Ranko Jakovljević

MORNARI KOJI SU IZNEVERILI MORE

- PRILOZI ZA ISTORIJU FAMILIJE FRANASOVIĆ -

Korčula

APSTRAKT: U ovom radu razmatraju se biografski detalji dalmatinske porodice Franasović vezano za karijere Franje, Dragutina-Karla, Riharda i Dimitrija, koji su naseljavali prvobitno Oršavu na đerdapskom delu Dunava, potom Beograd, Turnu Severin i Bukurešt.

KLJUČNE REČI: Franasović, Dunav, diplomatija, ministarstvo, umetnost, Dalmacija, Rumunija, Srbija

Pre dva milenijuma područje današnje Dalmacije i Hrvatske s jedne strane, i đerdapskog srednjeg Podunavlja s druge, našli su se u okvirima iste države- moćne rimske imperije. Godine 294. vladar po čijoj je palati Split postao prepoznatljiv u svetu kulture, Dioklecijan boravio je u pograničnoj naseobini na obali Dunava, današnje Kladovo, gde je, njemu u čast, podignut impresivni tetrapilon. Nekoliko stoleća docnije, čudnim spletom okolnosti sjedinile su se sudbine Posavskih i Dalmatinskih Hrvata i plemena Timočana, Kučana i Braničevaca, nastanjenih u regiji Đerdapa i njegovm zaleđu. Miroslav Brandt o tome piše: ''Posle Ludovikova stupanja na vlast, oba hrvatska kneza, posavski Ljudevit i dalmatinski Borna, položili su podaničku zakletvu novome caru. Ali nasilje franačke vrhovne vlasti nad Posavskim Hrvatima što ih je vršio furlanski markgrof Kadaloh, potakla su Ljudevita da se 818.g. potuži Ludoviku. A kad nije dobio pomoć, buknuo je u Panoniji ustanak u kome su osim Hrvata sudelovali i Sloveni iz susednih oblasti na Savi i Dravi i u Panoniji te srpsko pleme Timočana. Naprotiv, dalmatinsko- hrvatski knez Borna ostao je veran Francima i pripomogao njihovoj konačnoj pobedi... Najzad, Ljudevit je 822.g. morao uzmaći najpre Timočanima, a zatim u Dalmatinsku Hrvatsku gde je po nalogu Franaka bio ubijen'' (1980, 163). Prema istraživnjima Svetislava Prvanovića, zbog sukoba sa Bugarima, plemena Guduščana/Kučana i Timočana prešla su pod

franačku zaštitu. Borna kao starešina ova dva plemena, skupa sa predstavnikom Braničevaca, trećeg plemena sa đerdapskog Podunavlja i zaleđa, 818. godine stupio je pred franačkog cara Ludovika i razvgnuvši zajednicu Timočana i Kučana sa svojim Kučanima pridružio mu se u borbama protiv Posavskih Hrvata. Kako bi sačuvao svoje saplemenike, Borni je omogućeno da se naseli daleko od današnje severoistočne Srbije, na području između Velebita i Male Kapele, jer je ovaj kraj, pripadajući Primorskoj Hrvatskoj bio izvan Ljudevitove vazalne države. Desilo se čak da je Borna koji je 819.g. ratovao na Kupi protiv Ljudevita Posavskog zadobio titulu ''Dux Dalmatiae'', a 821. ''Dux dalmatiae atque Liburniae'' (Prvanović, 1962, 74-75). Nakon okončanja franačko- slovenskog sukoba slomom ustanka Ljudevita Posavskog, Timočani su vraćeni pod vlast Bugara a Bornu je na mestu vazalnog franačkog vladara Dalmacije nasledio njegov sinovac Vladislav.Iznimni značaj dunavskog plovnog puta za povezivanje Zapada sa Orijentom doprineo je da već početkom XVIII veka u austrijskoj Oršavi na levoj obali đerdapskog dela velike reke, bude nastanjena kolonija brodara, trgovaca, učitelja, sveštenika, doseljenih iz Dalmacije. Jedan od njih, Petronije Popović, ranije učitelj, 1729.g. postavljen je za vikara, koju je dužnost obavljao do 1735.g, kada prelazi u jedan od manastira na susednoj obali Dunava u regiji između Kladova i Negotina, gde je već kao kaluđerica živela njegova majka. Postoje zabeleške o Petronijevim boravcima kod kladovskog sveštenika i u periodu 1729-1735.g (Pecinjački, 1971, 85-86). Nema dokaza da današnja tekijska porodica Petronijević, iz mesta preko puta Oršave, ima korene bliske onima Petronija Popovića. Dalmatinski vešti graditelji brodova prisutni su i u Brzoj Palanci, dvadesetak kilometara nizvodno od Kladovo, gradeći 1834/35 korvetu koju će srpski knez pokloniti sultanu ne bi li zauzvrat izdejstvovao da srpski brodovi plove pod srpskom zastavom. Već 1847.g. ortaci N.Nikolić iz Trsta, Spiridon Gopčević i Ković, prevezavši so u četiri drvarice iz Rumunije u srpski Kusijak, svoja plovila ukotvili su u Brzoj Palanci, radi čuvanja dok se Nikolić iz Trsta vrati (Savin, 1962,

