monetarne finansije

Dr.sc. Izudin KEŠETOVIĆ

MMOONNEETTAARRNNEE FFIINNAANNSSIIJJEE

2007.

2

...Supruzi Sabini i kćerkama Azri i Selmi...

3

SADRŽAJ Predgovor................................................................................................ 7 Uvod...................................................................................................... 10 Ukratko o Miltonu Friedmanu ............................................................. 19

PRVI DIO: NOVČANI SISTEM

PRVA GLAVA: NOVAC I NOVČANI SISTEM

1. RAZVOJ NOVČANOG SISTEMA .............................................25

1.1. Istorijski put razvoja novca ..................................................27 1.2. Novac kao produkt robne proizvodnje i prometa ................30 1.3. Funkcije novca......................................................................33 1.4. Papirni novac i sistem slobodnog važenja............................34 1.5. Moneta, novčanica ili bankota..............................................36 1.6. Kreditni novac ......................................................................37 1.7. Papirni novac ........................................................................38 1.8. Kredit i njegovo ekonomsko – monetarno značenje ............39 1.9. Multiplikacija depozita.........................................................43

2. NOVČANI OPTICAJ I NOVČANA MASA................................52 2.1. Novčana masa u užem i đirem smislu ..................................54 2.2. Promjene novčane mase .......................................................57

3. LIKVIDNOST ................................................................................61 3.1. Pokazatelji likvidnosti ..........................................................63 3.2. Brzina opticaja novca ...........................................................65 3.3. Siva emisija novca................................................................66 3.4. Pranje novca .........................................................................68

4

DRUGA GLAVA: TEORIJE INFLACIJE

1. POJAM INFLACIJE...................................................................... 80 2. MODELI INFLACIJE ................................................................... 96

2.1. Inflacija troškova ................................................................. 97 2.2. Psihološko objašnjenje inflacije .......................................... 98 2.3. Model racionalnog očekivanja ............................................ 99

2.3.1. Phillipsova kriva u monetarizmu ............................ 102 2.3.2. Monetaristički model privrede ................................ 108

3. MAKROEKONOMSKA I MONETARNA POLITIKA .......... 111 4. POLITKA DEVIZNOG TEČAJA .............................................. 115 TREĆA GLAVA: INSTITUCIJE MONETARNOG SISTEM I INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE 1. INSTITUCIJE MONETARNOG SISTEMA ..............................122

1.1. Centralna banka – emisiona banka ..........................................123 1.2. Poslovne banke........................................................................127 1.3. Savremeni trendovi u bankarstvu ............................................136 1.4. Finansijsko tržište ...................................................................139 1.5. Bankarski poslovi i izvještaji...................................................142

2. INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE ............................. 156 2.1. Obavezna rezerva kao instrument monetarne politike ............157 2.2. Eskontna stopa kao instrument monetarne politike.................160 2.3. Politika otvorenog tržišta kao instrument monetarne politike ...................................................................162 2.4. Selektivna kreditna politika, regulacija kredita centralne banke poslovnim bankama, politika minimalne stope likvidnosti poslovnih banaka ..........163

5

DRUGI DIO:

BANKARSKI SISTEM PRVA GLAVA: MONETARNI ODBOR I SUPERVIZIJA 1. MONETARNI ODBOR (CURRENCY BOARD)......................168 2. SUPERVIZIJA BANAKA............................................................173 DRUGA GLAVA: MONETARNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE 1. MONETARNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE ...............215

1.1. Monetarni sistem u uslovima rata ............................................219 1.2. Izgradnja novčanog, bankarskog i platnog sistema Bosne i Hercegovine do donošenja Ustava BiH .....................221 1.3.Ustavna rješenja iz Mirovnog sporazuma potpisanog u Daytonu 1995. godine i uspostavljanje institucija monetarne vlasti Bosne i Hercegovine .....................................222

2.VALUTNI ODBOR U BOSNI I HERCEGOVINI .......................242 3. INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE U BOSNI I HERCEGOVINI .............................................................246 4. SUPERVIZIJA BANAKA U BOSNI I HERCEGOVINI ...........256 4.1. Izdavanje dozvola ili licenciranje banke..................................256 4.2. Oprezosni principi i zahtjevi u bankarstvu ..............................260 4.3. Metode stalne supervizije.........................................................267 4.4. Ovlaštenje supervizora.............................................................278 4.5. Međudržavno bankarstvo.........................................................279 4.6. Zahtjevi za informisanjem .......................................................280

6

TREĆA GLAVA: PLATNI PROMET 1. UNUTRAŠNJI PLATNI PROMET ............................................288

1.1.Preduslovi za transformaciju platnog prometa..........................289 1.2. Zakonska regulativa i propisi za uvođenje platnog sistema ....292 1.3. RTGS Bosne i Hercegovine.....................................................295 1.4. Žiro – kliring Bosne i Hercegovine..........................................303

2. MEĐUNARODNI PLATNI PROMET.......................................310

2.1. Učesnici u međunarodnom platnom prometu ..........................312 2.2. Vrsta računa i način plaćanja ...................................................313 LITERATURA..............................................................................321

7

Predgovor

Kako već dvije decenije izvodim nastavu na nastavnoj disciplini

Finansije na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Tuzli opredijelio sam

se da studentima i široj čitalačkoj publici pripremim ovu stručnu

publikaciju.

Publikaciju sam naslovio „Monetarne finansije“ sa osnovnom

namjerom da u okviru nastavne discipline Finansije prezentiram osnovna

teoretska i praktična rješenja koja se odnose na funkcionisanje

monetarnog sistema. Istovremeno sam želio da približim teoretska i

praktična znanja svima onim koji žele znati više o novcu i institucijama

novčanog, bankarskog i monetarnog sistema. Naime, novac, vatra i

kotač su osnovna civilizacijska saznanja koja su pomogle čovjeku da

učine život lakšim i boljim.

Bosni i Hercegovini kao suverenoj državi, novac i institucije

bankarskog sistema značile su potvrda njene suverenosti i kontinuiteta

države. Period od 1992. godine do danas, 2007. godine, je važna faza u

izgradnji institucija monetarne vlasti i države Bosne i Hercegovine.

Kako sam doktorsku disertaciju odbranio 1989. godine iz područja

finansija i kako sam od 1990. u struktarama zakonodavne i izvršne vlasti:

općina Srebrenik i Tuzla, okrug Tuzla, Tuzlanski kanton, Federacija

Bosna i Hercegovina i Republika Bosna i Hercegovina želio sam

kontinitet bavljenja monetarnom i fiskalnom politikom dopuniti i

publikacijama iz ove oblasti.

8

Nadam se da će ovo „štivo“ biti potrebno i nosiocima ekonomske

politike na svim razinama vlasti. Upravo poznavanje snage novca i

finansijskog tržišta pruža mogućnosti izbora instrumenata ekonomske

politike.Tranzicija privrednog sistema u Bosni i Hercegovini dovešće do

novog pristupa u poslovanju u kome će finansijske institucije biti glavne

institucije preko kojih će se odvijati poslovne transakcije prema novim

pravilima i širokim mogućnostima.

Poznavanje novčanog i bankarskog sistema kao segmenta

monetarne politike daje mogućnosti daljih produbljivanja znanja iz

oblasti finansija: javnih i monetarnih. Upravo zato važno da se ova

materija nađe u sklopu nastavnih programa (studija ekonomije, prava,

kriminalistike, i drugih visokoškolskih institucija), kako bi studenti

ovladali ovom složenom materijom.

Kako je ova publikacija obrađuje veoma složenu materiju

poželjne su dobronamjerne primjedbe na rukopis kako bi došlo do daljeg

oblikovanja istog, te postizanje kvaliteta sadržaja koji će biti prihvatljiv

širokoj čitalačkoj publici. S toga se nadam da će ova publikacija poslužiti

širem krugu čitalaca, a posebno stručnjacima koji se susreću u

svakodnevnoj praksi sa novcem i institucijama bankarskog sistema.

Posebnu zahvalnost dugujem kolegi Alenu Džafiću,

diplomiranom ekonomisti, koji mi je stalno bio „ pri ruci“ u toku pisanja

teksta i pomagao u tehničkoj pripremi publikacije; kao i velikom

pregaocu i privredniku Džafić Nazifu, mom prijatelju, koji me stalno

9

ohrabruje i postiče na rad. Isto tako želim zahvaliti svojim saradnicama i

koleginicama, višim asistentimasa Ekonomskog fakulteta u Tuzli, mr

Seniji Nuhanović i mr Emiri Kozarević sa kojima uspješno sarađujem u

izvođenju nastave i čiji rad pratim i pomažem kako bi one nastavile ovaj

započeti posao.Svakako trebam spomenuti iskustvo koje sam stekao

izvođenjem nastave na Ekonomskom fakulteu u Sarajevu i saradnju sa

kolegama sa kojim sam realizirao nastavu iz predmeta Finansija. To je

prije svega saradnja sa dr Đonlagić Dženanom, docent , koji je ujedno i

recezent ove knjige; kao i mr Adnanom Efendićem, višim asistentom.

Veliku zahvalnost dugujem kolegi profesoru dr Vidaković

Slobodanu sa kojim sam počeo saradnju na Ekonomskom fakultetu u

Brčkom, kao asistent pripravnik, davne 1979. godine i sa kojeg me veže

profesionalna saradnja iz oblasti finansija, računovodstva i revizije kao i

prijateljski odnosi koje u svakom vremenu njegujemo i razvijamo.

Na kraju, zahvaljujem dragom Bogu što mi je dao snagu i um da

realizujem njegovu prvu poruku: Uči – Spoznaj. Neka to bude i poruka

mojim studentima, kolegama i svim prijateljima. Snaga je u dobroj

namjeri i moralu. Nadam se da sam i ja na pravom putu na kojem se

svaki čovjek nalazi nastojeću u životu činiti dobra djela i da sam dijelom

ispunio potrebu i obavezu da drugog podučim i da ga uputim u dobar i

koristan posao.

Tuzla, avgust 2007. godine

10

Autor

UVOD

Zavisno od istorijskog trenutka i prostora u kome je funkcionisao

pojam finansije primao je različite sadržaje. Ipak, može se zaključiti da se

pojam finansije upotrebljava u užem i širem značenju.

U užem značenju, finansije obuhvataju državne, odnosno javne

prihode i rashode, budžet i javne krcdite.

U širem značenju, pojam finansije obuhvata izučavanje novca,

kredita i bankarstva. Finansije koje imaju za predmet ovo drugo, šire

značenje običnu se nazivaju monetarno-kreditnim finansijama. U okviru

nastavnih disciplina studija ekonomije finansije često se objedinjuju

javne i monetamo-kreditne finansije i izučavanju u sklopu nastavne

discipline Finansije.

Finansije, odnosno njeni pojedini elementi pojavili su se vrlo

rano, u istorijskoj prizmi, ali njihova suština i definisanost bila je u

direktnoj vezi sa nivoom društveno-ekonomske razvijenosti. Ipak,

odlučujući značaj imao je nastanak države.

Novac se definiše kao specifična roba, koja se u razvoju robne

proizvodnje izdvojila i trajno vrši ulogu opšteg ekvivalenta. Nastanak

novca kao sveopšte mjere vrijednosti roba vezan je za potrebe razmjene

proizvoda. Novac se javlja već sa prvim začecima robovlasništva 6-

10.000 godina prije naše ere. Potrebu za novcem su izazvale pojave

privatnog vlasništva i društvena podjela rada.

Kao opšti ekvivalent se u početku javljaju: školjke, stoka, krzno,

platno, žito, strijele, suha riba, pirinač, čaj, ali ih ubrzo potiskuju metali,

11

naročito plemeniti. Osobine plemenitih metala, posebno zlata (djeljivost

trajnost, lako prenošenje, kovanje, čuvanje) izdvojili su zlato kao

najpraktičniju novčanu robu. Ipak, zlato je moglo postati novac samo

zato što je i ono roba, tj.proizvod ljudskog rada i predstavlja odredjenu

količinu ljudskog rada. Pojam bimetalizam vezan je za period kada su

kao sredstvo razmjene služili metali: gvožđe, bakar, nikl, srebro i zlato

(zlatni kovani novac - pojam talizam).

Iz činjenice da u prometu mogu cirkulirati i sredstva plaćanja čija

stvarna vrijednost nije jednaka nominalnoj razvile su se prvo banknote ili

novčanice, a zatim i papirni novac. One su se mogle u svakom momentu

zamijeniti u zlatni novac odgovarajuće vrijednosti. Ovo svojstvo

zamjenljivosti naziva se konvertibilitet. Novčanice su se pojavile iz

potrebe prometa, naime trgovci su svoj metalni novac povjeravali

bankama a ove su im izdavale potvrde, certifikate koje su na početku

glasile na ime.

Onog momenta kada je princip zamjenljivosti novčanica za z1ato

ukinut (sistem pokrića), tj. kada je njen imalac izgubio pravo da za njih

dobije metalni novac one gube dotadašnji karakter surogata novca i

postaju novac, tj. papimi novac kao zakonito i definitivno sredstvo

plaćnja. Zlatno pokriće je bila ođredena količina zlata koja je služila kao

osnova za izdavanje papirnog novca, a nalazila se u trezorima emisionih

banaka. Država je odredjivala emisionoj banci odnos zlata koji služi kao

pokriće i količine papirnog novca koje stavlja u opticaj. U početku je od

banke traženo 100 % pokriće,ali je ubrzo napušten takav zahtjev pa je

tražen manji procenat, 40 %, 30 %, pa i manje. Ovaj sistem (zlatno

važenje) je funkcionisao do prvog svjetskog rata.

12

Na temelju papirnih novčanica razvio se žiralni, knjižni ili

skripturalni novac koji predstavlja sva novčana potraživanja kod banaka.

Vlasnik žiro-računa daje banci nalog za prenos (ili ček) i banka na

osnovu toga naloga preknjižava naloženu sumu i prenosi je na drugi

račun. Time je izvršio plaćanje. Žiralni novac nastaje polaganjem

gotovog novca banci ili odobravanjem kredita. U savremenom svijetu

žiralni novac ima vrlo značajnu ulogu i u strukturi novčane mase zauzima

dominantnu poziciju. Žiralnim novcem se u svijetu vrši i preko 90 % svih

plaćanja.

Banke su institucije koje se profesionalno bave uzimanjem i

davanjem kredita. Glavni zadatak banke je da slobodni kapital i novčana

sredstva prikupi i da prikupljena sredstva pozajmljuje drugima. Razvoj

bankarstva povezan je sa nastankom i razvojem novca. Prve banke su

nastale još u Babilonu oko 3000.godine prije naše ere. U Grčkoj je bio

razvijen mjenjački posao koji su obavljali trapezari, a u Rimu su se zvali

argentali, koji su i pozajmljivali novac.

U srednjem vijeku, u gradovima sjeverne Italije pojavljuju se

bankari, (naziv banko -klupa za kojom se obavljaju ti poslovi) koji

mijenjaju novac i primaju ga na čuvanje, kasnije počinju davati i kredite.

Prva banka osnovana je u Đenovi 1407.godine (Casa di san Giorgio).

Danas najstarija banka je Bank of England, osnovana 1694. godine.

Razvoj bankarstva doživljava procvat u velikim gradovima.

Rađaju se: Amsterdamska banka (XVII vijek) koja se bavila depozitnim

poslovima i trgovinom plemenitim metalima, zatim Hamburška 1619. i

Štokholmska banka 1650. godine.

13

Prva emisiona banka je Engleska banka, formirana je 1694.

godinc. Bavila se emitovanjem obveznica, primanjem depozita kao i

davanjem zajmova na bazi eskontovanih mjenica.

U Francuskoj, prvu banku je osnovao Džon Lo 1716. godine ali je

ona ubrzo bankrotirala. Prva francuska emisiona banka osnovana je 1800.

godine.

U SAD razvoj bankarstva je bio pod uticajem evropskih zemalja,

i tek 1816. godine osnovana je Narodna banka SAD kao emisiona

ustanova.

U Rusiji je 1860.godine osnovana Ruska državna banka.

U našim krajevima osnovana je prva banka pod nazivom

Kranjska štedionica, 1820.godine u Ljubljani, a u Bosni i Herccgovini

prva banka je osnovana 1883. godine u Sarajevu.

Nauka o finansijama kao samostalna nauka novijeg je datuma;

datira s početka XIX vijeka. Naučna misao o finansijskim pojavama

javlja se ubrzo nakon pojave privatnog vlasništva.

Njemački ekonomista Lorenc fon Štajn (1815 -1890.g.) izučavao

je finansijske pojave kao posebnu naučnu disdplinu.

Prve ozbiljne studije o finansijskim pojavama nailazimo kod

antičkih mislilaca, Ksenofana i Aristotela koji su se bavili problematikom

državnih prihoda i njihove upotrebe.

Toma Akvinski (1225-1274.g.) pisao je o opravdanosti poreza,

pravednosti prilikom oporezivanja, o zajmovima, kamatama i zelenaštvu.

Ibn Haldun (1332-1406.g.), arapski filozof, bio je zagovornik

trgovine i gradskih zanimanja, a protiv oporezivanja. Po njegovom

tumačenju zlato i srebro su predstavljali mjeru bogatstva.

14

Žan Boden (1530.-1596.g), iz Francuske, imao je veliki uticaj na

razvoj finansijske misli.

Kada se govori o osnovama finansijske nauke neophodno je

pomenuti kameraliste, (ekonomski pravac - školu), koja se razvila u

Njemačkoj. Kameralne nauke su finansijsku disciplinu tretirale u sklopu

političke ekonomije. Slijedeći bitan korak je vezan za pojavu

merkantilista. Oni razvijaju tezu da su zlato i srcbro, od kojih se pravi

novac, glavni oblik društvenog bogatstva, te da država treba da usmjeri

ekonomsku politiku u cilju prikupljanja što većih količina dragocijenih

metala. Najznačajniji predstavnik ove škole je Džems Stjuart (17l2-

1780.g.). U svom djelu „Istraživanja o načelima političke ekonomije“

raspravlja o novcu, kamati, bankama, kreditu i porezima. Bio je veliki

protivnik državnih dugova.

Fiziokratska škola javlja se u Francuskoj, u drugoj polovici XVIII

vijeka, kao reakcija na merkantilizam. Zastupaju stanovište o

jedninstvenom porezu. Smatrali su da se produkt (proizvod) stvara samo

u poljoprivredi, jer jedino ona daje čisti prinos. Predstavnik ove škole

Kene (1694-l774), smatrao je da postoji samo jedan porez, porez na

zamljište, koga treba da plaćaju vlasnici zemljišta u visini jedne trećine

od prinosa.

Pretstavnik klasične škole Peti (1623-1687.g) u djelu „Rasprava o

porezima i kontribucijama“ pisao je o državnim prihodima i najboljem

načinu njihove upotrebe. Bio je pristalica opšte poreske obaveze i

zalagao se za proporcijalno oporezivanje. Smit, Rikardo i Mil o djelima o

političkoj ekonomiji posvećuju veću pažnju finansijama, a posebno

porezima, novcu i bankama. Smit je tvorac poreskih načela i protivnik

javnih kredita. Rikardo (1772-1823.g.) je pored poreza obradjivao i

15

teoriju novca. Mil (1806-1883.g.) je razmatrao ulogu motiva i socijalnih

obzira.

Njemačka istorijska škola sa predstavnicima Štajn, Šefle i Vagner

(druga polovina devetnaestog vijeka) je takodje dala doprinos razvoju

finansijske naučne misli.

Sociološka škola finansijsku nauku posmatra dijelom sociologije i

napominje nužnost njenog povezivanja sa svim drugim društvenim

naukama.

Psihološka i druge subjektivističke škole (Gracijani, Maršal, Saks

i drugi) insistiraju na progresivnom oporezivanju s obzirom na teoriju

granične korisnosti.

Savremeni razvoj finansija počinje sa Kejnzom (1883-1956.g.).

Djelom „Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca“ obuhvatio je osnove

naukc o finansijama i to finansijsku politiku, odnosno fiskalnu i

monetarnu politiku.

Monetarni problemi posebno su tretirani u radovima teoretičara

Fišera, Fridmana, Patikina.

Monetarizam, kao škola makroekonomske misli, javlja se krajem

40-ih i polovinom 50-ih godina zahvaljujući radovima Miltona

Friedmana koji je njen najznačajniji predstavnik. Razlikujemo 5 etapa u

njegovom razvoju:

o I etapa koja se vezuje za 50 – te godine i koju karakteriše

nastanak teorije permanentnog dohotka i tražnje za novcem;

o II etapa je karakteristična po radovima koji su isticali značaj

monetarne politike (tokom 60-ih god);

16

o III etapa nastaje sa uvodjenjem adaptivnih inflatornih

očekivanja i prirodne stope nezaposlenosti (od 1967);

o IV etapa posle 1973. godine, kada monetarizam postaje

dominantna ekonomska teorija;

o V etapa koju prati novog monetarizma tj. nove klasične

makroekonomije (tokom 70 –ih).

Kako je veliki broj ekonomista na sebi svojstven način doprinijeo

razvoju ove škole, sve ih možemo svrstati u različite grupe te tako

dobijamo sličnu hronološku podjelu monetarizma:

o prethodnici monetarizma – tvorci kvantitativne teorije novca

(Mercado, Hume, Pigov, Fisher);

o predstavnici Čikaške škole (Simons, Viner, Knight i dr.);

o predstavnici modernog monetarizma na čelu sa Fridmanom i

njegovi sljedbenici Johnson, Meltzer, Bruner i dr.;

o predstavnici nove Čikaške škole (Lucas, Stigler, Mundeli, i

dr.).

Zatim sa stanovištva stabilizacione politike postoji sljedeća

klasifikacija monetarističke škole:

o Gradualisti koji se zalažu za postepeno otklanjanje inflacije;

o Predstavnici atomske škole, koji smatraju da inflaciju treba

odmah otkloniti, bez troškova koji će taj process pratiti.

Na osnovu inflatornih očekivanja monetarizam možemo

podijeliti na:

o Monetarizam prve vrste i

o Monetarizam druge vrste.

17

Prvi prave razliku izmedju kratkog i dugog roka i zastupaju

adaptivna očekivanja; dok drugi, ne uočavaju razliku izmđu|u dugog i

kratkog roka i predstavljaju školu racionalnog očekivanja.

Kada se mislilo da će kejnzijanizam uzeti primat i da će postati

makroekonomska škola, pojavili su se m o n e t a r i s t i, osporili sve

stavove kejnzijanaca. Teorijski postulati i ideje monetarizma se mogu

definisati na sledeći način:

Prvo, polazi se od kvantitativne teorije novca kao stabilne

agregatne funkcije tražnje za novcem. Ističu da na tražnju za novcem

mogu uticati brojni faktori, a najznačajniji su inflacija i permanentni

dohodak.Tražnja za novcem je uvijek stabilna, održiva je čak i uslovima

visoke inflacije i hiperinflacije.

Drugo, umjesto koncepta apsolutnog dohodka koji je bio

zastupljen kod kejnzijanaca, uvode koncept permanentnog dohodka.

Pokazuje se da se potrošnja ne kreće u zavisnosti od visine tekućeg

dohodka, već zavisi od predviđanja o budućem dohodak, dohodci koji se

očekuju.

Ideja o permanentnom dohotku, stabilna tražnja za novcem,

mogućila je monetaristima da tvrde da je privreda stalno u ravnoteži i da

se ta ravnoteža obezbjeđuje automatski preko fleksibilnih cijena i

slobodnog tržišta. Po njima inflacija koja nastaje kao rezultat pretjerane

emisije novca, uvijek je novčani (monetarni) fenomen. Oni razlikuju

kratki i dugi rok kao vremenske periode u kojem su u prvom neki inputi

fiksni a u drugom se inputi mogu mijenjati odnosno varijabilni su. Tako

novac, na kratak rok djeluje na društveni prihod a dugoročno djeluje na

18

nivo cijena. Adaptivna očekivanja ugrađuju u funkciju tražnje za

novcem. Takva očekivanja se formiraju na osnovu prosječnih

vrijednosti, pojave koje se posmatraju u predhodnim periodima.

Takodje monetaristi uvode u teoriju pojam prirodne stope

nezaposlenosti kao nivo odnosno stopu nezaposlenosti kojoj odgovara

konstantna stopa inflacije. Ideja monetarista je da državnu intervenciju

treba ograničiti jer ako je ona prevelika može postati uzrok inflacije i

može istisnuti privatni sektor sa tržišta.

