı.. OnlarOnlar SSəəmməərqrqəəndindi tutdulartutdular.. BaktriyalılarBaktriyalılar vvəə soqdianalılarsoqdianalılar SSpitameninpitamenin başçılığıbaşçılığı altındaaltındaMakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndndəərrəə qarşıqarşı üsyanüsyan qaldırdılarqaldırdılar.. LakinLakin XarXarəəzmzm hökmdarıhökmdarı vvəə BaktriyaBaktriya əəyanlarınınyanlarının xxəəyanyanəətitinnəəticticəəsindsindəə üsyanüsyan yatırıldıyatırıldı.. QQəədimdim TürküstanTürküstan əərazisindrazisindəə yaşayanyaşayan əəhalihali zzəənginngin mməəddəənini irsirsqoyubqoyub getmişdigetmişdi.. ÜzÜzəərindrindəə şirşir başıbaşı ttəəsvirsvir olunmuşolunmuş quipluquiplu kuzkuzəəlləərr vvəə ritonlarritonlar(gild(gildəənn hazırlanmışhazırlanmış qab)qab) dulusçuluqdulusçuluq ssəənnəətinintinin inkişafınıinkişafını göstgöstəərirrir.. ƏƏhalihali ZZəərdüştrdüşt dinindininəə inanır,inanır, GünGünəəşi,şi, Ayı,Ayı, OduOdu müqmüqəəddddəəsssayırdısayırdı..



27

BÖYÜK HUN İMPERATORLUĞUBÖYÜK HUN İMPERATORLUĞU

HunlarHunlar əənn qqəədimdim türktürk tayfalarındantayfalarından biridirbiridir.. OnlarOnlar OrxonOrxon vvəə SelenqaSelenqa çaylarıçayları arasındakıarasındakı əərazidrazidəəyaşayırdılaryaşayırdılar.. HunHun tayfatayfa ittifaqınaittifaqına "tanhu""tanhu" ("yabqu("yabqu--kağankağan--xaqan")xaqan") basçılıqbasçılıqedirdiedirdi.. HunHun dövldövləətiti haqqındahaqqında tarixdtarixdəə ilkilk mməəlumatlumat bb..ee..əə.. IIIIII əəsrdsrdəəhunlarınhunların ÇinÇinəə hücumuhücumu ililəə bağlıbağlı verilmişdirverilmişdir.. BöyükBöyük HunHun imperatorluğuimperatorluğu bb..ee..əə.. 220220--cici ildildəə TeomanTeoman TanhuTanhuttəərrəəfindfindəənn yaradılmışdıyaradılmışdı.. Bu,Bu, MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada yaranmışyaranmış ilkilk türktürkdövldövləətidirtidir.. DövlDövləətintin başçısıbaşçısı TeomanTeoman (b(b..ee..əə.. 220220--209209)) ÇinÇinəə hücumhücum etdietdi.. ÇinlilÇinliləərr bubu hücumunhücumun qarşısınıqarşısını almaqalmaq üçünüçün bb..ee..əə.. 214214--cücü ildildəəBöyükBöyük ÇinÇin ssəəddiniddini inşainşa etmetməəyyəə başladılarbaşladılar..





28

MeteMete xaqanınxaqanın dövründdövründəə (b(b..ee..əə.. 209209--174174)) dövldövləətintin əərazisirazisi SibirdSibirdəənnHimalayHimalay dağlarına,dağlarına, SakitSakit okeandanokeandan ХХəəzzəərr ddəənizinizi vvəə UralUral dağlarınadağlarınaqqəəddəərr uzanırdıuzanırdı..MeteMete nizaminizami süvarisüvari orduordu yaratmışdıyaratmışdı.. BB..ee..əə.. 5858--cici ildildəə imperiyaimperiya ŞŞəərqrq vvəə QQəərbrb hunlarınahunlarına parçalandıparçalandı..QQəərbrb hunlarınınhunlarının başındabaşında duranduran ÇiçiÇiçi bb..ee..əə.. 3636--cıcı ildildəə TanrıTanrıdağlarınındağlarının şimalını,şimalını, İssıkİssık gölününgölünün əətrafınıtrafını vvəə OrtaOrta AsiyanıAsiyanı tutdututdu.. QQəərbrb hunlarıhunları üzüzəərinrinəə hücumhücum ededəənn çinlilçinliləərr BöyükBöyük İpİpəəkk yoluyoluüstündüstündəə yerlyerləəşşəənn 5050--ddəəkk şşəəhhəəriri qarqarəətt edibedib dağıtdılardağıtdılar.. QQəərbrb hunlarıhunlarıUralaUrala ççəəkildilkildiləərr.. BB..ee..əə.. 1818--cici ildildəə müstmüstəəqillikqillik qazananqazanan ŞŞəərqrq hunlarıhunları CCəənubnub vvəəŞimalŞimal hunlarınahunlarına bölündülbölündüləərr.. CCəənubnub hunlarıhunları ÇininÇinin əəsarsarəətindtindəə qalsaqalsada,da, ŞimalŞimal hunlarıhunları müstmüstəəqilqil olduoldu.. HunlarınHunların əənn uluulu ssəəmama tanrılarıtanrıları GünGünəəşş vvəə AyAy idiidi.. HunlaraHunlara görgörəə,, pispis ruhlarıruhları yeraltıyeraltı dünyanıdünyanı idaridarəə ededəənn YerlikYerlik tanrıtanrıhimayhimayəə edirdiedirdi.. RuhlarlaRuhlarla insanlarinsanlar arasındaarasında əəlaqlaqəə yaradanyaradan adamadamşamanşaman adlanırdıadlanırdı..



29

QQƏƏDİM ÇİNDİM ÇİN

"Çin""Çin" sözüsözü SinSin sülalsülaləəsininsinin adıadı ililəə bağlıdırbağlıdır.. ÇininÇinin əərazisindrazisindəənn XuanxeXuanxe vvəə YansızıYansızı çaylarıçayları axıraxır.. DaşqınlaraDaşqınlaragörgörəə XuanxeXuanxe çayınıçayını "Çinin"Çinin bbəəlası",lası", "Min"Min ffəəlaklakəətt çayı",çayı", "G"Gəəzzəənnçay"çay" adlandırırdılaradlandırırdılar.. ÇinÇin əərazisindrazisindəə ilkilk dövldövləətt bb..ee..əə.. XIVXIV əəsrdsrdəə yaranmışyaranmış ŞanŞandövldövləətiti idiidi.. BuradaBurada bb..ee..əə.. IIII minillikdminillikdəə əəmməəkk alaləətltləəriri daş,daş, sümük,sümük, mismis vvəətuncdantuncdan hazırlanırdıhazırlanırdı.. ƏƏhalihali əəkinçilik,kinçilik, maldarlıqmaldarlıq vvəə ssəənnəətltləə mməəşğulşğul olurduolurdu.. İpİpəəkk istehsalıistehsalı ililəə bağlıbağlı tuttut bağlarınınbağlarının becbecəərilmrilməəsinsinəə xüsusixüsusifikirfikir verilirdiverilirdi.. ArtıqArtıq bb..ee..əə.. VIVI əəsrdsrdəə ÇindÇindəə ipipəəkqurdukqurdu bbəəslsləənilirdinilirdi.. ÇinlilÇinliləərrgözgözəəll ipipəəkk parçalarparçalar toxuyurdulartoxuyurdular.. BB..ee..əə.. VIVI--VV əəsrlsrləərdrdəə buradaburada ddəəmirmir istehsalistehsal edilirdiedilirdi..





30

BB..ee..əə.. IVIV——IIIIII əəsrlsrləərdrdəə ÇindÇindəə birbir--biribiri ililəə vuruşanvuruşan altıaltı padşahlıqpadşahlıq varvar idiidi.. OnaOna görgörəə bubu dövrüdövrü “Vuruşan“Vuruşan padşahlıqlarpadşahlıqlar dövrü"dövrü" adlandırırlaradlandırırlar.. BB..ee..əə.. 221221--cici ildildəə SinSin padşahıpadşahı ÇiniÇini birlbirləəşdiribşdirib özünüözünü SinSin ŞixuandiŞixuandi(Sinin(Sinin birincibirinci imperatoru)imperatoru) adlandırdıadlandırdı.. O,O, hunhun hücumlarınahücumlarına qarşıqarşı bb..ee..əə..214214--cücü ildildəə BöyükBöyük ÇinÇin ssəəddininddinin (tikintisi(tikintisi minmin ildildəənn çoxçox davamdavam ededəənn bubussəəddinddin uzunluğuuzunluğu 44 minmin kilometr,kilometr, hündürlüyühündürlüyü onon metrdir)metrdir) inşasınainşasınabaşladıbaşladı.. SinSin ŞixuandiŞixuandi dövldövləətiti möhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəkk üçünüçün inzibatiinzibati islahatislahatkeçirdikeçirdi vvəə ssəərtrt idaridarəə üsuluüsulu yaratdıyaratdı.. BB..ee..əə.. 206206--cıcı ildildəə ÇindÇindəə hakimiyyhakimiyyəətt XanXan sülalsülaləəsininsinin əəlinlinəə keçdikeçdi.. BuBu sülalsülaləə bizimbizim eranıneranın IIIIII əəsrininsrinin əəvvvvəəlllləərinrinəə qqəəddəərr hakimiyyhakimiyyəətdtdəəolduoldu.. XanXan sülalsülaləəsisi bizimbizim eranıneranın IIII əəsrinsrinəəddəəkk işğalçıişğalçı müharibmüharibəəlləərr apardı,apardı,hunlarınhunların hücumlarınıhücumlarını ddəəff edib,edib, əətraftraf əərazilraziləəriri tutdututdu.. ВВ..ее..əə.. IIII əəsrinsrin sonundasonunda BöyükBöyük İpİpəəkk yolununyolunun salınmasınasalınmasına başlandıbaşlandı..ÇindÇindəənn ggəəlləənn ticarticarəətt yollarıyolları dünyadünya ticarticarəətt yollarınayollarına qovuşduqovuşdu.. BuBu yollayollaYaxınYaxın ŞŞəərqrq vvəə AralıqAralıq ddəənizinizi hövzhövzəəsinsinəə ÇinÇin mallarımalları daşınırdıdaşınırdı.. OnunOnun əənnişlişləəkk xxəətltləərindrindəənn biribiri AzAzəərbaycanrbaycan əərazisindrazisindəənn keçirdikeçirdi..



31

BöyükBöyük İpİpəəkk yoluyolu istiqamistiqaməətindtindəə ÇinÇin ordularıorduları qarqarəətçitçi hhəərbirbiyürüşlyürüşləərr ddəə edirdiledirdiləərr..MüharibMüharibəəlləərr zamanızamanı əəlləə keçirilkeçiriləənn hhəərbirbi əəsirlsirləərr qulaqula çevrilirdiçevrilirdi.. VergiVergi vvəə torpaqtorpaq icaricarəə haqlarınınhaqlarının çoxluğuçoxluğu kkəəndlilndliləərinrin vvəəziyyziyyəətinitiniağırlaşdırırdıağırlaşdırırdı.. AğırAğır vvəəziyyziyyəətdtdəə yaşayanyaşayan kkəəndlilndliləərr vvəə qullarqullarquldarlarıquldarları "başqasının"başqasının çörçörəəyiniyini yeyyeyəənn vicdansızvicdansız siçovullar"siçovullar"adlandırırdılaradlandırırdılar.. EramızınEramızın II əəsrininsrinin əəvvvvəəlllləərindrindəə "qırmızıqaşlılar","qırmızıqaşlılar", 184184--cücü ildildəəisisəə ÇjanÇjan qardaşlarınınqardaşlarının başçılığıbaşçılığı ililəə "sarısarıqlılar""sarısarıqlılar" üsyanıüsyanı başbaş verdiverdi.. 2020 ilil davamdavam ededəənn «sarısarıqlılar»«sarısarıqlılar» üsyanıüsyanı yatırıldıyatırıldı.. BuBu üsyanüsyan ÇinÇin dövldövləətinitini zzəəiflifləətditdi vvəə ölkölkəə birbir neçneçəə yeryerəəparçalandıparçalandı.. IIIIII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə XanXan sülalsülaləəsininsinin hakimiyyhakimiyyəətintinəə sonsonqoyulduqoyuldu.. ÇindÇindəə quldarlıqquldarlıq quruluşuquruluşu feodalizmlfeodalizmləə əəvvəəzz olunduolundu..



32

QQəədimdim ÇindÇindəə mməəddəəniyyniyyəətt kifaykifayəətt qqəəddəərr inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. ÇinÇin yazısıyazısı heroqlifheroqlif adlanır,adlanır, bambukbambuk lövhlövhəəlləərr üzüzəərindrindəə yazılırdıyazılırdı..MühümMühüm ssəənnəədldləərr vvəə imperatorunimperatorun əəmrlmrləəriri isisəə ipipəəkk parçaparça üzüzəərindrindəəyazılırdıyazılırdı.. QQəədimdim ÇindÇindəə parça,parça, ağacağac qabığıqabığı vvəə bambukdanbambukdan kağızkağızhazırlandıhazırlandı.. ÇayÇay ilkilk ddəəffəə ÇindÇindəə becbecəərilmişdirrilmişdir.. QQəədimdim çinlilçinliləərr ddəəqiqqiq ttəəqvimqvim düzdüzəəltmiş,ltmiş, ilkilk ddəəffəə kompaskompasdandanistifadistifadəə etmişletmişləərr.. "Dağlar"Dağlar vvəə ddəənizlnizləər"r" kitabındakitabında ÇinÇin vvəə qonşularıqonşuları haqqındahaqqındacoğraficoğrafi mməəlumatlarlumatlar verilmişdirverilmişdir.. BB..ee..əə.. IIII əəsrinsrin sonusonu -- II əəsrinsrin əəvvvvəəlindlindəə bütünbütün ölkölkəənini ggəəzzəənn SımaSımaTsyanTsyan topladığıtopladığı tarixitarixi mməəlumatlarlumatlar əəsasındasasında “Tarixi“Tarixi qeydlqeydləər"r"kitabınıkitabını yazdıyazdı.. KunKun--SuiSui ttəərrəəfindfindəənn KonfutsiKonfutsi ttəəlimilimi yaradılmışdıyaradılmışdı.. "Bilici""Bilici" adıadı almaqalmaq üçünüçün KonfutsiKonfutsi ttəəlimindlimindəənn imtahanimtahan vermverməəkklazımlazım idiidi..



33

QQƏƏDİM HİNDİSTANDİM HİNDİSTAN

HindistandanHindistandan HindHind vvəə QanqQanq çaylarıçayları axıraxır.. HimalayHimalay dağlarıdağları ölkölkəəninişimalşimal külküləəklkləərindrindəənn qoruduğuqoruduğu üçünüçün buradaburada qışdaqışda dada istiisti olurolur.. HindistandaHindistanda bb..ee..əə.. IIIIII minillikdminillikdəə qqəədimdim şşəəhhəərlrləərr olmuşdurolmuşdur..QQəədimdim HindistandaHindistanda draviddravid vvəə protodravidprotodravid tayfalarıtayfaları yaşayırdılaryaşayırdılar.. BB..ee..əə.. IIII minillikdminillikdəə HindistanaHindistana ggəəlləənn köçköçəəriri ariari tayfalarıtayfaları ililəə yeiliyeiliəəhalininhalinin qarışmasıqarışması nnəəticticəəsindsindəə hindhind xalqıxalqı ttəəşşəəkkülkkül tapdıtapdı.. BB..ee..əə.. II minillikdminillikdəə HindistandaHindistanda ilkilk dövldövləətt yarandıyarandı.. TayfaTayfa başçılarıbaşçıları -- racracəəlləərr padşahpadşah oldularoldular.. QullarıQulları "yad","yad", "düşm"düşməən"n" adlandırırdılaradlandırırdılar.. BB..ee..əə.. VIVI əəsrdsrdəə buradakıburadakı xırdaxırda dövldövləətltləərr ƏƏhhəəmməənilniləərinrin 2020--cicisatraplığınasatraplığına daxildaxil idiidi.. BB..ee..əə.. 327327--cici ildildəə MakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndndəərr HindistanınHindistanın şimalşimal--qqəərbinrbinəə hücumhücum etdietdi.. YerliYerli əəhalininhalinin güclügüclü müqavimmüqaviməətintinəə rastrast ggəəlləənnMakedoniyalıMakedoniyalı İİsgsgəəndndəərr yorulmuşyorulmuş əəsgsgəərlrləərininrinin ttəəlləəbibi ililəə gerigeri dönmdönməəyyəəmməəcburcbur olduoldu..