332). U drugoj polovini stoleća na Đerdapu se našao i jedan ogranak dalmatinske familije Franasović/ u dokumentima pominjani i kao Franjasović; Franasovici; Franassovich; Franasovich; Franassovici/.

Među najstarijije zapise o Franasovićima spada popis u vezi s regrutacijom za bračku galiju god.1625- Ivan Franjasović i gastaldo Franjo Franjasović, te u beleškama o skonjidanu 1680.g (Jutrović, 1950, 115). Smatra se da potiču iz Supetra na Braču, odakle se kapetan Petar Franasović doselio na Korčulu 1800.g. U radu Lucije Carević, Iva Vukovića, Ante Štambuka ''Bračko kamenarstvo i klesarske škole'' navode se podaci o Selca- prvobitno pastirsko stanište koje se kao ojkonim pominje u Povaljskoj listini, starom hrvatskom dokumentu ispisanim ćiriličnim pismom 1184.g, nastalo doseljevanajem bračkih starinaca iz danas izumrlih naselja. Tu se nalazi Kuća Franasović gde je 1946/47 bila smeštena muška zanatska škola- klesarski smer. U Supetru na Braču postoji grobnica porodice Franasović sa ''Pietom'', radom poznatog hrvatskog kipara Ivana Rendića (1849-1932).Najpoznatiji Franasović u Hrvatskoj tokom XIX stoleća bio je don Petar (3.8.1819 Korčula-12.5.1883 Trstena, Dubrovnik), sin Petra i Roze Franasović, rođene Depolo, izdanak stare pomorsko-graditeljske obitelji. Iy iste porodice poticala je i majka iyvesnog kapetana Marka sa Pelješca, rođenog 1840.g. (Pederin, 2005). Petar Franasović pisao je pripovetke i novele, bio pristaša ujedinjenja Dalmacije i ostalih hrvatskih zemalja, pobornik upotrebe hrvatskoga kao ''slovinskoga narodnog jezika'' (Oreb, 378). Kako zapaža Goran Kalogjera, pamtimo ga kao retki uspešni pokušaj dalmatinskog doprinosa hrvatskoj novelistici. Među najuspešnije radove ubrajaju se njegovi Hadžibeg, Lazo Kurilić, Badnji dan u Kijevu Dolu, Dva učenika, Nenadana utjeha, Zgode jedne porodice... (1993, 101-107). Njegov rođak i savremenik Franjo Franasović prvo službenik tršćanskog Lloyda u Zemunu, potom Erste Donau-Dampfschiffahrts-Gesellchafts, austrijske prevozničke firme na Dunavu (Gopčević, 1888, 456), tokom življenja u Oršavi postao je čovek od osobnog