U ekonomskoj politici monetaristi polaze od ideje da je privreda

uvijek u ravnoteži tj. da postoji stabilnost privrede zahvaljujući

flksibilnim cijenama, slobodnoj tržišnoj igri i liberalističkoj politici.

Slobodna ekonomska politika po njima podrazumeva jednu

drugačiju ulogu države. Država je ta koja po reguliše i određuje pravila

igre. Fiskalna politika, po monetaristima, je neefikasna jer omogućava

rast inflacije i budžetskog deficita. Monetaristi jedino vjeruju u

monetarnu politiku. Monetarna politika postaje prioritetnija u odnosu na

fiskalnu, a njen glavni instrument postaje upravljanje ponudom novca a

ne kamatnom stopom.

Otklanjanjem budžetskog deficita ili smanjenjem ponude novca

utiče se na stabilizacionu politiku.

Cilj monetarista nije smanjenje socijalnih izdataka već i

smanjenje troškova radne snage.Monetaristi se zalažu za aktivnu ulogu

monetarne politike, za slobodnu tržišnu igru i slobodno formiranje cijena,

fleksibilni devizni kurs.

U slučaju privrede u depresiji, u kojoj dolazi do pada cijena roba,

rasta društvenog bogatstva i rasta agregatne tražnje i povećanja

19

društvenog proizvoda. Prema tome, monetaristi su dokazali da slobodno

tržište automatski obezbedjuje prevazilaženje krize.

Najveće neodobravanje monetarističkih ideja i osnovnih načela

dolazi od strane kejnzijanaca.One se obično odnose na tražnju za

novcem, koncept permanentnog dohodka, teoriju inflacije, adaptivna

očekivanja, ekonomsku politiku i slično. Ističe se da permanentni

dohodak nije adekvatno definisan i da ga je teško empirijski utvrditi da

on nema toliki značaj na tražnju za novcem kao što to tvrde

monetaristi.Brojne kritike su upućene na koceptu prirodne stope

nezaposlenosti. Tvrdi se da adaptivna očekivanja treba zamijeniti

racionalnim, da je aktivna politika moguća i u dugom roku.

Ukratko o Miltonu Friedmanu

Milton Friedman je najznačajniji makroekonomista 20.vijeka i

utemeljivač monetarizma.

Rodjen je 1912 godine.

Bio je profesor Univerziteta u Čikagu i osoba koja je svojim

mnogobrojnim radovima omogućila nastanak nove škole i jačanje njene

pozicije.

Uz Johna Mavnarda Kejnsa, Friedman je nesumnjivo

najznačajniji i najuticajniji makroekonomista 20. vijeka. Tokom 30-ih

godina Friedman je magistrirao u Chicagu i bavio se empirijskim

istraživanjima u Nacionalnom birou za ekonomska istraživanja (NBER).

Na Univerzitet u Chicagu se vratio 1946. i doktorirao sa radom Revenue

from Professional Practising. Profesor ekonomije postao je 1948. sa 36

godina i te godine objavio rad A Monetarv and Fiscal Framework for

20

Economic Stabilitv koji predstavlja prvi značajan otklon u odnosu na

kejnzijansku ekonomiju.

Zalagao se da moć vlade bude ograničena, isticao da prevelika

državna intervencija svakako nije produktivna, da je slobodna tržišna

konkurencija djelotvornija od državne intervencije, isticao prednosti

privatne svojine.

U članaku “THE QUANTITU THEORY OF MONEY “ gdje se

suprostavlja Kejnsovom konceptu preferencije likvidnosti i sa kojom je

svakako usavršio kvantitativnu teoriju novca. U daljim radovima donosi

zaključke koji su potpuno suprotni kejnzijanskim stavovima. Uvodi

koncept permanentnog dohodka, te ističe da je velika kriza iz 1929 –

1933 nastupila kao posljedica vodjenja pogrešne monetarne politike

Najznačajniji teorijski napad na Kejnzijanizam i postavljanje

teorijskih osnova nove škole uslijedilo je sa člankom The Quantitu

Theorv of Money: A. Restatement. U ovom članku osporava se Kejnsov

koncept preferencije likvidnosti i uvodi stabilna funkcija tražnje za

novcem.. Godine 1957. uslediće rad A Theory of the Consumption

Function u kome se uvodi koncept permanentnog dohotka i napušta

kejnzijanska funkcija potrošnje. Najznačajnije Friedmanovo djelo

pojavilo se 1963. u saradnji sa Annom Schwartz: A Monetary Historv

of the United States, 1867-1960.

Autori su istakli da: odnos između monetarnih i ekonomskih

promena je stabilan, promjene u ponudi novca prethode promjenama u

stopi inflacije i društvenom proizvodu, ponuda novca ima egzogeni

karakter, a velika depresija iz 1929-1933. je posljedica pogrešne

monetarne politike. Knjiga je predstavljala ubjedljiv, empirijski i

statistički potkrijepljen odgovor, na zaključke Radcliff-ovog komiteta iz

21

1959. formiranog u Velikoj Britaniji koji je zaključio u duhu

Kejnzijanizma da novac nema značajnu ulogu za ekonomsku politiku i da

je brzina opticaja novca nestabilna tokom vremena.

Tokom 60-ih godina Friedman je sa svojim saradnikom

Mieselmanom dokazao da je monetaristički model privrede bio bolji u

predviđanju privrednih kretanja u SAD za 1961. od kejnzijanskog

modela.

Friedman je 1967. je postao predsednik Američke ekonomske

asocijacije. Tom prilikom obznanio je čuveni rad The Role of Monetary

Policv u kome je osporio kejnzijanski koncept dugoročne Philipsove

krive tj. efikasnosti ekonomske politike u dugom roku. Taj rad uveo je

koncept prirodne stope nezaposlenosti (NRU)1. Friedmanov rad dolazi od

adaptivnih inflacionih očekivanja, što omogućava distinkciju dugog i

kratkog roka i dokazuje neefikasnost aktivističke ekonomske politike u

dugom roku. U svom predavanju 1970. na Londonskom univerzitetu The

Counter-Revolution in Monetary Theory i formalno ističe poziciju

Monetarizma u odnosu na Kejnzijanizam, čime počinje period

intelektualne dominacije Monetarizma.

Nobelovu nagradu za ekonomiju dobio je 1976. godine. U

obrazloženju Nobelovog komiteta stoji: nagrada se dodjeljuje za doprinos

monetarističkoj teoriji i stabilizacionoj ekonomskoj politici.

U knjizi Capitalism and Freedom iz 1962. izrazio je Osnovna

načela za koja se zalagao tokom čitavog svog intelektualnog i praktičnog

rada:

1 NRU znači Natural rate of unemplovment (prirodna stopa nezaposlenosti).

22

o Vlada treba da bude ograničena, na zaštitu unutrašnje i

spoljne bezbijednosti, zaštitu zakona, ugovora privatne

svojine i konkurentskog tržišta;

o Moć vlade treba da bude disperzovana i decentralizovana, jer

iskustvo pokazuje da vlada koja ima preveliku moć može da

čini i loša, a ne samo dobra, djela;

o Ekonomske slobode, konkurentsko tržište i privatna svojina

su preduslovi političke slobode;

o Smithova "nevidljiva ruka" efikasnija je od državne

intervencije; država treba da promoviše privatni interes i

individualne vrijednosti i preferencije;

o Prekomjerna državna intervencija, prenaglašena fiskalna

politika, i značajna socijalna pomoć siromašnima,

kontraproduktivni su, jer slabe privatnu inicijativu i dovode

do neoptimalne alokacije ograničenih resursa;

o Privatni sektor je po prirodi stabilan, a vlada treba da

kontroliše ponudu novca i da se u ekonomskoj politici

opredijeli za čvrsta pravila;

Friedman je napisao seriju radova o borbi protiv inflacije i ulozi

stabilizujuće monetarne politike, uporno napadajući Federalne rezerve

SAD i njihovu politiku čestih fluktuacija novčane mase. U periodu

tranzicije , početkom 90-ih godina, bio je sajvetnik nekih vlada u vezi sa

transformacijom centralno planskih privreda u tržišne privrede.

23

PRVI DIO

NNOOVVČČAANNII SSIISSTTEEMM

24

PRVA GLAVA

NOVAC I NOVČANI SISTEM

1. Razvoj novčanog sistema 1.1. Istorijski put razvoja novca¸ 1.2. Novac kao produkt robne proizvodnje i prometa 1.3. Funkcije novca 1.4. Papirni novac i sistem slobodnog važenja 1.5. Moneta, novčanica ili bankota 1.6. Kreditni novac 1.7. Papirni novac 1.8. Kredit i njegovo ekonomsko – monetarno značenje 1.9. Multiplikacija depozita

2. Novčani opticaj i novčana masa 2.1. Novčana masa u užem i đirem smislu 2.2. Promjene novčane mase

3. Likvidnost 3.1. Pokazatelji likvidnosti 3.2. Brzina opticaja novca 3.3. Siva emisija novca 3.4. Pranje novca

25

1. RAZVOJ NOVČANOG SISTEMA

Monetarni sistem predstavlja podsistem privrednog sistema u

okviru kojeg se reguliraju pravila ponašanja, i to: sistem važenja (valuta),

sistem i instrumenti plaćanja, novčane institucije. S toga je važno

poznavanje predmeta izučavanja monetarne teorije, pojavnih oblika

novca, novčanog sistema, platnog sistema i opštih pitanja koja su vezana

za stabilnosti novca i funkcije bankarskog sistema i instrumente

monetarno-kreditne politike.

Pristup izučavanja monetarno kreditne politike zasniva se

izučavanju novčane cirkulacije, gdje se u središte stavlja novac kao

cirkulirajuća kupovna moć. S toga se predmet najšire rasprave svodi na

novac, kredit i kreditnu-monetarnu politiku kao instrument za

razrješavanje privrednih problema. Pitanjima količine novca i novčanog

sistema je vezano za zakonitosti koje se odnose na uticaj novčane mase

na stabilnost ekonomskih tokova.

U monetarnoj teoriji se postavlja suštinsko pitanje kako se stvara

novac, ko sa njim raspolaže i kako djeluje na ekonomsku aktivnost. S

toga se monetarna teorija tretira kao teorija o uticaju novca na

ekonomske aktivnosti. Monetarno – ekonomska politika, kao dio

ekonomske politike, koristi zakonitosti ekonomskih tokova koji su

sadržani u ekonomskoj teoriji.

26

Monetarna teorija istražuje:

o povezanost monetarno- kreditne politike i promjene novčane

mase;

o povezanost novčane mase i efektivne tražnje roba i usluga;

o povezanost tražnje i obima proizvodnje,zaposlenosti i

dohotka;

o povezanost novca, dohotka i kamatnih stopa;

o povezanost novca sa finansiranjem javnog sektora.

Predmet istraživanja monetarne teorije2 polazi od izučavanja

novčanog opticaja i uticaja na probleme štednje i investicija, kamata i

investicija, stabilnost dohotka i zaposlenost. Povezanost teorije novca sa

makroekonomskom teorijom dovodi do pretvaranja novca u vrlo snažan

instrument državnog intervencionizma i integracijom problema novca u

probleme makroekonomije.

Realni sektor ekonomije posmatramo kroz strukturu: privrede,

stanovništva i javne potrošnje. Promjene u nacionalnom dohotku,

zaposlenosti proizvodnih faktora, cijena, raspodjeli dohotka i bogatstva

posmatramo kao pojavne oblike ekonomske strukture, sistema i politike

koji predstavljaju osnovne indikatore u realnom sektoru ekonomije.

Bankarski sistem kao podsistem monetarno- bankarskog sistema

se dovodi u vezu sa monetarnom teorijom preko veza unutrašnjeg

novčanog opticaja i međunarodnih monetarnih odnosa. S toga se

2 Ivo Perišin, Antun Šokman: Monetarno- kreditna politika, deveto izdanje, Informator,Zagreb,1992., str.1.

27

prilikom izučavanja monetarno-kreditne politike mora obratiti posebna

pažnja na položaj institucija bankarskog sistema i to: Centralna banka,

poslovne banke, Međunarodni monetarni fond, Svjetska banka i ostale

međunarodne finansijske institucije. To ukazuje na povezanost između

monetarnog sistema i politike zemlje sa Evropskim monetarnim

sistemom i Međunarodnim monetarnim sistemom. Monetarno- kreditna

politika je snažno povezana sa svjetskim ekonomskim odnosima,

posebno u platnim i finansijskim transakcijama.

1.1. Istorijski put razvoja novca

Kako je savremeni novac je složena ekonomska kategorija koji

obuhvata sve novčane oblike u njihovoj dinamici i njihovom uticaju na

privredna kretanja. Sadržaja izučavanja monetarne teorije vezana za

novac. Izlaganja o novcu polaze od njegovog istorijskog puta kroz koji je

on prošao da bi se mogla shvatiti njegova uloga u savremenoj privredi.

Novac je stariji od onog što danas nazivamo državom.3

Različiti pojavni oblici novca bili su obilježje perioda i regiona.

Tako naprimjer pojavni oblici robnog novca bili su:

o žitarice – Egipat;

o jelenska koža - Kina;

o urme - Oaza Siwa;

o kikiriki – Nigar;

o zrno bibera - Peru;

3 Volfram Engels: Kapitalizam i njegova kriza-O zlouptrbi novca i bedi finansijskih tržišta; Beograd, 2000.godine, str.107.

28

o svila - Kina;

o so - Etiopija;

o svila - Kina,

o čaj - Mongolija;

o orah – Tibet;

o pirinač - Koreja;

o i mnoge druge robe kao što su npr.školjke, krzno životinja,

stoka i slično.

Prvi novčani oblici u srebru pojavili su se u Kini. Kovanice su

bile napredak, jer su predstavljale premjereno parče metala na koji je bio

utisnut žig. Na ovaj način i trgovina je bila jednostavnija. Naprednija

društva koja su mogla proizvesti i preraditi rijetke metale, kao što su

zlato i srebro, uvidjele su da kovine posjeduju zadovoljavajuće osobine

robnog novca.

Zlato i srebro se lakše prenosilo, bili su trajniji i prepoznatljiviji i

bilo je moguće mjeriti njihovu čistoću kao kovine tako da su se mogli

standardizovati i po težini i čistoći.

Prve kovanice su imale nedostatak jer su se njihove ivice mogle

lahko strugati, tako da su kovanice «kvarene» tj. «podrezivane».

Napredak je uslijedio u oblasti kovanog novca kada se isti mogao kovati

prema preciznoj težini i zaštiti u obliku vijenca na ivici novca. Praksa

kvarenja kovanog novca se nastojala spriječiti, međutim sa razvojem

novčanog sistema ona je dobijala nove oblike. Naročito aktivna uloga je

bila države.

Novčanica je nastala kao depozitni certifikat, kao neki oblik

potvrde. Novčanica predstavlja svaki oblik novca koji se pojavljuje u

29

obliku papirne ceduljice, bez obzira na postanak, značenje i pravnu

normu.

Novčanica je nastala kao posljedica saznanja da nominalna

vrijednost novca u prometu može odstupati (više ili manje).

Sve do prvog svjetskog rata novac je u suštini bio u obliku

plemenitog metala. Novčanice su bile dokumenat koji su ručno ispisani

na predhodno oštampanim formularima, i u prvo vrijeme su glasile na

srazmjerno velike sume, tako da su ih koristili samo bogati ljudi.

Izdavanje novčanica za banke postaje unosan posao, zato što

banke nisu mogle da računaju da će vlasnici novčanica iste zamijeniti za

plemeniti metal. Banke su mogle da puste u promet više novčanica nego

što su imale plemenitog metala. Na ovaj način banke su proširile kreditni

potencijal jer su višak novčanica u odnosu na količinu raspoloživog

plemenitog metala mogle da plasiraju uz kamatu. Ovo otkriće banaka sa

novčanicama posebno je nastojala iskoristiti država, kojoj uvijek

nedostaje novca. Emisiona politika koja je vođena od pojedinih država

često je dovodila do propadanja monetarnog sistema, jer su izdate

novčanice bile obezvrijeđene i gubile su obilježja sredstva plaćanja.

Problem sa papirnim novcem je u tome što se mora strogo

kontrolisati količina novca koja je u opticaju. Taj zahtjev kod metalnog

novca nije postojao, jer je količina novca bila ograničena količinom

zlata. Jedino teorijsko ograničenje moglo je biti da se bankama ograniči

kontigent novca. Uvijek je postojalo ograničenje kada je se vršilo

kontigentiranje bilo u zahtjevima privrede koja se stalno žalila da je

snadbjevanje novca kruto i da emitent neudovoljava potrebama za

novcem. Veća fleksibilnost u emisiji novca očekivala se od centralne

emisione banke.

30

Korištenje kovanica, papirnih novčanica, bankota i li drugih

oblika novčanih znakova predstavlja evoluciju jedne ekonomije.4 To

praktično znači da je usvojen robni standard. Papirni novac u

punovrijednom monetarnom sistemu jednak je punovrijednim

kovanicama. Papir je novčani znak koji sam po sebi nema vrijednost kao

roba, ali ipak predstavlja ukupnu količinu punovrijednog novca koji

postoji. Samo korištenje reprezentativnog novca bilo je korisnije, jer je

smanjivalo transakcione troškove transfera velikih suma novca u zlatu i

srebru. Korištenje papirnog novca je mnogo jeftinije i lakše, odnosno

funkcionalnije.

Pojava i razvoj papirnog novca ne znači da centralne banke više

nemaju zlata, već jednostavno što vlasnici papirnih novčanica iste ne

mogu da zamijene u zlato.

1.2. Novac kao produkt robne proizvodnje i prometa

Uslov postojanja papirnog novca je prihvatljivost pri razmjeni

roba i usluga. Prihvaćajući valute i čekove pojedinac vjeruje da će biti u

mogućnosti razmijeniti iste za drugu robu i usluge. Osnova takvom

povjerenju je u ranijim transakcijama koje su se odvijale bez problema. U

procesu razmjene vrijednost novca je kao ekonomska vrijednost svake

druge robe ili usluge. Kupovna moć novca se određuje u procesu

razmjene, tj. mogućnosti da se kupi određena količina robe. Pad kupovne

moći novca uslijed promjena cijena ne znači da se isti ne prihvata u

4 Roger LeRoy Miller, David D. VanHoose: Moderni novac i bankarstvo, treće izdanje, prevod, Mate d.o.o. Zagreb, 1997., str.13.

31

procesu razmjene. Očekivani pad vrijednosti novca može uticati na vrstu

aktive koju će pojedinac držati, uključujući i količinu novca. To

praktično znači da se jedan dio aktive drži u robama,a jedan dio u novcu,

uz nastojanje da se sačuva realna kupovna moć pojedinca. U slučajevima

kada se javljaju dvije valute, u promet se stavlja ona koja mijenja

kupovnu snagu naniže, a zadržava ona koja ima stabilnu kupovnu snagu.

U sistemu papirnog važenja centralna banka izdaje fiducijarni

novac. Fiducijarni novac je monetarni standard prema kojem neka valuta

nema podlogu ni u čemu osim u javnom povjerenju, odnosno u vjeri da

se može zamijeniti u dobra i usluge. Povjerenje u važeći monetarni

sistem je istovremeno povjerenje u postojeći sistem proizvodnje i

razmjene i povjerenje u monetarnu vlast da nastoji očuvati kupovnu moć

valute, odnosno važećeg novca.

Novac je ono što je prihvaćeno i koristi se u procesu razmjene,

očuvanja vrijednosti, obračunska jedinica i zaštita za odgođeno plaćanje.

Novac predstavlja najlikvidniji dio imovine.

Postoje dvije vrste novca:

o robni i

o fiducijarni novac.

U osnovi fiducijarnog novca je vjerovanje u prihvatljivost novca,

da će biti prihvaćen u plaćanju roba i usluga.

32

Poželjne osobine novca su:

o prenosivost;

o trajnost;

o djeljivost;

o standardizovanost;

o prepoznatljivost.

U sistemu papirnog novca, sve vrste novca imaju navedene

poželjne karakteristike.

Povijest je dokazala da promet postoji i bez novca, takozvana

nemonetarna ekonomija. Direktna razmjena neke robe i usluge za drugu

robu i uslugu naziva se barter. Barter je razmjena bez upotrebe novca.

Nedostaci ekonomije koja koristi barter:

o očuvanje opće kupovne moći;

o nepostojanje zajedničke mjere i vrijednosti;

o nepostojanje obračunske jedinice.

U sistemu savremene proizvodnje i prometa sačuvali su se

određeni oblici bartera kao oblika razmjene radi prevazilaženja problema

likvidnost, tj. mogućnosti da se plati novcem kao najlikvidnijim oblikom

robe.

Kako tržišnu privredu karakteriše proces razmjene koji se obavlja

pomoću novca (opšti ekvalent vrijednost) nužno je istaći da iako novac

33

predstavlja simbol on utiče na tokove reprodukcije i putem njega se

stvaraju realne vrijednosti. Problem se javlja kako proces društvene

reprodukcije snadbjeti dovoljnom količinom novca, a da isti ne izazove

procese opadajuće kupovne moći novca.

1.3. Funkcije novca

Novac ima četiri osnovne funkcije:

o sredstvo razmjene;

o sredstvo očuvanja vrijednosti;

o obračunska jedinica –mjera vrijednosti;

o sredstvo odgođenog plaćanja.

Novac kao sredstvo razmjene znači da će sudionici u platnom

prometu prihvatiti kao sredstvo plaćanja.

Pojedinac može prodati proizvedenu robu za novac i kupiti novu

robu. Porastom obima proizvodnje i prometa raste i značaj novca, koji

postaje sredstvo razmjene u modernoj privredi.

Proces razmjene se može predstaviti kroz odnos N- R-N; gdje je

N oznaka za novac, a R za robu.

Novac kao sredstvo očuvanja vrijednosti, se javlja u njegovom

značenju novca kao sredstva za zgrtanje blaga i svjetskog novca.

Stabilnost novca iskazanu kroz njegovu kupovnu snagu i znak povjerenja

u sistem važenja je preduslov funkcije novca kao sredstva za očuvanje

vrijednosti.

34

Novac kao mjera vrijednosti ima sadržaj kao i svaka druga roba.

Novac kao obračunska jedinica, je u funkciji iskazivanja

vrijednosti obima privredne aktivnosti i stečenih materijalnih dobara.

Preko obračunske jedinice kao mjere vrijednosti omogućuje se

sudionicima u ekonomskim transakcijama da uporede relativne

vrijednosti različitih roba i usluga.

Novac kao sredstvo izražavanja odgođenih plaćanja je u funkciji

razmjene i računovodstvene jedinice.

Najčešća se vrijednost nominalnog duga izražava u sredstvu

plaćanja koje nije nacionalna valuta nego može biti izraženo u stranom

sredstvu plaćanja koje predstavlja stabilan novac, npr. USA dolar, DM ili

EURO. Kada dospije dug isti se iskazuje u dolarima, markama ili eurima,

a ne u vlastitim monetarnim jedinicama. Postoji mišljenje da se u

ugovoru može predvidjeti vraćanje duga u zlatu prije nego u nacionalnoj

valuti.

1.4. Papirni novac i sistem slobodnog važenja

Moderni novčani sistem papirnog novca shvatamo kao novac bez

svoje unutrašnje vrijednosti i bez metalnog pokrića i bilo kake veze sa

zlatom. Kako nema svoju unutrašnju vrijednost, pošto ga je država

proglasila definitivnim sredstvom prometa i plaćanja, njegova vrijednost

je određena prometnom funkcijom.

Vrijednost papirnom novcu je određena robama i masom roba

koje mu stoje nasuprot. Količina novca je određena prema potrebama

privrede. Ukoliko postoji uravnoteženi odnos između količine novca u

opticaju i obima proizvodnje i prometa, kao i efikasno monetarno

35

upravljanje, ne postoji opasnost da se postojanje papirnog novca, u

uslovima ukinute konvertibilnosti za zlato, odrazi na stabilnost cijena.

Kako u sistemu slobodnog važenja ne postoji obaveza konverzije

novčanica u zlato dolazi do izražaja banaka koje imaju mogućnost širenja

ili stezanja novčanog opticaja prema potrebama proizvodnje i prometa.

Papirni novac je nastao radi potrebe olakšavanja prometa.