34

BB..ee..əə.. 317317--cici ildildəə yerliyerli MauriyaMauriya sülalsülaləəsindsindəənn olanolan ÇandraquptaÇandraquptaİsgİsgəəndndəərinrin xxəəlləəflfləərindrindəənn biribiri olanolan SelevkininSelevkinin qızıqızı ililəə evlevləənnəərrəəkk HindHindpadşahıpadşahı kimikimi tanındıtanındı.. BB..ee..əə.. IIIIII əəsrinsrin ikinciikinci yarısındayarısında MauriyaMauriya sülalsülaləəsininsinin nümaynümayəəndndəəsisiAşokaAşoka bütünbütün HindistanıHindistanı vahidvahid dövldövləətdtdəə birlbirləəşdirdişdirdi.. BB..ee..əə.. 180180--cici ildildəə isisəə bubu sülalsülaləəninnin hakimiyyhakimiyyəətintinəə sonson qoyulduqoyuldu.. HindistandaHindistanda başbaş tanrıtanrı BrahmaBrahma hesabhesab edilirdiedilirdi.. QQəədimdim hindlilhindliləərinrin inamınainamına görgörəə,, BrahmaBrahma insanlarıinsanları kastalarakastalara (q(qəətitimümüəəyyyyəənlnləəşmişşmiş hüquqhüquq vvəə vvəəzifzifəəlləəriri olanolan insaninsan qrupları)qrupları) bölmüşdübölmüşdü::1)1) brahmanlarbrahmanlar (kahinl(kahinləər)r);;2)2) döyüşçüldöyüşçüləərr;;3)3) KKəəndlilndliləərr;;4)4) şudralarşudralar (nök(nökəərlrləər)r).. KastalarınKastaların heçheç birinbirinəə daxildaxil olmayanlarıolmayanları “toxunulmazlar”“toxunulmazlar”

adlandırırdılaradlandırırdılar.. OnlarOnlar murdarmurdar sayılırsayılır vvəə əənn natnatəəmizmiz işlişləəririgörürdülgörürdüləərr..





35

HindlilHindliləərinrin etiqadlarıetiqadları vvəə dünyagörüşldünyagörüşləəriri "Mahabharata""Mahabharata" vvəə"Ramayana""Ramayana" poemalarında,poemalarında, dinidini etiqadetiqad vvəə qanunlarıqanunları isisəə "Veda""Veda"adlıadlı ssəənnəəddddəə toplanmışdırtoplanmışdır.. HindlilHindliləərr sıfırsıfır rrəəqqəəmimi ttəətbiqtbiq etmetməəklkləə sadsadəə vvəə asanasan hesabhesabqaydasıqaydası yaratdılaryaratdılar.. HindHind rrəəqqəəmlmləəriri AvropadaAvropada əərrəəbb rrəəqqəəmlmləəririkimikimi tanınırtanınır.. AşokaAşoka dövründövrünəə aidaid sütunsütun üzüzəərindrindəə dörddörd şirşir heykheykəəlili,, bb..ee..əə.. IIəəsrsrəə aidaid daşdandaşdan yonulmuşyonulmuş darvazadarvaza vvəə mağaramağara mməəbbəədidiHindistandaHindistanda memarlıqmemarlıq vvəə heykheykəəltltəəraşlığınraşlığın inkişafinkişaf etdiyinietdiyini sübutsübutediredir.. HindlilHindliləərr özöz ordularınınordularının düzülüşdüzülüş formasınıformasını xatırladanxatırladanşahmatşahmat oyununuoyununu icadicad etdiletdiləərr.. BB..ee..əə.. 566566--486486--cıcı illilləərdrdəə yaşamışyaşamış QautamaQautama buddizmbuddizm adlıadlıyeniyeni dinindinin əəsasınısasını qoyduqoydu..



36

ANTANTİKİK TARİXTARİXQQƏƏDİM YUNANISTANDİM YUNANISTAN

BalkanBalkan yarımadasınınyarımadasının ccəənubundanubunda yyəərlrləəşşəənn YunanıstanıYunanıstanı ttəəbibiəətt Şimal,Şimal,Orta,Orta, CCəənubnub olmaqlaolmaqla üçüç hisshissəəyyəə bölürbölür.. ŞimaliŞimali YunanıstanlaYunanıstanla OrtaOrtaYunanıstanıYunanıstanı FermopilFermopil dağdağ keçidikeçidi ayırırayırır.. CCəənubinubi YunanıstanYunanıstan PeloponnesPeloponnesadlanıradlanır.. AvropadaAvropada əənn qqəədimdim dövldövləətt bb..ee..əə.. IIIIII--IIII minilliklminillikləərdrdəə YunanıstandanYunanıstandanccəənubdanubda yerlyerləəşşəənn KritKrit adasındaadasında yaranmışdıryaranmışdır.. ÖzÖz yazılarıyazıları olanolan kritlilkritliləərr:: kkəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı vvəə ssəənnəətkarlıqlatkarlıqla mməəşğulşğul olurdularolurdular;;Misir,Misir, FinikiyaFinikiya vvəə BabilBabil ililəə ticarticarəətt əəlaqlaqəəlləəriri saxlayırdılarsaxlayırdılar;;MikenaMikena vvəə AfinaAfina şşəəhhəərlrləərininrinin mməəddəəniyyniyyəətintinəə böyükböyük ttəəsirsir göstgöstəərmişrmiş-- dildiləərr.. BB..ee..əə.. IIII minillikdminillikdəə KritKritəə yaxınyaxın adadaadada başbaş ververəənn vulkanvulkan püskürmpüskürməəsisi KritKritmməəddəəniyyniyyəətinitini mməəhvhv etdietdi.. BB..ee..əə.. 14501450--cici ildildəə CCəənubinubi YunanıstandaYunanıstanda (Mikenada)(Mikenada) yaşayanyaşayan axeylaxeyləərrKritiKriti tutdulartutdular.. AxeylAxeyləərr MikenadaMikenada AkropolAkropol ("yuxarı("yuxarı şşəəhhəər"r" demdeməəkdir)kdir)ucaltmışdılarucaltmışdılar.. BB..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin sonlarındasonlarında YunanıstanınYunanıstanın şimalındanşimalından ggəəlləənn doridori yunanyunantayfalarıtayfaları axeylaxeyləərinrin MikenaMikena mməəddəəniyyniyyəətinitini mməəhvhv etdiletdiləərr..





37

BB..ee..əə.. XIXI——IXIX əəsrlsrləərdrdəə YunanıstandaYunanıstanda ibtidaiibtidai icmaicma quruluşuquruluşu quldarlıqlaquldarlıqlaəəvvəəzz olunduolundu.. BB..ee..əə.. VIIIVIII——VIVI əəsrlsrləərdrdəə buradaburada şşəəhhəərr--dövldövləətltləərr meydanameydana ggəəldildi.. AfinaAfina (Atina)(Atina) şşəəhhəəriri bb..ee..əə.. IIII minillikdminillikdəə OrtaOrta YunanıstandaYunanıstanda AttikaAttikavilayvilayəətindtindəə salınmışdırsalınmışdır.. BB..ee..əə.. VIIIVIII——VIIVII əəsrlsrləərdrdəə AfinadaAfinada quldarlıqquldarlıq quruluşuquruluşu bbəərqrqəərarrar olduoldu vvəəquldarlıqquldarlıq dövldövləətiti yarandıyarandı.. AfinaAfina dövldövləətinitini adlıadlı--sanlısanlı ağsaqqallardanağsaqqallardan ibaribarəətt şuraşura vvəə onunonun seçdiyiseçdiyidoqquzdoqquz hökmdarhökmdar idaridarəə edirdiedirdi.. AğsaqqallarAğsaqqallar şurasışurası artıqartıq xalqxalq yığıncağıyığıncağıçağırmadançağırmadan bütünbütün mməəssəəlləəlləəriri hhəəllll edirdiedirdi.. AdlıAdlı--sanlısanlı yunanlaryunanlar özöz idaridarəə üsullarınıüsullarını "aristokratiya""aristokratiya" -- "yaxşıların"yaxşılarınhakimiyyhakimiyyəəti"ti" adlandırırdılaradlandırırdılar.. AttikanınAttikanın qalanqalan azadazad əəhalisihalisi (s(səənnəətkarlar,tkarlar,güngünəəmuzdçular,muzdçular, ddəənizçilnizçiləər)r) demosdemos adlanırdıadlanırdı.. AfinadaAfinada:: AkropolunAkropolun yanındayanında aqoraaqora -- bazarbazar meydanımeydanı yerlyerləəşirdişirdi;; ssəənnəətkarlartkarlar ikiqulpluikiqulplu gilgil qablarqablar -- amforalaramforalar düzdüzəəldirdilldirdiləərr;; əəhalihali zeytunzeytun vvəə üzümüzüm becbecəərir,rir, metalişlmetalişləəmməə vvəə toxuculuqlatoxuculuqla mməəşğulşğulolurduolurdu;; bb..ee..əə.. VIIVII əəsrdsrdəə gümüşgümüş pulpul kkəəsilirdisilirdi;; ddəənizniz ticarticarəətiti inkişafinkişaf edirdiedirdi..



38

TTəəssəərrüfatınrrüfatın inkişafıinkişafı qulaqula olanolan ttəəlləəbatıbatı artırırdıartırırdı.. İriİri torpaqtorpaq sahiblsahibləəririonlardanonlardan borcborc alanalan kkəəndlininndlinin sahsahəəsinsinəə "borc"borc daşı"daşı" qoyurduqoyurdu.. BorcunuBorcunu vvəəfaizinifaizini vaxtındavaxtında qaytaraqaytara bilmbilməədikddikdəə kkəəndlindli vvəə ailailəəsisi qulaqula çevrilirdiçevrilirdi.. ВВ..ее..əə.. VIIVII əəsrdsrdəə AfinadaAfinada bütünbütün mməəssəəlləəlləəriri ağsaqqallarağsaqqallar şurasışurası hhəəllll edirdiedirdi..BuBu dövrddövrdəə qqəəbulbul edilmişedilmiş qanunlarqanunlar aristokratlarınaristokratların hhəəyatınıyatını vvəə əəmlakınımlakınıqoruyurduqoruyurdu.. ŞuraŞura DrakonDrakon ttəərrəəfindfindəənn yazılmışyazılmış ssəərtrt "Drakon"Drakon qanunları"qanunları"nınıqqəəbulbul etdietdi.. BuBu qanundaqanunda əənn kiçikkiçik ssəəhvhvəə görgörəə ağırağır ccəəzaza nnəəzzəərdrdəə tutulurdututulurdu..BunaBuna görgörəə ddəə onuonu mürmürəəkkkkəəblbləə deyil,deyil, "qanla"qanla yazılmışyazılmış qanunlar"qanunlar"adlandırırdılaradlandırırdılar.. BB..ee..əə.. VIIVII əəsrdsrdəənn idaridarəəetmetməəddəə iştirakiştirak etmetməəkk ististəəyyəənn demoslademosla aristokratlararistokratlararasındaarasında başlananbaşlanan mübarizmübarizəə ee..əə.. VIVI əəsrdsrdəə kkəəskinlskinləəşdişdi.. DemosDemos kkəəndlilndliləərrəə torpaqtorpaq verilmverilməəsini,sini, borclarınborcların lləəğvğv olunmasınıolunmasını ttəə-- lləəbbedirdiedirdi.. XalqXalq üsyanlarındanüsyanlarından qorxanqorxan aristokratlararistokratlar güzgüzəəştştəə getmgetməəyyəə mməəcburcburoldularoldular.. DemoslaDemosla aristokratlarıaristokratları barışdıranbarışdıran SolonSolon bb..ee..əə.. 594594--cücü ildildəə xalqxalqyığıncağınayığıncağına arxalanaraqarxalanaraq islahatislahat keçirdikeçirdi.. İslahataİslahata görgörəə::1)1) kkəəndlilndliləərinrin borclarıborcları lləəğvğv edildiedildi;;2)2) borcaborca görgörəə qulqul edilediləənn afinalılarafinalılar azadazad olunduolundu;;3)3) ggəəlləəccəəkdkdəə borcaborca görgörəə qulaqula çevrilmçevrilməəkk qadağanqadağan edildiedildi..



39

AfinanınAfinanın yerliyerli sakinisakini olanolan bütünbütün kişilkişiləərr vvəəttəəndaşndaş hüququhüququ aldıaldı.. VVəəttəəndaşndaş (qanunla(qanunla mümüəəyyyyəənn olunmuşolunmuş hüquqlardanhüquqlardan istifadistifadəə ededəənn vvəədövldövləətt qarşısındaqarşısında vvəəzifzifəə daşıyandaşıyan şşəəxsxsəə vvəəttəəndaşndaş deyilirdi)deyilirdi) 22 illikillik hhəərbirbi xidmxidməəttkeçmkeçməəlili idiidi.. KKəəndlilndliləərdrdəənn yüngülyüngül vvəə ağırağır silahlısilahlı döyüşçüldöyüşçüləərr ttəəşkilşkil edilirdiedilirdi.. MinikMinik atıatı alaalabilbiləənlnləərr süvarisüvari hisshissəəlləərrəə daxildaxil olurduolurdu.. OrdununOrdunun əəsasınısasını piyadalarpiyadalar ttəəşkilşkil edirdiedirdi;; əəhalihali əəmlakınınmlakının miqdarınamiqdarına görgörəədörddörd ddəərrəəccəəyyəə bölünürdübölünürdü.. XalqXalq yığıncağındayığıncağında bütünbütün vvəəttəəndaşlarndaşlar iştirakiştirak ededəəbilbiləərdilrdiləərr.. BB..ee..əə.. VIVI əəsrinsrin sonlarındasonlarında xalqxalq yığıncağıyığıncağı varlılardanvarlılardan orduordu vvəə donanmayadonanmayabaşçılıqbaşçılıq ededəənn strateqlstrateqləərr seçmseçməəyyəə başladıbaşladı.. BB..ee..əə.. IIII minilliyinminilliyin sonundasonunda PeloponnesinPeloponnesin ccəənubnub--şşəərqindrqindəəkiki LakonikaLakonikavilayvilayəətinitini tutantutan dorildoriləərr buradaburada SpartaSparta şşəəhhəərinirini saldılarsaldılar.. OnlarOnlar özlözləərinirinispartalılar,spartalılar, SpartadaSpartada itaitaəətt altınaaltına alınmışalınmış əəhalininhalinin birbir hisshissəəsinisini isisəə qulaqulaçevirçevirəərrəəkk ilotlarilotlar adlandırırdılaradlandırırdılar.. SpartalılarSpartalılar bb..ee..əə.. VIIVII əəsrdsrdəə ccəənubnub--qqəərbdrbdəəkiki MesseniyaMesseniya vilayvilayəətinitini ddəətutdulartutdular..