poverenja srpskog kneza Miloša Obrenovića. Godine 1858, prilikom kneževog povratka iz Vlaške na presto, lično ga je prevezao Dunavom u Srbiju. Već 1860.g. on postaje srpski državljanin i službenik. Inicijalni akt upućen Sovjetu sadržao je odrednice: ''Praviteljstvo naše potrebuje jedno lice koje će se upotrebiti da pazi na lađe Društva Francusko- srpskog i kontrolira račune lađarske za koje praviteljstvo naše jemstvovalo je interes od 5 na 100 na kapital od 2 miliona franaka i za koje kontroliranje naše praviteljstvo sposobno lice nema, a sem toga rečeni Franasović može se i za druge po struci trgovine i plovidbe reka naših tičuće se poslove kao veštak za mnenije upitati i upotrebiti'' (Paunović, 1970, 654), Kneževim ukazom 285 od 10.2.1860 ustanovljeno je zvanje ''izvanrednog činovnika po struci plovidbe u popečiteljstvu finansija'' sa godišnjom platom 500 talira, i na taj položaj imenovan Franja Franasović. (Paunović, 654). ''Francusko-srpsko'' društvo osnovano je sa ciljem oslobođenja Srbije od austrijskog monopola na Dunavu, a jedan od prvih koraka činila su nastojanja da francuska so kao izuzetno profitabilni artikal potisne vlašku, čija je potrošnja samo u Srbiji iznosila 16.000- 20.000 tona godišnje. Plan o uvođenju francuskih parobroda na dunavskim linijama nije rezultirao uspehom, Francusko- srpsko društvo je prestalo sa plovidbenim aktivnostima, pa je Franja Franasović 1862.g. upućen da u Galcu za Srbiju kupi paroborod, u vezi čega upravo on potpisuje kupoprodajni ugovor za ''Deligrad'', ranije ''Piacenzza''. Nakon toga Franasović postaje ''referent po struci plovidbenoj u administrativnom odeljenju ministarstva finansija''. Aprila 1863. Lično je ''radi nadziranja pri prolasku državnog parobroda preko Đerdapa'' putovao ''Deligradom'' od Beograda do Kladova (Savin, 332).Vezano za oslobođenje Srbije od osmanske vojne uprave, budući da su gradovi i dalje bili sa turskim vojnim postajama, završni čin predstavljalo je poklonjenje kneza Mihaila Obrenovića sultanu uz dobijanje fermana od 29.3.1867 kojim se Beograd, Fetislam /Kladovo/, Smederevo, Šabac, Soko i Užice predaju Srbima na upravu. U sastavu Mihailove svite, u svojstvu upravitelja parobroda i vrsnog poznavaoca plovnog

puta ali i više od toga, ako se ima u vidu poverenje Obrenovića u njega, te okolnost da je četvrt veka ranije živeo u Carigradu/Istanbulu, pre no što se bio doselio u Oršavu, nalazio se Franja Franasović. Na istorijskoj fotografiji P.Zebaha načinjenoj u turskoj prestonici tim povodom ovekovečen je i on, u istom redu sa srpskim suverenom, druga stajaća figura na slici levo. Inače je Franasovićev ''Delligrad'' imao i misiju odvoženja poslednjih turskih vojnika iz Beograda i Kladova za Ruščuk, 24. marta i 24. aprila 1867 po starom kalendaru. Tada je brodom krmario Kladovljanin nastanjen u D.Milanovcu, Jovan Dimitirjević, a članovi posade uglavnom su bili stanovnici kladovske Tekije i Sipa. Aktom Ministarstva vojnog 1104 od 10.6.1873 F.Franasović je preuzet u službu toga ministarstva sa zvanjem ''lađarski majstor'' i platom 400 talira godišnje (Paunović, 654).Iz braka sa suprugom Franom, Franja Franasović je u Istanbulu 5.12.1842.g. dobio sina Dragutina- Karla. Nakon školovanja u Beču, u srpsku vojsku stupio je 28.4.1862.g. Za ađutanta kralja Milana postavljen je 1.10.1879. Od maja do oktobra 1885 vršio je dužnost ''poslanika i opunomoćenog ministra u Kraljevini Italiji''. Ministar vojni je bio u kabinetu Milutina Garašanina /24.11.1885- 23.3.1886/, Lazara Dokića /1.4.1893- 4.6.1893/, Stojana Novakovića /25.6.1895-12.12.1896/, a ministar inostranih dela u kabinetu Milutina Garašanina /23.3.1886- 1.6.1887/ Save Grujića /19.12.1887- 14.4.1888/, čin generala stekao je 2.8.1894 (Milić Milićević, 2009, 244). Dobitnik je niza srpskih i inostranih odlikovanja, među kojima Ordena italijanske krune, Ordena legije časti, Ordena gvozdene krune. Jedan kratki opis njegovog lika i dela glasi: ''Dalmatinac, katolik, bolešljiv- nije ga krasila telesna građa, ali je finoći doprinosilo njegovo isposničko lice i apostolska glava. Po uniformi srpski đeneral, a u ponašanju katolički kaluđer, snishodljiv i na usluzi kraljevima'' (Medigović- Stefanović, 2012, 168). Njegova odanost ''otadžbini i prestolu'' dostigla je kulminaciju 1882.g. kada je svojim telom u beogradskoj Sabornoj crkvi zaštitio kralja Milana prilikom pokušaja Ilke- Jelene Marković da ga usmrti pucnjem iz vatrenog oružja. Kada je sahranjivana Frana