Da bi se spriječile zlouptrebe sa novcem ulogu regulacije

preuzimaju centralne banke pod kontrolom države. Za utvrđivanje

stabilnog monetarnog sistema potrebno je utvrditi određene principe:

o Prvo, centralna banka mora biti odvojena od političkog

autoriteta,

o Drugo, centralna banka mora biti odgovorna za održavanje

stabilnosti cijena.

Iako postoje različiti načini na koji se može ostvariti monetarna i

cjenovna stabilnost neosporno je da je ista izvor ekonomskog

prosperiteta.5

5 Džejms D. Guortni, Ričard L. Strup: Ekonomija i prosperitet- Monetarna stabilnost: Inflatorna monetarna politika daje pogrešne cjenovne signale i podriva tržišnu privredu, prevod – Institut ekonomskih nauka Beograd, 1996. str. 51.

36

1.5. Moneta, novčanica ili banknota

Novčanica predstavlja surogat novca koja se pojavljuje u obliku

papirne ceduljice. Surogati novca su zamjena za novac. Novčanica

postaje surogat pravog novca nastao zbog potrebe prometa.

Materijalni predstavnik novca se mogao lahko pretvoriti u

određenu količinu zlata ili srebra ili drugog metala koji je koristio kao

novčana roba. na bazi deponovanog zlata bankari su izdavali pismene

cjeduljice koje su glasile na određenog bankara u nekom udaljenom

mjestu. Papirni novac je bio u obliku potvrde da će biti isplaćen naznačen

iznos.

Iz ove papirne ceduljice razvila se banknota.

Banknota se pušta u promet u visini deponovanog zlata kod banke

i neograničeno je konvertibilna u zlato.

Izdavanje banknota i njihovo postepeno odvajanje od zlata

omogućilo je bolje snadbjevanje prometa novčanim sredstvima. Ovim,

novac postaje snažno sredstvo ekonomske politike, ali i stalni faktor

opasnosti za pojavu inflatornih kretanja.

Kada država zakonski ukida konvertibilnost banknota u zlato ista

se pretvara u papirni novac sa tečajem i postaje zakonski definitivno

sredstvo plaćanja.

37

1.6. Kreditni novac

Novac predstavlja najlikvidniji oblik imovine. Kredit predstavlja

kupovnu moć koja se posuđuje. Potpuno razumijevanje kredita uključuje

i pitanje kamate koja predstavlja cijenu korištenja novčanih sredstava,

odnosno cijenu neplaćanja najlikvidnijim oblikom odmah i plaćanja u

produženom obliku. Korištenje mogućnosti odgođenog plaćanja može

biti autonomno u slučaju nabavke robe sa utvrđenim rokom plaćanja bez

kamate ili pak plaćanja sa rokom uz kreditni odnos.

Kredit nadomještava nepostojanje novca i omogućuje da se

promet i dalje odvija.Kreditni odnos između dužnika i povjerioca se

zasniva na povjerenju gdje se pojavljuju kreditni instrumenti u obliku

mjenice ili obveznice. U postupku razmjene robe novac može biti

zamjenjen mjenicom. Razvojem mjenice stvara se novo prometno

sredstvo koje je nastalo kreditom. Sa monetarnog gledišta mjenica znači

pretvaranje robe u oblik kreditnog novca; a prilikom eskontovanja

mjenice dolazi do pretvaranja kreditnog novca u papirni novac-

novčanicu.

Mjenica je instrument kredita koja služi za obezbjeđenje plaćanja

u novcu i za razliku od novčanice ne postoji obaveza primanja za

izmirenje obaveze.

Eskontovanje mjenice, kao oblika kreditnog novca, znači njeno

pretvaranje u drugi oblik kreditnog novca, a to je bankarski kredit.

Praksa razvoja privrede je stvorila bankarski novac kao što je

stvorila novčanicu i mjenicu. Sistem bankarskog novca poznat je pod

nazivom žiralnog ili depozitnog novca.

38

1.7. Depozitni novac

Naziv depozitni novac dolazi od toga da sredstva figuriraju kao

depozi, dok žiralni novac ima polazište u njegovom kruženju sa računa

na račun.

Novčanica kada postane zakonski i definitivno sredstvo plaćanja

sve više biva potiskivana depozitnim novcem koji se iz novčanog

surogata pretvara u novac sa svim karakteristikama savremenog novca.

Vlasnik depozita isplate vrši izdavanjem naloga za prenos, pri

čemu ne dolazi do isplate u gotovu nego do upisa u knjigama na jednoj

strani - koja ima odliv novčanih sredstava i drugoj - koja ima priliv

novčanih sredstava. Na ovaj način se vrši plaćanje sa računa trasanta na

račun remitenta.

Savremeni kreditni novac u obliku depozitnog novca obavlja

pojedine novčane funkcije isto kao i papirni novac:

o obavlja funkciju prometnog

o platežnog sredstva

o funkciju štednje novca.

Znači depozitni novac predstavlja najsavremeniji oblik kreditnog

novca. Depozitni novac je savremeni oblik novčanog surogata. koji je

potisnio sve ostale oblike novca i postao najznačajniji.

Depozitni novac predstavlja slobodno raspoloživa sredstva na

računima banaka koja su odmah plativa – po viđenju ili na poziv.

Najveći obim prometa danas se obavlja pomoću depozitnog

novca. U analizi savremenih novčanih sistema udio gotovog novca u

39

novčanom opticaju se smanjuje, dok se glavna masa novca nalazi u

obliku depozitnog novca. Bezgotovinski platni promet je uslov za

postojanje depozitnog novca, ali se može dogoditi da bezgotovinski

platni promet postoji a da nema depozitnog novca. Obrnuta situacija nije

moguća, tj. depozitni novac ne može biti bez bezgotovinskog platnog

prometa.6

1.8. Kredit i njegovo ekonomsko - monetarno

značenje

Kreditni novac izrasta neposredno iz robnog prometa i tek

naknadno biva regulisan od strane države. Postupak eskontiranja je

pretvaranje robnih kredita u definitivni novac.

Proces se odvija između dužnika i povjerioca gdje se mjenica

javlja kao instrument obezbjeđenja za obećana plaćanja.

Banka se javlja kao akcept, odnosno garant, da ukoliko dužnik ne

bude imao sredstava da će banka izvršiti definitivno plaćanje. Ovim

činom bančina obaveza plaćanja počinje da cirkulira kao novac. Ovdje se

javljaju dva istovremena procesa sadržana u funkciji kredita:

o da podrži obavljeni promet,

o da istovremeno dolazi do kreiranja novca u obliku surogata

novca, tj. mjenice i bankarskog kredita.

6 Ivo Perišin, Anton Šokman: Monetarno-kreditna politika, Informator, Zagreb, 1992.godine, strana 55.

40

Promjena se dešava u slijedećem obliku:7

A Zajmotražilac X P A Banka- odjel kredita P (1) kredit kod banke 100 «depozit» X-a 100

Zajmotražilac ima potraživanje, a banka obavezu.

Zajmotražilac «x» kojem je odobren kredit je dužnik prema banci,

to stanje je iskazano u knjigama zajmotražioca na slijedeći način:

A Zajmotražilac X P A Banka odjel kredita P Dug prema banci 100 Kredit kod banke 100

7 Isto, str. str.32.

41

Grafik br. 1

Monetarna funkcija banke

Grafik br.2

Stvaranje kreditnog novca

42

Grafički prikazi ukazuju na mehanizam stvaranja kreditnog novca i monetarnu funkciju banke u kreiranju novca.

Sadržaj mjenice je:

MJENICA

Odobravanjem kredita stvara se novac, a kredit odobravaju banke.

Pitanje stvaranje kredita postaje centralno pitanje monetarne politike.

Dakle kredit ima sve veće ekonomsko i posebno monetarno

značenje. Uloga kredita je vezana sa razvojem robne proizvodnje i

rezvojem modernog bankarstva. Tehnika bezgotovinskog platnog

prometa omogućuje bankama da stvore kredit. Odobravanjem kredita

banka vrši upisivanjem u knjige a ne isplatom gotovog novca. Plaćanje se

vrši prenosom sredstava sa računa na račun.

Kao što u razvoju novčanog sistema predstavlja napredak

uvođenje novčanica u platni promet, iste potpuno će biti zamijenjene sa

čekovima ili doznakama. Sistem plaćanja će preći na plastične kartice, od

kojih je jedna kreditna kartica, druga « POS « kartica sa memorisanim

kodom ili lozinkom.

X /transant/ Platite na dan......................... Y /remitent-u/ ili po njegovu naređenju sumu...........................................

P i

43

1.9. Multiplikacija depozita

Multiplikacija depozita čija je druga strana kreditna ekspanzija

zasniva se na aktivnosti banke koja prima fiducijarni depozit i zadržava

dio kao rezervnu likvidnost koja je obično utvrđena od strane centralne

banke. Višak sredstava iznad rezervne likvidnosti predstavlja kreditni

potencijal, maksimalni iznos kredita koji banka može odobriti a da ostane

likvidna. Ako se snizi stopa obavezne rezerve kreditni potencijal će se

povećati i obrnuto. Isto tako od povećanja depozita preko polaganja na

račun transakcionih i štednih depozita doći do povećanja kreditnog

potencijala.

Multiplikacija depozita se temelji na početnom depozitu Do i

obavezne rezerve OR i rezervne likvidnosti RL.

Multiplikacija depozita na nivou ukupnog bankarskog sistema se

može iskazati na slijedeći način:

o Do = 1000 KM

o R = 20%

Multiplikacija i ekspanzija kredita nakon izvršenih transakcija na

računima banaka:

o D = maksimalni iznos kredita

44

Unošenjem ovih veličina u formulu:

D =

201 1000,

∗

D = 5.000 KM

dobija se maksimalni iznos kredita.

U odnosu na incijalni depozit od 1000 KM maksimalni iznos

ekspanzije kredita je 4.000 KM.

Na bazi izračunate kreditne multiplikacije i ekspanzije moguće su

slijedeće varijacije:

o sa pretpostavkom kada je rezerva likvidnost maksimalna i

kada je R = 1, tada ne bi bilo multiplikacije;

o sa pretpostavkom kada nema rezerve likvidnosti, R= 0,

depozitna multiplikacija bi iznosila maksimalno.

1 D = Do R

45

Dalja razrada modela polazi od analize slučajeva kada se

odobreni bankarski krediti zadržavaju u novčanom obliku od strane

stanovništva.8

Na istom primjeru gdje smo izračunali kreditnu ekspanziju uvrstićemo i korekciju:

o s = 0,1, koji upućuje na zaključak da će se svaki vremenski

depozit nastao u procesu kreditne multiplikacije biti umanjen

za iznos zadržanog gotovinskog novca;

o omjer C: T= s = 1:10, dobija se na bazi odnosa C koji

označava iznos zadržanog novca, i Tn koji označava

vremenski depozit;

o ako u odnose unesemo izraze B - monetarna baza, T-

vremenski depozit.

B = rT+C i T = (1/r) (B – C)

A)

U slučaju kada je C= 0; što znači da nema zadržanog gotovog

novca, tada je.

T = (1/r) (B), što nas vraća na raniji odnos koji smo dobili preko

izraza: D = (1/r) Do.

8 Sead Kreso: Finansije-pregled predavanja, Monetarno-kreditna politika; Ekonomski fakultet Sarajevo; 2001., str. 25.

B= rT+C ; T=(1/r) (B-C)

46

B)

U slučaju kada je C naspram vremenskom depozitu 1:10 ili 10%,

što znači da na svakih 100 KM depozita stanovništvo drži 10 KM

u gotovom novcu.

Na osnovu ranijeg primjera i veličina da je

D= 1.000 KM, te da je r = 0,2 i da je s= 0,1,

dobili bi vrijednost za T u novom odnosu:

T= 1 (0,2+0,1) (1000) = 3.333,33 KM.

Rezultat je sasvim logičan i mogao bi se dovesti u vezu sa

dodatnom likvidnošću koja se zadržava mimo propisa centralne

monetarne vlasti.

U svakom slučaju se smanjuje monetarna baza i postavlja

teoresko i praktično pitanje granica ekspanzije.

Ekspanzija bankarskog kredita pored ekonomske ima i formalnu

granicu. Formalna granica je određena stopom zakonske ili empirijski

utvrđene rezerve likvidnosti u gotovini. Svaka banka zadržava jedan dio

stvorenih depozita u gotovini da bi sačuvala ili obezbijedila likvidnost.

Bankarski sektor po prirodi djelatnosti nastoji obezbijediti što veću

kreditnu ekspanziju. Logično radi se o principu rentabilnosti koji je u

korelaciji sa principima likvidnosti i sigurnosti. Ta granica koja je

određena sa principom likvidnosti naziva se formalnom granicom

kreditne ekspanzije.

47

Primjer 1. a) Koliki je mogući iznos kredita ako imamo sljedeće podatke:

Primljeni oročeni depoziti……………………………… ......20 primljeni depoziti a vista…………………………...….........30 rezerva likvidnosti………………………… ………….........10% obavezna rezerva…………………………….……….. .........30% fondovi banke……………………………….....……... .........13?

b) Ukoliko bi se obavezna rezerva u prethodnom slučaju primjenjivala jedino na oročene depozite i to u dvostruko većem iznosu, do kakve bi promjene mogućeg iznosa kredita u tom slučaju došlo? Rješenje 1. a) Rezerva likvidnosti u relativnom izrazu iznosi 10% odnosno 0,1, a u apsolutnom, nakon što se primijeni na depozite po viđenju, 3 (0,1×30). Obavezna rezerva u relativnom izrazu iznosi 30% odnosno 0,3, a u apsolutnom, nakon što se primijeni na ukupne depozite (sumu depozita po viđenju i oročenih) 15 (0,3×50). Mogući iznos kredita, tj. KP će se dobiti na sljedeći način: F………………………………………………… ........................13 Do……………………………………………………. ................20 Dv……………………………………....…………………..........30 RL………………………………...………………………… ...... 3 OR………………………………...………………………..........15 KP (13+50-18)…………………………………...………... ........45. b) F………………………….....…………………………….......13 Do…………………….…………………………………….........20 Dv………………………….……………………………….........30 RL……………………….........……………………………… ....3 OR…………………………………….....…………………........12 KP (13+50-15)…………………….........…………………... ......48 Prema tome, kreditni potencijal kao mogući iznos kredita bi se povećao sa 45 na 48, pošto bi u hipotetičkom slučaju došlo do smanjenja obavezne rezerve sa 15 na 12.

48

Primjer 2. Neka inicijalni depozit iznosi 375.000 KM, a potrebna rezerva 20%. Polazeći od pretpostavke lančanog transfera sredstava iz banke u banku putem odobravanja kredita, kreirati shemu procesa multiplikacije depozita i kreditne ekspanzije u bankarskom sistemu u pet iteracija. Rješenje 2.

Banka Depozit (D0) Kredit (K) Rezerva (R=20%) I 375.000 300.000 75.000 II 300.000 240.000 60.000 III 240.000 192.000 48.000 IV 192.000 153.600 38.400 V 153.600 122.800 30.720

Ukupno 1.260.600 1.008.400 25.2120

49

Primjer 3. Ako stopa zadržavanja sredstava u jednoj poslovnoj banci iznosi 75%, a rezerva likvidnosti i obavezna rezerva 5% i 13%, respektivno, odrediti maksimalnu multiplikaciju depozita na nivou te banke i prokomentarisati rješenje. Inicijalni priliv sredstava, odnosno primarnog novca, je 2.700 KM. Rješenje 3. Podaci: h = 75% = 0,75 OR = 13% → r0 = 0,13 RL = 5% → r1 = 0,05 S = 2.700 KP = ? KP = S × k

k = z1

1−

z = ( 1 - r0 - r1) × h

KP = )1rro1(h1

S−−−

KP = 7013)05,013,01(75,01

2700=

−−−

gdje je k = 2,60, što znači da će se inicijalna jedinica priliva primarnog novca, uz navedene pretpostavke, maksimalno multiplicirati 2,6 puta. Drugim riječima, na osnovu inicijalnog priliva sredstava odnosno primarnog novca u iznosu od 2.700 KM, odnosna banka će ukupno povećati svoje kredite za 7.013 KM ili za 2,6 puta više. Stoga sada maksimalan iznos kredita koji ova banka može odobriti a da pri datim uslovima ostane likvidna iznosi 7.013 KM.

50

Primjer 4. Neka su dati sljedeći podaci:

primljeni depoziti po viđenju……………………. ................ 3.500 primljeni oročeni depoziti……………………….. ................ 2.000 rezerve likvidnosti………………………………... ............... 12% obavezna rezerva…………………………………. ............... 20% fondovi………………………………………….................... 4.000 međubankarski krediti………………………… .................... 5.500

a) Odrediti višak likvidnih sredstava hipotetičke banke. b) Ako bi se data rezerva likvidnosti primijenila na sve vrste depozita,

detaljno obrazložiti šta bi se dogodilo sa viškom likvidnih sredstava banke.

c) Izračunati depozitni multiplikator. Kakvo je njegovo tumačenje u konkretnom primjeru?

d) Proanalizirajte i kreditni multiplikator u datom slučaju! Uzeti da je inicijalni depozit 3.250 KM.

Rješenje 4. a) KP = F + MK + D(1-OR) - DvRL KP = 4.000 + 5.500 + 5.500(1-0,2) – 3.500×0,12 KP = 13.480 b) KP = 4.000 + 5.500 + 5.500(1-0,2) – 5.500×0,12 KP = 13.240 Dakle, višak likvidnih sredstava odnosno kreditni potencijal bi bio manji za 240 i iznosio bi 13.240. Zašto? Zbog toga što bi rezerva likvidnosti bila 660, tj. veća za 240.

c) D = R1

D = 32,01

D = 3,125 Prema tome, multiplikator depozita iznosi približno 3, što znači da se inicijalni depozit može teoretski maksimalno utrostručiti. d) Kreditni multiplikator je, zbog konačne sume rezerve, za 1 manji od depozitnog multiplikatora, što znači da u primjeru iznosi 2,125. Maksimalni iznos ekspanzije kredita je 2,125 × 3.250 = 6.906 KM, a maksimalan iznos depozita koji se može stvoriti 10.156 KM.

51

Primjer 5. Maksimalni mogući iznos kredita neke poslovne banke u sistemu iznosi 80.000 KM. Fondovi dotične banke iznose 30.000 KM, a krediti odobreni od strane drugih finansijskih organizacija su za četvrtinu viška likvidnih sredstava manji od fondova.

Neka je R=40%, a r0=0,25. a) Koliki su depoziti a vista, ako su oročeni dva puta veći od njih? b) Koliki je maksimalni iznos multiplikacije depozita? Pretpostaviti

da je σ1=oročeni depoziti/5. Rješenje 5. a) KP = F + MK + D(1-OR) - Dv×RL

30.000 + (30.000 - 1/4 × 80.000) + 3Dv(1-0,25) - Dv×0,15 = 80.000 Dv = 19.048 KM Do = 38.095 KM

b) D = D0 × 1/R

D = 19.047,5 KM

52

2. NOVČANI OPTICAJ I NOVČANA MASA

Novčani opticaj predstavlja cjelokupnu masu različitih po formi

prometnih i platežnih sredstava t. sva ona sredstva koja imaju sposobnost

plaćanja i koja svako prima u regulisanju obaveza. Struktura novčanog

opticaja je određena gotovinskim (efektivnim), depozitnim (žiralnim)

novcem, kao i različitim surogatima, kao npr. mjenica. U savremenim

valutnim sistemima gotovinski opticaj je sveden na manju mjeru, dok

najveći dio novčanog opticaja predstavlja depozitni novac. Depozitnim

novcem se smatraju slobodna i raspoloživa sredstva na računima kod

banaka. Depozitni novac nastaje polaganjem gotovinskog novca na

račune ili pak odobravanjem kredita od strane banaka (kreditni novac). U

oba slučaja radi se o novcu koji ima sposobnost plaćanja, pri čemu

učešće gotovinskog (efektivnog) novca postaje sve manje, dok se učešće

depozitnog novca, koji se nalazi na računima banaka, sve više povećava.

53

Tabela broj.1 Monetarni agregati U milionima KM Na kraju perioda

Godina Mjesec

Monetarni agregati; Gotovina

izvan monetarnih

vlasti

Monetarni agregati; Depoziti

banaka kod monetarnih

vlasti

Monetarni agragati;

Ostali dep. po viđenju

kod monetarnih

vlasti

Monetarni agragati; Gotovina

izvan banaka

Monetarni agragati;

Depoziti po viđenju u domaćoj

valuti

Monetarni agragati; Oročeni i

štedni depoziti u domaćoj

valuti

Monetarni agragati;

Depoziti po viđenju u

stranoj valuti

Monetarni agragati; Oročeni i

štedni depoziti u

stranoj valuti

Monetarni agragati; Rezervni

novac

Monetarni agragati;

M1

Monetarni agragati;

QM

Monetarni agragati;

M2

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11=3+4+5 12=6+7 13=8+9+10 14=12+13 2002. 1868.7 446.9 2.9 1734.4 1273.3 272.2 817.1 974.4 2318.5 3007.6 2063.7 5071.3 2003. 1721.9 885.4 1.9 1601.3 1512.1 461.9 818.3 1102.5 2609.1 3113.4 2382.7 5496.1 2004. 1817.4 1421.4 1.8 1670.6 1864.9 703.4 988.1 1604.6 3240.8 3535.4 3296.1 6831.6 2005. 1907.2 2062.1 2.7 1729.1 2373.6 818.1 1154.8 1999.4 3972.4 4102.8 3972.3 8075.1 2006. 2154.2 2891.9 3.8 1978.3 3092.3 1098.8 1358.8 2544.4 5056.6 5070.7 5002.0 10072.7 2006. 03. 1837.9 2223.3 2.0 1656.4 2434.8 854.9 1202.3 2161.7 4063.8 4091.3 4219.0 8310.3 2006. 04. 1901.7 2157.8 2.5 1738.3 2465.8 887.4 1200.7 2198.1 4064.6 4204.1 4286.2 8490.3 2006. 05. 1906.6 2204.3 2.2 1700.5 2591.9 910.5 1235.3 2186.3 4113.6 4292.4 4332.2 8624.5 2006. 06. 1938.5 2245.9 2.8 1746.7 2661.9 912.4 1270.9 2207.4 4189.3 4408.6 4390.8 8799.3 2006. 07. 2021.8 2446.1 2.9 1810.9 2765.7 979.5 1343.3 2274.4 4472.0 4576.5 4597.3 9173.8 2006. 08. 2045.4 2479.9 2.6 1827.6 2839.2 979.3 1288.4 2352.7 4532.8 4666.9 4620.4 9287.3 2006. 09. 2054.2 2701.7 4.4 1864.7 2907.9 987.4 1335.3 2425.2 4764.3 4772.6 4748.0 9520.6 2006. 10. 2060.6 2827.1 3.3 1835.8 3020.1 1025.9 1321.2 2459.9 4895.7 4855.8 4806.9 9662.8 2006. 11. 2021.8 2878.7 2.8 1816.4 3048.9 1066.8 1332.9 2508.8 4906.8 4865.3 4908.5 9773.8 2006. 12. 2154.2 2891.9 3.8 1978.3 3092.3 1098.8 1358.8 2544.4 5056.6 5070.7 5002.0 10072.7 2007. 01. 2077.4 2909.5 3.5 1861.6 3198.8 1146.4 1347.0 2599.6 4995.6 5060.4 5093.1 10153.4 2007. 02. 2096.5 2943.8 2.9 1897.7 3264.4 1155.0 1377.4 2681.4 5052.6 5162.2 5213.8 10376.0 2007. 03. 2107.6 3021.8 2.0 1910.8 3389.6 1173.2 1322.8 2704.2 5143.6 5300.4 5200.2 10500.6 2007. 04. 2161.3 3115.8 3.1 1951.7 3487.5 1238.7 1338.9 2723.0 5287.9 5439.1 5300.5 10739.6 2007. 05. 2157.2 3174.9 2.6 1928.7 3601.7 1260.5 1402.8 2793.9 5339.8 5530.4 5457.1 10987.5

Izvor podataka: Centralna banka Bosne i Hercegovine

54

2.1. Novčana masa u užem i širem značenju

Novčana masa se javlja kao osnovni monetarni agregat preko

kojeg se iskazuje ukupan zbir platežnih i prometnih sredstava, tj. novca.