40

BB..ee..əə.. VIIIVIII——VIVI əəsrlsrləərdrdəə SpartadaSpartada quldarquldar dövldövləətiti yarandıyarandı.. QanunlarıQanunları xalqxalq yığıncağıyığıncağı qqəəbulbul edirdiedirdi.. XalqXalq yığıncağınınyığıncağının seçdiyiseçdiyiağsaqqallarağsaqqallar şurasışurası mühümmühüm mməəssəəlləəlləəriri hhəəllll edir,edir, müqmüqəəssirlssirləəriri ccəəzalandırırdızalandırırdı..QanunQanun spartalılaraspartalılara hhəərbirbi işdişdəənn başqabaşqa digdigəərr işlişləərlrləə mməəşğulşğul olmağıolmağı qadağanqadağanedirdiedirdi.. QoşunaQoşuna ikiiki hökmdarhökmdar başçılıqbaşçılıq edirdiedirdi.. SpartaSparta ordusuordusu falanqafalanqa adlanırdıadlanırdı.. TicarTicarəətt vvəə qqəənimniməətt əəldldəə etmetməəkk üçünüçün ssəəffəərlrləərrəə çıxançıxan yunanlaryunanlar AralıqAralıq vvəəQaraQara ddəənizniz sahillsahilləərindrindəə yeniyeni daimidaimi mməəskskəənlnləərr -- koloniyalarkoloniyalar saldılarsaldılar.. BB..ee..əə.. VIIIVIII——VIVI əəsrlsrləərdrdəə QafqazdanQafqazdan İspaniyayadİspaniyayadəəkk ddəənizniz sahillsahilləərindrindəəkikikoloniyalardakoloniyalarda yaşayanlaryaşayanlar özlözləərinirini ellinlellinləərr,, vvəəttəənlnləərinirini isisəə ElladaElladaadlandırırdılaradlandırırdılar.. YunanlarınYunanların yayıldığıyayıldığı əərazidrazidəəkiki mməəddəəniyyniyyəətt ellinizmellinizm adlanırdıadlanırdı.. TorpağıTorpağı əəlindlindəənn alınmışalınmış vvəə eleləəccəə ddəə YunanıstandanYunanıstandan qaçmağaqaçmağa mməəcburcburolmuşolmuş adamlar,adamlar, özöz mallarınımallarını satmaqsatmaq ististəəyyəənn ssəənnəətkartkar vvəə tacirltacirləərrkoloniyalardakoloniyalarda mməəskunlaşırdılarskunlaşırdılar.. HHəərr koloniyakoloniya ayrıcaayrıca şşəəhhəərr--dövldövləətt idiidi..OnlarınOnların hökmdarı,hökmdarı, xxəəzinzinəəsi,si, özöz pulupulu vvəə qoşunuqoşunu varvar idiidi.. DahaDaha çoxçox koloniyakoloniya salmışsalmış şşəəhhəərr MiletMilet idiidi.. QaraQara ddəənizniz sahillsahilləərindrindəə Pantikapey,Pantikapey, Oliviya,Oliviya, XersonesXersones koloniyalarıkoloniyalarısalınmışdısalınmışdı..



41

Yunan – İran müharibələri(e.ə. 500-449)

B.e.ə. VI əsrin sonu - V əsrin əvvəllərində Yunanıstanın və Əhəmənidövlətinin qüdrəti artmışdı. İran Kiçik Asiyanı tutduqdan sonra yunan koloniyalarını da ələ keçirməkistəyirdi. B.e.ə. 500-cü ildə İran şahı I Dara Aralıq dənizi sahillərində və Egeydənizi adalarında yunanları məğlub edərək Balkan yarımadasına hücumetdi. I Daranın ordusu ağır gəmilərlə təchiz olunmuş donanmadan, piyada vəsüvarilərdən ibarət idi. İran ordusunun ən təhlükəli hissəsi oxçular idi. B.e.ə. 490-cı ildə Miltiadın başçılıq etdiyi yunanlar Orta Yunanıstandayerləşən Marafon düzündə İran ordusunu məğlubiyyətə uğratdılar. I Daranın oğlu Kserks b.e.ə. 480-ci ildə misirlilərdən, babillilərdən vəKiçik Asiya yunanlarından ibarət ordusu ilə Fermopil keçidinə çatdı vəkeçidi qoruyan Sparta hökmdarı Leonidin yanına elçi göndərib təslimolmağı tələb etdi. Spartalıları məğlub edən Kserks, dağ cığırlarını göstərən bir nəfər xaininköməyi ilə Orta Yunanıstanı tutdu.





42

LakinLakin bb..ee..əə.. 480480--cici ilil SalaminSalamin ddəənizniz vuruşmasındavuruşmasında dahadaha sürsürəətlitli ggəəmilmiləərrəəmalikmalik vvəə ddəəniznizəə dahadaha yaxşıyaxşı bbəəlləədd olanolan yunanlaryunanlar qalibqalib ggəəldilldiləərr.. İranİrandonanmasıdonanması 300300 ggəəmimi itirdiitirdi.. TriyeraTriyera adiananadianan ggəəmilmiləərdrdəənn ibaribarəətt yunanyunandonanmasınadonanmasına FemistoklFemistokl başçılıqbaşçılıq edirdiedirdi.. BB..ee..əə.. 479479--cucu ilil PlateyaPlateya döyüşünddöyüşündəə ddəə yunanlaryunanlar qalibqalib ggəəldilldiləərr.. LakinLakin ddəəniznizdöyüşldöyüşləəriri 3030 ililəəddəəkk davamdavam etdietdi.. YunanYunan şşəəhhəərr--dövldövləətltləəriri özöz orduordu vvəə donanmalarınıdonanmalarını AfinaAfina strateqininstrateqininrrəəhbhbəərliyirliyi altındaaltında birlbirləəşdirşdirəərrəəkk AfinaAfina ddəənizniz ittifaqınıittifaqını yaratdılaryaratdılar.. YunanYunan--İranİran müharibmüharibəəsisi (b(b..ee..əə.. 500500--449449)) özöz azadlığınıazadlığını müdafimüdafiəə ededəənnYunanıstanınYunanıstanın qqəəlləəbbəəsisi ililəə başabaşa çatdıçatdı.. BB..ee..əə.. 449449--cucu ildildəə bağlananbağlanan sülhsülh müqavilmüqaviləəsininsinin şşəərtlrtləərinrinəə görgörəə:: İranİran Miletin,Miletin, EgeyEgey ddəənizinizi adalarındaadalarında vvəə KiçikKiçik AsiyadaAsiyada olanolan yunanyunanşşəəhhəərlrləərininrinin müstmüstəəqilliyiniqilliyini tanıdıtanıdı.. İranİran hhəərbirbi donanmasınındonanmasının EgeyEgey ddəənizindnizindəə üzmüzməəsisi qadağanqadağan edildiedildi.. YunanlarYunanlar müharibmüharibəəddəə çoxluçoxlu qqəənimniməətt əəlləə keçirdilkeçirdiləərr.. BuBu qqəənimniməətintin çoxçoxhisshissəəsinisini qulaqula çevrilçevriləənn hhəərbirbi əəsirlsirləərr ttəəşkilşkil edirdiedirdi.. DDəənizniz ticarticarəəti,ti, ddəənizniz quldurluğu,quldurluğu, hhəərbirbi əəsirlsirləərr qullarınqulların sayınınsayınınçoxalmasınaçoxalmasına ggəətiribtirib çıxartdıçıxartdı..ƏƏnn böyükböyük qulqul bazarıbazarı XiosXios adasındaadasında idiidi..



43

QulQul əəmməəyindyindəənn əənn çoxçox filizfiliz mməəddəənlnləəriri vvəə daşdaş karxanalarındakarxanalarında istifadistifadəəedilirdiedilirdi.. SSəənnəətkarlıqlatkarlıqla müqayismüqayisəəddəə kkəəndnd ttəəssəərrüfatındarrüfatında qulqul əəmməəyindyindəənnnisbnisbəəttəənn az,az, yalnızyalnız ççəətintin işlişləərdrdəə istifadistifadəə olunurduolunurdu.. QuluQulu "insanayaqlı""insanayaqlı" adlandırırdılaradlandırırdılar.. BB..ee..əə.. VV əəsrinsrin ortalarındaortalarında AfinaAfina YunanıstanınYunanıstanın əənn güclügüclü dövldövləətiti idiidi..MüasirlMüasirləəriri afinalılarıafinalıları "d"dəənizniz sahiblsahibləəri"ri" adlandırmağaadlandırmağa başladılarbaşladılar.. AfinanınAfinanın 66 kilometrliyindkilometrliyindəə PireyPirey limanılimanı tikilditikildi.. AfinadaAfinada hakimiyyhakimiyyəətintin ikiiki əəsassas formasıforması uğrundauğrunda mübarizmübarizəə gedirdigedirdi.. YuxarıYuxarıttəəbbəəqqəə oliqarxiyaoliqarxiya (azlığın(azlığın hakimiyyhakimiyyəəti),ti), aşağıaşağı ttəəbbəəqqəə demokratiyademokratiya (xalq(xalqhakimiyyhakimiyyəəti)ti) ttəərrəəfdarıfdarı idiidi.. StrateqStrateq PeriklinPeriklin dövründdövründəə (b(b..ee..əə.. 443443--428428)) AfinadaAfinada quldarlıqquldarlıqdemokratiyasıdemokratiyası əənn yüksyüksəəkk inkişafinkişaf mməərhrhəəlləəsinsinəə çatdıçatdı.. BuBu zamanzaman yoxsulyoxsul vvəəttəəndaşndaş dada bütünbütün vvəəzifzifəəlləəriri tutatuta bilbiləərdirdi.. OnlaraOnlara icraicraetdikletdikləəriri vvəəzifzifəəyyəə görgörəə əəmməəkk haqqıhaqqı verilirdiverilirdi.. DövlDövləətintin aliali orqanıorqanı xalqxalq yığıncağıyığıncağı idiidi.. YığıncaqYığıncaq aydaayda 22--44 ddəəffəə çağırılırdıçağırılırdı..BuradaBurada qanunlarınqanunların qqəəbulbul edilmedilməəsi,si, müharibmüharibəə vvəə sülhsülh mməəssəəlləəlləəri,ri, şşəəhhəərinrinəərzaqlarzaqla ttəəminmin olunması,olunması, vvəəzifzifəəlili şşəəxslxsləərinrin hesabatıhesabatı vvəə ss.. müvafiqmüvafiq qqəərarlarrarlarqqəəbulbul edilirdiedilirdi.. XalqXalq yığıncağındayığıncağında 2020 yaşdanyaşdan yuxarıyuxarı bütünbütün AfinaAfina vvəəttəəndaşlarındaşlarıiştirakiştirak edirdiledirdiləərr.. AliAli hökumhökuməətt orqanıorqanı 500500--lləərr şurasışurası idiidi..



44

YunanıstanınYunanıstanın ikiiki əənn qüdrqüdrəətlitli dövldövləətiti olanolan AfinaAfina ililəə SpartaSparta arasındaarasında dahadahaçoxçox qqəənimniməətt əəlləə keçirmkeçirməək,k, ddəənizniz ticarticarəətindtindəə üstünlüküstünlük qazanmaqqazanmaq vvəə qonşuqonşudövldövləətltləəriri özünözünəə tabetabe etmetməəkk uğrundauğrunda mübarizmübarizəə gedirdigedirdi.. BuBu onlaronlar arasındaarasında PeloponnesPeloponnes müharibmüharibəəsinsinəə (e(e..əə 431431--404404)) ggəətiribtiribçıxartdıçıxartdı.. YunanYunan şşəəhhəərlrləərininrinin birbir qismiqismi Afinanı,Afinanı, digdigəərr qismiqismi isisəə SpartanıSpartanımüdafimüdafiəə edirdiedirdi.. MüharibMüharibəə SpartanınSpartanın qqəəlləəbbəəsisi ililəə başabaşa çatdıçatdı vvəə AfinaAfina ddəəniznizittifaqıittifaqı lləəğvğv edildiedildi.. BuBu müharibmüharibəəlləərr kkəəndlilndliləərin,rin, ssəənnəətkarlarıntkarların varvar--yoxdanyoxdan çıxmasınaçıxmasına vvəə bb..ee..əə..IVIV əəsrinsrin birincibirinci yarısındayarısında yunanyunan şşəəhhəərr--dövldövləətltləərininrinin ttəənnəəzzülünzzülünəə ssəəbbəəbb olduoldu.. BalkanBalkan yarımadasınınyarımadasının şimalşimal--şşəərqindrqindəə yerlyerləəşşəənn MakedoniyaMakedoniya IIII FilippinFilippinhakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəə (b(b..ee..əə.. 359359--336336)) qüdrqüdrəətlitli dövldövləəttəə çevrildiçevrildi.. IIII FilippinFilippin yaratdığıyaratdığı güclügüclü nizaminizami orduordu falanqafalanqa şşəəklindklindəə düzülürdüdüzülürdü..PiyadaPiyada döyüşçüldöyüşçüləərr kkəəndlilndliləərdrdəən,n, süvarilsüvariləərr isisəə varlılardanvarlılardan ttəəşkilşkil olunurduolunurdu.. IIIIFilippFilipp hhəərbirbi üstünlükdüstünlükdəənn vvəə yunanyunan quldarlarınınquldarlarının xxəəyanyanəətindtindəənn istifadistifadəəedirdiedirdi.. OnunOnun pullapulla satınsatın aldığıaldığı adamlaradamlar şşəəhhəərr darvazalarınıdarvazalarını onunonun üzünüzünəəaçırdılaraçırdılar.. BunaBuna görgörəə ddəə IIII FilippFilipp deyirdideyirdi:: «Qızılla«Qızılla yüklyükləənmişnmiş eşşeşşəəkk hhəərr birbirşşəəhhəəriri tutatuta bilbiləər»r».. AfinanınAfinanın IIII FilippFilippəə qarşıqarşı mübarizmübarizəəsinsinəə rrəəhbhbəərlikrlik ededəənn mməəşhurşhur natiqnatiqDemosfeninDemosfenin ssəəylyləərinrinəə baxmayaraqbaxmayaraq AfinaAfina dada süqutsüqut etdietdi..



45

IIII FilippinFilippin oğluoğlu İsgİsgəəndndəərr XeroneyaXeroneya döyüşünddöyüşündəə ilkilk ddəəffəə ssəərkrkəərdrdəəliklikmməəharharəətinitini nümayişnümayiş etdirdietdirdi.. İranaİrana yürüşyürüş əərrəəffəəsindsindəə IIII FilippFilipp suisui--qqəəsdsdnnəəticticəəsindsindəə öldürüldükdöldürüldükdəənn sonrasonra İsgİsgəəndndəərr hökmdarhökmdar elanelan edildiedildi (b(b..ee..əə..336336--323323)).. OnunOnun mümüəəllimillimi böyükböyük alimalim AristotelAristotel idiidi.. O,O, bb..ee..əə.. 334334--cücü ildildəə KisikKisik AsiyayaAsiyaya daxildaxil olduoldu.. FinikiyaFinikiya vvəə MisiriMisiri işğalişğaletdietdi.. FinikiyanınFinikiyanın TirTir şşəəhhəəriri bubu zamanzaman ciddiciddi müqavimmüqaviməətt göstgöstəərdirdi..MisirMisir kahinlkahinləəriri İsgİsgəəndndəəriri fironfiron vvəə tanrıtanrı adlandırırdılaradlandırırdılar.. O,O, AsiyadaAsiyada QranikQranik (b(b..ee..əə.. 334334),), İssİss (b(b..ee..əə.. 333333)) vvəə QavqamelaQavqamela (b(b..ee..əə..331331)) döyüşldöyüşləərindrindəə IIIIII DaranıDaranı mməəğlubğlub etdietdi.. QavqamelaQavqamela döyüşünddöyüşündəə albanlarınalbanların iştirakiştirak etmetməəsisi tarixdtarixdəə albanlaralbanlarhaqqındahaqqında ilkilk mməəlumatdırlumatdır.. BB..ee..əə.. 330330--cucu ildildəə IIIIII DaraDara öldürüldüöldürüldü vvəə bununlabununla ƏƏhhəəmməənini imperiyasıimperiyasısüqutsüqut etdietdi..MakedoniyalıMakedoniyalı İsgİsgəəndndəərr tutduğututduğu əərazilraziləərdrdəə hakimiyyhakimiyyəətinitini möhkmöhkəəmm--lləəndirmndirməəkk üçünüçün şşəəhhəərlrləərr tikdirir,tikdirir, onlardaonlarda yunanyunan vvəə makedoniyalılardanmakedoniyalılardanibaribarəətt qoşunqoşun yerlyerləəşdirirdişdirirdi.. HindistanaHindistana dada yürüşyürüş ttəəşkilşkil ededəənn İsgİsgəəndndəərr ciddiciddi müqavimmüqaviməətltləəüzlüzləəşdiyinşdiyinəə vvəə yorulmuşyorulmuş ordusuordusu yürüşüyürüşü davamdavam etdirmetdirməəkk ististəəmməədiyindiyinəəgörgörəə gerigeri qayıtdıqayıtdı..