Franasović, istodobno kad i srpski heroj Mihailo Katanić, kralj Milan Obrenović smatrao je obavezom da prisustvuje sprovodu majke Dragutina Franasovića. To se književniku Branislavu Nušiću učinilo prikladnim povodom za jednu satiričnu pesmu ''Dva raba'', što je izazvalo senzaciju u srpskoj prestonici: Zatutnjaše sva četiri zvona/ Povrveše kite i mundiri/ Povrveše perjanice bojne/ Povrveše bezbrojni šeširi/ Svi majori debeli i suvi/ Oficiri

cela kita sjajna/

Pukovnici, s orlom i bez orla/ I još neko, ali to je tajna/ Potmulo su udarala zvona/ Udarala zvona iz budžaka/ A i što bi da se čini dževa/

Kad je pratnja srpskoga junaka/ Srpska deco što množiti znate/ Iz ovoga pouku imate:/ U Srbiji prilike su take/ Babe slave, preziru

junake/Zato i vi ne mučite se džabe/ Srpska deco postanite babe.

Zbog uvrede vladara Branislav Nušić osuđen je na robiju, a pismo-apel upućen Dragitinu Franasoviću da doprinese njegovom oslobođenju rezultiralo je odgovorom: ''Gospodine Nušo, vi ste mi se obratili sa molbom da oprostim vašem sinu uvredu koju mi je naneo vređajući spomen seni počivše materi prilikom njenog pogreba jednom skarednom pesmom... Vaš sin nije zbog mene osuđen, ali ako je uslov njegovog pomilovanja moj lični oproštaj, onda mu opraštam. Vaš Dragutin Franasović, pukovnik''. Inače je Franasović bio i ljubitelj umetnosti, te se u njegovoj zbirci, između ostalog, nalazila i skulptura poznatog srpskog vajara Petra Ubavkića ''Ciganka u terakoti'', rad iz 1899.g. Isti vajar autor je i Franasovićeve biste (Trifunović, 1973, 168). Kuću i imanje imao je u elitnom delu Beograda, kraj današnjeg hotela Ekscelzior.

U memoarima beogradskog glumca Zorana Ratkovića, rođenog u Sokobanji 1937.g, navodi se da je je Dragutin Franasović bio njegov pradeda: ''Aurel fon Rathofen, Antona fon Rathofena i Lujze Nojman prekrstio se u Ratković i postao poočim njenom nezakonitom sinu Vincentu Nojmanu. Vincent je već kao momak postao Sava, cenjeni deda našeg Zorana. A pradeda Dragutin Franasović ostao je neženja- obavljao

je značajne poslove, spasavao kralja od nesigurne ruke atentatorke Ilke, bio čovek od poverenja kraljice Natalije, ministar vojni...'' (Ratković, Ostaje ćutanje, 2000).