Sa analitičkog stanovišta pod novčanom masom se podrazumijeva

određena količina novca koji u određenom trenutku postoji.

Novčana masa obuhvata:

o gotov novac (novčanice i kovani novac) u opticaju izvan

banaka i pošta i

o depozitni novac u koji ulaze novčana sredstva nebankarskog

sektora na žiro

o računima i sličnim računima koja služe za plaćanje, sredstva

na zbirnim računima budžeta i fondova, bankarski čekovi i

slični instrumenti plaćanja.

Kvazi novac je monetarni termin koji označava novčana sredstva

koja ne obavljaju funkciju prometnog sredstva, ali veoma brzo mogu biti

pretv'orena u prometno sredstvo, a to su:

o štedni depoziti.

Pored štednih depozita postoje i:

o oročeni depoziti do jedne godine i

o ograničeni depoziti (garantni polozi, rezervni tondovi i sl.)

55

Na osnovu navedenih obilježja novca mogu se agregirati tri

monetarna pojma, i to su:

o M1, novčana masa sa gotovinskim (efektivnim) novcem i

žiralnim (depozitnim) novcem, kao najčišći oblik koji

agregira sredstva kupovne snage i stanja likvidnih oblika tj.

predstavljaju sredstva plaćanja;

o M2, obuhvaća M1 sa kvazi novcem, kao sredstvima koja se

mogu veoma brzo pojaviti u platnom prometu kao sredstva

plaćanja;

o M3, obuhvaća M2 uvećana za tzv. ostalim likvidnjm

sredstvima.

Način vođenja monetamih agregata je specifičan u sistemu

funkcionisanja valutnog odbora i funkcije koju ima Centralna banka

Bosne i Hercegovine. Međutim, pojmovno su sadržani svi oblici u

njihovom izvornom značenju.

Novčana masa M2 iz pregleda Centralne banke sadrži i strana

sredstva plaćanja u formi kvazi novca koji obuhvaćaju strana sredstva

plaćanja u stranoj valuti, veći dio, i oročeni štedni depoziti u domaćoj

valuti, manji dio. Međutim, sa stanovišta homogenosti gdje novčana

masa obuhvata samo ona likvidna sredstva koja služe kao sredstva

prometa i plaćanja, kategorija M2 u potpunosti ispunjava uslove

definicije novčane mase.

56

Grafik br.3

Struktura monetarnih agregata

Izvor: Centralna banka BiH

Osim navedenih monetarnih agregata koriste se kategorije:

monetarni volumen i monetarni potencijal.

U kategoriju monetarnog potencijala uključeni su nelikvidni

oblici kao što su: oročeni depoziti preko jedne godine i blokirani

depoziti; dok u kategoriju monetamog volumena uključena su ograničena

Iikvidna sredstva sa stepenom oročavanja do jedne godine.

Novčanu masu kao homogenu kategoriju potrebno je promatrati

sa stanovišta promjena čiji su uzroci u robnom prometu i robnoj

proizvodnji.

Ekonomska politika koja regulira privredne tokove utiče na

monetarne vlasti koje uvažavaju ekonomske zakonitosti koji uslovljavaju

proces stvaranja, cirkulacije i poništavanja novca.

57

2.2. Promjene novčane mase

U savremenim novčanim sistemima novčana masa se mijenja

uslijed.

o jače ili slabije kreditne aktivnosti banaka;

o prelijevanje novca u depozite, i obrnuto, koji nisu novac;

o promjena salda potraživanja ili dugovanja u odnosima sa

inostranstvom i transakcije banaka u stranoj valuti domaćim

komitentima;

o kupovina ili prodaja zlata i drugih plemenitih metala.

Ograničenje novčanih sredstava sprovodi se:

o blokiranjem sredstava na neodređeno vrijeme;

o potpuno blokiranjem sredstava do kraja godine;

o djelomično blokiranje sredstava do kraja godine,

o izdvajanjem sredstava na posebne račune i ograničene

depozite.

Postojanje papirnog novca samo je jedna karakteristika

savremenog novčanog sistema. Daljnja njegova karakteristika je

prevladavajuća uloga depozitnog novca kao najsavremenijeg oblika

kreditnog novca. Kruto vezivanje emisije novca za zlatne rezerve

dovodilo je do usporavanja privrednog rasta, te je razvijen robni promet

58

kreirao dopunsko sredstvo prometa u formi kreditnog novca. Sistem

kreditnog odnosno bankarskog novca poznat je pod nazivom žiralni ili

depozitni novac.

Naziv žiralni novac potiče od osnovne karakteristike da kruži s

računa na račun; dok depozitni novac dolazi od toga što sredstva

figuriraju kao depozit. Naime, vlasnik pologa u bankama ne traži isplatll

u gotovu, nego se njegovo stanje upisuje u knjigama (knjiški novac).

Plaćanje se vrši putem pisanja i prenosa s računa trasanta na račun

remitenta. Znači dolazi do cirkulacije novca. Savremeni kreditni novac

obavIja pojedine novčane funkcije isto kao i papirni novac (prometno i

platežno sredstvo i štednja odnosno akumulacija).

Grafik br. 4

Struktura monetarnih agregata i stopa rasta


S toga je suvremeni novčani sistem zasnovan na depozitnom

novcu kao najsavremenijem obliku kreditnog novca. Ujedno da se

kreditom smatraju sredstva prometa i plaćanja, tj. novčane mase, pitanja

59

regulacije (stvaranja, cirkulacije i poništavanja) predstavljaju najvažnija

pitanja sa stanovišta teorije i prakse.

Razvitak kreditnog novca u obliku depozitnog novca sa

razvijenim bezgotovinskim platnim prometom predstavlja uzrokom

sloma zlatnog standarda te pojavu savremenog novčanog sistema, tzv.

sisteme papirne valute. Na ovaj način monetarni sistem preko

bankarskog sistema kreira nova sredstva plaćanja u obliku odobravanja

kredita koji se javlja u knjigama kao depozit. Tehnika bezgotovinskog

platnog prometa omogućuje bankama da stvore kredit u znatno većem

obimu nego što raspolažu sredstvima. Odobravanje kredita se vrši

upisivanjem u knjige, a ne isplatom gotovine. Efektiva (gotovine) ostaje

u banci, a plaćanje se vrši prenosom sa računa na račun. Znači, banka u

uslovima bezgotovinskog platnog prometa kreditira privredu sa znatno

većim iznosom nego što je primila u obliku depozita. Na ovaj način

dolazi do multiplikacije depozita i ekspanzije kredita. Zbog toga se i

regulacija kreditne aktivnosti i kreditne ekspanzije javlja kao složen

monetarni problem savremene monetarne politike.

Proces multiplikacije depozita čija je druga strana kreditna

ekspanzija objašnjava se postojanjem fiducijarnog depozita čiji se dio

zadržava kao rezerva Iikvidnosti (obavezna rezerva koju propisuje

Centralna banka), dok se višak likvidnih sredstava pretvara u bankarski

kreditni potencijal. Odnos Centralne banke j poslovnih banaka se reguliše

u odobravanju ili smanjenju kreditnog novca i to putem monetarne

multiplikacjje i količine primarnog novca ili povećanjem obavezne

rezerve.

Banka može dobiti kredit od Centralne banke pri čemu povećava

iznos likvidnih sredstava, i obrnuto, kada banka proda dio svog portfelja

60

Centralnoj banci. Proces kreditne aktivnosti banke se odražava na

cjelokupan bankarski sistem, te je neophodna stalna briga o stanju u

bankarskom sistemu. Proces multiplikacije kojim se utvrđuje kreditni

potencijal svih banaka (makromultiplikacija) i na nivou jedne banke

(mikromultiplikacija) je bitan ali u praksi teško predvidljiv zbog

odstupanja i utjecaja mnoštva faktora. Ekspanzija bankarskog kredita ima

svoju formalnu i stvarnu granicu. Formalna granica ekspanzije je

određena stopom obavezne rezerve, dok je stvarna određena stanjem

likvidnosti u nebankarskom sektoru. Bankarski mehanizam po svojoj

prirodi nastoji pomjeriti granicu ekspanzije i proširiti kreditnu

ekspanziju. Restriktivna monetamo-kreditna politika sputava širenje

novčane mase, dok se aktivnost poslovnih banaka regulira propisima u

smislu ograničenja kreditne ekspanzije.

Pored instrumenata obavezne rezerve Centralna banka ima i

druge instrumente, i to:

o povećanje, odnosno smanjenje eskontne stope,

o povećanje, odnosno smanjenje reeskontnog i relombardnog

kontingenta,

o prodaji i kupovina hartija od vrijednosti,

o veći obim kreditne aktivnosti nebankarskog sektora.

Širenje prostora za kreditnu aktivnost banaka moguće je kroz

uključivanje štednje nebankarskog sektora kao i kreiranje surogata novca

u formi mjenice. To znači mogućnost korištenja reeskonta i relombarda

od strane Centralne banke. Primjena ovih instrumenata omogućila bi

fleksibilniju monetarno-kreditnu politiku u rasponu povećanja i

61

smanjenja ponude novca. Uvođenje instrumenata tržišta novca kao što

su: državne obveznice, blagajnički zapisi i bankarski akcepti. Ovakav

pristup značio bi odstupanje od restriktivne monetarne politike i uvođenje

deficitarnog finansiranja u segment javne potrošnje.

3. LIKVIDNOST

Promjene u ukupnoj količini novca i stopa rasta količine novca

utiču na važne ekonomske pokazatelje kao što su:

o zaposlenost,

o stabilnost cijena,

o stopa rasta društvenog proizvoda,

o obim spoljnotrgovinske razmjene i

o plaćanja sa inostranstvom.

Optimalne su količine i optimalni rast novca je onaj koji

doprinose razvoju privrede. Pristup likvidnosti kod novca ima polazište

da se radi o najlikvidnijem dijelu imovine. Likvidnost imovine se odnosi

na lahkoću prodaje te imovine uz minimalne troškove. Novac je

nalikvidniji od svih sredstava i pojedinac ne treba pretvoriti novac u

nešto drugo prije kupovine. Naprimjer nominalna vrijednost 1 EURA ili

US dolara je uvijek ista i iznosi 1 EUR ili 1 US dolar. Suprotno neka

imovina kao što je auto, kuća ili zaliha repromaterijala ili sirovine nije

62

likvidna imovina. Naprotiv za prodaju nabrojane imovine je potreban

duži period.

Spektrum imovine od novca do kapitalala izgleda9:

novac

• gotovina • depozit na tekućim računima • depozit na štednim računima • tromjesečni računi državnog proračuna • dvadesetogodišnja državnog proračuna • javne dionice • «neslužbene» obveznice • boing 747 • obiteljska kuća • korodirana čeličana kapital

Likvidnost po definiciji predstavlja sposobnost različitih

subjekata da u roku udovolje svojim obavezama.

Monetarni agregati kod problematike likvidnosti imaju relativno

značenje, jer su statička veličina.

Monetarni agregati moraju dati odgovor na stanje u realnom

sektoru ekonomije i dobijanje slike realnog stanja sa stanovišta globalne i

sektorske likvidnosti; brzine opticaja novca, tehnika plaćanja,regularnost

novčanih tokova ili takozvana siva ekonomija.

Svaku od pojedinačnih obilježja je nužno analizirati kako bi

dobili ocjenu stanja u privredi sa stanovišta napajanja novca i

usklađenosti robnih i novčanih tokova.

9 Paul A. Samuelson ; William Nordhaus: Ekonomija –četrnaesto izdanje, 1992. prevod, « Mate» Zagreb, str.571.

63

3.1. Pokazatelji likvidnosti

Rasprava o potrebnoj količini novca se može usmjeriti na odnos

sume robnih cijena ili brzine opticaja. Pod sumom robnih cijena

podrazumjevamo sumu robnonovčanih transakcija realizovanih

proizvoda i usluga, i to u odnosu R-N. Brzina opticaja « istoimenih

komada novca » je u količniku, te sa sumom robnih cijena u imeniku

određuju sumu robnih cijena kao prometnih sredstava.

Kako ukupna količina novca koja funkcionira kao prometno

sredstvo i zbroj cijena prometnih roba sa druge strane sporije ili brže

cirkuliraju, od toga i zavisi koliko će se dio sume cijena moći ostvariti

istim komadima novca.

(1) (2)

U (1) načinu iskazivanja globalne likvidnosti utvrđujemo

snadbjevenost novcem na 100 KM društvenog bruto proizvoda – DBP;

odnosno (2) društvenog proizvoda –DP; % iznos novčane mase.

Kvantitativno taj odnos može biti naprimjer 15-20%.

NM

DP

NM

DBP

64

Ilustrativno taj odnos se može pokazati na slijedeći način:

Grafik br.5

Novčana masa

Iz grafičkog prikaza može se zaključiti da je novčana masa – NM-

relativno određena veličina, a da je brzina opticaja - V – podložna

promjenama.

Pokazatelji opšte ili globalne likvidnosti ne odražava stanje u

pojedinim sektorima. Ovisno od mnogih faktora može doći do

asimetričnih kretanja novca u kojima može doći do manjka novca u

pojedinim sektorima i stanje obilja novca.

Sektor definišemo kao skup relativno homogenih subjekata sa

sličnim motivima ponašanja, naprimjer: stanovništvo, privreda /

industrija, poljoprivreda, trgovina i sl./. Sektori se mogu formirati po

funkcionalnom i institucionalnom načelu.

Upravo analiza likvidnosti po sektorima može pružiti bolju

osnovu za ocjenu likvidnosti. Ponašanje privrednih društava, budžeta,

fondova, i stanovnišva, utiču na likvidnost.

DBP

v NM

65

3.2. Brzina opticaja novca

Brzina opticaja novca je važan faktor koji se mora uzeti u

postupku analize likvidnosti jer on koriguje odnose između društvenog

proizvoda i novčane mase. Naime, brže oslobađanje novca poboljšano

njihovom cirkulacijom u kanalima platnog prometa dovodi do toga da se

istim ili manjim obimom novčane mase mogu zadovoljiti potrebe

globalne i sektorske likvidnosti. U savremenoj monetarnoj teoriji brzina

opticaja novca je recipročna potražnji novca. Međutim, zbog uticaja

korištenja kredita i supstituta novca moguće je obaviti povećani obim

prometa istom količinom novca.

Računski brzina novca se može iskazati kroz slijedeći odnos:

a) kod bezgotovinskog platnog prometa

ZBIR OPERACIJA U DEPOZITNOM NOVCU

IZNOS DEPOZITNOG NOVCA NA KRAJU MJESECA

b) kod gotovinskog plaćanja

OBIM PROMETA KOJI SE VRŠI SA GOTOVIM NOVCEM

STANJE GOTOVOG NOVCA

66

Za analizu likvidnisti važno je da li se ona sprovodi ex post ili ex

ante. Dok se prva odnosi na prošlost, druga se odnosi na budućnost.

S toga se monetarna analiza mora oslanjati na prošlost kako bi se

mogli predviđati događaji u budućnosti.

Pored službene analize likvidnosti važno je sagledati i procese

koji se dešavaju u tzv neslužbenoj ekonomiji ili tzv. sivoj ekonomiji. Ovo

je posebno važno ako je struktura novca tako postavljena da gotovina i

surogati novca u stranom gotovom novcu imaju značajno relativno

učešće. To posebno ima indirektan značaj na ostvarivanje ciljeva fiskalne

politike jer postoji mogućnost da se znatne količine gotovinskog novca

nađu u kanalima nelegalnog prometa.

3.3. Siva emisija novca

Siva emisija novca van legalnih tokova predstavlja deformaciju

monetarnih tokova.

Najčešći pojavni oblici sive emisije:

o nevraćanje ili neuredno vraćanje dospjelih kredita u bankarski

sistem i neovlašteno korištenje kredita od strane komitenata;

o špekulativno zadržavanje gotovog novca i nepolaganje istog

na račun;

o nenamjensko trošenje bankarskih kredita,

o finansijska nedisciplina,

67

mogu ugroziti sistemsku sigurnost koja se ispoljava kroz rizike

sigurnosti i lividnosti.

Najveći problem sive emisije je osjećaj nesigurnosti i stvaranja

ekonomije bez povjerenja i poslovnog morala. Sistem supervizije i

kontrole bankarskog poslovanja nalaže sve oblike kontrole.

Neželjeni efekti sive ekonomije se ogledaju u:

o prekid funkcije depoziti-krediti i usporavanje procesa kreditne

multiplikacije;

o izražena nelikvidnost privrede i zavisnost privrede od kredita;

o deformacije u strukturi novčanih sredstava izazvanih

prelijevanje likvidnih u nelikvidne oblike uslijed promjene

namjene korištenja sredstava;

o prevelika količina gotovog novca u opticaju u strukturi

novčane mase.

3.4. Pranje novca

Pranje novca (engl. money laundering, njem. Geldwäsche) je

pretvaranje tzv. "prljavog" novca ili druge imovinske koristi pribavljenih

kriminalnim ili drugim protuzakonitim radnjama u "čist" novac, koji se

može upotrijebiti i koristiti kao legalni prihod u bankovnim, trgovačkim,

kupoprodajnim, investicijskim, poduzetničkim i drugim poslovima ili

ulaganja. "Prljavi" novac je dakle, svaki profit ili sredstva (novac i

imovina) koja proizlaze iz nezakonitih aktivnosti. To znači da pranje

novca bez prethodne kriminalne aktivnosti ne postoji. Perači novca

68

općenito ne nastoje ostvariti najvišu stopu dobiti na novac koji operu, već

im je važnije mjesto ili investicija koje će im omogućiti najlakše i najbrže

recikliranje novca. Zbog pranja novca može se dogoditi da se slobodni

kapital ulaže manje racionalno, što uveliko može narušiti postojeće

ekonomske tokove.

Promjena u potražnji novca, kao rezultat pranja novca što se ne

odražava u službenim pokazateljima, može na nacionalnoj razini izazvati

nestabilnost kamata i tečaja.

Pranje novca, kao i ostale nezakonite aktivnosti, uslovljavaju

regresivnu distribuciju dohotka i stvaranje velike potrošačke moći

pojedinaca u uslovima opće recesije, čime se iskrivljuje struktura

potrošnje, pogotovo među bogatima, i preobražava se postojeća socijalna

struktura, nastajanjem društvenih grupa novih bogataša. Velika sredstva

koja se zarađuju pranjem novca utiču na porast potražnje za luksuznim

proizvodima, povećanje cijena nekretnina i nekih potrošnih dobara, što

sve potiče špekulacije i inflaciju. Pranje novca osim što uvelike podriva

slobodno tržišno privređivanje, narušava i demokratsku političku

strukturu i političku stabilnost zemlje.

Pranje novca utiče na smanjenje transparentnosti i narušavanje

zdravlja financijskog tržišta. Pranjem novca i korupcijom koja je njegova

česta popratna pojava stvara se opasna prijetnja državnoj suverenosti,

autoritetu državne vlasti, narušavaju demokratske vrijednosti i javne

ustanove, te uvelike šteti nacionalnoj privredi.. Tim se poslovima

ohrabruju tradicionalni obrasci porezne evazije, izbjegavanja zakona,

69

krijumčarenje i bijeg financijskih sredstava, što sve zajedno povećava

porezno opterećenje.10

Neke od metoda pranja novca su:

o Krijumčarenje gotovine, fizički transport gotovine u stranu

državu gdje se novac polaže u banku i uskoro postaje

neprepoznatljiv.

o Konstrukcija (engl. structuring) – velika financijska

transakcija pretvara se u niz malih s malim iznosima novca.

o Kockarnice, lica s gotovinom dolazi u kockarnicu, dobiva

žetone, odigra nekoliko serija i za većinu preostalih žetona

traži isplatu koju potom deponira na račun trećih osoba.

o Lažne kompanije – tzv. "shell kompanije" (engl. shell: ljuska)

prikrivaju sredstva pranja novca, a "front kompanije"

obavljaju legalne poslovne aktivnosti radi prikrivanja pranja

novca, ove kompanije ne posluju, već postoje samo kao

sredstvo za uplatu gotovog novca na račune u bankama koja

su osnovana putem prevare sa ličnim dokumentima i

korupcije.

o Lica uključena u pranje novca stupaju u kontakt sa bankama,

prepoznaju potkupljive službenike, bilo da se radi o

šalterskim radnicima ili nekim od rukovodilaca date banke, i

10 Na bazi procjena, u svijetu godišnje se opere između 300 i 500 milijardi US$ ; procjenjuje se da je neto financijska dobit onih koji se time bave dva do pet posto BDP-a.

70

da se povežu sa potkupljivim službenicima iz ostalih

institucija poput policije, državnih organa.

o Špekulativni poslovi na finansijskom tržištu.

„Pranje” novca, se najčešće obavlja u zemljama zvanima

„porezni raj”, ili „off-shore" državama.

To su države koje ne oporezuju, tzv. “ poreski raj”. Njihove

banke jamče punu tajnost podataka o identitetu „štediša” i porijeklu

novca. U takve države polažu novce stranci, da bi izbjegli oporezivanje u

državama gdje borave. Zemlje, zvane „porezni raj” ne traže od „prljavih

ulagača” nikakvih dokaza o tome čime se bave, a s druge ne sarađuju s

drugim državama u progonu „prljavog novca”, niti im pružaju

informacije o sumnjivim vlasnicima bankovnih računa.

Tamo se ne ispituje porijeklo novca, a kriminalnim se označavaju

samo one kriminalne radnje koje se obave na njihovoj teritoriji - dakle,

mora se poslovati po zakonu, ali nije bitno odakle novac dolazi. 11

11 Na Sejšelima se uz ulog od milion dolara u osnivanje firme može dobiti i državljanstvo. Države, koje su raspolagale kvalitetnim propisima nadzora i zaštite, a ipak su tzv. „porezni rajevi”, su Hong-Kong, Luksemburg, Singapur, Švicarska, Irska (glavni grad Dublin) te anglo-normanski otoci Jersey, Guernsey i Man. Države, gdje su propisi slabiji od prve skupine, Andora, Bahrein, Bermude, Gibraltar, Malta i Monaco. Države, koje imaju najslabije propise i financijski nadzor su Costa Rica, Cipar, Liban, Liechtenstein, zemalja zapadne Europe. Najočitiji primjeri jesu Liechtenstein i Monaco, na koje članice Europske unije vrše stalan pritisak da izmijene propise i praksu.

71

Međunarodne inicijative za sprečavanje pranja novca su:

o FATF, Financial Action Task Force - Radna grupa za

djelovanje u oblasti finansija;

o Bazelski komitet za kontrolu banaka,Financial Action Task

Force on Money Laundering.

FATF-ovi standardi protiv pranja novca obuhvataju:

o preciznije određivanje mjera za klijente i transakcije visokog

rizika, uključujući korespodentsko bankarstvo;

o proširenje mjera za nefinansijske aktivnosti i profesije

(kazina, agente nekretnina, prodavce plemenitih metala,

računovođe, advokate);

o uključivanje bitnih institucionalnih mjera u vezi međunarodne

saradnje;

o unapređenje zahtjeva kod transparentnosti putem adekvatnih i

pravovremenih informacija u vezi vlasništva pojedinaca i

kompanija;

o proširenje mnogih propisa u vezi pranja novca da bi se

prikrilo finansiranje terorizma.

Prljavo porijeklo novca nije lahko dokazati. Većina zemalja

članica FATF-a već primenjuje ove standarde protiv pranja novca. FATF

posebno prati zemlje koje ne prihvataju saradnju, jer su u njima najčešće

aktivnosti pranja novca i postoji opasnost njegovog širenja na ostale

zemlje. FATF sarađuje sa UN, MMF-om, Svjetskom bankom i drugim

međunarodnim organizacijama da bi podstakao sve zemlje da

72

primjenjuju ove standarde. FATF je utvrdio veliki broj (40) osnovnih

mjera za borbu protiv pranja novca, koje su namjenjene za univerzalnu

primjenu i uključuju zakonsku regulativu i kontrolu; finansijski sistem i

sistem kriminalističkog pravosuđa; i međunarodnu saradnju. Ove mjere

predstavljaju međunarodne standarde protiv pranja novca. Posebno se

posvećuje pažnja osposobljavanju i informiranju zaposlenih: svi

zaposleni u banci trebaju biti dobro obaviješteni o prihvaćenoj politici

banke, dosljedno provoditi odluke o obaveznom utvrđivanju pravog

identiteta stranke i vođenju odgovarajuće dokumentacije o računima,

koju treba čuvati kako bi se po potrebi mogao uspješno utvrditi slijed

pojedinačnih transakcija. Pranje novca je posljedica neefikasnog

funkcionisanja institucija sistema. To se posebno odnosi na “zemlje u

tranziciji”. U Evropi zemlje u tranziciji su: Rusija, Litva, Letonija,

Estonija, Bjelorusija, Ukrajina, Moldavija, Poljska, Češka, Mađarska,

Slovačka, Slovenija, Hrvatska, BiH, Srbija i Crna Gora, Makedonija,

Albanija, Rumunjska i Bugarska. U Aziji tranzicijske zemlje su:Gruzija,

Armenija, Azerbajdžan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadžikistan,

Kirgistan i Kazahstan. Iako je pranje novca svjetski problem, postoje

značajne razlike između pojedinih zemalja.