46

OnunOnun yürüşlyürüşləəriri nnəəticticəəsindsindəə BalkanBalkan yarımadasıyarımadası vvəə MisirdMisirdəənnbaşlayaraqbaşlayaraq HindHind çayınaçayına qqəəddəərr böyükböyük birbir əərazidrazidəə MakedoniyaMakedoniyaimperiyasıimperiyası yarandıyarandı.. O,O, BabilBabil şşəəhhəərinirini özöz imperiyasıimperiyası üçünüçün paytaxtpaytaxt seçdiseçdi.. İsgİsgəəndndəərr bb..ee..əə.. 323323--cücü ildildəə vvəəfatfat etdietdi vvəə MisirdMisirdəəkiki İsgİsgəəndndəəriyyriyyəəşşəəhhəərindrindəə ddəəfnfn edildiedildi.. OnunOnun vvəəfatındanfatından sonrasonra imperiyaimperiya 33 yeryerəə::1.1. Makedoniya,Makedoniya,2.2. MisirMisir vvəə3.3. SuriyaSuriya padşahlıqlarınapadşahlıqlarına parçalandıparçalandı.. İsgİsgəəndndəərinrin ssəərkrkəərdrdəəlləəriri yeniyeni yarananyaranan dövldövləətltləərinrin padşahlarıpadşahları

oldularoldular.. MMəəbbəədldləərinrin torpaqlarını,torpaqlarını, qullarını,qullarını, əəmlakınımlakını əəlllləərindrindəənn

almadıqlarınaalmadıqlarına görgörəə kahinlkahinləərr padşahlarıpadşahları tanrıtanrı adlandırır,adlandırır, onlarıonlarımüdafimüdafiəə edirdiledirdiləərr..

HHəərbçilrbçiləərrəə vvəə mməəmurlaramurlara etdikletdikləəriri xidmxidməəttəə görgörəə torpaqtorpaq sahsahəəsisiverilirdiverilirdi..









47

Yunan mYunan məəddəəniyyniyyəətiti QQəədimdim yunanyunan vvəə RomaRoma mməəddəəniyyniyyəətltləəriri birlikdbirlikdəə AntikAntik (q(qəədim)dim)mməəddəəniyyniyyəətt adlanıradlanır..MüMüəəllifillifi bb..ee..əə.. VIIIVIII əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış korkor şairşair HomerHomer hesabhesab edilediləənn"İliada""İliada" vvəə "Odisseya""Odisseya" dastanlarıdastanları yunanlarınyunanların (axeyl(axeyləər)r) bb..ee..əə.. 12001200--cücü ildildəəKiçikKiçik AsiyadakıAsiyadakı TroyaTroya şşəəhhəərinrinəə yürüşündyürüşündəənn bbəəhshs ediredir.. BuBu dastanlardastanlar bb..ee..əə.. VIVI əəsrdsrdəə yazıyayazıya alınmışdıralınmışdır.. YunanlarınYunanların inamınainamına görgörəə:: OlimpOlimp dağındadağında yaşayanyaşayan ZevsZevs –– ssəəma,ma, PoseydonPoseydon –– ddəəniz,niz, AidAid -- yeraltıyeraltı ssəəltltəənnəət,t, HeliosHelios -- güngünəəş,ş, ApollonApollon -- işıqişıq vvəə incincəəssəənnəət,t, DionisDionis -- şşəərabçılıq,rabçılıq, DemetraDemetra -- əəkinçilik,kinçilik, HefestHefest -- ddəəmirçilik,mirçilik, HermesHermes -- ticarticarəətt tanrısıtanrısı idiidi.. BaşBaş tanrıtanrı-- ZevsZevs idiidi.. PrometeyPrometey haqqındahaqqında əəfsanfsanəə odunodun sirrininsirrinin insanainsana çatdırılmasıçatdırılması ililəəbağlıdırbağlıdır..



48

MetalMetal emalınınemalının başlanmasıbaşlanması ililəə əəlaqlaqəədardar ddəəmirçiliyimirçiliyi himayhimayəə ededəənn Hefest,Hefest, ticarticarəətintin inkişafıinkişafı ililəə əəlaqlaqəədardar HermesHermes haqqındahaqqında əəfsanfsanəəlləərr yarandıyarandı.. BB..ee..əə.. VV əəsrinsrin sonusonu -- IVIV əəsrdsrdəə bütünbütün yunanyunan şşəəhhəərlrləərindrindəə teatrteatr (tamaşa(tamaşayeriyeri)) varvar idiidi.. TragediyanınTragediyanın ("keçil("keçiləərr mahnısı")mahnısı") ilkilk mümüəəlliflllifləəriri EsxilEsxil ("Z("ZəəncirlncirləənmişnmişPrometey")Prometey") vvəə SofoklSofokl ("Antiqona")("Antiqona") idiidi.. AfinaAfina teatrındateatrında onlaraonlara heykheykəəll qoyulmuşduqoyulmuşdu.. ВВ..ее..əə.. VV--IVIV əəsrlsrləərdrdəə YunanıstandaYunanıstanda memarlıqmemarlıq əənn yüksyüksəəkk zirvzirvəəyyəə çatçat-- mışdımışdı.. AfinanınAfinanın AkropolAkropol (yuxarı(yuxarı şşəəhhəər)r) hisshissəəsindsindəə yunanyunan memarlığınınmemarlığınınmöcüzmöcüzəəsisi hesabhesab edilediləənn binalardanbinalardan biribiri -- PeriklinPeriklin dövründdövründəə AfinanınAfinanınşşəərrəəfinfinəə tikiltikiləənn "Parfenon""Parfenon" mməəbbəədidi ucalırdıucalırdı.. YunanYunan memarlığındamemarlığında dorik,dorik, ionikionik adlıadlı sütunlardansütunlardan vvəə portiklportikləərdrdəənn(talvarlardan)(talvarlardan) istifadistifadəə olunurduolunurdu.. FidininFidinin ParfenondaParfenonda qızılqızıl vvəə filfil sümüyündensümüyünden düzdüzəəltdiyiltdiyi "Afina","Afina",MironunMironun isisəə "Diskatan""Diskatan" heykheykəəlllləəriri mməəşhurşhur idiidi..



49

BB..ee..əə.. VIIVII——VIVI əəsrlsrləərdrdəə MiletMilet vvəə İoniyaİoniya vilayvilayəətinintinin şşəəhhəərlrləəriri yunanyunanelmininelminin mməərkrkəəzlzləəriri kimikimi tanınırdıtanınırdı.. OO dövründövrün böyükböyük filosofufilosofu DemokritDemokrit ilkilkddəəffəə atomatom haqqındahaqqında fikirfikir söylsöyləəmişdimişdi.. ƏƏnn mməəşhurşhur hhəəkimkim HippokratHippokrat idiidi.. "Tarix""Tarix" əəssəərininrinin mümüəəllifi,llifi, bb..ee..əə.. VV əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış HerodotHerodot "Tarixin"Tarixin atası"atası"adınıadını almışdıalmışdı.. BB..ee..əə.. IVIV əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış AristotelAristotel elmlelmləərrəə adad vermiş,vermiş, geosentrikgeosentriknnəəzzəəriyyriyyəə irirəəlili sürmüşdüsürmüşdü.. BuBu nnəəzzəəriyyriyyəəyyəə görgörəə,, YerYer kürkürəə şşəəklindklindəə olub,olub, kainatınkainatın mməərkrkəəzindzindəəyerlyerləəşir,şir, GünGünəəşş vvəə ulduzlarulduzlar isisəə onunonun əətrafındatrafında fırlanırfırlanır.. YunanıstandaYunanıstanda əənn yaxşıyaxşı mməəktktəəblbləərr AfinadaAfinada idiidi.. ŞagirdlŞagirdləərr yeddiyeddi yaşındanyaşından mməəktktəəbbəə gedir,gedir, stilstil adlıadlı alaləətltləə mummum üzüzəərindrindəəyazırdılaryazırdılar.. MMəəktktəəblbləərdrdəə ciddiciddi nizamnizam--intizamintizam varvar idiidi.. TTəənbnbəəll vvəə intizamsızintizamsızşagirdlşagirdləərrəə çoxçox ciddiciddi ccəəzaza verilirdiverilirdi.. DördDörd ildildəənn birbir keçirilkeçiriləənn OlimpiyaOlimpiya oyunlarıoyunlarındanda bütünbütün azadazad ellinlellinləərriştirakiştirak ededəə bilbiləərdirdi.. QadınlaraQadınlara bubu oyunlaraoyunlara getmgetməəkk qadağanqadağan edilmişdiedilmişdi..OyunlarOyunlar YunanıstanınYunanıstanın ccəənubundanubunda yunanlaryunanlar üçünüçün müqmüqəəddddəəss yeryer sayılansayılanOlimpiyaOlimpiya vadisindvadisindəə keçirilirdikeçirilirdi.. YarışYarış beşbeş güngün davamdavam edir,edir, bubu zamanzaman müharibmüharibəəlləərr dayandırılırdıdayandırılırdı.. QalibQalibzeytunzeytun ağacıağacı budaqlarındanbudaqlarından hörülmüşhörülmüş ççəəlləənglngləə mükafatlandırılır,mükafatlandırılır, onlaraonlaraheykheykəəll qoyulurduqoyulurdu..

BB..ee..əə.. VIIVII——VIVI əəsrlsrləərdrdəə MiletMilet vvəə İoniyaİoniya vilayvilayəətinintinin şşəəhhəərlrləəriri yunanyunanelmininelminin mməərkrkəəzlzləəriri kimikimi tanınırdıtanınırdı.. OO dövründövrün böyükböyük filosofufilosofu DemokritDemokrit ilkilkddəəffəə atomatom haqqındahaqqında fikirfikir söylsöyləəmişdimişdi.. ƏƏnn mməəşhurşhur hhəəkimkim HippokratHippokrat idiidi.. "Tarix""Tarix" əəssəərininrinin mümüəəllifi,llifi, bb..ee..əə.. VV əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış HerodotHerodot "Tarixin"Tarixin atası"atası"adınıadını almışdıalmışdı.. BB..ee..əə.. IVIV əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış AristotelAristotel elmlelmləərrəə adad vermiş,vermiş, geosentrikgeosentriknnəəzzəəriyyriyyəə irirəəlili sürmüşdüsürmüşdü.. BuBu nnəəzzəəriyyriyyəəyyəə görgörəə,, YerYer kürkürəə şşəəklindklindəə olub,olub, kainatınkainatın mməərkrkəəzindzindəəyerlyerləəşir,şir, GünGünəəşş vvəə ulduzlarulduzlar isisəə onunonun əətrafındatrafında fırlanırfırlanır.. YunanıstandaYunanıstanda əənn yaxşıyaxşı mməəktktəəblbləərr AfinadaAfinada idiidi.. ŞagirdlŞagirdləərr yeddiyeddi yaşındanyaşından mməəktktəəbbəə gedir,gedir, stilstil adlıadlı alaləətltləə mummum üzüzəərindrindəəyazırdılaryazırdılar.. MMəəktktəəblbləərdrdəə ciddiciddi nizamnizam--intizamintizam varvar idiidi.. TTəənbnbəəll vvəə intizamsızintizamsızşagirdlşagirdləərrəə çoxçox ciddiciddi ccəəzaza verilirdiverilirdi.. DördDörd ildildəənn birbir keçirilkeçiriləənn OlimpiyaOlimpiya oyunlarıoyunlarındanda bütünbütün azadazad ellinlellinləərriştirakiştirak ededəə bilbiləərdirdi.. QadınlaraQadınlara bubu oyunlaraoyunlara getmgetməəkk qadağanqadağan edilmişdiedilmişdi..OyunlarOyunlar YunanıstanınYunanıstanın ccəənubundanubunda yunanlaryunanlar üçünüçün müqmüqəəddddəəss yeryer sayılansayılanOlimpiyaOlimpiya vadisindvadisindəə keçirilirdikeçirilirdi.. YarışYarış beşbeş güngün davamdavam edir,edir, bubu zamanzaman müharibmüharibəəlləərr dayandırılırdıdayandırılırdı.. QalibQalibzeytunzeytun ağacıağacı budaqlarındanbudaqlarından hörülmüşhörülmüş ççəəlləənglngləə mükafatlandırılır,mükafatlandırılır, onlaraonlaraheykheykəəll qoyulurduqoyulurdu..

BB..ee..əə.. VIIVII——VIVI əəsrlsrləərdrdəə MiletMilet vvəə İoniyaİoniya vilayvilayəətinintinin şşəəhhəərlrləəriri yunanyunanelmininelminin mməərkrkəəzlzləəriri kimikimi tanınırdıtanınırdı.. OO dövründövrün böyükböyük filosofufilosofu DemokritDemokrit ilkilkddəəffəə atomatom haqqındahaqqında fikirfikir söylsöyləəmişdimişdi.. ƏƏnn mməəşhurşhur hhəəkimkim HippokratHippokrat idiidi.. "Tarix""Tarix" əəssəərininrinin mümüəəllifi,llifi, bb..ee..əə.. VV əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış HerodotHerodot "Tarixin"Tarixin atası"atası"adınıadını almışdıalmışdı.. BB..ee..əə.. IVIV əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış AristotelAristotel elmlelmləərrəə adad vermiş,vermiş, geosentrikgeosentriknnəəzzəəriyyriyyəə irirəəlili sürmüşdüsürmüşdü.. BuBu nnəəzzəəriyyriyyəəyyəə görgörəə,, YerYer kürkürəə şşəəklindklindəə olub,olub, kainatınkainatın mməərkrkəəzindzindəəyerlyerləəşir,şir, GünGünəəşş vvəə ulduzlarulduzlar isisəə onunonun əətrafındatrafında fırlanırfırlanır.. YunanıstandaYunanıstanda əənn yaxşıyaxşı mməəktktəəblbləərr AfinadaAfinada idiidi.. ŞagirdlŞagirdləərr yeddiyeddi yaşındanyaşından mməəktktəəbbəə gedir,gedir, stilstil adlıadlı alaləətltləə mummum üzüzəərindrindəəyazırdılaryazırdılar.. MMəəktktəəblbləərdrdəə ciddiciddi nizamnizam--intizamintizam varvar idiidi.. TTəənbnbəəll vvəə intizamsızintizamsızşagirdlşagirdləərrəə çoxçox ciddiciddi ccəəzaza verilirdiverilirdi.. DördDörd ildildəənn birbir keçirilkeçiriləənn OlimpiyaOlimpiya oyunlarıoyunlarındanda bütünbütün azadazad ellinlellinləərriştirakiştirak ededəə bilbiləərdirdi.. QadınlaraQadınlara bubu oyunlaraoyunlara getmgetməəkk qadağanqadağan edilmişdiedilmişdi..OyunlarOyunlar YunanıstanınYunanıstanın ccəənubundanubunda yunanlaryunanlar üçünüçün müqmüqəəddddəəss yeryer sayılansayılanOlimpiyaOlimpiya vadisindvadisindəə keçirilirdikeçirilirdi.. YarışYarış beşbeş güngün davamdavam edir,edir, bubu zamanzaman müharibmüharibəəlləərr dayandırılırdıdayandırılırdı.. QalibQalibzeytunzeytun ağacıağacı budaqlarındanbudaqlarından hörülmüşhörülmüş ççəəlləənglngləə mükafatlandırılır,mükafatlandırılır, onlaraonlaraheykheykəəll qoyulurduqoyulurdu.. 50