Jedna od važnijih uloga koju je kralj Milan namenio D.Franasoviću trebalo je biti njegovo aktivno učešće u sklapanju konkordata sa Svetom Stolicom kojim bi bio poboljšan položaj Hrvata u Srbiji. Iz svedočenja biskupa Štrosmajera saznajemo da ga je srpski vladar uveravao kako će upravo D.Franasovića poslati u Rim radi zaključenja i potpisivanja ugovora (Krestić, 2001, 40-41). Nakon silaska sa političke pozornice poslednjeg predstavnika dinastije Obrenović, 1903.g. Dragutin- Karlo Franasović razrešen je državne službe. Umro je 18.4.1914.g. u Kaltenlajgebenu, Austrija. Budući bez priznatog potomstva, za naslednika njegove zaostavštine proglašen je njegov sinovac Rihard Franasović iz Turnu Severina, Rumunija (Trifunović, 29).

Rihard /Richard Franasovici/ Franasović rođen je 8.4.1883. u T.Severinu, 20 km nizvodno od Oršave gde je bio živeo njegov stric Franja Franasović. Bio je austrijski državljanin. Osnovnu školu završio je u mestu rođenja a licej ''Sveti Sava'' u Bukureštu, gde je i diplomirao na studijama pravnih nauka 1904.g. Od 1906.g. radio je u Turnu Severinu kao advokat, tada stekavši rumunsko državljanstvo. Učestvovao je u Prvom svetskom ratu kao oficir rumunske armije. Za generalnog sekretara u Ministarstvu inostranih poslova postavljen je 1922.g. U razdoblju 1923-24 i 1927-28 obavljao je dužnost pomoćnika državnog sekretara. Od 14.11.1933. do 3.1.1934. i od 5.1.1934. do 18.11.1937 vršio je funkciju ministra javnih radova i komunikacija, a od 18.11.1937. do 28.12.1937 ministra unutrašnjih poslova Kraljevine Rumunije (Gheorghe,Serbu, 260). Položaj ambasadora u Varšavi imao je 1938-1939, te u Parizu 1.90.1939- 1940.g. (Onisoru 2012, 7-19; Mares 2010, 43...751)) Predstavljao je posleratnu rumunsku vladu na konferenciji u Londonu februara 1946, potom bio bio član delegacije na Pariskoj mirovnoj konferenciji. Emigrirao je u Francusku 6.11.1947, rumunsko državljanstvo mu je oduzeto 20.2.1948.g. Umro je u egzilu u Parizu 1964.g.

U rumunskoj štampi mogu se naći tvrdnje da je ''potomak aromunske familije naseljene u Turnu Severinu od 1830.g''

Rihardov stariji brat Dimitrije Franasović rođen je 1880.g. u Turnu Severinu. Studirao je arhitekturu u Minhenu i vajarstvo u Darmštatu. Povodom 1800. godišnjice uključenja Dakije u sastav Rimskog carstva, načinio je spomenik imperatoru Trajanu. Vladareva bista izlivena u bronzi postavljena je na dorskom stubu visokom 7 metara, sazdanom od granita iz Karare (Negru, 1985, 78). O manifestaciji povodom otkrivanja spomenika vest je donela i aradska ''Tribuna'' u broju 114, 15-28. jun 1906. Moguće da je dorskim stubom Franasović ovekovečio činjenicu da je autor najvećih Trajanovih dela na Dunavu, impozantnog mosta između današnjeg Kladova i Turnu Severina i plovidbnog kanala na Đerdapu, bio najveći arhitekta Starog Rima, Grk Apolodor iz Damaska. D.Franasović projektovao je i je česmu planiranu za izgradnju ispred crkve Madona Dudu u Krajovi i izradio poprsje Ludviga Van Betovena. Godine 1908. izvršio je samoubistvo. Sahranjen je u porodičnoj grobnici u Turnu Severinu. Njegov ''Trajan'' i danas krasi gradski park u Turnu Severinu.

Život i delo članova familije Franasović svojevremeno nastanjenih na đerdapskim obalama Dunava u značajnoj meri ostavili su trag u političkoj i kulturnoj istoriji Srbije i Rumunije. Njihovi dalmatinski koreni svedoče o univerzalnim civilizacijskim vrednostima, ukazujući na potencijalnu korisnost jednog sistematskog pristupa rasvetljavanju veza među ljudima i narodima na relaciji Podunavski Đerdap- Dalmacija, koje su rezultirale pozitivnim istorijskim nasleđem, slično davnašnjem pokušaju Endrjua Arčibalda Pejtona u studiji Researches on the Danube and the Adriatic or Contributions to the modern History of Hugary and Transylvania and Dalmatia and Croatia, Servia and Bulgaria.