73

To se pogotovo jasno vidi kod zemalja u tranziciji. One zemlje

koje su više uključene u svjetske privredne tokove i koje su dobro

odmakle u procesu tranzicije (Mađarska, Poljska, Slovenija) imaju

manjih problema u prilagođavanju svog novčanog tržišta i bankarskih

institucija. Najuspješnije zemlje u tranziciji su: Slovenija, Češka,

Mađarska, Poljska, Slovačka, Estonija, Letonija, Litva, Cipar, Malta

Rumunija i Bugarska. 12

Primjeri pranja novca:

12 Pod pojmom “zemlje u tranziciji” podrazumijevamo zemlje koje su krajem 80-ih i početkom 90-ih prešle iz komunističkog u višestranački sistem, te koje prolaze kroz velike gospodarske i društvene promjene. U Evropi zemlje u tranziciji su: Rusija, Litva, Letonija, Estonija, Bjelorusija, Ukrajina, Moldavija, Poljska, Češka, Mađarska, Slovačka, Slovenija, Hrvatska, BiH, Srbija i Crna Gora, Makedonija, Albanija, Rumunjska i Bugarska. U Aziji tranzicijske zemlje su: Gruzija, Armenija, Azerbajdžan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadžikistan, Kirgistan i Kazahstan.

Primjer 1.- Droga

Novac prikupljen od prodaje droge na američkim ulicama prošvercan je preko granice u Kanadu gdje je u mnogobrojnim mjenjačnicama zamijenjen za veće novčanice kako bi mu se smanjila težina i obujam.

Kuriri su organizirano putovali avionima i nosili ga u London, gdje su obavljana plaćanja za financijsku ustanovu u Jerseyu. U istrazi je ustanovljeno da su iz Velike Britanije obavljene uplate na 14 računa u Jerseyu, koji su glasili na imena lokalnih direktora. Nakon toga sredstva su s prikrivenim podrijetlom vraćana u SAD ili putem kredita koji su davani kompanijama koje su bile u vlasništvu naručitelja cijele akcije ili se pak koristilo financijsku ustanovu u Jerseyu za depozit i kasnije obavilo neposredni transfer u SAD.

74

Primjer 3 .- Bank of Credit and Commerce International (BCCI)

Jedan od najpoznatijih uspješnih slučajeva sprečavanja pranja novca jest akcija pokrenuta protiv Bank of Credit and Commerce International (BCCI), koja je djelovala u Velikoj Britaniji i SAD-u i za koju su američke vlasti ustanovile da je oprala oko 32 milijuna dolara. Uhapšen je znatan broj službenika, među kojima i devetorica direktora banke. Banka je zbog protuzakonitog djelovanja osuđena da plati kaznu od 15,3 milijuna dolara, te je uskoro potpuno prestala poslovati ostavivši 530 hiljada štediša širom svijeta bez njihovih 12,4 milijarde dolara.

Primjer 2. - Fantomske firme

Optuženi su nalazili ljude koji su na svoje ime osnivali i registrovali preduzeće, a zatim blanko potpisanu dokumentaciju i pečat preduzeća predavali članovima kriminalne grupe. Članovi kriminalne grupe su zatim izdavali fiktivnu dokumentaciju preduzećima i sačinjavali neistinite isprave, u kojima su lažno prikazivali da je između preduzeća kojima je upravljala ta grupa i drugih preduzeća vršen promet roba i usluga, iako toga nije bilo. “Perači”, odnosno “fantomi” su firme koje su služile za pranje novca, odnosno za legalizaciju nezakonitog poslovanja preduzeća i pravdanje ulaza i izlaza robe. Optužena kriminalna grupa je osnovala četiri “perača - fantoma”, koji su poslovali sa 750 preduzeća i privrednih subjekata i poslovanje preduzeća je trenutno pred istragom, tako da se uskoro očekuje pokretanje postupka za zloupotrebe u privredi i mahinacije.

75

Primjer 4. - Međudržavna trgovina i prihvatljivost klijenta od strane banke

Brojni su primjeri pranja novca u međudržavnoj trgovini (Kolumbija izvezla britvice po cijeni 34.81 USD,a Venecuela izvezla u SAD sudopere od po 8.911,85 USD). U Bosni i Hercegovini poznate su tzv. carinske prevare sa niskom osnovicama. Brojnost prevara u sistemu međudržavne trgovine prevazilazi objektivne mogućnosti države da se suprostavi ovom obliku pranja novca koji dolazi kako iz javnog tako i privatnog sektora. Pranje novca poprima globalne razmjere bez obzira na veliki stepen saradnje među državama.

Nova informaciona tehnologija olakšava pranje novca tako da finanansijske institucije moraju razviti programe za zaštitu i visok nivo saradnje sa nadležnim organima. Sve informacije od velikog su važnosti na polju efikasnog sprovođenja procedura u cilju sprečavanja pranja novca.

76

Primjer 5. – Berza

Investitor je onaj kome je stavljena u funkciju berza, te ista treba da obezbijedi sudjelovanje u uspjehu ili propasti, preuzimanju rizika i zamjenu rizika za višu stopu povrata, lahkoća i brzina transformacije finansijske imovine. Investitor usmjerava svoja sredstva na berzama izražavajući svoja očekivanja u vezi sa prinosom. Kupovinom vrijednosnih papira investitor, dionica na berzama, dobiva pravo i mogućnost sudjelovanja u uspjehu ili neuspjehu preduzeća. Prodajom vrijednosnih papira na berzi investitor, vlasnik kapitala, pretvara svoje potraživanje u novac.

Investiranje naspram špekulacije se javlja u konfuznom i nedefinisanom stanju u kome se pojavljuje građanin koji često prodaje ili kupuje dionice a da pritom ne zna šta kupuje a šta prodaje. Radi se o osjećaju da se može ponovo kupiti po nižoj cijeni.U ovakvom pristupu svaki građanin koji trguje a da ne zna šta radi može se smatrati da je nepromišljeni investitor, slično kao rasipnik koji rasipa štednju. Takav građanin je istovremeno i špekulant.

On je i istovremeno i kockar. Kocka i špekulacija je očaravajuća i zabavna. Pravilo je da se ne smiju miješati investicijske i špekulativne operacije. Razlika između investitora i špekulanta je suštinska. Investitor izračunava vrijednost dionica na temelju vrijednosti posla kojem se preduzeće bavi. Špekulant kocka, on se kladi da će dionice porasti samo zato što će neko drugi biti spreman platiti još više.

Špekulacije na finansijskom tržištu su iste kao kockanje u kasinu i mogu biti uzbudljive i nagrađene. Međutim, to je najgori način na koji možete zaraditi. Pravilo je da i prilikom investiranja možete izgubiti, ali ne možete izgubiti na duži rok ako igrate po pravilima. Sa špekulacijom se dobija ali na kraju i gubi. Pravila koja je uspostavio Benjamin Graham, te ista iznio u knjizi »Inteligentni investitor«, se upravo odnose na upozorenja da špekulaciju morate tretirati kako okorjeli kockari tretiraju svoj odlasak u kasino.

77

Unutar registra profila klijenata banke postoji niz klasifikacija

klijenata:

o nivo rizika koji klijent nosi za banku,

o finansijska snaga klijenta,

o učestalost poslovanja sa bankom,

o urednost i ažurnost poslovanja sa bankom.

Profil klijenata čine sljedeći elementi:

o naziv klijenta (podaci o registarciji broj i datum),

o identifikacioni broj / PDV broj,

o pravni oblik,

o vrsta djelatnosti,

o vlasnička struktura klijenta(nosioci večinskog paketa dionica),

o oblik poslovnog aranžmana sa bankom (broj transakcijskog

računa i ostalih računa, kod banke, podaci o blokadi isl.)

o povezanost sa drugim klijentima banke,

o visina depozita,

o učestalost i obim prometa po računima,

o urednost i ažurnost u poslovanju sa bankom.

Sve transakcije u gotovini od 30.000 KM po Zakonu o

sprečavanju pranja novca moraju se prijaviti finansijskoj policiji i drugim

nadležnim organima.

78

Ponekad je jako teško razlučiti sumnjivu transakciju od one koja

to nije tako da postoji pregled neobičnih ponašanja klijenata koje bi svaki

uposlenik u banci trebao znati prepoznati i na vrijeme reagovati. U

skladu sa Zakonom o bankama, banke su dužne svakodnevno pratiti

aktivnosti koje se obavljaju na računima njenih klijenta. Za uspješno

provođenje procedura monitoringa banka mora uspostaviti sistem koji će

blagovremeno otkrili sumnjive transakcije. Svi organizacioni djelovi

banke su dužni pratiti brojne aktivnosti koje se obavljaju u

svakodnevnom poslovanju banke. Uspostavljanjem ovih procedura

izbjegavaju se sljedeći rizici: rizik reputacije, rizik poslovanja, pravni

rizik te koncentracija rizika. Svaka banka je dužna usvojiti politiku o

tome ko su klijenti koje ona smatra prihvatljivim u poslovanju.Posebna

pažnja se vodi o zemlji porijekla klijenta,reputaciji klijenta,vrsti i prirodi

poslovnih aktivnosti i sl. Uslovi za utvrđivanje prihvatljivosti klijenta:

o zakonitost,

o transparentnost,

o ekonomski status klijenta i

o iskustvo u ranijem poslovanju sa klijentom.

79

Primjer 6. - Revizorski izvještaji i privatizacija

Fer finansijski izvještaj i poštivanje finansijske struke je osnov poslovanja. Kao primjer navešćemo finansijske prevare u najcjenjenijim korporacijama u SAD-e: Enron, Tyco i Xerox. Praksa da su revizorske tvrtke prezentirale dokaze da bi dovele u zabludu investicijsku javnost.

Optužbe da menadžment preusmjerava milione maraka u svoje džepove. Sve ove pojave su prisutne i u BiH u najdrastičnijoj formi tako je sasvim normalno da menadžer u dioničarskoj firmi pljačka svoje dioničare i postaje većinski vlasnik. Revizorski izvještaji su samo forma koja ništa ne znači. Nelikvidnost je opća pojava tako da država ne potražuje novac i istovremeno poklanja svoju imovinu koja se kupje za njen njen. Mnogi primjeri ovakvog oblika pranja novca moguće je naći u postupcima privatizacije. Najnovija događanja u Hrvatskoj u vezi Privatizacijskog fonda kao i stanje u oblasti privatizacije u BiH pokazali su i pokazaće organizovani sistem špekulacija, kriminala koja u osnovi ima „ pranje novca”.

80

DRUGA GLAVA

TEORIJE INFLACIJE

1. Pojam inflacije 2. Modeli inflacije

2.1. Inflacija troškova 2.2. Psihološko objašnjenje inflacije 2.3. Model racionalnog očekivanja

2.3.1. Phillipsova kriva u monetarizmu 2.3.2. Monetaristički model privrede

3. Makroekonomska i monetarna politika 4. Politka deviznog tečaja

81

1. POJAM INFLACIJE

Inflacija je pojava koja se manifestuje u rastu cijena što dovodi

do opadanja životnog standarda stanovništva, pogoršanja devizne bilanse

i kursa domaće valute.

Inflacija je heterogena i kompleksna pojava koja izaziva:

o poremećaje na tržištu, i

o otežava kontinuelno funkcioniranje privrede.

Uzroci pojave inflacije su, istorijski posmatrani, u najvećem

broju slučajeva bili izazvani:

o ratnim poremećajima, i

o prirodne nedaće: poplave,suše, zemljotresi i sl.

U novije vrijeme se ispoljava kao:

o pojava sa pratećom nestabilnosti privrede;

o monetarnim poremećajima.

Kvantitativna teorija inflacije polazi od tumačenja «da mnogo

novca ide u lov na malu količinu robe».

82

To dovodi do zaključka da se inflacija može savladati

smanjenjem novca u opticaju. Razvoj ove teorije možemo posmatrati u

fazama i vezati za pojedine teoretičare.

Postoji duga lista prethodnika monetarizma koji su formulisali

manje sofisticirane verzije kvantitativne teorije novca. Klasičnu

definiciju ove teorije postavio je D. Hume, Smithov savremenik u

drugoj polovini 18.vijeka. Prvu matematički izraženu verziju dao je

američki ekonomista I. Fisher, 1911. godine i to je i do danas jedna od

najčešće navođenih formula u ekonomskim radovima. Neoklasičnu

varijantu kvantitativne teorije dao je 1917. A. Pigou u formi tzv.

Kembridžke jednačine. Svi ovi autori mogu se smatrati prethodnicima

monetanstičke škole. Kvantitativne teorije na Univerzitetu u Čikagu

održavali su H. Simons, L. Mints, F. Night i J. Viner. Night je značajan

po radovima u oblasti teorije i metodologije, a Simons po radovima u

domenu ekonomske politike.

Friedman je oko sebe na Čikaškom univerzitetu i u

Nacionalnom birou za ekonomska istraživanja okupio plejadu mladih i

ambicioznih ekonomista koji su prihvatili i dosledno zastupali

monetarističku školu. Među njima najznačajnij su: P. Cagan, A.

Schwartz (koautor „Monetarne istorije SAD"), D. Mieselman, H. Stein,

A. Burns, A. Meltzer, s Carnegie-Mellon Universitv i K. Brunner sa Ohio

State Universitv, J. Vanderkamp.

Monetarističko uporište u Velikoj Britaniji tokom 60-ih

godina postao je Univerzitet u Manchesteru gdje su radili D. Laidler i

M. Perkin, London School of Economics: A. Waltersa i K. Johnsona.

U novije vrijeme nastavljači monetanstičke tradicije takođe na

83

Univezitetu u Chicagu su G. Becker, G. Stigler, J. Buchenan, od kojih su

neki i dobitnici Nobelove nagrade za ekonomiju tokom 90-ih godina.

Nova klasična makroekonomija čiji su najznačajniji predstavnici

R. Lucas i T. Sargent, Univerzitet u Chicagu.

Hjum-Rikardova formulacija, koji objašnjava da cijena robe

zavisi od mase novca u opticaju, odnosno da su cijene određene

količinom novca u zemlji.

Ta tendencija se može ilustrovati:

Q – količina robe raste P-cijene padaju V- vrijednost novca opada

Fisherova jednačina koja polazi od:

o cijene su funkcija novca u opticaju;

o cijene su zavisne od obima robnog prometa.

84

Poznata Fisherova formula, koja najbolje objašnjava teoriju

novca, zasniva se na:

MG (V) +M'D(V') P=

Q M= količina gotovog novca G(V)= brzina opticaja gotovog novca

M'= količina depozitnog novca D(V)= brzina opticaja depozitnog novca

P- predstavlja opšti nivo cijena koji je u korelaciji količine

gotovinskog i depozitnog novca ponderisanih sa brzinom opticaja, s

jedne strane, i recipročne vrijednosti obima roba.

Na bazi ovih postavki proizilazi da se sudaraju dvije mase, i to

novca i roba, te da se iz tog odnosa dobivaju cijene.

Iz takvog odnosa se po kvantitativnoj teoriji dolazi do vrijednosti

novca. Znači više novca uzrokuje rast cijena i obrnuto (ako

pretpostavimo da je koeficienat obrta konstantan).

Kembridžska formulacija novca je reformosana kvantitativna

teorija. Predstavnici ove teorije su Marshall, Pigou, Kexnes, Roberston.

Najznačajniji predstavnik ove teorije je Marshall koji daje

naglasak na kamatnu stopu i marginalnu produktivnost kapitala.

Polazište ove teorije je na ranije uspostavljenom odnosu, a to je:

MV = PQ

ako se uvede izraz:

V = 1 / k

85

kako je: Q = R = Y dohodak

M V P =

R

M=k P Y

Na ovaj način je uspostavljena veza između M- količine novca sa

P – opšteg nivoa cijena, kamatnom stopom- k i dohotkom-Y.

Kembridžka verzija poslužila je kao osnova za tumačenje inflacije

koju su kasnije preuzeli i monetaristi. Suština je da se rastom ponude

novca povećava nivo cijena. Rast nivoa cijena smanjuje realnu

količinu novca koju pojedinci žele da drže jer cijene predstavljaju

trošak držanja novca.

Tražnja za novcem u ovom slučaju raste sa rastom realnog

dohotka, a opada sa rastom stope inflacije, jer inflacija smanjuje prinos

na novac tj. predstavlja oportunitetni trošak držanja novca. Prema tome,

tokom rasta inflacije smanjuje se k, a povećava V, a ponuda i tražnja za

novcem izjednačavaju se na sve višem nivou cijena.

86

Grafički ovo se može prikazati na sledeći način:

Grafik br.6

Grafičko tumačenje inflacije

Na x-osi je količina novca, a na y osi je vrijednost novca kao

recipročna vrijednost apsolutnog nivoa cijena (1/P). U tački A je

ravnoteža ponude i tražnje novca pri nižem nivou cijena. Rast ponude

novca na nivo M2 dovodi do uspostavljanja nove ravnoteže u tački B u

kojoj je viši nivo cijena (I/P2) i niži novo realne količine novca. Na taj

način rast ponude novca ima za posljedicu rast cijena, smanjenje realne

količine novca i izjednačavanje ponude i tražnje za novcem pri višem

nominalnom nivou cijena.

87

Keynes J. M - «Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca»

Faza u razvoju kvantitativne teorije novca vezana je za Keynes

J.M. i period nastanka njegov djela « Opšta teorija zaposlenosti, kamata i

novca» i velike ekonomske krize 30-tih godina 20-og vijeka. Keynes je

pristalica kvantitativne teorije novca sa psihološkim i dohodovnim

pristupom.

Model se zasniva na integralnom posmatranju procesa

reprodukcije. Dohodak-Y razdvaja na potrošnju i štednju. Osnovni

problem je u odnosu prema štednji -Š i investicijama–I. Kamatna stopa je

određena na osnovu uravnotežavanja između potražnje i ponude novca.

Potražnja za novcem zavisi od kamatnih stopa, pri čemu je

pravilo da pri većim kamatnim stopama imamo veći obim kamatosnih

aktiva u vrijednosnim papirima.

Rezultat je da dolazi do porasta cijene vrijednosnih papira i pada kamatnih stopa. Grafik br.7

Odnos kamatne stope i količine novca u opticaju

kamatna stopa količina novca

88

Ravnoteža po Keynesu je kada su faktori proizvodnje potpuno

zaposleni, te kada se štedni ulozi ne zadržavaju više od normalnih odnosa

i kada je veličina štednje jednaka potrošnji.

Nacionalni dohodak je rezultat ukupne društvene potrošnje i on je

veći što su veći zahtjevi za potrošnju i rashodi za investicije.

Keynes iznosi mišljenje da potrošnja i investicije određuju stepen

zaposlenosti.

Keynes smatra da je potrebna aktivna ekonomska politika koja bi

jačala efektivnu potražnju. Tu ulogu bi trebala da preuzme monetarna

politika. U uslovima kada je sklonost potrošnji nedovoljna tada je

kamatna stopa visoka, monetarnom politikom treba posticati potrošnju i

obarati kamatnu stopu. Porast količine novca je poželjan kod vođenja

politike podsticanja potrošnje i obaranja kamatnih stopa.

Količina novca po Keynesu nema prvorazredni značaj, pri čemu

on pridaje veći značaj:

o psihološki stav prema potrošnji, likvidnosti i prinosima

kapitala;

o visine najamnina;

o količine novca koju definiše centralna banka.

Teoretska razmatranja, koje je iznio ovaj naučnik, omogućila su

rješavanje niza praktičnih problema, a najvećim dijelom vezana za

pitanje inflatornog jaza izazvanog povećanom potrošnjom, te je pridonio

razradi intervencionističke ekonomske politike i doktrine.U periodu

1929-1933. kapitalizam je pogodila Velika depresija. Depresiju je pratio

89

pad proizvodnje, deflacija, masovna nezaposlenost i serija bankrotstva

banaka i preduzeća. Kriza je zahvatila čitav svijet, a posebno

najrazvijenije zemlje, dok je oporavak bio spor i dugotrajan. U domenu

teorije i ekonomske politike, ekonomska nauka prema neoklasičnoj

teoriji bila je poljuljana. U tim okolnostima, 1936. godine pojavila se

Kejnzova knjiga The General Theory Emplovment, Interest and Money

- «Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca». Narednih desetak

godina kejnzijanizam postaje vladajuća ekonomska doktrina u teoriji i

politici.

Revolucionarnost kejnzijanske teorije u odnosu na neoklasiku

proističe iz sledećih postavki:

o Odbacivanje Sayovog zakona tržišta i pretpostavke o punoj

zaposlenosti svih faktora proizvodnje.

o Ne postoji automatska tržišna ravnoteža i moguće je ciklično

kretanje tržišne privrede.

o Nema automatskog uravnoteženja tržišta.

o Na tržištu rada postoji nedobrovoljna nezaposlenost kao

posljedica rigidnih nadnica i nedovoljne agregatne tražnje.

o Velika depresija posljedica je pada agregatne tražnje,

visokih kamatnih stopa i neefikasnog djelovanja monetarne

politike.

o Odlučujući uticaj ima aktivna makroekonomska politika i

prije svega fiskalna politika.

o Brzina opticaja novca je nestabilna, stoga je kvantitativna

teorija novca zamenjena konceptom preferencije likvidnosti.

90

U kejnzijanskim modelima bitnu ulogu imaju tri funkcije

definisane na bazi psiholoških fenomena:

Funkcija potrošnje, kao funkcija apsolutnog dohotaka u čijoj

osnovi je granična sklonost potrošnji;

Funkcija investicija kao funkcija dohotka i kamate u čijoj

osnovi je granična produktivnost kapitala;

Funkcija likvidnosti koja opisuje ponašanje novca, zasnovana na

preferenciji likvidnosti. Osnovni makroekonomski problem

Kejnesovog vremena je borba protiv nezaposlenosti.13. Da bi se

održavao visok nivo zaposlenosti podstiče se agregatna tražnja putem

mjera fiskalne i monetarne politike, pri čemu važnu ulogu igraju sledeći

instrumenti: niska kamatna stopa (politika "jeftinog novca"), rast

budžetskih rashoda, ugrađeni stabilizatori.

Rast agregatne tražnje podstaknut mjerama monetarne i fiskalne

politike uticaće na rast zaposlenosti i proizvodnje i na taj način

stabilizovati privredu. Ovakve preporuke teorije i ekonomske politike

bile su prisutne kod najrazvijenijih tržišnih privreda sve do početka 70-ih

godina tj. do pojave visoke inflacije, stagflacije i kolapsa Bretonvudskog

sistema.

U teorijskom smislu za razvoj kejnzijanizma značajne su još dve

etape.

Prva etapa nastupa od 1937. kada je Hicks [1937.] na osnovu

Kejnesove knjige konstruisao poznati IS-LM model. Model je bio

13 Zakon koji je Američki kongres doneo 1946. čini predsednika i vladu odgovornim za aktivnu ekonomsku politiku i nisku stopu nezaposlenost. Riječ je o Zakonu o zaposlenosti (The Emplyment Act) koji je američki Kongres doneo 1946. godine ugrađujući kejnzijanske stavove posle Velike depresije. Prema ovom zakonu vlada treba da nastavi da dostigne nivo pune zaposlenosti i maksimalne proizvodnje.

91

zamišljen kao pokušaj sinteze kenzijanskih i neoklasičnih postavki i

predstavljao je primer tzv. Neoklasične sinteze. Osnovna ideja modela

je da se na tržištu dobara uspostavlja jednakost štednje i investicije, a na

tržištu novca jednakost ponude i tražnje za novcem. Istovremenim

presekom IS- LM krive formira se opšta privredna ravnoteža i

simultano određuje ravnotežni nivo kamate i društvenog proizvoda.