YunanlarYunanlar ilil hesabınıhesabını dada ilkilk OlimpiyaOlimpiya oyunlarınınoyunlarının keçirlldiyikeçirlldiyi bb..ee..əə..776776--cıcı ildildəənn hesablayırdılarhesablayırdılar.. İsgİsgəəndndəərr ttəərrəəfindfindəənn işğalişğal edilediləənn əərazilraziləərdrdəə yunanyunan dilidili vvəə mməəddəəniyyniyyəətitiyayılmışdıyayılmışdı.. İsgİsgəəndndəəriyyriyyəə şşəəhhəəriri MisirinMisirin üçüncüüçüncü paytaxtıpaytaxtı olduoldu.. BuradaBuradadünyanındünyanın yeddiyeddi möcüzmöcüzəəsindsindəənn biribiri olanolan mayakmayak (hündürlüyü(hündürlüyü 140140 m)m)ucaldılmışdıucaldılmışdı.. ElmElm vvəə incincəəssəənnəətt hamisihamisi olanolan ilahilahəə MuzaMuza üçünüçün yaradılmışyaradılmış MuzeydMuzeydəə700700 minmin əəlyazmalyazma saxlanırdısaxlanırdı.. BuradaBurada rrəəssəədxanadxana vvəə kitabxanakitabxana varvar idiidi.. YazıYazı üçünüçün istifadistifadəə edilediləənn aşılanmışaşılanmış ddəərininrinin -- perqamentinperqamentin vvəəttəəniniKiçikKiçik AsiyadaAsiyada PerqamPerqam şşəəhhəəriri idiidi.. İsgİsgəəndndəəriyyriyyəəddəə EvklidEvklid vvəə ArximedArximed eimieimi ffəəaliyyaliyyəətt göstgöstəərirdilrirdiləərr.. BB..ee..əə.. IIIIII--IIII əəsrlsrləərdrdəə buradaburada memarlıqmemarlıq yüksyüksəəkk inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. TikintidTikintidəə gözgözəəll korinfkorinf sütunlarındansütunlarından istifadistifadəə olunurduolunurdu.. PerqamdaPerqamdauzunluğuuzunluğu 140140 mm olanolan relyefrelyef abidabidəəsindsindəə hündürlüyühündürlüyü 22 mm olanolan fiqurlarfiqurlarvarvar idiidi.. BuBu abidabidəəddəə OlimpiyaOlimpiya tanrılarınıntanrılarının nnəəhhəənglngləərlrləə döyüşdöyüş ssəəhnhnəəsisiverilmişdiverilmişdi.. QQəədimdim yunanyunan tarixçisitarixçisi PlutarxPlutarx İsgİsgəəndndəərinrin hhəəyatınıyatını ttəəsvirsvir etmişdiretmişdir..



51

QQƏƏDİM ROMADİM ROMA

QQəədimdim RomaRoma yunanlarınyunanların "İtaliya""İtaliya" ("Buzovlar("Buzovlar ölkölkəəsi")si") adlandırdığıadlandırdığıApenninApennin yarımadasındayarımadasında salınmışdısalınmışdı.. İtaliyanınİtaliyanın ccəənubnub qurtaracağındaqurtaracağındaSiciliyaSiciliya adasıadası yerlyerləəşirdişirdi.. ApenninApennin yarımadasındayarımadasında zzəənginngin faydalıfaydalı qazıntılarqazıntılar varvar idiidi.. AlpAlp dağlarıdağlarıİtaliyanıİtaliyanı şimalşimal külküləəklkləərindrindəənn qoruyurduqoruyurdu.. BB..ee..ee.. II minilliyinminilliyin əəvvvvəəlllləərindrindəə ApennindApennindəə yaşayanyaşayan müxtmüxtəəliflif tayfatayfa vvəəxalqlarxalqlar içiçəərisindrisindəə əənn inkişafinkişaf etmişetmiş xalqxalq etrusklaretrusklar idiidi.. EtrusklarınEtruskların azadazadşşəəhhəərlrləəriri vvəə onon minmin ((1010 000000)) yazıyazı işarişarəəsisi vardıvardı.. ApenninApennin yarımadasınınyarımadasının mməərkrkəəzindzindəəkiki LatsioLatsio vilayvilayəətindtindəə yaşayanyaşayanlatınlarınlatınların dilidili İtaliyanınİtaliyanın ümumiümumi dilindilinəə çevrilmişdiçevrilmişdi.. ВВ..ее..əə.. 753753--cücü ildildəə yarımadanınyarımadanın mməərkrkəəzindzindəənn axanaxan TibrTibr çayınınçayının 2525kmkm--ddəə RomaRoma şşəəhhəəriri salındısalındı..RomanınRomanın əənn qqəədimdim sakinlsakinləəriri özlözləərinirini patrislpatrisləərr (pater(pater -- ataata sözündsözündəənngötürülüb)götürülüb) adlandırırdılaradlandırırdılar.. ƏƏkilkiləənn torpaqtorpaq sahsahəəlləəriri vvəə otlaqlarotlaqlar ancaqancaqonlaraonlara mməəxsusxsus idiidi.. AzadAzad əəhalininhalinin yoxsulyoxsul ttəəbbəəqqəəsisi plebeylplebeyləərr adlanırdıadlanırdı.. PlebeylPlebeyləərr ordudaordudaxidmxidməətt edirdiledirdiləərr.. OnlarınOnların torpaqtorpaq payıpayı yoxyox idi,idi, PlebeylPlebeyləərr patrisilpatrisiləərinrintorpağınıtorpağını icaricarəəyyəə götürür,götürür, mməəhsulunhsulun yarısınıyarısını onlaraonlara verirdilverirdiləərr..





52

PatrisilPatrisiləərinrin "ağsaqqallar"ağsaqqallar şurası"şurası" SenatSenat adlanırdıadlanırdı.. SenatınSenatın üzvlüzvləəriri olanolansenatorlarsenatorlar özöz aralarındanaralarından birbir nnəəffəəriri ömürlükömürlük padşahpadşah seçirdilseçirdiləərr.. RomanınRomanın KapitoliKapitoli ttəəppəəsindsindəə sığınacaqsığınacaq mməəqsqsəədildiləə qalaqala tikilmişditikilmişdi..RomanınRomanın bazarbazar meydanımeydanı forumforum adlanırdıadlanırdı.. QulQul əəmməəyindyindəənn əənn ağırağır işlişləərdrdəə,, ssəənnəətkarlıqda,tkarlıqda, kkəəndnd ttəəssəərrüfatında,rrüfatında, evevişlişləərindrindəə istifadistifadəə edilirdiedilirdi.. ВВ..әә..ее.. 509509--cucu ildildəə RomadaRomada padşahlıqpadşahlıq lləəğvğv edildiedildi vvəə respublikarespublika(ümumxalq(ümumxalq işiişi demdeməəkdir)kdir) qurulduquruldu.. RespublikaRespublika dövründdövründəə xalqxalq yığıncağıyığıncağı patrisilpatrisiləərr arasındanarasından RomanıRomanı birbir ililidaridarəə ededəən,n, müharibmüharibəə zamanızamanı isisəə orduordu komandanıkomandanı olanolan ikiiki konsulkonsul seçirdiseçirdi.. SenatSenat böyükböyük ssəəlahiyylahiyyəətltləərrəə malikmalik idiidi.. O,O, maliyymaliyyəə işlişləərinrinəə,, müharibmüharibəə vvəəsülhsülh mməəssəəlləəlləərinrinəə baxır,baxır, qqəərarlarrarlar hazırlayırhazırlayır vvəə ssəəssəə qoymaqqoymaq üçünüçün xalqxalqyığıncağınayığıncağına ttəəqdimqdim edirdiedirdi.. RespublikaRespublika quruluşundanquruluşundan sonrasonra yenyenəə hüquqsuzhüquqsuz qalanqalan plebeylplebeyləərrpatrisilpatrisiləəriri RomanıRomanı ttəərkrk etmetməəklkləə hhəəddəəlləədildiləərr.. PlebeylPlebeyləərsizrsiz ordununordununzzəəiflifləəyeceyindyeceyindəənn qorxanqorxan patrisilpatrisiləərr plebeylplebeyləərrəə güzgüzəəştştəə getdilgetdiləərr.. BB..ee..əə.. VV əəsrinsrin əəvvvvəəlindlindəə plebeylplebeyləərr özöz müdafimüdafiəəçilçiləərinirini -- xalqxalq tribunlarınıtribunlarınıseçmseçməəkk hüququhüququ aldıaldı.. TribunTribun senatınsenatın vvəə konsulunkonsulun plebeylplebeyləərrəə aidaidgöstgöstəərişlrişləərinirini lləəğvğv etmetməəkk hüququnahüququna malikmalik idiidi.. BununBunun üçünüçün onunonun "veto""veto"(qadağan(qadağan ediredirəəm)m) demdeməəsisi kifaykifayəətt idiidi.. XalqXalq tribunununtribununun öldürülmöldürülməəsisi əənn ağırağırcinaycinayəətt sayılırdısayılırdı..

PatrisilPatrisiləərinrin "ağsaqqallar"ağsaqqallar şurası"şurası" SenatSenat adlanırdıadlanırdı.. SenatınSenatın üzvlüzvləəriri olanolansenatorlarsenatorlar özöz aralarındanaralarından birbir nnəəffəəriri ömürlükömürlük padşahpadşah seçirdilseçirdiləərr.. RomanınRomanın KapitoliKapitoli ttəəppəəsindsindəə sığınacaqsığınacaq mməəqsqsəədildiləə qalaqala tikilmişditikilmişdi..RomanınRomanın bazarbazar meydanımeydanı forumforum adlanırdıadlanırdı.. QulQul əəmməəyindyindəənn əənn ağırağır işlişləərdrdəə,, ssəənnəətkarlıqda,tkarlıqda, kkəəndnd ttəəssəərrüfatında,rrüfatında, evevişlişləərindrindəə istifadistifadəə edilirdiedilirdi.. ВВ..әә..ее.. 509509--cucu ildildəə RomadaRomada padşahlıqpadşahlıq lləəğvğv edildiedildi vvəə respublikarespublika(ümumxalq(ümumxalq işiişi demdeməəkdir)kdir) qurulduquruldu.. RespublikaRespublika dövründdövründəə xalqxalq yığıncağıyığıncağı patrisilpatrisiləərr arasındanarasından RomanıRomanı birbir ililidaridarəə ededəən,n, müharibmüharibəə zamanızamanı isisəə orduordu komandanıkomandanı olanolan ikiiki konsulkonsul seçirdiseçirdi.. SenatSenat böyükböyük ssəəlahiyylahiyyəətltləərrəə malikmalik idiidi.. O,O, maliyymaliyyəə işlişləərinrinəə,, müharibmüharibəə vvəəsülhsülh mməəssəəlləəlləərinrinəə baxır,baxır, qqəərarlarrarlar hazırlayırhazırlayır vvəə ssəəssəə qoymaqqoymaq üçünüçün xalqxalqyığıncağınayığıncağına ttəəqdimqdim edirdiedirdi.. RespublikaRespublika quruluşundanquruluşundan sonrasonra yenyenəə hüquqsuzhüquqsuz qalanqalan plebeylplebeyləərrpatrisilpatrisiləəriri RomanıRomanı ttəərkrk etmetməəklkləə hhəəddəəlləədildiləərr.. PlebeylPlebeyləərsizrsiz ordununordununzzəəiflifləəyeceyindyeceyindəənn qorxanqorxan patrisilpatrisiləərr plebeylplebeyləərrəə güzgüzəəştştəə getdilgetdiləərr.. BB..ee..əə.. VV əəsrinsrin əəvvvvəəlindlindəə plebeylplebeyləərr özöz müdafimüdafiəəçilçiləərinirini -- xalqxalq tribunlarınıtribunlarınıseçmseçməəkk hüququhüququ aldıaldı.. TribunTribun senatınsenatın vvəə konsulunkonsulun plebeylplebeyləərrəə aidaidgöstgöstəərişlrişləərinirini lləəğvğv etmetməəkk hüququnahüququna malikmalik idiidi.. BununBunun üçünüçün onunonun "veto""veto"(qadağan(qadağan ediredirəəm)m) demdeməəsisi kifaykifayəətt idiidi.. XalqXalq tribunununtribununun öldürülmöldürülməəsisi əənn ağırağırcinaycinayəətt sayılırdısayılırdı..

PatrisilPatrisiləərinrin "ağsaqqallar"ağsaqqallar şurası"şurası" SenatSenat adlanırdıadlanırdı.. SenatınSenatın üzvlüzvləəriri olanolansenatorlarsenatorlar özöz aralarındanaralarından birbir nnəəffəəriri ömürlükömürlük padşahpadşah seçirdilseçirdiləərr.. RomanınRomanın KapitoliKapitoli ttəəppəəsindsindəə sığınacaqsığınacaq mməəqsqsəədildiləə qalaqala tikilmişditikilmişdi..RomanınRomanın bazarbazar meydanımeydanı forumforum adlanırdıadlanırdı.. QulQul əəmməəyindyindəənn əənn ağırağır işlişləərdrdəə,, ssəənnəətkarlıqda,tkarlıqda, kkəəndnd ttəəssəərrüfatında,rrüfatında, evevişlişləərindrindəə istifadistifadəə edilirdiedilirdi.. ВВ..әә..ее.. 509509--cucu ildildəə RomadaRomada padşahlıqpadşahlıq lləəğvğv edildiedildi vvəə respublikarespublika(ümumxalq(ümumxalq işiişi demdeməəkdir)kdir) qurulduquruldu.. RespublikaRespublika dövründdövründəə xalqxalq yığıncağıyığıncağı patrisilpatrisiləərr arasındanarasından RomanıRomanı birbir ililidaridarəə ededəən,n, müharibmüharibəə zamanızamanı isisəə orduordu komandanıkomandanı olanolan ikiiki konsulkonsul seçirdiseçirdi.. SenatSenat böyükböyük ssəəlahiyylahiyyəətltləərrəə malikmalik idiidi.. O,O, maliyymaliyyəə işlişləərinrinəə,, müharibmüharibəə vvəəsülhsülh mməəssəəlləəlləərinrinəə baxır,baxır, qqəərarlarrarlar hazırlayırhazırlayır vvəə ssəəssəə qoymaqqoymaq üçünüçün xalqxalqyığıncağınayığıncağına ttəəqdimqdim edirdiedirdi.. RespublikaRespublika quruluşundanquruluşundan sonrasonra yenyenəə hüquqsuzhüquqsuz qalanqalan plebeylplebeyləərrpatrisilpatrisiləəriri RomanıRomanı ttəərkrk etmetməəklkləə hhəəddəəlləədildiləərr.. PlebeylPlebeyləərsizrsiz ordununordununzzəəiflifləəyeceyindyeceyindəənn qorxanqorxan patrisilpatrisiləərr plebeylplebeyləərrəə güzgüzəəştştəə getdilgetdiləərr.. BB..ee..əə.. VV əəsrinsrin əəvvvvəəlindlindəə plebeylplebeyləərr özöz müdafimüdafiəəçilçiləərinirini -- xalqxalq tribunlarınıtribunlarınıseçmseçməəkk hüququhüququ aldıaldı.. TribunTribun senatınsenatın vvəə konsulunkonsulun plebeylplebeyləərrəə aidaidgöstgöstəərişlrişləərinirini lləəğvğv etmetməəkk hüququnahüququna malikmalik idiidi.. BununBunun üçünüçün onunonun "veto""veto"(qadağan(qadağan ediredirəəm)m) demdeməəsisi kifaykifayəətt idiidi.. XalqXalq tribunununtribununun öldürülmöldürülməəsisi əənn ağırağırcinaycinayəətt sayılırdısayılırdı.. 53