1.

Franja Franasović, drugi s leva, Carigrad 1867.g.

2.

Rođaci iz đerdapske regije- stric i sinovac: Dragutin Franasović (sl.3), ministar vojni i spoljnih poslova Srbije i Rihard Franasović (sl.2), ministar unutrašnjih poslova i javnih radova i komunikacija (sl.2).

3.

4.

Rad Dimitrija Franasovića- Spomenik caru Trajanu podignut 1906.g. u Turnu Severinu

LITERATURA

Brandt Miroslav, Srednjovijekovnog doba povijesnog razvitka, SNL Zagreb 1980.g.

Gheorghe Constantin, Serbu Miliana, Ministri de interne 1862-2007- mica enciclopedie, Ed. Ministerului Interior si Reformei Administrative

Gopčević Spiridon, Serbien und die Serben, B.Elicher, Leipzig 1888.

Jutrović Andre, Naselja i porijeklo stanovništva na otoku Braču, Zbornik za narodni život i običaje 34, Zagreb 1950.g.

Kalogjera Goran, Novelistički pokušaji Petra Franasovića, časopšs ’’Rival’’ br.1-2, vol 6, Rijeka 1993.

Krestić Đ.Vasilije, Biskup Štrosmajer u svetlu novih izvora, Prometej Novi Sad 2001.g.

Mares Nicolae, Alianta Romano- Polona intre Destramare si solidaritate 1938- 1939, Ed. Biblioteca Bucurestilor, Bucuresti 2010.

Milić Milićević, Popović Ljubodrag, Generali vojske Kneževine i Kraljevine Srbije, Vojnoizdavački zavod, Beograd 2009.g.

Medigović-Stefanović Mila, u traganju za izgubljenom istorijom, Udruženje Paštrovića i prijatelja Paštrovića u Beogradu ’’Drobni pijesak’’, Zbornik radova ’’Paštrovići, jezik i književnost’’ Beograd- Petrovac na moru 2012.g.

Negru Adrijan, O vajaru Dimitriju Franasoviću, SVESKE, DIUS- Društvo istoričara umetnosti Srbije 16/8, Beograd 1985.g.

Onisoru Gheorghe, Diplomatia Romana si problema armistitului 1943-44, Revista Romana de Geopolitica si Relatii Internacionale, Vol.IV, Nr.1/2012

Oreb Franko, Doprinos korčulanskih svećenika preporodnom pokretu u Dalmaciji- uz 170. Obljetnicu rođenja don Petra Franasovića i 60. Obljetnicu smrti don Nikole- Nika Batistića

Paunović Marinko, Đerdap i Timočka krajina, Binoza Zagreb 1970.g.

Paton, Andrew Archibald Researches on the Danube and the Adriatic or Contributions to the modern History of Hugary and Transylvania and Dalmatia and Croatia, Servia and Bulgaria. LONDON, Trubner and CO, 60, Paternoster row, 1862.

Pederin Ivan, Građanska kulturna pisma 1858-1931, ''Kolo'' časopis Matice hrvatske, br.1, proljeće 2005.g.

Pecinjački Sreta, Sitni faktografski ispisi iz državnog arhiva Mađarske, ''Razvitak'' Zaječar, br.5, 1971.g.

Prvanović Svetislav, Timočko- kučevski knez Borna osnivač prve hrvatske države, ’’Razvitak’’ Zaječar br. 4-5, 1962.g.

Ratković Zoran, Ostalo je ćutanje, ’’Atelje 212’’ Beograd 2000.g.

Savin Miloš, Parobrod ’’Deligrad’’, Godišnjak grada Beograda IX-X Beograd 1962-63.

’’Tribuna’’ Arad, Nr.114, 15-28 iunie 1906, p.5.

Trifunović Lazar, Petar Ubavkić, Beograd 1973.g.

Tudor-Art Independent Index for Romania, Dimitrie Franasovici