Druga značajna faza u razvoju Kejnzijanizma bila je uvođenje

Philipsove krive poznatim člankom autora po kome je i dobila ime. .

Osnovna poruka Philipsove krive je mogućnost izbora između različitih

nivoa nezaposlenosti i inflacije, zavisno od preferencija vlade.

Kejnzijanci su smatrali da se putem Philipsove krive može voditi

aktivna ekonomska politika kako u kratkom kao i u dugom roku. Kada

se činilo da je kejnzijanizam potpuno prevladao, pojavili su se

monetaristi oživljavajući neoklasičnu teoriju suprostavljajući je protiv

osnovnih postavki kejnzijanizma. Predvodnik ove struje kao moderne

verzije neoklasične škole, bio je Milton Friedman.

Friedmanova verzija tražnje za novcem

Pretpostavke Friedmanove funkcije tražnje za novcem su:

o Kvantitativna teorija novca je stabilna funkcija tražnje za

novcem sa realnim veličinama tj. realnom količinom novca.

o Novac je za pojedinca oblik držanja imovine: aktive, a za

preduzeće to je kapitalno dobro; te se na taj način tražnja za

novcem zavisi od prinosa i troškova novca kao oblika aktive,

pa se analiza integriše u teoriju kapitala i portfolio pristup.

92

o Tražnja za novcem zavisi od imovine, nivoa cijena i prinosa

alternativnih oblika imovine, kao i od ukusa i preferencija

pojedinaca; vlasnik novca kao imovine raspodjeljuje

ga tako da za sebe ostvari maksimum korisnosti.

o Tražnja za novcem i brzina opticaja novca suštinski su

stabilni čak i tokom hiperinflacija, a realna količina novca

samo se prilagođava prema principu optimizacije

korisnosti.

o Nominalna količina novca utiče na nominalni dohodak

sa vremenskim pomakom, dovodeći do rasta dohotka u

kratkom roku i do rasta nivoa cijena u dugom roku.

o Najvažniji činioci u tražnji za novcem su permanentni

dohodak shvaćen kao neka vrsta supstituta za ukupno

bogatstvo pojedinca i stopa inflacije kao trošak držanja

novca. Kamatna stopa ima manji uticaj na tražnju za novcem

čime je Friedman odbacio Keynesov koncept preferencije

likvidnosti.

Tražnja za novcem po Keynesu zavisi direktno od dohotka i

obrnuto proporcionalno od kamatne stope. Brzina opticaja novca takođe

zavisi od nominalnog dohotka i nivoa kamatne stope, te nije konstantna

veličina. Pojedinac više želi da drži novac u likvidnom obliku. Kamata

predstavlja cijenu, motivaciju, da se vlasnik novca odrekne likvidnosti i

uloži novac.

Friedmanova funkcija tražnje za novcem ima sledeći oblik:

Md/P =f(Yp,rb -rm,re -rm,Te -rm,h,u)

93

o Yp je permanentni dohodak kao ponderisani prosjek ranijih

dohodaka

o h je odnos kapitala uloženog u ljudske resurse prema

kapitalu uloženom u ostale resurse,

o u je simbol koji označava sve druge varijable u modelu,

o rm kamatna stopa na uloženi novac,

o rb kamatna stopa na obveznice

o re kamatna stopa na akcije.

Jednačina pokazuje da realna tražnja za novcem raste sa rastom

permanentnog dohotka i komponente h, dok opada sa rastom stope

inflacije i rastom prinosa na obveznice i akcije budući da su to troškovi

držanja novca, odnosno alternativni oblici ulaganja novca. Centralna

Friedmanova teza je da najveći uticaj na tražnju za novcem ima Yp.

Budući da je permanentni dohodak stabilan tokom vremena, Friedman

izvlači zaključak da je i tražnja za novcem stabilna veličina u odnosu na

permanentni dohodak. Rast stope inflacije ne narušava princip

stabilnosti, jer se inflacija javlja kao očekivani trošak u tražnji za novcem.

Empirijska je činjenica, ističe Friedman, da kamatna stopa ima znatno

manji uticaj na tražnju za novcem. Na ovaj način Friedman je ponovo

reafirmisao kvantitativnu teoriju novca u modernoj verziji sa

uključivanjem permanentnog dohotka i stope inflacije. Ovakav model

imao je sljedeće implikacije:

o osporena je Keynesova preferencija likvidnosti,

o dokazano je da je novac važan i da monetarna politika ponovo

dobija na značaju, ako je tražnja za novcem stabilna veličina

94

tokom vremena, onda je moguće da putem upravljanja

ponudom novca utičemo na nivo privredne aktivnosti u

kratkom roku i na nivo inflacije u dugom roku;

o tražnja za novcem stabilnija je nego mnoge druge

funkcije, u prvom redu neokejnzijanska funkcija

potrošnje i agregatne tražnje, iz kojih se izvode

koncept investicionog multiplikatora i akceleratora.

Friedman je. preduzeo niz empirijskih istraživanja u vezi tražnje

za novcem u kojima je pokazao:

o da su tražnja za novcem i brzina opticaja novca stabilne

veličine,

o da je ponuda novca egzogena i zavisi od odluka centralne

banke,

o da permanentni dohodak ima najjači objašnjavajući uticaj na

tražnju za novcem i da je bolje objašnjenje od tekućeg

dohotka,

o da tražnja za novcem više zavisi od dugoročnog nego od

tekućeg nivoa cijena,

o da količina novca raste brže od nominalnog dohotka,

o da je uticaj kamatne stope kao rezidualnog elementa na

tražnju za novcem slab,

o da je u tražnji za novcem najslabiji transakcioni motiv, a

najjači motiv držanja novca kao oblika aktive,

o da je privreda u kratkom roku manje osetljiva na

investicije tj. da kratkoročni multiplikator investicija

95

ima manju vrijednost od dugoročnog multiplikatora, što

je suprotno kenzijancima,

o da je transmisioni mehanizam ponude novca takav da

direktno djeluje na rashode, a ne indirektno preko kamatne

stope, mada sa određenim pomakom,

o da česte promjene u količini novca povećavaju nestabilnost

privrede, dok stabilni rast ponude novca pogoduje privrednoj

stabilnosti.

96

2. MODELI INFLACIJE

Od poznatih modela inflacije izdvojiti će mo:

o Inflacija troškova

- Latinskoamerički model;

- Skandinavski model.

o Psihološko objašnjenje inflacije;

o Model racionalnih očekivanja.

Grafik br. 8

MODELI

INFLACIJE

INFLACIJA TROŠKOVA

PSIHOLOŠKO OBJAŠNJENJE

INFLACIJE

MODEL RACIONALNIH OČEKIVANJA

LATINSKOAMERIČKI

MODEL

SKANDINAVSKI MODEL

97

2.1. Inflacija troškova

Inflacija troškova je zastupljena kod brojnih teoretičara, od kojih

je posebno prisutna teorija nadnica – odnosno inflatorna spirala nadnica

(Albert Hahn).

U ovom teoreskom pristupu prisutna su dva modela:

- latinskoamerički i

- skandinavski.

Latinskoamerički model je posljedica pritiska ekonomskog rasta

u uslovima nerazvijene društvene i privredne strukture.

Uzroci inflaciji leže u sukobu javnog i privatnog sektora uslijed

čega se javljaju cjenovni poremećaji uslovljeni pogrešnom alokacijom

investicija i politika kontrole. Osnovni uzroci inflacije u ovom modelu su

strukturalne i političke naravi i proizilaze iz neuređenog stanja, gdje

određene društvene grupe žele da poboljšaju svoje stanje u raspodjeli

nacionalnog dohotka - ND.

Stanje nestabilnosti izvoza i prihoda u platnoj bilansi,

neadekvatna struktura poreskog sistema sa neadekvatnim troškovima

kapitala i efekata po osnovu ulaganja, su glavni mehanizmi pokretanja

inflacije.

Skandinavski model objašnjava inflaciju razlikama rasta

produktivnosti u sektorima industrije i usluga.

Osnova formiranja cijena je fiksna marža profita koja reprodukuje

mehanizam inflacije troškova « cost-push inflacion».

98

Sporiji rast produktivnosti u sektoru usluga uz jednak rast

nominalnih nadnica prouzrokuje cjenovne poremećaje.

Posebni transmisioni mehanizmi preko kojih se pojašnjava

inflacija u privredi su:

o sektor proizvodnje uvozno – izvoznih roba / tradable goods/ i

o sektor proizvodnje za domaće tržište – non tradable goods.

Inflacija je određena egzogenim faktorima, stanjem u okruženju i

većom produktivnosti izvozno-uvoznog sektora (price takers).

Izvozno-uvozni sektor prihvata cijene iz okruženja,dok sektor

zaštićene proizvodnje formira cijene van konkurencije na principu

troškova prizvodnje plus profit / mark-up/.

2.2. Psihološko objašnjenje inflacije

Psihološko objašnjenje inflacije u prvi plan ističe:

o očekivanje;

o predviđanje;

o ponašanje.

Među teoretičarima psihološkog smjera Aftalion zauzima

najistaknutije mjesto.

Aftalion polazi od dohodne teorije koja kod njega poprima

karakter dohodno-psihološke teorije. Po Afteleonu nivo cijena je funkcija

varijacije dohotka i predviđanja. To znači da cijene nisu ovisne samo od

99

količine novca, pa će iste rasti i kada količina novca ne raste, uslijed

promjene dohotka i sklonosti potrošnji. Dakle, promjena vrijednosti

novca zavisi od očekivanja njegove vrijednosti u budućnosti. Buduća

očekivanja vrijednosti novca utiču na sadašnju njegovu vrijednosti.

Ovakvim pristupom uvođenjem u teoriju vrijednosti očekivanja

ista postaje psihološka jer je očekivanje faktor psihologije.

Ovim pristupok Afteleon pobija kvantitativnu teoriju ističući da je

porast količine novca (papirnog i depozitnog) posljedica porasta cijena,

a da porast količine novca izaziva porast cijena tada kada ga prati porast

dohotka.

2.3.Model racionalnih očekivanja

Model racionalnih očekivanja polazi od statičkog, adaptivnog i

racionalnog očekivanja. Statička očekivanja preslikavaju sadašnje stanje

u budućnost.

Adaptivno očekivanje zasnovano je na prošlim zapažanjima i

stopi inflacije i postepenim ispravljanju grešaka.

Racionalno očekivanje se zasniva na očekivanjima zasnovanim na

raspoloživim informacijama iz predhodnog perioda.

Na bazi toga se zasnivaju očekivanja inflacije zasnovanog na

nivou sadašnje inflacije i procjena ekonomskih procesa koji se predviđaju

u budućnosti. Teorija racionalnih očekivanja odbacuje ulogu države i

njenu neefikasnu ekonomsku politiku vraća na pojedinca i njegova

racionalna očekivanja.

Monetarna ekonomija i monetarna teorija zasniva svoj razvoj

na ekonomskoj misli koja polazi se od periodizacije, i to:

100

o Period klasične i neoklasične kvantitativne teorije novca sve

do 30-tih godina 20-tog vijeka;

o Period kejnzijanske revolucije u formi dohodovne monetarne

teorije, počev od 30-tih do 50-tih godina 20-tog vijeka;

o Period polarizacije monetarista i nemonetarista, kada konačno

dolazi do sinteze monetarne i fiskalne politike.

Istorijski okvir Friedmanove monetarističke koncepcije je u

imovinskom pristupu monetarnoj teoriji u kome je obim i struktura

imovine u funkciji tražnje novca,. Modifikovana monetaristička teorija

novca koju zastupa Fridman, daje pečat savremenim tokovima razvoja

monetarne misli koja je rasponu kejnzijanizma i monetarizma.

Monetaristička teorija počiva na reformisanoj kvantitativnoj

teoriji novca, tzv. Čikaškoj školi M.Friedmana, koja inkorporira:

o tražnju novca;

o koncepciju količine novca;

o uravnoteženje proizvodnje, dohotka i cijena.

Friedman razlikuje tražnju novca preduzeća i tražnju novca

ostalih subjekata.

Preduzeća drže novac kao kapital, dok subjekti kao imovinu.

Držanje novca kao imovine ima polazište u mogućim oblicima

imovine, i to:

o novca;

o obveznice:

o akcije:

101

o fizička dobra;

o radnih kapaciteta pojedinaca.

Tražnja novca je objašnjena razdvajanjem realne i nominalne

količine novca. Nominalna količina novca je izražava količinu bilo koje

novčane jedinice, dok realna vrijednost se izražava obimom dobra koji se

može kupiti određenom količinom novca.

Fridmanova definicija količine novca šira je od definicije klasične

kvantitativne teorije jer obuhvata pored novca za transakcione svrhe i

novac koji se drži u imovini. To znači da definiše novac (M) u širem

konceptu jer uključuje i oročene depozite. To je doprinijelo da Fridman

dolazi do visokog koeficijenta elastičnosti tražnje novca.

Monetarna teorija polazi od:

o potpune ravnoteže privrede sa stabilnim cijenama;

o pune zaposlenosti rada i kapitala;

o stabilne stope rasta proizvodnje, 3-5%;

o potpune elastičnosti tražnje novca u odnosu na dohodak;

o stabilne dugoročne promjene količine novca, do 5%.

Monetarizam kao koncepcija liberalnog kapitalizma postala je

dominantna makroekonomska politika razvijenih privreda.

Međunarodni monetarni fond i nosioci ponude svjetskog novca

zastupaju stanovište stabilizacionu politiku deflatornog karaktera,

politiku:

o ograničavanja potrošnje,

o kontrolu novčane mase.

102

Makroekonomska politika razvijenih zemalja se sprovodi u uslovima:

o otvorenog tržišta,

o osjetljivosti kapitala na promjene kamatnih stopa,

o otvorene privrede,

o finansijske discipline,

o razvijenog bankarskog i monetarnog sistema,

o visokih dohodaka i štednje,

o elastičnosti potrošnje i

o razvijenim oblicima imovine stanovništva, privrede i države.

2.3.1. Phillipsova kriva u monetarizmu

Do pojave Friedman-Phellpsove hipoteze Phillipsova kriva je

bila standardni analitički instrument ekonomske politike. Phillipsova

kriva je predstavljala jednu vrstu poželjne krive indiferencije u teoriji

ekonomije blagostanja, Welfare economics.14 Friedman i Phelps su 1967.

nezavisno jedan od drugog modifikovali dotad standardnu Philipsovu

krivu [Phelps, 1967, Friedman, 1968.]. Modifikovana Phillipsova kriva

ima tri nova svojstva:

o uvedena su inflaciona očekivanja po adaptivnoj šemi,

o uveden je koncept prirodne stope nezaposlenosti (NRU),

14 Welfare economics - ekonomija blagostanja nastala je posle marginalističke revolucije razvijajući Walrasov koncept opšte ravnoteže i Marshallov koncept parcijalne ravnoteže uz primenu mapa indiference. Osnivač i najznačajniji teoretičar bio je Pigou koji se zalagao za intervenciju države u vezi sa društvenim troškovima.

103

o pošlo se od realnih, a ne od nominalnih nadnica.

U ovom modelu očekivana inflacija formira se na isti način kao i

permanentni dohodak i predstavlja ponderisani trošak stopa inflacije iz

prošlosti. Adaptivna stopa inflacije dobija se na taj način što se putem

učenja na greškama privrednih subjekata, stalno koriguje prognozirana u

odnosu na stvarnu inflaciju u prethodnom periodu. Koeficijent adaptacije

kreće se između 0 i 1, i izražava stepen učenja na greškama.

Kod adaptivnih očekivanja privredni subjekti prave sistematsku

grešku u prognozi, jer očekivana inflacija je linearna kombinacija svih

ranijih nivoa cijena i ne može biti veća od najveće prošle inflacije.

Prema tome, kada je stopa inflacije stalno rastuća tada očekivana

stopa inflacije potcjenjuje njen nivo, a kada je stalno padajuća

precjenjuje njen tekući nivo.Ovako definisana inflaciona očekivanja

imaju ključni značaj za razumijevanje Friedmanovog koncepta

Philipsove krive. Ona omogućavaju razlikovanje kratkog i dugog roka.

Ovaj koncept prilagođavanja može se grafički prikazati:

Grafik br.9

Friedman-Phelps koncept F-krive i adaptivna očekivanja

\ DFK

n2 D

------ F3

A \ B -----F2

Uj (NRU) "u

104

Na x-osi je stopa nezaposlenosti, a na y-osi stopa inflacije.

Privredni subjekti se ravnaju prema realnim nadnicama, ali postoji

problem pogrešne percepcije -radnika u kratkom roku zbog adaptivnih

inflacionih očekivanja. Pokušaj monetarne politike da snizi

nezaposlenost ispod NRU, uzrokuje rast inflacije

U tački A je prva privremena ravnoteža kada radnici uočavaju da

su prevareni, adaptivna očekivanja, vrše reviziju realnih nadnica,

uzrokuju pad tražnje za radnom snagom i vraćanje u tačku stabilne

ravnoteže B (na nivo NRU). Tada su aktivira inflaciona očekivanja i

startuje se sa višeg nivoa inflacije. U novim iteracijama prelazili bismo

na tačke C i D, i na Philipsove krive F2 i F3 sa sve višim i višim nivoima

inflacije.

Na osnovu ovoga može se prikazati grafik koji daje kratkoročnu i

dugoročnu Philipsovu krivu kao rezultat prilagođavanja.

105

Grafik br. 10

Phillipsova kriva

(NRU)\

Iz ovog koncepta proističu slijedeće konsekvence za

makroekonomsku politiku i teoriju:

Kada je 0=1 Phillipsova kriva je vertikalna i iščezava trade-off.

To se kod nove klasične makroekonomije dešava pri

racionalnim očekivanjima, a kod monetarista u dugom roku. U

kratkom roku je O<0<1 i tada zbog negativnog nagiba postoji

mogućnost trgovine između inflacije i nezaposlenosti.

Zbog sistematske greške u prognozi postoji dejstvo novčane

iluzije i novac je neneutralan u kratkom roku. U dugom roku privredni

subjekti uče na greškama, koriguju svoju prognozu, trade-off iščezava, a

nezaposlenost se vraća na nivo NRU. Monetarna politika s toga je u

dugom roku neutralna, ali izaziva rast nivoa cijena. Sistematski pokušaji

106

snižavanja nezaposlenosti čine intervencionističku ekonomsku

politiku neefikasnom, ali ubrzavaju inflaciona očekivanja i rast

inflacije.Stagflacija nastaje kao posljedica neefikasne ekonomske

politike, jer dugoročno izaziva istovremeni rast inflacije i nezaposlenosti.

Prioritet ekonomske politike ne može biti niska nezaposlenost

već što niža stopa inflacije.

Na primjeru Philipsove krive upotpunjene očekivanjima dolaze

do izražaja svi bitni elementi monetarističke teorije i politike, a naročito:

o teorema o akceleraciji inflacije usljed bezuspješnih pokušaja

neefikasne ekonomske politike da snizi stopu nezaposlenosti;

o teorema o privremenosti monetarnih impulsa koja izražava

kratkoročni uticaj novca na realne agragate i dugoročnu

neutralnost;

o maršalijanski metod Friedmanove analize kao razlika kratkog

i dugog roka gde faktori na strani tražnje (ekonomska politika,

adaptivna očekivanja) igraju značajniju ulogu u kratkom roku,

a faktori na strani ponude (NRU, realna nadnica, permanentni

dohodak) igraju značajniju ulogu u dugom roku.

Rast novčane mase uzrokuje privremeni rast društvenog

proizvoda i smanjivanje stope nezaposlenosti. U dugom roku aktiviraju

se inflaciona očekivanja, a nezaposlenost i društveni proizvod vraćaju na

svoje ravnotežne nivoe. Realni učinak monetarne politike je privremen, a

inflatorni učinak trajan. Monetarna politika treba da se drži

Friedmanovog pravila kao u izrazu i da bude vezana za dugoročni rast

107

realnog društvenog proizvoda, jer samo tada neće imati za posledicu rast

inflacije.

Phillipsova kriva kao teorijski i empirijski koncept bila je

podvrgnuta najbrojnijim empirijskim istraživanjima od strane

predstavnika monetarizma, kejnzijanizma, nove mikroekonomije i nove

klasične makroekonomije.

Monetaristi su svjesni da koncept NRU ne odražava savršenu

ravnotežu na tržištu radne snage, kao i da snažna uloga sindikata

narušava uslove potpune konkurencije. Faktori od kojih zavisi nivo

prirodne stope nezaposlenosti su sledeći:

o migraciona i demografska kretanja,

o minimalne i rezervne nadnice,

o različit tempo privrednog rasta po sektorima

o snaga sindikata,

o osiguranje od nezaposlenosti,

o oporezivanje radnika.

Monetaristi sistematski nastoje da povećaju konkurentnost na

tržištu radne snage, da snize troškove radne snage i da smanje moć

sindikata. Ovo je bilo upravo tipično za monetarističku politiku M.

Thatcher posle 1979. godine u Velikoj Britaniji. Izraženo je zalaganje za

povećanje mobilnosti radne snage, za smanjivanje nivoa efikasnih i

rezervnih nadnica, za zakonsko smanjenje monopolske pozicije sindikata

i niže poreske stope kod oporezivanja radnika. Naročit napad izvršen je

na instituciju osiguranja od nezaposlenosti u cilju smanjivanja nivoa i

dužine trajanja ove vrste socijalne pomoći Ovim se dokazuje da rast

108

nivoa socijalne pomoći povećava troškove radne snage, smanjuje

zaposlenost, smanjuje motivaciju za radom i dovodi do neefikasne

alokacije resursa.

2.3.2. Monetaristički model privrede

Friedman nije dao eksplicitan makroekonomski model privrede,

mada su na osnovu njegovih radova modifikovani makro modeli sa

uključivanjem funkcije tražnje za novcem Friedmanovog tipa,

permanentnim dohotkom i Philipsovom krivom upotpunjenom

adaptivnim inflacionim očekivanjem. Model se može predstaviti

sistemom od sledećih šest jednačina.

C=f(Y,i)

I=g(i)

Y=I+C

-------------------

Md=Pf(Y/P,i)

Ms=f(i)

Md=Ms

. Prve tri jednačine usklađuju štednju i investicije i predstavljaju

ravnotežu na tržištu dobara. Druge tri jednačine izjednačavaju ponudu i

tražnju za novcem na tržištu novca.

109

Model ima šest jednačina i sedam nepoznatih: C, I, Y, i, P, Md,

Ms. Da bi sistem bio rješiv nedostaje sedma jednačina i ta sedma

jednačina ima dvije verzije: egzogeno datom dohotku na nivou pune

zaposlenosti

Rešenje sistema u kome je Friedman kombinovao kejnzijanski i

Fisherov pristup on je smatrao superiornim, jer uključuje proces

dinamičkog usklađivanja uvođenjem očekivanja kao osnovnog

pokretača kratkoročnih fluktuacija u privredi. Friedman je ovaj model,

koji je nazvao teorijom nominalnog dohotka, empirijski testirao i potvrdio

pokazujući da je odnos između nominalne količine novca i nominalnog

dohotka jači nego odnos između realne količine novca i realnog

dohotka. Drugi zaključak je onaj koji potvrđuje prociklično kretanje

brzine opticaja novca. Istovremeno, dosledno je primenjen Marshallov

metod u kome se uticaj novca u kratkom roku manifestuje na realne

veličine, a u dugom roku na nominalne veličine.

Tokom 60-ih godina bilo je više empirijskih istraživanja u kojima

su upoređivani kejnzijanski i monetaristički modeli privrede 15.

15 Miller-Pulsinelli, 1986, Mishkin, 1995, Samuelson, 1975, Brunner-Meltzer, 1971, Mankiw, 1994.

Stoga se prilagođavanja u neoklasičnoj varijanti odvijaju putem

promjene cijena, a u kejnzijanskoj varijanti putem promjene

količina.Friedman je pokušao da napravi neku vrstu kompromisa između

kejnzijanaca i neoklasike i pretpostavio da se rast nominalnog dohotka

(Y=Py) dekomponuje na cjenovnu i količinsku komponentu. On je zapravo

odabrao treći put.