PlebeylPlebeyləərr ttəədricdricəənn icmaicma torpaqlarındantorpaqlarından paypay almaqalmaq vvəə konsulkonsulvvəəzifzifəəsinsinəə seçilmseçilməəkk hüququhüququ dada aldılaraldılar.. OnlarıOnları borcaborca görgörəə qulaqula çevirmçevirməəkk qadağanqadağan edildiedildi.. PlebeylPlebeyləərlrləə patrisilpatrisiləərr arasındaarasında 244244 illikillik mübarizmübarizəə (b(b..ee..əə.. 509509--265265))plebeylplebeyləərinrin qqəəlləəbbəəsisi ililəə başabaşa çatdıçatdı.. ArtıqArtıq bb..ee..əə.. IIIIII əəsrinsrin ortalarındaortalarında onlaronlar tamhüquqlutamhüquqlu vvəəttəəndaşndaşoldularoldular.. HHəərr birbir RomaRoma vvəəttəəndaşındaşı ististəənilniləənn vvəəzifzifəənini tutatuta bilbiləərdirdi.. LakinLakinYunanıstandanYunanıstandan ffəərqlirqli olaraqolaraq RomadaRomada vvəəzifzifəə üçünüçün əəmməəkk haqqıhaqqıverilmverilməədiyindiyinəə görgörəə yoxsullaryoxsullar vvəəzifzifəə tutmaqdatutmaqda maraqlımaraqlı deyildildeyildiləərr.. RomaRoma hhəərr biribiri 45004500 nafnafəərr ağırağır silahlısilahlı piyadalardanpiyadalardan ibaribarəəttlegionlaralegionlara arxalanaraqarxalanaraq 200200 illikillik vuruşmalardanvuruşmalardan sonrasonra bb..ee..əə.. IIIIII əəsrinsrinbirincibirinci yarısındayarısında İtaliyadaİtaliyada yaşayanyaşayan xalqlarınxalqların hamısınıhamısını özünözünəə tabetabe etdietdi.. BB..ee..əə.. IIIIII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə CCəənubinubi İtaliyadakıİtaliyadakı yunanyunan şşəəhhəərlrləəriritutuldututuldu.. YunanYunan yazısıyazısı əəsasındasasında latınlatın yazısıyazısı yarandıyarandı.. LatınLatın dilidili dövldövləətt dilidili olduoldu..



54

RomalılarRomalılar "parçala,"parçala, hökmranlıqhökmranlıq et”et” siyassiyasəətinitini hhəəyatayata keçirirdilkeçirirdiləərr..BütünBütün İtaliyanınİtaliyanın işğalişğal edilmedilməəsisi prosesindprosesindəə ikiiki ifadifadəə meydanameydana çıxdıçıxdı::1.1. «Qazlar«Qazlar RomanıRomanı xilasxilas etdi»etdi» (b(b..ee..əə.. 390390--cıcı ildildəə qallarqallarının RomayaRomaya

hücumuhücumu zamanızamanı ttəəppəəddəəkiki qazlarqazlar qaqqıldaşaraqqaqqıldaşaraq RomaRomadöyüşçüldöyüşçüləərinirini oyatdığındanoyatdığından onlaronlar ttəəhlükhlükəəddəənn xilasxilas olmuşdular)olmuşdular);;

2.2. «Pirr«Pirr qqəəlləəbbəəsi»si» (m(məəğlubiyyğlubiyyəəttəə bbəərabrabəərr olanolan qqəəlləəbbəə -- romalılarlaromalılarlavuruşanvuruşan CCəənubinubi İtaliyadakıİtaliyadakı yunanyunan şşəəhhəərlrləərinrinəə kömköməəyyəə ggəəlləənn EpirEpirpadşahıpadşahı PirrinPirrin döyüşdöyüş fillfilləərindrindəənn istifadistifadəə ededəərrəəkk böyükböyük itkiitki vvəəççəətinlikltinlikləə ddəə olsa,olsa, qazandığıqazandığı qqəəlləəbbəə nnəəzzəərdrdəə tutulur)tutulur)..

RomaRoma ililəə AralıqAralıq ddəənizininnizinin sahillsahilləərindrindəə vvəə adalarındaadalarında genişgeniştorpaqlartorpaqlar tutmuştutmuş vvəə ccəənubnub sahilindsahilindəə möhkmöhkəəmlmləənmişnmiş KarfagenKarfagenarasındaarasında SiciliyaSiciliya adasınıadasını əəlləə keçirmkeçirməəkk uğrundauğrunda başlananbaşlanan müharibmüharibəəPunPun müharibmüharibəəsisi adlanıradlanır.. ÇünkiÇünki romalılarromalılar karfagenlilkarfagenliləəriri punlarpunlar adlandırırdılaradlandırırdılar.. II PunPun müharibmüharibəəsisi (b(b..ee..əə.. 264264--241241)) RomanınRomanın qqəəlləəbbəəsisi vvəə SiciliyanınSiciliyanınəəlləə keçirilmkeçirilməəsisi ililəə qurtardıqurtardı..









55

BundanBundan sonrasonra RomaRoma SardiniyaSardiniya vvəə KorsikaKorsika adalarınıadalarını tutarktutarkəənn KarfagenKarfagenbb..ee..əə.. 219219--cucu ildildəə İspaniyadaİspaniyada RomanınRomanın müttmüttəəfiqifiqi olanolan SaquntSaqunt şşəəhhəərinirini istilaistilaetdietdi.. Bu,Bu, RomayaRomaya IIII PunPun müharibmüharibəəsinisini (b(b..ee..əə.. 218218--201201)) ,, başlamaqbaşlamaq üçünüçün bbəəhanhanəəverdiverdi.. BuBu zamanzaman KarfagenKarfagen ssəərkrkəərdrdəəsisi HannibalHannibal gözlgözləənilmnilməəddəənn İspaniyadanİspaniyadanİtaliyayaİtaliyaya hhəərrəəkkəətt etdietdi.. ŞimaliŞimali İtaliyada,İtaliyada, PoPo çayıçayı sahilindsahilindəə qallqall tayfalarıtayfaları dada onaonaqoşulduqoşuldu.. HannibalınHannibalın onlarıonları RomaRoma ağalığındanağalığından azadazad ededəəccəəyiyi vvəədindinəə inananinanan bbəəzizitayfalartayfalar vvəə şşəəhhəərlrləərr onunonun ttəərrəəfinfinəə keçdilkeçdiləərr.. BB..ee..əə.. 216216--cıcı ildildəə KannaKanna döyüşünddöyüşündəə süvarilsüvariləərinrin üstünlüyündüstünlüyündəənn istifadistifadəəededəənn KarfagenKarfagen qalibqalib ggəəldildi.. OnOn minlminləərlrləə romalıromalı qırıldıqırıldı vvəə əəsirsir alındıalındı..RomalılarRomalılar hhəərbirbi xidmxidməəttəə yararlıyararlı bütünbütün kişilkişiləəriri orduyaorduya çağırdılarçağırdılar vvəə döyüşdöyüştaktikasınıtaktikasını ddəəyişdilyişdiləərr.. BB..ee..əə.. 204204--cücü ildildəə RomaRoma SsipionunSsipionun başçılığıbaşçılığı ililəə AfrikayaAfrikaya qoşunqoşun çıxartdıçıxartdı..HannibalHannibal KarfageniKarfageni müdafimüdafiəə etmetməəkk üçünüçün İtaliyadanİtaliyadan çıxıbçıxıb getmgetməəliliolduoldu..ВВ..өө..әә.. 202202--cici ildildəə KarfagendKarfagendəənn ccəənubdanubda yerlyerləəşşəənn ZamaZama şşəəhhəəririyaxınlığındakıyaxınlığındakı döyüşddöyüşdəə RomaRoma qalibqalib ggəəldildi.. BB..ee..əə.. 201201--cici ildildəə bağlanmışbağlanmış sülhsülhəə görgörəə KarfagenKarfagen::1.1. hhəərbirbi donanmasınıdonanmasını ttəəslimslim etmetməəlili;;2.2. ttəəzminatzminat vermverməəlili;;3.3. AfrikadanAfrikadan kkəənardakınardakı torpaqlardantorpaqlardan əəll ççəəkmkməəlili idiidi..

BundanBundan sonrasonra RomaRoma SardiniyaSardiniya vvəə KorsikaKorsika adalarınıadalarını tutarktutarkəənn KarfagenKarfagenbb..ee..əə.. 219219--cucu ildildəə İspaniyadaİspaniyada RomanınRomanın müttmüttəəfiqifiqi olanolan SaquntSaqunt şşəəhhəərinirini istilaistilaetdietdi.. Bu,Bu, RomayaRomaya IIII PunPun müharibmüharibəəsinisini (b(b..ee..əə.. 218218--201201)) ,, başlamaqbaşlamaq üçünüçün bbəəhanhanəəverdiverdi.. BuBu zamanzaman KarfagenKarfagen ssəərkrkəərdrdəəsisi HannibalHannibal gözlgözləənilmnilməəddəənn İspaniyadanİspaniyadanİtaliyayaİtaliyaya hhəərrəəkkəətt etdietdi.. ŞimaliŞimali İtaliyada,İtaliyada, PoPo çayıçayı sahilindsahilindəə qallqall tayfalarıtayfaları dada onaonaqoşulduqoşuldu.. HannibalınHannibalın onlarıonları RomaRoma ağalığındanağalığından azadazad ededəəccəəyiyi vvəədindinəə inananinanan bbəəzizitayfalartayfalar vvəə şşəəhhəərlrləərr onunonun ttəərrəəfinfinəə keçdilkeçdiləərr.. BB..ee..əə.. 216216--cıcı ildildəə KannaKanna döyüşünddöyüşündəə süvarilsüvariləərinrin üstünlüyündüstünlüyündəənn istifadistifadəəededəənn KarfagenKarfagen qalibqalib ggəəldildi.. OnOn minlminləərlrləə romalıromalı qırıldıqırıldı vvəə əəsirsir alındıalındı..RomalılarRomalılar hhəərbirbi xidmxidməəttəə yararlıyararlı bütünbütün kişilkişiləəriri orduyaorduya çağırdılarçağırdılar vvəə döyüşdöyüştaktikasınıtaktikasını ddəəyişdilyişdiləərr.. BB..ee..əə.. 204204--cücü ildildəə RomaRoma SsipionunSsipionun başçılığıbaşçılığı ililəə AfrikayaAfrikaya qoşunqoşun çıxartdıçıxartdı..HannibalHannibal KarfageniKarfageni müdafimüdafiəə etmetməəkk üçünüçün İtaliyadanİtaliyadan çıxıbçıxıb getmgetməəliliolduoldu..ВВ..өө..әә.. 202202--cici ildildəə KarfagendKarfagendəənn ccəənubdanubda yerlyerləəşşəənn ZamaZama şşəəhhəəririyaxınlığındakıyaxınlığındakı döyüşddöyüşdəə RomaRoma qalibqalib ggəəldildi.. BB..ee..əə.. 201201--cici ildildəə bağlanmışbağlanmış sülhsülhəə görgörəə KarfagenKarfagen::1.1. hhəərbirbi donanmasınıdonanmasını ttəəslimslim etmetməəlili;;2.2. ttəəzminatzminat vermverməəlili;;3.3. AfrikadanAfrikadan kkəənardakınardakı torpaqlardantorpaqlardan əəll ççəəkmkməəlili idiidi..

BundanBundan sonrasonra RomaRoma SardiniyaSardiniya vvəə KorsikaKorsika adalarınıadalarını tutarktutarkəənn KarfagenKarfagenbb..ee..əə.. 219219--cucu ildildəə İspaniyadaİspaniyada RomanınRomanın müttmüttəəfiqifiqi olanolan SaquntSaqunt şşəəhhəərinirini istilaistilaetdietdi.. Bu,Bu, RomayaRomaya IIII PunPun müharibmüharibəəsinisini (b(b..ee..əə.. 218218--201201)) ,, başlamaqbaşlamaq üçünüçün bbəəhanhanəəverdiverdi.. BuBu zamanzaman KarfagenKarfagen ssəərkrkəərdrdəəsisi HannibalHannibal gözlgözləənilmnilməəddəənn İspaniyadanİspaniyadanİtaliyayaİtaliyaya hhəərrəəkkəətt etdietdi.. ŞimaliŞimali İtaliyada,İtaliyada, PoPo çayıçayı sahilindsahilindəə qallqall tayfalarıtayfaları dada onaonaqoşulduqoşuldu.. HannibalınHannibalın onlarıonları RomaRoma ağalığındanağalığından azadazad ededəəccəəyiyi vvəədindinəə inananinanan bbəəzizitayfalartayfalar vvəə şşəəhhəərlrləərr onunonun ttəərrəəfinfinəə keçdilkeçdiləərr.. BB..ee..əə.. 216216--cıcı ildildəə KannaKanna döyüşünddöyüşündəə süvarilsüvariləərinrin üstünlüyündüstünlüyündəənn istifadistifadəəededəənn KarfagenKarfagen qalibqalib ggəəldildi.. OnOn minlminləərlrləə romalıromalı qırıldıqırıldı vvəə əəsirsir alındıalındı..RomalılarRomalılar hhəərbirbi xidmxidməəttəə yararlıyararlı bütünbütün kişilkişiləəriri orduyaorduya çağırdılarçağırdılar vvəə döyüşdöyüştaktikasınıtaktikasını ddəəyişdilyişdiləərr.. BB..ee..əə.. 204204--cücü ildildəə RomaRoma SsipionunSsipionun başçılığıbaşçılığı ililəə AfrikayaAfrikaya qoşunqoşun çıxartdıçıxartdı..HannibalHannibal KarfageniKarfageni müdafimüdafiəə etmetməəkk üçünüçün İtaliyadanİtaliyadan çıxıbçıxıb getmgetməəliliolduoldu..ВВ..өө..әә.. 202202--cici ildildəə KarfagendKarfagendəənn ccəənubdanubda yerlyerləəşşəənn ZamaZama şşəəhhəəririyaxınlığındakıyaxınlığındakı döyüşddöyüşdəə RomaRoma qalibqalib ggəəldildi.. BB..ee..əə.. 201201--cici ildildəə bağlanmışbağlanmış sülhsülhəə görgörəə KarfagenKarfagen::1.1. hhəərbirbi donanmasınıdonanmasını ttəəslimslim etmetməəlili;;2.2. ttəəzminatzminat vermverməəlili;;3.3. AfrikadanAfrikadan kkəənardakınardakı torpaqlardantorpaqlardan əəll ççəəkmkməəlili idiidi.. 56

RomaRoma KarfageninKarfagenin ticarticarəətt üstünlüyünüstünlüyünəə sonson qoymaqqoymaq üçünüçün bb..ee..əə..149149--146146--cıcı illilləərdrdəə IIIIII PunPun müharibmüharibəəsinsinəə başladıbaşladı.. NNəəticticəəddəə KarfagenKarfagentutuldututuldu vvəə RomanınRomanın əəyalyaləətiti elanelan edildiedildi.. BB..ee..əə.. 190190--cıcı ildildəə SuriyanıSuriyanı mməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğradanuğradan RomaRoma onunonunKiçikKiçik AsiyadakıAsiyadakı torpaqlarınıtorpaqlarını əəlləə keçirdikeçirdi.. Roma,Roma, onunonun istiqlaliyyistiqlaliyyəəttvvəədindinəə inananinanan YunanıstanınYunanıstanın kömköməəyiyi ililəə əəvvvvəəll MakedoniyanıMakedoniyanımməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğratdı,uğratdı, sonrasonra isisəə bb..ee..əə.. 146146--cıcı ildildəə YunanıstanıYunanıstanı tutdututdu.. BununlaBununla dada RomaRoma AralıqAralıq ddəənizinizi hövzhövzəəsindsindəə əənn güclügüclü dövldövləəttəəçevrilçevrildidi.. SenatSenat qalibqalib ssəərkrkəərdrdəənini triumflatriumfla ttəəltifltif edirdiedirdi.. TriumfTriumf ssəərkrkəərdrdəəninninözöz qoşunu,qoşunu, əəlləə keçirdiyikeçirdiyi qqəənimniməətt vvəə əəsirlsirləərlrləə birlikdbirlikdəə 44 ağağ atatqoşulmuşqoşulmuş arabadaarabada ttəəntntəənnəə ililəə RomaRoma şşəəhhəərinrinəə daxildaxil olmasınaolmasınadeyilirdideyilirdi.. İşğalİşğal edilmişedilmiş əərazilraziləərr RomaRoma əəyalyaləətiti elanelan edilir,edilir, onlarıonları RomaRomacanişinlcanişinləəriri idaridarəə edirdiledirdiləərr.. İşğalçıİşğalçı müharibmüharibəəlləər,r, eleləəccəə ddəə qullarınqulların sayınınsayının artmasıartması kkəəndlilndliləərinrinvarvar-- yoxdanyoxdan çıxmasınaçıxmasına ssəəbbəəbb olduoldu..