110

Friedman je sa Mieselmanom za 1961. u privredi SAD, empirijski

pokazao bolja prognostička svojstva monetarističkog modela. Kejnzijanci

su preduzimali i sopstvena istraživanja dokazujući suprotno.16

Steinovo istraživanje [Stein, 1982.].17

Autor je došao do sledećih zaključaka:

o Monetaristički model bolje objašnjava inflaciju, nego druge

dvije verzije.

o Varijacije u društvenom proizvodu i stopi ezaposlenosti

bolje su objašnjene monetarističkim modelom nego modelom

nove klasične makroekonomije.

o Stagflacija se može objasniti jedino u okviru monetarističkog

modela i to politikom upravljanja agregatnom tražnjom.

o Stagflacija upravo nastaje kada pri visokoj nezaposlenosti i

kada pri visokoj stopi inflacije naglo opada ponuda novca,

pri čemu inflacija i nezaposlenost rastu istovremeno, ili

ostaju na visokim nivoima.

o Dugoročni uticaj fiskalne politike na realne veličine slabi, a

jača uticaj na inflatorni prihod i stopu inflacije.

o Suprotno tvrdnjama nove klasične makroekonomije, pad

inflacije praćen je značajnim socijalnim troškovima. 18

16 Tobin, Modigliani, Klein. 17 Autor je napravio opšti model privrede u kome su modeli Kejnzijanaca, Monetarista i Nove klasične makroekonomije samo specijalni slučajevi opšteg modela koristeći podatke za privredu SAD 18 Teoremu nove klasične makroekonomije o neutralnosti politike i minimalnim stabilizacionim troškovima, ukoliko je ta politika anticipirana, kritikovali su Friedman i Schwartz [1963.] i Brunner-Meltzer [1971.] analizirajući Veliku depresiju.

111

3. MAKROEKONOMSKA I MONETARNA

POLITIKA

Osnovni makroekonomski ciljevi koji se postavljaju pred

ekonomsku politiku sadržani su:

o privredni rast;

o puna zaposlenost;

o stabilnost cijena;

o bilansna plaćanja;

o efikasnost privređivanja;

o ekološki standardi,

o privredne slobode i pravičnost.

Privredni rast se posmatra u porastu proizvodnih kapaciteta što

rezultira povećanju proizvodnih mogućnosti. Uslov privrednog rasta je u

novim tehnologijama, investicijama, razvoju obrazovnog sistema.

Puna zaposlenost znači da postoje poslovi za svaku osobu koja

želi raditi. Stabilnost cijena predstavlja opšti nivo cijena na niskoj razini i

stabilnoj inflaciji. Bilans plaćanja podrazumjeva razmatranje uticaj

monetarnih kretanja na platne bilanse.

112

Grafik br.11

Platni bilans (tekući račun) u milionima KM

Izvor podataka: Centralna banka BiH

Grafik br.12 Platni bilans finansijski račun u milionima KM

Izvor podataka: Centralna banka BiH

113

Efikasnost privređivanja podrazumjeva maksimiranje proizvodnje

svakog resursa kada se svaki resurs koristi na najproduktivniji način u

proizvodnji roba i usluga.

Ekološki standardi su u korelaciji sa zaštitom resursa i njihove

korisnosti za buduće generacije.

Privredne slobode i pravednost podrazumjeva slobodu poslovne

incijative i legitimnost raspodjele bogatstva.

Strategija realne monetarno kreditne politike se zasniva na

stabilnosti cijena i njene usklađenosti sa potencijalnim rastom

ekonomije.

U tabeli dajemo uporedan pregled osnovnih makroekonomskih

pokazatelja zemalja u tranziciji: Bosna i Hercegovina, Estonija,

Litvanija- i Bugarske, a koje imaju aranžman valutnog odbora.

Primjećujemo izraženu stopu nezaposlenosti u odnosu na ostale

tri zemlje, najmanju pokrivenost uvoza izvozom, izuzetno slab priliv

FDI, izuzetno nizak GDP per capita i u apsolutnom iznosu.

Dakle, valutni odbor koji je trebao biti garant privlačenja FDI

ipak nije mogao apsorbovati i druge rizike koji se vežu za Bosni i

Hercegovinu.

Jak tečaj pogoduje uvoznicima, te su u posljednje vrijeme jaki

pritisci na devalvaciju KM-a. Postavlja se i pitanje realnosti tečaja,

odnosno, održivosti valutnog odbora uslijed niske kapitalne akumulacije i

niskog izvoza. Uočavamo da Litvanija ima za gotovo tri puta veći GDP,

te se minoran GDP Bosne i Hercegovine bez obzira na stalan rast ne

može činiti zadovoljavajućim. Otuda i razmišljanja da bi '' hrabrija ''

ekonomija ušla u '' razdrmavanje '' ukidanjem valutnog odbora, blagom

114

devalvacijom tečaja, i sa svim raspoloživim instrumentima monetarne

politike. Tabela br.2

Osnovni makroekonomski indikatori za 2005. godinu

R.br. Pokazatelj BiH Bugarska Litvanija Estonija

1 populacija (mil.) 3.8 7.7 3.4 1.3

2 GDP rast u % 5.8 5.5 7.5 10.5

3 GDP (milijardi $) 9.19 24.68 25.39 13.84

4 GDP per capita (US $) 2.425 3.453 7.603 10.386

5 CPI (%) 2.3 5.0 2.7 4.1

6 vanjski dug (milijarde $) 2.6 17.9 12.4 12.1

7 nezaposlenost (%) 44.5 10.1 8.3 7.9

8 fiskalna ravnoteža (% GDP) 0.7 3.1 -0.5 1.6

9 tekući deficit (milijarde $) 1.6 3.1 1.8 1.4

10 vanjski dug / izvoz 96 112 83 111

11 devizne rez. (milijarde $) 2.53 9.21 3.82 2.40

12 FDI (milioni US $) 300 2.298 680 2.250

13 devizne rezerve/uvoz 0.49 0.54 0.26 0.25

14 izvoz / devizne rezerve 0.82 1.27 3.00 3.23

15 izvoz/uvoz (%) 40 69 81 81 Izvor podataka: EBRD

115

4. POLITIKA DEVIZNOG TEČAJA Sa procesima globalizacije i liberalizacije tokova kapitala ponovo

je postalo aktuelno pitanje izbora politike deviznog režima. Finansijske

krize zemalja u razvoju (Meksiko 1994, Jugoistočna Azija 1998, Rusija

1998, Argentina 2001) dodatno su dale impuls preispitivanju ekonomskih

interakcija i deviznih odnosa među njima. Istorijski, u periodu zlatnog

standarda i njegovih modaliteta pa sve do sloma Breton Woodsa 1973

godine prisutni su fiksni devizni režimi, a praksa fluktuirajućih tečajeva

službeno se uvodi 1976 godine.

Devizni tečaj postaje sredstvo ekonomske politike, te se njime

manipulira kako bi se ostvarili ciljevi nacionalnih ekonomija.

Određeni parametri sugerišu i adekvatan izbor deviznog režima:

o Većim i razvijenim ekonomijama se sugeriše korištenje

fleksibilnog tečaja.

o Otvorenim ekonomijama, zbog smanjenja rizika, sugeriše se

fiksni tečaj.

o Preporučuje se vezivanje za valutu značajnog

vanjskotrgovačkog partnera.

o Za stabilizacijske politike i povratak kredibiliteta monetarne

politike značajna je primjena fiksnog deviznog odnosa.

o Veći stepen liberalizacije kapitalnih tokova zahtjeva

fleksibilniji režim.

o Izloženost vanjskim šokovima zahtijeva fleksibilniji devizni

režim.

116

Prednosti fleksibilnog deviznog režima mogu se sažeti u

sljedećem:

o Monetarna neovisnost,

o Smanjena potreba držanja rezervi,

o Širi raspon mjera monetarne politike (uticaj na privredne

cikluse i dr.),

o Usklađivanje sa realnim tečajem.

Negativnosti fleksibilnog deviznog režima ogledaju se u:

o Nema čvrste baze za kalkulaciju uvozno/ izvoznih poslova i

investicionih aktivnosti,

o Povećana mogućnost špekulantskih poslova,

o Otežano zaključivanje dugoročnih ugovora sa stranim

partnerima.

Prednosti fiksnog tečaja su:

o Pouzdana baza za poslovne kalkulacije, podsticanje

dugoročnih poslovnih aranžmana i smanjeni transakcioni

troškovi,

o Zaštita nacionalne ekonomije od poremećaja,

o Suženje prostora za špekulativne poslove.

117

Nedostaci fiksno utvrđenog deviznog tečaja su:

o Podređivanje ekonomske politike održavanju tečaja,

o Usklađivanje inflacije sa inostranstvom,

o Potreba držanja većih deviznih rezervi,

o Krupni poremećaji poslije prilagođavanja tečaja novonastalim

okolnostima,

o Neuravnoteženost platnog bilansa.

Podjela na fiksni i fluktuirajući devizni tečaj samo je uslovna, te

između njih nalazi se niz deviznih režima prisutnih u praksi:

a) Dolarizacija (eurizacija) podrazumjeva korišćenje strane

valute kao zakonskog sredstva plaćanja.

b) Valutna unija (npr. euro zona).

c) Valutni odbor (currency board).

d) Fiksni peg tečaj, gdje je valuta vezana za valutu druge zemlje

uz moguća određena odstupanja od +,- 1 %. Centralna banka

direktno na deviznom tržištu ili indirektno kroz kamatne stope

i deviznom kontrolom utiče na tečaj.

e) Horizontalni prsten, podrazumjeva raspon plivanja tečaja

unutar određenih granica, korišten od strane sadašnjih država

euro zone.

f) Puzeći peg, kod koga se fiksan tečaj održava u odnosu na

određene kvantitativne targete (stopa inflacije kod trgovačkih

partnera i dr.).

g) Devizni tečaj unutar promjenljivih granica plivanja.

118

h) Upravljani plivajući tečaj bez unaprijed određenih smjernica.

i) Slobodno plivajući tečaj, gdje je tečaj određen snagama

ponude i potražnje.

Od svih navedenih modaliteta, a poslije finansijskih kriza zemalja

u razvoju, izdiferenciralo se mišljenje da zemlje u razvoju moraju

uspostaviti određenu automatsku vezu sa tokovima kapitala putem, ili

slobodno plivajućeg tečaja, ili putem valutnog odbora. Smatra se da

kontrola kretanja kapitala u procesima globalizacije nije '' mudra odluka''

ili '' neko od dopustivih rješenja'', te se stoga pravi izbor u: mobilnost

kapitala, stabilnost tečaja, monetarna neovisnost.

Naime, izaberemo li monetarnu neovisnost (fleksibilan tečaj)

gubimo stabilnost tečaja i obratno.

Snažnom preispitivanju valutnog rizika pribjegavaju i razvijene

zemlje te se razmišlja i o valuti koja će sažeti zone dolar-jen-euro u jednu

valutnu uniju. Sve više dolazi do kristalizacije valutnih odnosa te se

pribjegava valutnoj uniji ili dolarizaciji.

Jasno je da ne postoji devizni režim koji bi bio dobar za sve

zemlje i u svakom vremenu, ali u svakom slučaju rješenje treba pažljivo

odabrati u ovisnosti od strukture privrede, stepena dolarizacije,

fleksibilnosti radne snage, ponašanja inflacije, političke situacije i dr.

Teorija optimalnog valutnog područja podrazumjeva primjenu

fiksnog deviznog režima ukoliko su ispunjeni uslovi mobilnosti

proizvodnih inputa (a naročito radne snage), rigidnosti cijena i zarada na

silazno kretanje, otvorenost ekonomije, finansijsku integrisanost, sličnu

makroekonomsku politiku i inflacijsku razinu.

119

Grafik br.13

Devizne rezerve centralne banke u milionima KM


Smjernice za utvrđivanje kategorije režima deviznog kursa:

o Monetarna vlast formalno ili neformalno čuva stabilan devizni

kurs prema datoj valuti ili valutnoj korpi i devizni kurs

najmanje četiri mjeseca ostaje u okviru oscilacija manje od

2% prema datoj valuti - režim je klasifikovan de facto kao

konvencionalni fiksni režim;

o Formalna objava ili neformalno sprovođenje politike

postepenih depresijacija valute - režim pokretnih intervala;

o Kretanja deviznog kursa putem intervencija u okviru uskog

intervala - (fiksirani ili puzajući) režim kontrole;

o Kurs često devalvira u okviru kratkog vremenskog perioda ili

postoje višestruki devizni kursevi, a većina transakcija se

realizuje po tržišnom kursu - rukovođeno fluktuirajući režim.

120

o Rukovođeno fluktuirajući ili nezavisno fluktuirajući režim -

odlučujući faktor je prisustvo određenih dokaza da je direktna

ili indirektna intervencija imala za cilj očuvanje dugoročnog

trenda deviznog kursa.

121

TREĆA GLAVA

INSTITUCIJE MONETARNOG

SISTEMA I

INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE

1. Institucije monetarnog sistema

1.1. Centralna banka – emisiona banka 1.2. Poslovne banke 1.3. Savremeni trendovi u bankarstvu 1.4. Finansijsko tržište 1.5. Bankarski poslovi i izvještaji

2. Instrumenti monetarne politike

2.1. Obavezna rezerva kao instrument monetarne politike 2.2. Eskontna stopa kao instrument monetarne politike 2.3. Politika otvorenog tržišta kao instrument monetarne

politike 2.4. Selektivna kreditna politika, regulacija kredita

centralne banke poslovnim bankama, politika minimalne stope likvidnosti poslovnih banaka

122

1. INSTITUCIJE MONETARNOG SISTEMA

Bankarski sistem predstavlja podsistem finansijskog sistema u

kome posebno treba naglasiti dvostepeni sistem organizacije, i to:

o sistem centralne banke i

o sistem poslovnih banaka.

Ova podjela je nastala kao rezultat razvoja novčanog sistema i

potrebe regulacije bankarskog sistema.

U okviru ove cjeline biće tretirana pitanja:

o funkcionisanja i organizacije centralne banke,

o funkcionisanje i organizacije poslovnih banaka,

o currency board / valutni odbor/,

o savremenih trendova u bankarstvu,

o strukture finansijskih institucija,

o bankarskih poslova i Izvještaja,

o regulacije i supervizije banaka,

o regulacije i revizije bankarskog poslovanja,

o platnog prometa.

123

1.1. Centralna banka – emisiona banka

Centralna banka je po svom položaju u bankarskom sistemu -

monetarna institucija

Funkcije ove banke su:

o održavanje stabilnosti novca;

o kontrola i regulisanje mase novca u opticaju;

o unutrašnja likvidnist u realnom sektoru ekonomije;

o likvidnost plaćanja sa inostranstvom;

o funkcionisanje finansijskog tržišta;

o upravljanje državnim dugom i deviznim rezervama.

Centralna banka kao emisiona banka je jedina instutucija koja

je ovlaštena od države da izdaje - štampa novac kao zakonsko sredstvo

plaćanja. Najčešće se zbog svojih funkcija i položaja u bankarskom

sistemu naziva i “banka – banaka”.

U savremenim privrednim sistemima poslovi centralne banke su:

o emisija novčanica i kovanica,

o rukovanje deviznim rezervama,

o regulisanje količine novca,

o regulisanje likvidnosti bankarskog sistema i likvidnosti

privrede,

o organizacija unutrašnjeg platnog prometa i plaćanja sa

inostranstvom,

o supervizija i nadzor nad bankarskim poslovanjem,

o poslovi za račun države.

124

Mehanizmi monetarnog regulisanja centralne banke su:

o politika operacija na otvorenom tržištu;

o politika eskontne stope;

o politika obavezne rezerve;

o selektivna kreditna politika.

Politika operacija na otvorenom tržištu je vezana za kupovinu i

prodaju vrijednosnih papira u cilju regulisanja količine novca i kreditne

ekspanzije. U razvijenim ekonomijama opseg operacija na finansijskom

tržištu doseže i do 40- 50% društvenog proizvoda, dok u najrazvijenim

državama prelazi i preko 50%, npr. SAD - 60%, Japan – 70%. Najveći

obim transakcija na otvorenom tržištu vezan je za državne vrijednosne

papire i emisiju javnog duga.

Politika eskontne stope predstavlja kvalitetnu dimenziju

monetarne politike koja se vezuje za kamatnu stopu. Diskontna stopa je

instrument ili automatski standard vezan za fiksni tečaj, odnosno zlatnu

tačku. Na ovaj način se regulira ponuda i tražnja novca i ista drži u

ravnoteži preko eskontne stope centralne banke. Kada je ponuda novca

veća i kada kamatna stopa pada, tada centralna banka povlači novac po

određenoj eskontnoj stopi emitujući vrijednosne papire po većoj

kamatnoj stopi; i obrnuto, kada tražnja raste, a ponuda opada i kada

kamatna stopa pada tada centralna banka kupuje vrijednosne papire po

višim kamatnim stopama nego što su na tržištu.

125

Politika rezervi likvidnosti (obavezna rezerva) je vezana za

regulaciju kreditne aktivnosti banke i obezbjeđenja likvidnosti. Primarne

rezerve se drže u gotovini, u trezoru banke, kao novčana sredstva kod

centralne banke i potraživanja kod ostalih banaka. Sekundarne rezerve se

drže u najlikvidnijoj aktivi: mjenice i drugi vrijednosni papiri sa rokom

dospjeća do jedne godine, koje imaju tržišne kvalitete jer se brzo mogu

pretvoriti u novac.

Selektivna kreditna politika je kvalitetna, za razliku od

predhodnih koje su kvantitativne, po karakteru, jer preferira tokove novca

u određene privredne grane i djelatnosti. Nije prihvatljiva sa stanovišta

zahtjeva MMF (Međunarodnog monetarnog fonda) jer proizvodi

distorziju u homogenoj vrijednosti novca.

Monetarna integracija predstavlja uniformiranost u smislu

funkcionisanja zajedničkog finansijskog tržišta i kamatnih stopa, pri

čemu se odstranjuju sve barijere kretanja kapitala i operacije na

finansijskom tržištu. Prednosti integracije će se ogledati u vođenju

jedinstvene monetarne politike, jačanju procesa finansijske integracije sa

institucionalnim investitorima (naročito sa osiguravajućim društvima).

Jedinstven novac će omogućiti svim učesnicima povezivanje

jedinstvenog sistema platnog prometa, dok bi se pristupom euro tržištima

stepen likvidnosti povećao.

126

EURO je evropska valutna jedinica koja je nastala kao rezultat

dogovora Vijeća Evropske Unije iz 1998. godine, u sastavu: Belgija,

Njemačka, Španija, Francuska, Irska, Italija,Luksemgurg, Nizozemska,

Austrija, Portugal i Finska. Ove zemlje učestvuju u trećoj fazi formiranja

Evropske monetarne unije, koje počev od 1. januara 1999. godine koriste

euro u bezgotovinskom platnom prometu i sprovode jedinstvenu

monetarnu politiku pod nadzorom Evropske Centralne banke

(ECB).Već od 1.januara 2002. godine Evropska Centralna banka će

emitovati primarnu emisiju euro novčanica i kovanica, a počev od

1.7.2002.godine u prometu ostati EURO kao cirkulirajuća kupovna moć

i zajednički novac zemlje članica Evropske unije.

Koristi od uvođenja EURA su:

o eliminacija deviznih rizika,

o jačanje jedinstvenog tržišta,

o jačanje investicione aktivnosti,

o upredivost cijena,

o lakše i jeftinije obavljanje platnog prometa i finansijskih

transakcija.

127

1.2. Poslovne banke

Poslovne banke su specifične institucije koje prikupljaju slobodna

novčana sredstva, uzimaju i daju kredite, obavljaju funkciju platnog

prometa i vrše druge poslove za svoje komitente.

Osnovna funkcija poslovnih banaka je u mobilizaciji i

koncentraciji novčanih sredstava.

Banke posluju na tržišnom principu.

Vrste banaka su:

o Komercijalne banke / depozitno-kreditne /;

o Univerzalne banke;

o Investicione banke;

o Specijalizovane banke;

o Razvojne banke.

Depozitne ili komercijalne banke se bave poslovima primanja

depozita (stanovništva i privrede), te odobravanjem kredita u cilju

finansiranja njihovih potreba reprodukcije ili potrošnje.

Investicione ili razvojne banke formiraju svoj investicioni

potencijal emisijom dugoročnih hartija od vrijednosti, a prikupljena

sredstva plasiraju putem dugoročnih kredita privredi i stanovništvu.

Navedena klasifikacija banaka se mijenja uslijed pojave

univerzalnih banaka koje obavljaju i depozitne poslove, ali i kratkoročno

i dugoročno kreditiranje, da bi moderan proces deregulacije i

sekuritzacije doveo do stapanja bankarskih operacija koje imaju

depozitni i investicioni karakter.

128

Moderna tiplogija banaka vrši njihovu klasifikaciju na: veličina

banke prema finansijskom potencijalu, veličina banke prema vrijednosti

bankarskih transakcija, prisustvo savremene internacionalizacije

bankarstva

Ovakva tipologija banaka postaje sve više prihvatljiva u

svakodnevnoj praksi bilo da se radi o organizacionom aspektu banke ili

pak nadzoru i licenciranju platnobilansnih transakcija (domaćih i

međunarodnih).

Kod malih i srednjih banaka dominantan je princip upravljanja

aktivom pri čemu se vodi računa da se ne ugrozi likvidnost i rentabilnost,

dok je u pasivi dominantan depozitnih izvor.

Jedan broj srednjih i velikih banaka su bonitetne banke i

usmjerene su prema pasivi, kroz povoljne pozajmice na nedepozitnom

tržištu likvidnih sredstava.

Banke malih i velikih transakcija, bilo depozitnih ili kreditnih

operacija, imaju različite pristupe rješavanja rizika likvidnosti i kreditnih

rizika.

Tako, male banke taj problem rješavaju individualno, dok velike

banke taj problem rješavaju kolektivno. Male banke vrše diverzifikaciju

plasmana, a time i rizika; dok velike banke stvaraju formalni ili

neformalni pul. Internacionalizacija u oblasti bankarstva povezana je sa

procesom globalizacije, pri čemu sve više jača multinacionalno

bankarstvo. Najveće banke preuzimju manje banke, tako da se taj proces

odvija na internacionalnoj ravni. Razvoj banaka je se odvijao od

mjenjačkih i depozitnih poslova do specijalizovanih; sa karakterom

multinacionalnih banaka koje prelaze granice država.

Bankarski poslovi su:

129

PASIVNI

o ulozi na štednju;

o novčani polozi;

o žiro depoziti;

o reeskont i relombard;

o emisija blagajničkih zapisa i depzitnih certifikata.

AKTIVNI

o kontokorentni kredit;

o eskontni i relombardni kredit;

o akceptni kredit / akcept mjenice/;

o rambursni kredit / dokumentarni kredit/;

o potrošački kredit / robni – novčani – mješoviti /.

NEUTRALNI

o platni promet;

o izvršenje državnog budžeta;

o statistika;

o mjenjački poslovi;

o komisioni poslovi;

o trezorski poslovi.

130

VLASTITI

o razne transakcije za vlastite račune;

o finansijski konsalting i inženjering.

Bankarske institucije imaju depozitnu i kreditnu funkciju, te se

nazivaju depozitno-kreditnim institucijama. Sa monetarnog stanovišta

radi se o institucijama preko kojih se vrši kreiranje novca kroz sistem

monetarne i kreditne multiplikacije. S toga se banke mogu definisati kao

institucije koje primaju depozite i odobravaju kredite.

Nebankarske finansijske institucije

Nebankarske finansijske institucije sa stanovišta monetarne moći

nisu u mogućnosti kreiranja novca već su u funkciji prenosa novčane

akumulacije. Klasični oblici nebankarskih institucija su:

o Štedionice,

o Ustanove ugovorene štednje,

o Investicioni fondovi.

Štedionice popunjavaju finansijsku strukturu, posebno na

tržištima gdje banke nemaju interes. Ono što ih čini osobitim u odnosu na

ostale finansijske institucije je da u pasivi (izvori sredstava) imaju

dominantan udio štednih i oročenih depozita; kao i da je ta depozitna

struktura atomizirana, a da je aktiva (zajmovi) visoko disperzirana; sa

visokim učešćem likvidne aktive.