57

ВВ..ее..əə.. 133133--cücü ildildəə xalqxalq tribunutribunu seçilseçiləənn TiberiTiberi QrakxQrakx kkəəndlilndliləərinrin varvar--yoxdanyoxdan çıxmasınınçıxmasının RomaRoma üçünüçün çoxçox ttəəhlükhlükəəlili olduğunuolduğunu başabaşa düşüb,düşüb, yeniyenitorpaqtorpaq qanunuqanunu ttəəklifklif etdietdi.. QanunaQanuna görgörəə:: HHəərr birbir varlıvarlı romalınınromalının maksimummaksimum torpaqtorpaq sahsahəəsisi 250250hektarhektar olmalı,olmalı, artıqartıq torpaqtorpaq alınmalıalınmalı vvəə yoxsullarayoxsullara paylanmalıpaylanmalı idiidi.. PaylananPaylanantorpaqlarıntorpaqların satılmasısatılması qadağanqadağan ediliredilir vvəə hhəəmişmişəəliklik kkəəndlilndliləərinrin ixtiyarındaixtiyarındaqalırdıqalırdı.. SenatSenat bubu qanunuqanunu rrəədddd etsetsəə ddəə,, xalqxalq yığıncağıyığıncağı onuonu qqəəbulbul etdietdi.. BunuBunu görgörəənnsenatorlarsenatorlar TiberininTiberinin üzüzəərinrinəə guyaguya padşahpadşah olmaqolmaq ististəəmməəsisi haqqındahaqqında böhtanböhtanatıb,atıb, onuonu öldürdülöldürdüləərr.. BB..ee..əə.. 123123--cücü ildildəə TiberininTiberinin qardaşıqardaşı QayQay QrakxQrakx xalqxalq tribunutribunu seçilibseçilib onunonunişiniişini davamdavam etdirdietdirdi.. OnOn minlminləərlrləə yoxsulyoxsul torpaqtorpaq aldıaldı.. LakinLakin küçküçəəvuruşmalarındavuruşmalarında QayQay dada öldürüldüöldürüldü.. BundanBundan sonrasonra senatsenat torpaqtorpaq paylanmasınıpaylanmasını dayandırdıdayandırdı vvəə kkəəndlilndliləərinrindövldövləətdtdəənn aldığıaldığı torpaqlarıntorpaqların satılmasınasatılmasına icazicazəə ververəənn qanunqanun qqəəbulbul etdietdi..VarlılarVarlılar yenidyenidəənn kkəəndlilndliləərinrin torpaqlarınıtorpaqlarını satınsatın almağaalmağa başladılarbaşladılar.. RomalılarRomalılar zzəəbtbt etdikletdikləəriri əərazilraziləərdrdəənn çoxluçoxlu qqəənimniməətt vvəə qulqul əəlləə keçiribkeçiribölkölkəəyyəə ggəətirirdiltirirdiləərr.. ƏƏnn böyükböyük qulqul bazarıbazarı EgeyEgey ddəənizindnizindəəkiki DelosDelos adasıadası idiidi..



58

QullarıQulları kkəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı vvəə tikintitikinti işlişləərindrindəə,, varlılarınvarlılarınmalikanmalikanəəlləərindrindəə vvəə İspaniyanınİspaniyanın işğalişğal edilmişedilmiş gümüşgümüş mməəddəənlnləərindrindəəişlişləədirdildirdiləərr.. RomadaRomada kotanıkotanı "dilsiz","dilsiz", öküzlöküzləəriri "böyür"böyürəən",n", qullarıqulları «danışan«danışan alaləət»t»adlandırırdılaradlandırırdılar.. BB..ee..əə.. IIIIII əəsrdsrdəənn RomadaRomada keçirilkeçiriləənn qladiatorqladiator (qılınc)(qılınc) döyüşldöyüşləəririetrusklarınetruskların ölöləənn döyüşçüldöyüşçüləərininrinin şşəərrəəfinfinəə qurbanqurban vermverməəkk adadəətiti ililəə bağlıbağlıidiidi.. ÇevikÇevik vvəə güclügüclü qullaraqullara xüsusixüsusi mməəktktəəblbləərdrdəə silahsilah işlişləətmtməəyiyi öyröyrəədirdir vvəəbirbir-- biribiri ililəə vuruşmağavuruşmağa mməəcburcbur edirdiledirdiləərr.. BelBeləə qullarıqulları qladiatorqladiatoradlandırırdılaradlandırırdılar.. QladiatorQladiator döyüşldöyüşləəriri üçünüçün amfiteatramfiteatr tikilirditikilirdi.. OnunOnun mməərkrkəəzindzindəəqumqum tökülmüştökülmüş meydançameydança -- arenaarena olurduolurdu.. QladiatorQladiator döyüşünddöyüşündəə mməəğlubğlub olanolan qulunqulun taleyitaleyi tamaşaçılardantamaşaçılardan asılıasılıidiidi..



59

BB..ee..əə.. 7474--cücü ildildəə FrakiyaFrakiya tayfasındantayfasından olanolan SpartakınSpartakın başçılığıbaşçılığı ililəəKapuyaKapuya qladiatorqladiator mməəktktəəbindbindəənn qaçanqaçan qullarqullar VezuviVezuvi dağındadağında gizlgizləənnəərrəəkküsyanaüsyana başladılarbaşladılar.. SpartakSpartak onaona qarşıqarşı göndgöndəərilriləənn ikiiki konsulunkonsulun ordusununordusunun birlbirləəşmşməəsinsinəəimkanimkan vermverməədidi vvəə vuruşaraqvuruşaraq İtaliyanıİtaliyanı ttəərkrk etmetməəkk mməəqsqsəədildiləə şimaldakışimaldakı PoPoçayıçayı vadisinvadisinəə çıxdıçıxdı.. LakinLakin o,o, gözlgözləənilmnilməəddəənn gerigeri qayıdaraqqayıdaraq SiciliyaSiciliya adasındaadasındaüsyanüsyan qaldırmaqqaldırmaq üçünüçün İtaliyanınİtaliyanın ccəənubnub--qqəərbinrbinəə getdigetdi.. ÜsyançılarıÜsyançıları adayaadaya keçirmkeçirməəyyəə sözsöz ververəənn ddəənizniz quldurlarıquldurları SpartakıSpartakıaldatdılaraldatdılar.. KrassKrass başdabaşda olmaqlaolmaqla RomaRoma qoşunuqoşunu onuonu mühasirmühasirəəyyəə aldıaldı..KrassınKrassın kömköməəyinyinəə PompeyPompey ddəə ggəəldildi.. SpartakSpartak ttəəlləəyyəə düşdüdüşdü.. O,O, "acından"acındanölmölməəkdkdəənsnsəə,, qılıncqılınc zzəərbrbəəsindsindəənn ölmölməəkk dahadaha yaxşıdır"yaxşıdır" deydeyəərrəəkk KrassınKrassınqoşunuqoşunu üzüzəərinrinəə hhəərrəəkkəətt etsetsəə ddəə,, bb..ee..əə.. 7171 --cici ildildəə mməəğlubğlub edildiedildi vvəə hhəəlaklakolduoldu.. ÜsyançılarÜsyançılar arasındaarasında fikirfikir ayrılığı,ayrılığı, qullarınqulların ümumiümumi mməənafenafe naminnaminəə birlbirləəşşəəbilmbilməəmməəsisi vvəə onlarınonların pispis silahlanmasısilahlanması üsyanınüsyanın mməəğlubiyyğlubiyyəətintinəə ssəəbbəəbb olduoldu.. UğurluUğurlu işğalçıişğalçı müharibmüharibəəlləərr RomadaRomada ssəərkrkəərdrdəəlləərinrin hakimiyyhakimiyyəətinitinimöhkmöhkəəmlmləəndirdindirdi.. ƏƏsgsgəərlrləərr yalnızyalnız onlaraonlara haqqhaqq vvəə müharibmüharibəə vaxtıvaxtı əəlləəkeçirilkeçiriləənn qqəənimniməətintin birbir hisshissəəsinisini ververəənn qoşunqoşun başçılarınabaşçılarına tabetabe idilidiləərr..



60

SpartakSpartak üsyanındanüsyanından sonrasonra RomadaRomada Krass,Krass, PompeyPompey vvəə SezarSezararasındaarasında hakimiyyhakimiyyəətt uğrundauğrunda mübarizmübarizəə gedirdigedirdi.. KonsulKonsul seçilseçiləənn SezarSezar müddmüddəətt başabaşa çatdıqdançatdıqdan sonrasonra QalliyaQalliya əəyalyaləətintinəəcanişincanişin ttəəyinyin edildiedildi.. O,O, RomaRoma ordusunuordusunu muzdlumuzdlu döyüşçüldöyüşçüləərdrdəənn ttəəşkilşkiletdietdi vvəə bütünbütün QalliyanıQalliyanı əəlləə keçirmkeçirməəkk üçünüçün 88 ilil qallarlaqallarla müharibmüharibəə apardıapardı.. HHəəlləə konsulkonsul seçilseçiləərkrkəənn yoxsullarayoxsullara taxıltaxıl vvəə torpaqtorpaq paylanmasıpaylanması ttəəklifiklifiililəə çıxışçıxış ededəən,n, onlaronlar üçünüçün qladiatorqladiator döyüşldöyüşləəriri ttəəşkilşkil ededəərrəəkk yoxsullarıyoxsulları özözttəərrəəfinfinəə ççəəkkəənn SezarSezar indiindi ddəə əəlləə keçirdiyikeçirdiyi qqəənimniməətt hesabınahesabınadöyüşçüldöyüşçüləərininrinin maaşınımaaşını ikiqatikiqat artırdı,artırdı, onlaraonlara hhəərbirbi xidmxidməətiti başabaşaçatdırandançatdırandan sonrasonra torpaqtorpaq vvəədd etdietdi.. QalliyamnQalliyamn işğalındanişğalından sonrasonra SezarSezar RomadaRomada aliali hakimiyyhakimiyyəətiti əəlləəkeçirmkeçirməəkk ististəəyirdiyirdi.. OO özünözünəə sadiqsadiq qoşunlaqoşunla RomanınRomanın icazicazəəsisi olmadanolmadanRomaRoma--QalliyaQalliya ssəərhrhəədinidini -- RubikonRubikon çayınıçayını keçdikeçdi.. Bu,Bu, respublikayarespublikaya qarşıqarşı qiyamqiyam idiidi.. ÇayıÇayı keçkeçəərkrkəənn SezarSezar "artıq"artıq püşkpüşkatılmışdır"atılmışdır" ifadifadəəsinisini işlişləətditdi.. PompeyinPompeyin müqavimmüqaviməətinitini ddəəff ededəənn SezarSezarbb..ee..əə.. 4949--cucu ildildəə RomayaRomaya daxildaxil olduoldu vvəə bütünbütün İtaliyanıİtaliyanı tutdututdu.. O,O,PompeyiPompeyi BalkanBalkan yarımadasındayarımadasında dada mməəğlubğlub etdietdi..



61

SezarSezar ttəərrəəfdarlarıfdarları ililəə PompeyPompey ttəərrəəfdarlarıfdarları arasındaarasında gedgedəənn müharibmüharibəəvvəəttəəndaşndaş müharibmüharibəəsininsinin (bir(bir ölkölkəə daxilinddaxilindəə müxtmüxtəəliflif qüvvqüvvəəlləərr arasındaarasındagedgedəənn müharibmüharibəə)) başlanğıcıbaşlanğıcı olduoldu.. SezarSezar bütünbütün RomaRoma respublikasındarespublikasında hakimiyyhakimiyyəətinitini tamtam qurmaqqurmaq üçünüçündahadaha üçüç ilil Asiya,Asiya, AfrikaAfrika vvəə İspaniyadaİspaniyada müharibmüharibəəlləərr apardıapardı.. SenatSenat SezarıSezarı "imperator""imperator" (tam(tam hakimiyyhakimiyyəətt sahibi)sahibi) adlandırdıadlandırdı..İmperatoraİmperatora padşahpadşah kimikimi ehtiramehtiram göstgöstəərilirdirilirdi.. MetalMetal pullarpullar üzüzəərindrindəəonunonun şşəəklikli hhəəkkkk olunur,olunur, heykheykəəlllləəriri tanrılarıntanrıların heykheykəəlllləəriri ililəə yanaşıyanaşıqoyulurduqoyulurdu.. KonsulKonsul vvəə xalqxalq tribunutribunu vvəəzifzifəəlləərinrinəə yalnızyalnız SezarınSezarın layiqlayiqbildiyibildiyi adamlaradamlar seçilirdiseçilirdi.. SenatorlarınSenatorların birbir qismiqismi bb..ee..əə.. 4444--cücü ildildəə RomadaRomada aristokratikaristokratikrespublikanırespublikanı qoruyubqoruyub--saxlamaqsaxlamaq üçünüçün SezarınSezarın yaxınyaxın dostudostu BrutunBrutunbaşçılığıbaşçılığı ililəə suisui--qqəəsdsd ttəəşkilşkil etdiletdiləərr vvəə SezarSezar öldürüldüöldürüldü.. QQəəsdçilsdçiləərrRomadaRomada özlözləərinrinəə ttəərrəəfdarfdar tapmayıb,tapmayıb, MakedoniyayaMakedoniyaya qaçdılarqaçdılar.. SezarınSezarın varisivarisi OktavianOktavian vvəə yaxınyaxın silahdaşısilahdaşı AntoniAntoni respublikarespublikattəərrəəfdarlarınıfdarlarını FilippFilipp şşəəhhəəriri yaxınlığındayaxınlığında mməəğlubğlub etdiletdiləərr.. BundanBundan sonrasonra AntoniAntoni RomanınRomanın ŞŞəərq,rq, OktavianOktavian isisəə QQəərbrb əəyalyaləətltləəriniriniidaridarəə etmetməəyyəə başladıbaşladı.. AntoniAntoni MisirMisir şahzadşahzadəəsisi KleopatraKleopatra ililəə evlevləəndindi..



62

AntoniAntoni ililəə OktavianOktavian arasındaarasında kkəəskinlskinləəşşəənn ziddiyyziddiyyəətltləərr müharibmüharibəə ililəənnəəticticəəlləəndindi.. ВВ..ee..әә.. 3131--cici ildildəə AksiAksi burnuburnu yaxınlığındayaxınlığında başbaş ververəənn döyüşddöyüşdəə mməəğlubğlubolanolan AntoniAntoni İİsgsgəəndndəəriyyriyyəəyyəə qaçaraqqaçaraq KleopatraKleopatra ililəə birgbirgəə özünüözünü öldürdüöldürdü..BB..ee..əə.. 3030--cucu ildildəə MisirMisir RomanınRomanın əəyalyaləətintinəə çevrildiçevrildi.. OktavianınOktavianınAntoniyAntoniyəə qalibqalib ggəəlmlməəsisi ililəə RomadaRomada vvəəttəəndaşndaş müharibmüharibəəsisi dövrüdövrü başabaşaçatdıçatdı.. OktavianınOktavianın hakimiyyhakimiyyəətiti dövründdövründəə (b(b..ee..əə.. 3030--cucu ilil -- bizimbizim eranıneranın 1414--cücü ili)ili) respublikarespublika idaridarəə formasıforması (senat,(senat, xalqxalq yığıncağı,yığıncağı, konsul,konsul, tribun)tribun)saxlansasaxlansa da,da, hhəərr şeyşey onunonun göstgöstəərişirişi ililəə olurduolurdu.. O,O, imperatorimperator titulutituludaşıyırdıdaşıyırdı.. SenatSenat onaona "Avqust""Avqust" (müq(müqəəddddəəs)s) adıadı verdiverdi.. OnunOnun dövründdövründəənn başlayaraqbaşlayaraq RomanıRomanı imperiya,imperiya, hökmdarlarıhökmdarları isisəəimperatorimperator adlandırırdılaradlandırırdılar.. BizimBizim eranıneranın II--IIII əəsrlsrləərindrindəə RomaRoma özöz qüdrqüdrəətinintinin zirvzirvəəsindsindəə idiidi..LLakinakin quldarlıqquldarlıq quruluşuquruluşu ttəəssəərrüfatırrüfatı ttəənnəəzzülzzüləə doğrudoğru aparır,aparır,imperiyanınimperiyanın qüdrqüdrəətinitini sarsıdırdısarsıdırdı.. QulQul əəmməəyiyi ağırağır vvəə ssəəmməərrəəsizsiz idiidi.. QiymQiyməətlitli əəmməəkk alaləətltləərinirini sındırdıqlarısındırdıqları üçünüçün qullaraqullara etibaretibar etmirdiletmirdiləərr..QuldarlıqQuldarlıq texnikanıntexnikanın inkişafınıinkişafını lləəngidirdingidirdi..



63

ÖzÖz əəmməəyinyinəə marağımarağı artırmaqartırmaq üçünüçün bbəəzizi qullaraqullara kiçikkiçik torpaqtorpaq sahsahəəlləəri,ri,əəmməəkk alaləətltləəriri verilir,verilir, daxmadaxma tikmtikməəyyəə vvəə ailailəə qurmağaqurmağa icazicazəə verilirdiverilirdi.. BelBeləəqullarıqulları "daxmalı"daxmalı qullar"qullar" adlandırırdılaradlandırırdılar.. DaxmalıDaxmalı qulqul sahibinsahibinəə mümüəəyyyyəənn haqqhaqq vvəə mməəhsulunhsulun birbir hisshissəəsinisini verir,verir,digdigəərr hisshissəəsisi isisəə özünözünəə qalırdıqalırdı.. TTəədricdricəənn iriiri malikanmalikanəə sahiblsahibləəriri torpaqlarınıtorpaqlarını azadazad kkəəndlilndliləərrəə icaricarəəyyəəverirdilverirdiləərr.. BelBeləə icaricarəədardar kkəəndlilndliləərrəə kolonlarkolonlar (latınca(latınca ""əəkinci")kinci") deyilirdideyilirdi..KolonKolon yalnızyalnız icaricarəə haqqıhaqqı verirdiverirdi.. OnlarOnlar yoxsulyoxsul olduqlarıolduqları üçünüçün torpaqtorpaq sahibindsahibindəənn borcborc alaraqalaraq asılıasılıvvəəziyyziyyəəttəə düşürdüldüşürdüləərr.. BizimBizim eranıneranın IIII əəsrindsrindəə imperatorimperator AdrianAdrian qulunqulun öldürülmöldürülməəsinisiniqadağanqadağan etdietdi.. II əəsrdsrdəə İsaİsa peyğpeyğəəmbmbəərinrin FFəəlləəstindstindəə dünyayadünyaya ggəəlmlməəsisi haqqındahaqqındarrəəvayvayəətltləərr yarandıyarandı.. İsayaİsaya əə..ss.. ppəərrəəstişstiş ededəənlnləərr onuonu "xristos""xristos" (Allah(Allah cc..cc..ttəərrəəfindfindəənn seçilmiş),seçilmiş), onunonun haqqındahaqqında rrəəvayvayəətltləəriri isisəə "İncil""İncil" (şad(şad xxəəbbəərlrləər)r)adlandırdılaradlandırdılar.. RomalılaraRomalılara görgörəə,, İsaİsa əə..ss.. FFəəlləəstindstindəə RomaRoma hakimiyyhakimiyyəətinitini sarsıtmaqsarsıtmaqististəəyyəənn “araqarışdıran”“araqarışdıran” idiidi..



64

XristianlığıXristianlığı əəvvvvəəlclcəə yoxsullaryoxsullar vvəə qullarqullar qqəəbulbul etdiletdiləərr.. XristianlıqXristianlıq bütünbütünRomaRoma əərazisinrazisinəə yayıldıyayıldı.. XristianXristian icmalarınıicmalarını birlbirləəşdirşdirəənn ttəəşkilatışkilatı kilskilsəəadlandırmağaadlandırmağa başladılarbaşladılar.. IVIV əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə RomadaRomada hakimiyhakimiyəəttəə ggəəlləənn KonstantinKonstantin::11.. 313313--cücü ildildəə xristianlığıxristianlığı rrəəsmilsmiləəşdirdişdirdi vvəə özüözü ddəə bubu dinidini qqəəbulbul etdietdi..XristianXristian dininindininin yüksyüksəəlişindlişindəəkiki xidmxidməətltləərinrinəə görgörəə onuonu müqmüqəəddddəəss elanelanetdiletdiləər,r,22.. 330330--cucu ildildəə keçmişkeçmiş yunanyunan koloniyasıkoloniyası olanolan VizantiVizanti (Bizans)(Bizans) şşəəhhəərininrininyerindyerindəə KonstantinopolKonstantinopol şşəəhhəərinirini (indiki(indiki İstanbul)İstanbul) saldırdısaldırdı vvəə paytaxtıpaytaxtıorayaoraya köçürdüköçürdü.. IVIV əəsrdsrdəə RomayaRomaya barbarlarınbarbarların (yunanca(yunanca "anlaşılmaz"anlaşılmaz dilddildəə danışan",danışan",""əəcncnəəbi")bi") hücumlarıhücumları güclgücləənmişdinmişdi.. BarbarBarbar tayfalarındantayfalarından biribiri qotlarqotlar idiidi.. IVIV əəsrinsrin ikinciikinci yarısındayarısında qotqot tayfalarıtayfaları hunlarınhunların hücumunahücumuna tabtabggəətirmtirməəyib,yib, RomaRoma əərazisinrazisinəə ççəəkildilkildiləərr.. QotlarQotlar imperiyanınimperiyanın əəhalisizhalisiz qalmışqalmış vilayvilayəətltləərindrindəə mməəskskəənn salaraqsalaraqİmperiyanınİmperiyanın ssəərhrhəədldləərinirini qorumağıqorumağı öhdöhdəəlləərinrinəə götürdülgötürdüləərr.. BununBunun əəvvəəzindzindəə romalılarromalılar onlarıonları əərzaqlarzaqla ttəəminmin etmetməəlili idilidiləərr..



65

AclığaAclığa düçardüçar olanolan qotlarqotlar 378378--cici ildildəə üsyanüsyan qaldırıbqaldırıb imperatorimperatorValentValent öldürdülöldürdüləərr.. NNəəhayhayəət,t, 395395--cici ildildəə imperatorimperator II FeodosiFeodosi ölümqabağıölümqabağı RomaRomaimperiyasınıimperiyasını ikiiki oğluoğlu arasındaarasında bölüşdürdübölüşdürdü vvəə nnəəticticəəddəə ikiiki imperiyaimperiyayarandıyarandı::1.1. ŞŞəərqirqi RomaRoma (Bizans)(Bizans) -- paytaxtıpaytaxtı KonstantinopolKonstantinopol (buraya(buraya BalkanBalkan

yarımadası,yarımadası, MisirMisir vvəə KiçikKiçik AsiyaAsiya daxildaxil idi)idi)..2.2. QQəərbirbi RomaRoma -- paytaxtıpaytaxtı RomaRoma (buraya(buraya İtaliya,İtaliya, AvropaAvropa vvəə AfrikanınAfrikanın

qqəərbrb vilayvilayəətltləəriri daxildaxil idiidi.. 410410--cucu ildildəə germangerman tayfalarındantayfalarından biribiri olanolan qotlarqotlar AlarixAlarix başdabaşdaolmaqlaolmaqla ikinciikinci yürüşyürüş zamanızamanı RomanıRomanı tutubtutub onuonu üçüç güngün talantalan etdiletdiləərr.. 451451--cici ildildəə HunHun hökmdarıhökmdarı AttilaAttila ililəə RomaRoma ordusuordusu OrleanOrleanyaxınlığındayaxınlığında (KATALAUN)(KATALAUN) üzüz--üzüzəə ggəəldildi.. BirBir ilil sonrasonra AttilaAttila RavennaRavenna şşəəhhəərinrinəə yaxınlaşandayaxınlaşanda RomaRoma papasıpapasıondanondan acizanacizanəə şşəəkildkildəə sülhsülh xahişxahiş etdietdi..







66

GermanGerman tayfalarındantayfalarından biribiri olanolan vandallarvandallar isisəə İspaniyadanİspaniyadan AfrikayaAfrikayakeçkeçəərrəəkk oradaorada krallıqkrallıq yaratdılaryaratdılar.. 455455--cici ildildəə vandallarvandallar RomanıRomanı tutaraqtutaraq 1414 güngün talantalan etdiletdiləərr.. BuBu hadishadisəəddəənn sonrasonra "vandal""vandal" (v(vəəhşi,hşi, mməəddəəniyyniyyəətt abidabidəəlləərini,rini,şşəəhhəərlrləəriri dağıdandağıdan qqəəddarddar adam)adam) anlayışıanlayışı yarandıyarandı.. NNəəhayhayəət,t, 476476--cıcı ildildəə almanalman (german)(german) tayfalarıtayfaları sonuncusonuncu imperatorimperatorAvqustuAvqustu (Romul(Romul Avqustul)Avqustul) taxtdantaxtdan salıb,salıb, QQəərbirbi RomaRoma imperiyasınaimperiyasınasonson qoydularqoydular.. OnunOnun süqutusüqutu ililəə QQəərbirbi AvropadaAvropada quldarlıqquldarlıq quruluşuquruluşu dağıldıdağıldı.. BunaBuna görgörəə ddəə 476476--cıcı ilil qqəədimdim dünyadünya tarixinintarixinin sonusonu hesabhesab olunurolunur..



67

Roma mRoma məəddəəniyyniyyəətiti

RomanıRomanı ""ƏƏbbəədidi qızılqızıl şşəəhhəər"r" adlandırırdılaradlandırırdılar.. EramızınEramızın əəvvvvəəlllləərindrindəə buradaburada birbir milyondanmilyondan artıqartıq əəhalihali yaşayırdıyaşayırdı.. İmperatorlarİmperatorlar yoxsullarınyoxsulların hhəəyyəəcanlarınacanlarına yolyol vermverməəmməəkk üçünüçün onlaraonlaraçörçörəəkk vvəə xırdaxırda pulpul paylayırdılarpaylayırdılar.. İmperatorunİmperatorun əəmrimri ililəə istiisti vvəə soyuqsoyuq hovuzlarıhovuzları olanolan hamamlarhamamlar(terml(termləər)r) tikilmiş,tikilmiş, RomanınRomanın əətrafındatrafında ddəənizniz döyüşüdöyüşü tamaşasıtamaşası üçünüçüngölgöl yaradılmışdıyaradılmışdı.. ForumunForumun yaxınlığındakıyaxınlığındakı PalatinPalatin ttəəppəəsindsindəə saraylarsaraylar ucaldılmışdıucaldılmışdı.. RomanınRomanın əənn əəzzəəmməətlitli abidabidəəlləərindrindəənn biribiri 5050 minmin nnəəffəərlikrlik KolizeyKolizey("Böyük")("Böyük") amfiteatrıamfiteatrı idiidi.. PanteonPanteon mməəbbəədidi "Bütün"Bütün tanrılarıntanrıların mməəbbəədi"di" hesabhesab olunurduolunurdu.. KapitoliKapitoli ttəəppəəsindsindəə YupiterYupiter tanrınıntanrının mməəbbəədidi ucaldılmışdıucaldılmışdı.. IIII əəsrdsrdəə DunayDunay çayıçayı sahilindsahilindəə qqəəlləəbbəəyyəə görgörəə imperatorimperator TrayanınTrayanınşşəərrəəfinfinəə 4040 metrmetr hündürlüyündhündürlüyündəə sütunsütun tikilmişditikilmişdi..





68

BB..ee..əə.. II əəsrsr vvəə bizimbizim eranıneranın II əəsrisri "Roma"Roma poeziyasınınpoeziyasının qızılqızıl dövrü"dövrü"idiidi.. BuBu dövrddövrdəə VergiliVergili "Eneida","Eneida", LukretsiLukretsi "Cisiml"Cisimləərinrin ttəəbibiəətiti haqqında'haqqında'vvəə PliniPlini isisəə 'T'Təəblbləətt tarixi"tarixi" əəssəərlrləərinirini yazmışdılaryazmışdılar.. PliniPlini 7979--cucu ildildəəVezuviVezuvi vulkanınınvulkanının püskürmpüskürməəsisi zamanızamanı hhəəlaklak olmuşduolmuşdu.. RomalılarRomalılar betonbeton ixtiraixtira etmişdiletmişdiləərr..MemarlıqdaMemarlıqda zzəəffəərr tağlarıtağları genişgeniş yayılmışdıyayılmışdı.. TriumfTriumf vaxtıvaxtı qaliblqalibləərr bubutağlarıntağların altındanaltından keçirdilkeçirdiləərr.. RomadaRomada istifadistifadəə edilediləənn latınlatın qrafikasındanqrafikasından indiindi ddəə çoxluçoxlu xalqlar,xalqlar, oocümlcümləəddəənn AzAzəərbaycanrbaycan xalqıxalqı istifadistifadəə ediredir.. SezarınSezarın dövründdövründəə ttəətbiqtbiq edilediləənn ttəəqvimqvimddəənn bbəəzizi ddəəyişikliklyişiklikləərlrləəindiindi ddəə istifadistifadəə olunurolunur.. BirBir çoxçox aylarınayların latınlatın adıadı dada saxlanılmışdırsaxlanılmışdır.. İyulİyul ayıayı YuliYuli Sezarın,Sezarın,avqustavqust ayıayı isisəə OktavianOktavian AvqustunAvqustun şşəərrəəfinfinəə adlandırılmışdıradlandırılmışdır.. AntikAntik mməəddəəniyyniyyəətt sonrakısonrakı dövrldövrləərdrdəə AvropaAvropa ölkölkəəlləərininrinin mməəddəəniniinkişafıinkişafı üçünüçün əəsassas olmuşdurolmuşdur..



69

mÜndƏrİcat qƏdİm ŞƏrq qƏdİm mİsİr 3 qƏ - tarix.info sinif umumi tarix.pdf · qul...

Documents