131

Uz sve specifičnosti, štedionice su najbliže bankama jer zbog

karaktera problema likvidnosti moraju znatni dio aktive držati u obliku

likvidnosnih rezervi. Različiti modaliteti štedionica (mješovite štedne

banke, štedno-kreditna udruženja, kreditne unije) imaju zajedničku

karakteristiku da popunjavaju heterogenu finansijsku strukturu, ali da se

po karakteru svog poslovanja približavaju bankama i investicionim

fondovima. Na taj način je veoma teško povući čvrstu liniju razdvajanja

izmedu banakarskih i nebankarskih institucija.

Finansijski teoretičari nisu saglasni kako pozicionirati pojedine

međuoblike nebankarskih institucija kao što su hipotekarne banke i

finansijske kompanije. Tako hipotekarne banke u aktivi imaju

atomiziranu strukturu stambenih kredita, dok u pasivi imaju dugoročne

hartije od vrijednosti. Slično je sa finansijskim kompanijama koje imaju

diverzificiranu strukturu potrošačkih kredita, dok u izvorima imaju

kratkoročne i dugoročne hartije od vrijednosti.

Zajedničko i kod hipotekarnih banaka i finasijskih kompanija je

da imaju obilježja i banaka kao i investicionih fondova, ali i specifičnosti

koje ih približavaju štedionicama

Ustanove ugovorene štednje su:

o Penzioni fondovi,

o Osiguravajući fondovi.

132

Investicioni fondovi obuhvataju:

o Investicione kompanije (zatvorene i otvorene),

o Investicioni fondovi u formi nekretnina,

o Bankarski starategijski fondovi,

o Mješoviti fondovi novčanog tržišta.

Institucionalni investitori

Procesom deregulacije i liberalizacije dolazi do razvoja institucija

koje imaju duži vremenski okvir za obavljanje aktivnosti na tržištu

kapitala. Razlikuju se od depozitnih institucija jer ne nude bezuvjetno

neku posebnu kamatu i ne jamče za vrijednost investicije. Povrat

sredstava ovisi od toga kako se investicija ponaša. Poslovanje je

orijentisano na duži rok, čak kod ustanova ugovorene štednje

prikupljanje sredstava je vezano za ugovorene obaveze.

Tendencije u razvoju finasijskih institucija pokazuju da one

ekonomije koje imaju razvijeno tržište vrijednosnih papira bilježe rast

institucionalnih investitora. U razvijenim ekonomijama tržišnog tipa

dolazi do promjena u vlasničkoj strukturi. Tako u Velikoj Britaniji:

“Do 1989.godine institucije su predstavljale gotovo dvije trećine

ukupnog vlasništva. Udio koji su imala industrijska i komercijalna

preduzeća bio je uglavnom statičan, a vlasnici iz inozemstva ponovo su

nastojali ostvariti onaj udio koji su imali i dvadeset i pet godina ranije. U

USA slika institucionalne dominacije vlasništva nad trajnim kapitalom

nije tako izražena kao u Velikoj Britaniji. To djelomično odražava

dugoročne stavove tamošnje kulture prema osobnom vlasništvu dionica.

133

No isto tako odražava uticaj zakonskih odredbi koje su težile

ograničavanju investicijske politike institucija kao što su mirovinski

fondovi i osiguravajuća preduzeća koja se bave životnim osiguranjem -

koje su ograničavale njihove investicije u trajni kapital i naglašavale

visoku kvalitetu investicijske ocjene obveznica. Pa ipak, takva je rastuća

uloga institucija u USA isto bila predmetom mnogih rasprava ranijih

sedamdesetih godina,”19.

Podaci koji su prezentirani za strukturu vlasništva nad trajnim

kapitalom prema vrijednosti u Velikoj Britaniji pokazuju da je u učešće

penzionih fondova u strukturi poraslo sa 7% iz 1963. na 29% u 1989.;

kod osiguravajućih preduzeća taj trend ima pomak sa 10,6% na 25,0%.

Stagnaciju, u istom periodu bilježe investiciona društva, i to sa 10,2% na

7,0%. Ukupno institucionalno vlasništvo je imalo udio od 63%, dok su

pojedinci zadržali nivo vlasnistva od 18%, industrijska i komercijalna

preduzeća sa 4%, strani vlasnici 8% i ostali sa 7%. Ova struktura je data

za 1989. godine na vrijednost trajnog kapitala od 460 milijardi funti ili

približno 1.400 milijardi DM.20

Struktura aktive finansijskih institucija u USA pokazuje da je

došlo do opadanja učešća komercijalnih banaka, i da je učešce svedeno

sa dominantnih 71% iz 1960.godine, na 25% u 1993, godini, pri čemu je

došlo do rasta učešća penzionih fondova, 24,4%, osiguravajućih

kompanija, 17,4%, investicionih kompanija, 14,9%.21

Osiguravajuća preduzeća 19 Bernard J. Foley: Tržište kapitala, prevod, «Mate», Zagreb, 1998. str. l78. 20 Bernard J. Foley: Tržište kapitala, prevod, «Mate», Zagreb, 1998. str. 179. 21 Dr Ćirović Milutin: Bankarski menadžment. Ekonomski institut Beograd, 1995., str. 9.

134

Osiguranje se javlja na osnovu ostvarivanja nekog uslovnog

događaja poput: požara,krađe, automobilske nesreće, rizika smrti,

ozlijede, onesposobljenja, itd. Prikupljanje štednje pojedinca i

transformacije iste u sektor sa deficitom osiguravajuća drustva postaju

značajan opskrbljivač kapitala za brojna tržišta. Portfolijo osiguravajućih

društava se pojavljuje u različitim vrstama imovine u kojima hipoteke,

obične dionice, krediti i novac imaju važnu ulogu.

Rast osiguranja u Evropi po stopi od 4,4% u 1998., i 6,6% u

1997.godini i 5,4% u 1996. godini je pokazatelj koji ukazuje daje isti

znatno iznad stopa rasta nacionaing dohotka. Obim osiguranja u

1998.godini dostize 604,47 milijardi eura, u kome životno osiguranje

učestvuje sa 58% je osnovni pokazatelj stanja u osiguranju. Neživotno

osiguranje ima sporije stope rasta.

Zaključak je da dolazi do rasta životnog osiguranja, u koje je

uključeno osiguranje nezgode i zdravstveno osiguranje,i stagnacije

neživotnog osiguranja.22 Proces globalizacije i internacionalizacije prati i

osiguranje. Zajedničke osnove za uspostavljanja tržišta osiguranja unutar

Evropske zajednice dat je ugovorom potpisanim u Rimu 1957.godine,

koji obuhvata: pravo osnivanja preduzeća, pravo slobodnog pružanja

usluga, pravo slobodnog kretanja kapitala.

Deregulacija u oblasti osiguranja zahtjeva zaštitu osiguranika.

Osim osiguravajućih kompanija funkcioniše i sistem reosiguranja.

Reosiguranje je sredstvo pomoću kojeg osiguravajuća kompanija

zadržava potrebnu zaštitu. Na tržištu reosiguranja je prisutna

22 Francis Loheac: Evropsko osiguranje i brojevi, časopis “Osiguranje” 9/2000.Zagreb. str.25. 10/ Drago Klobucar: 0?nove reosiguranja, casopis “Osiguranje” broj 2-3, Zagreb, str.50.

135

konkurencija. Globalizacija ekonomije zahvata i poslove osiguranja i

reosiguranja. Tendencija je smanjenja broja osiguravajućih društava i

internacionalizacije osiguranja.

Penzioni fondovi

Penzioni fondovi su snažne finansijske institucije koje u osnovi

predstavljaju oblik štednje za starost. Kolika će biti penzija današnjih

zaposlenih, a budućih penzionera, sve više zavisi od uplate u fond i

načinu upravljanja fondom. Izračunavanje budućih penzija je nemoguće

predvidjeti bez predviđanja privrednih kretanja. Vrijednost penzionog

fonda ovisi od vrijednosti njegove imovine na dan vrednovanja. U

strukuri imovine fonda su vrijednosni papiri koje kotiraju na berzi što

osigurava realno (tržišno) vrednovanje fonda. Po tome se penzioni

fondovi razlikuju od investicionih fondova koji se sastoje pretežno od

dionica koje koje nisu kotirale na berzi.

Zahtjevi za sigurnošću su izraženiji kod penzionih fondova jer se

tom imovinom jamči socijalna sigurnost članova i članova njihovih

poredica. Zbog toga su i propisi o ulaganjima penzionih fondova

restriktivniji i konzervativniji radi izbjegavanja rizika kojima bi se mogao

izložiti menadžment. Bosna i Hercegovina, kao i sve tranzicjske zemlje,

su u procesu reforme penzionog osiguranja. Dinamika izgradnje sistema

mirovinskog osiguranja u BiH ovisi od dinamike izgradnje državne

strukture, institucija monetarno-kreditnog sistema, institucija tržišta

kapitala i uređenja sektora javne potrošnje.

136

1.3. Savremeni trendovi u bankarstvu

Promjene u bankarstvu su dio ukupnih ekonomskih

transformacija koje se temelje na tehnološkom napretku, dinamičnom

razvoju informatičkih tehnologija, metodu upravljanja i organizacije, kao

i svih onih promjena koje nazivamo procesom globalizacije. Dinamika

promjena u sektoru «bankarske industrije» jednake su promjenama u

najdinamičnijim sektorima, kao što su telekomunikacije, informatika i

mikrobiologija.

Ako bi definirali osnovne nosioce transformacija bankarstva,

mogli bi istaknuti slijedeće:

o Tehnologije;

o Globalizacija;

o Deregulacija;

o Sekuritizacija;

o Demografija.

Ovo je uslovno grupisanje nosioca promjena koja je osnova za

detaljnu analizu.

Tehnologije

Tehnološki napredak u sektorima informatike, telekomunikacija,

informatičkih sistema, interneta, omogućio je razvitak fmansijskog

sektora, elektronskih transfera, integraciju svjetskih finansijskih tržišta.

promjene u organizaciji banaka i bankarskog poslovanja.

Korištenjem tehnoloških napredaka sva svjetska finansijska

tržišta su povezana u jedan sistem koji neprekidno funkcioniše. Za

137

obavljanje bankaskih poslova nisu neophodne zgrade i papir, jer

savremeno bankarstvo funkcioniše koristeći elektronske mreže. Poslovi

se obavljaju sa svakog mjesta (iz automobila, aviona, broda) i tokom

cijelog dana. Posebno revolucioniranje u oblasti bankarstva donosi

Internet koji pojeftinjuje finansijske operacije i omogućuje nivo nove

konkurencije. Korištenjem mobilne telefonije u Internetu dobija se “bank

in your pocket”.

Putem upotrebe inovacija banke poprimaju druge karakteristike i

dimenzije. Sve više se prihvataju finansijke inovacije tipa: opcije, swap,

derivati, lizing i mnoštvo novih finansijskih proizvoda. Nove tehnologije

su uslovile opadanje udjela komercijalnih banaka u finansijskoj strukturi

i smanjenje broja banaka.23

Globalizacija

Globalizacija se u bankarstvu temelji na dinamičnom

tehnološkom razvoju, pri čemu se stvaraju velike banke sa velikom

kapitalnom snagom, tržišnim udjelom, kako bi mogle odgovoriti

povećanom tržišnom riziku, konkurenciji, kako u bankarskom tako i u

nebankarskom sektoru.

Proces globalizacije dovodi do stvaranja mega-banaka čija je

imovina preko 500 milijardi dolara, sa tendencijom da se približava

iznosima od 1.000 milijardi dolara. Naprimjer, spajanjem Deutsche bank

i Dresdner banke, ukupna imovina bi iznosila 1.300 milijardi dolara.

Istovremeno ubrzava se nestajanje malih banaka.

23 Broj banaka u SAD se smanjio od 36.103 na 23.140 (od 1988. do 1997. godine). Ista tendencija smanjenja je u Njemackoj, od 5.335 na 3.557. U zemljama Evropske Unije, u istom razdoblju, broj banaka je smanjen sa 9.445 na 7.040.

138

Deregulacija

Deregulacija je proces koji znači da na finansijskom tržištu

učestvuju nebankarske institucije, prije svega, investicioni fondovi,

penzioni fondovi, osiguravajuća društva; kao i niz netipičnih učesnika,

kao što su: proizvođači automobila, opreme, građevinske kompanije,

turistička društva i drugi.

Znači, savremena komercijalna banka je izložena konkurenciji

kako na aktivnoj tako i na pasivnoj strani bilansa. Na aktivnoj strani

bilansa konkurencija se javlja preko različitih oblika komercijalnih

papira, kreditnih kartica, nove tehnike kreditiranja prodaje automobila ili

opreme. Na pasivnoj strani bilance komercijalnih banaka jaka je

konkurencija od strane fondova (penzioni, osiguravajuci i investicioni),

kao i drugih učesnika koji omogućavaju štediši da investira umjesto da

drži depozite u banci.

Sekuritizacija

Sekuritizacija je u funkciji jačanja investicijskog bankarstva, pri

čemu dolazi do izražaja značaj bankarskih rejtinga. Potpuna

informisanost i zaštita od rizika pruža široku mogućnost primjene i

porasta specifičnih finansijskih operacija. Sekurutizacija je uzrok i

posljedica transformacije bankarskog sektora. Pojava niza novih

finansijskih proizvoda koji postaju predmet bankarskih operacija, pri

čemu se sve više usavršavaju i postaju kompleksniji. Njihova složenost

uvećava značaj elektronskog bankarstva, pri čemu su tendencije širenja i

razvoja nesagledive.

139

Demografija

Demografija kao obilježje javlja se u poziciji sektora stanovništva

u novim tendencijama razvoja bankarstva. Savremeni štediša, umjesto

klasične štednje u formi bankarskog depozita, želi investirati. To mu je

omogućeno postojanjem velikog broja finansijskih proizvoda. Savremeni

štediša ima širinu izbora finansijskih proizvoda kao i visok stupanj zaštite

od rizika. Posljedice takvog razvitka je da opada udio bankarskih

depozita u strukturi štednje domaćinstva, a time i bankarskog

posredovanja.

1.4. Finansijsko tržište

Finansijsko tržište je organizovano mjesto i prostor na kome se

traže tj. nude novčana sredstva i na kome se zavisno od ponude i tražnje

formira cijena. Kamatna stopa, odnosno kurs predstavlja cijenu novčanih

sredstava na finansijskom tržištu. Funkcija finansijskog tržišta je u

alokaciji novčanih sredstava, sa onih fizičkih i pravnih lica koja

raspolažu većim slobodnim iznosima od onih čiji je dohodak nedovoljan

za finansiranje tekućih i razvojnih planova i programa koji su društveno i

ekonomski opravdani. Na taj način finansijsko tržište omogućuje

ostvarivanje optimalnosti u korištenju raspoloživih resursa što je u

funkciji skladnog privrednog razvoja.

Finansijska tržišta prema predmetu poslovanja su: novčano

tržište, devizno tržište i tržište kapitala.

Novčano tržište je najširi dio finansijskog tržišta na kome se

obezbjeđuje: žiralni novac i kratkoročne hartije od vrijednosti;

kratkoročna kreditna sredstva; eskontno i lombardno tržište; primarno i

sekundarno tržište kratkoročnih hartija od vrijednosti.

140

Slika br. 2

Depozitni certifikat

Slika pokazuje vrijednosni papir - Depozitni certifikati- CD koji

ima slijedeće karakteristike:

141

o Prenosiva potvrda o deponovanim sredstvima kod banke za

određeni period i po utvrđenoj kamatnoj stopi;

o Rok dospijeća 30-360 dana;

o Oblik oročenog depozita: veće prinose, a nose mali rizik;

o Uglavnom su denominirani na velike iznose (SAD na 100.000

USD),

Devizno tržište je sastavni dio, u širem smislu, novčanog tržišta.

Devizni kurs predstavlja cijenu deviza pri čemu intervenciona tačka

predstavlja obavezu institucije monetarne vlasti (Centralna banka) da

otkupi neograničene količine deviza ako se nude po donjem

intervencionom kursu.

Tržište kapitala predstavlja specijalizovano tržište na kome se

trguje dugoročnim hartijama od vrijednosti, odnosno vrijednosnim

papirima. Tržište kapitala u sebi objedinjava: kreditno-investiciono

tržište u formi dugoročnih investicionih kredita; hipotekarno tržište na

kome se koristi kapital u formi hipotekarnih kredita i tržište hartija od

vrijednosti dugoročnog karaktera, tzv. tržište efekata.

Tržište efekata, odnosno hartijama od vrijednosti dugoročnog

karaktera, predstavlja specifični oblik tržišta koje se sastoji od:

primarnog ili emisionog tržišta i sekundarnog tržišta.

Primarno tržište je vezano za emisiju hartija od vrijednosti i

njihov prvi otkup od strane kupca.

Sekundarno tržište predstavlja dalju kupovinu i prodaju već

emitovanih hartija od vrijednosti.

142

Sa aspekta mjesta na kome se obavljaju operacije sa hartijama od

vrijednosti tržište kapitala predstavlja dio: berzanskog i vanberzanskog

prometa.

Berzanski promet se ostvaruje na službenom dijelu berze efekata.

Vanberzanski promet se ostvaruje van službenog dijela efekata.

Finansijska ekonomija je karakteristična sa mnogobrojnim

spletom odnosa indirektnog i indirektnog finansiranja, sa velikim brojem

učesnika, finansijskih institucija i posrednika, sa nizom finansijskih

instrumenata.

1.5. Bankarski poslovi i izvještaji

Bankarski kredit predstavlja glavnu grupu aktivnih bankarskih

poslova putem kojih banka mobilizira i akumulira finansijska sredstva,

pozajmljuje raznim subjektima radi finansiranja privredne aktivnosti pod

određenim uslovima.

Pored bankarskih kredita banka izdaje garancije, otvara akreditiv

sa odgođenim plaćanjem, osigurava poslovanje.

Supervizor (Agencija za bankarstvo ili Centralna banka) propisuje

uslove i kriterije poslovanja banke:

143

o najniži iznos neto kapitala u apsolutnom i relativnom odnosu

(koeficienat adekvatnosti kapitala)

o izlaganje banke kreditnom riziku prema pojedinačnom

korisniku ili grupi povezanih lica u odnosu na osnovni kapital

banke;

o zbir svih velikih izlaganja kreditnom riziku u odnosu na

osnovni kapital banke;

o iznos izdate garancije, osim garancije za dobro izvršeni posao

u odnosu na osnovni kapital;

o zbir svih izdatih garancija, osim garancija za dobro izvršen

posao, u odnosu na osnovni kapital;

o ograničenja investiranja u stalna sredstva srazmjerno

osnovnom kapitalu;

o fizičkim licima koji su povezani sa bankom (pojedinačno, i

svim – zbirno) ograničava se odobravanje kredita u srazmjeri

sa osnovnim kaoitalom.

Banci se propisuje da je obavezna redovno vršiti rezervisanja na

teret prihoda za utvrđene iznose rizičnosti plasmana.

Aktivnosti banke:

o kreditiranje,

o izdavnje garancija i akreditiva,

o platni promet,

o mjenjački poslovi i drugi poslovi,

144

rezultiraju ostvarivanjem prihoda koji su u odnosu na rashode:

o kamate na depozite,

o manipulativni troškovi,

o materijalni i drugi administrativni troškovi,

u funkciji dobiti što je i osnovni cilj osnivanja i rada banke.

Poslovne promjene evidentiraju se u skladu sa Zakonom o

računovodstvu, Kontnom planu za banke i računovodstvenim kodeksima

i standardima koji su u skladu sa međunarodnim standardima poslovanja.

Poslovna aktivnost i rezultat poslovanja se evidentira u Bilansu

stanja i Bilansu uspjeha.

Supervizor propisuje način izrade obrazaca Bilansa stanja banke i

Bilansa uspjeha banke.

Bilans stanja banke

Bilans stanja banke predstavlja sistematizovani pregled bankarske

aktive i pasive na određeni dan.

Bilans stanja sadrži:

AKTIVU

OBAVEZE

KAPITAL.

AKTIVA (IMOVINA) = OBAVEZE + KAPITAL

145

Aktivu sačinjavaju pozicije:

o Novčana sredstva i računi depozita kod depozitnih institucija,

o Vrijednosni papiri za trgovanje,

o Plasmani drugim bankama,

o Krediti,

o Vrijednosni papiri,

o Poslovni prostor i druga poslovna aktiva,

o Ostale nekretnine,

o Investicije u nekonsolidovana povezana preduzeća,

o Ostala aktiva,

o Rezerve za potencijalne gubitke.

Pasivu sačinjavaju pozicije:

o Depoziti,

o Uzete pozajmice – dospjele obaveze,

o Uzete pozajmice od drugih banaka,

o Obaveze prema vladi,

o Obaveze po uzetim kreditima i ostalim pozajmicama,

o Subordinisani dugovi i subordinisane obveznice,

o Ostale obaveze.

146

Kapital ima strukturu pozicija:

o Trajne prioritetne dionice,

o Obične dionice,

o Emisiona ažia,

o Neraspoređena dobit i rezerve kapitala,

o Kursne razlike,

o Ostali kapital.

AKTIVA

Pozicije aktive su date po principu opadajuće likvidnosti.

Novčana sredstva i računi depozita su dati sa pozicijama:

o gotov novac i nekamatosni računi depozita;

o kamatosni računi depozita.

Gotov novac i nekamatosni računi depozita obuhvata ukupno

stanje gotovog novca, novčanih sredstava u procesu naplate i novčana

sredstva u procesu isplate; kao i stanje svih depozitnih računa kako kod

centralne banke tako i kod domaćih i inostranih banaka.

Kamatosni računi depozita obuhvataju sve kamatosne račune

depozita kod drugih depozitnih institucija bez obzira da li su u obliku

štednih ili oročonih depozita, uključujući i certifikate o depozitima koji

nisu predmet trgovine.

Detaljan pregled ovih pozicija dat je u slijedećem obrascu pri

čemu su uključene i pozicije nekamatosnih i kamatosnih računa depozita:

147

Vrijednosni papiri za trgovanje, obuhvataju stavke koje je

banka kupila radi ponovne prodaje, u bliskoj budućnosti, u cilju zarade.

Vrijednost vrijednosnih papira za trgovanje mora biti fer procijenjena

radi realnog bilansnog iskaza ove pozicije. U zbir ove pozicije nisu

uključeni vrijednosni papiri koji se drže do dana njihovog dospjeća.

Plasmani drugim bankama, obuhvataju međubankarske

transakcije u obliku kratkoročnih plasmana sa žiro-računa izvještajne

banke –rezervnog računa kod Centralne banke.

Krediti, potraživanja po poslovima lizinga i dospjela

potraživanja imaju strukturu koja je posebno iskazana u bilansu stanja:

o 4a / Krediti;

o 4b / Potraživanja po poslovima lizinga;

o 4c/ Dospjela potraživanja po kreditima i poslovima lizinga.

Krediti predstavljaju rezultat direktnog ugovaranja i kupljeni

krediti. Krediti mogu biti i u obliku dokumentarnog kredita. dokument o

avansu, dokument o odobrenom prekoračenju računa, mjenice i drugih

oblika dokumentarnih potraživanja.

Potraživanja po poslovima lizinga obuhvataju potraživanja banke

nastala kao rezultat direktnog ili indirektnog ugovora između davaoca i

tražioca, odnosno korisnika prava za korištenje imovine davaoca ili

kupljenih potraživanja koja su sa tražiocem odnosno korisnicima

ugovorili neki drugi davaoci.

148

Dospjela potraživanja po kreditima i poslovima lizinga kao

rezultat kreditnog rizika bilansnih i vanbilansnih pozicija banke.

Vrijednosni papiri koji se drže do dospjeća, se drže odvojeno od

aktive za trgovanje i imaju poseban tretman. Knjigovodstveno se ne

usklađuju sa cijenom na tržištu. Naplaćuju se dinamikom i rokovima

dospjeća.

Poslovni prostor i ostala fiksna aktiva, predstavlja vrijednost svih

poslovnih prostora, opreme, namještaja i inventara koji služi poslovnoj

funkciji banke.

Ostale nekretnine, u vlasništvu banke, koje nisu u direktnoj

namjeni za osnovne poslovne funkcije.

Investicije u nekonsolidovana povezana preduzeća u kojima

banka ima poslovni uticaj.

Knjigovodstveno se ova pozicija u visini ulaganja korigovanog sa

visinom prihoda koje banka ostvari udjelom u dobiti ili gubicima,

uvećanih za dividendu.

Ostala aktiva, obuhvaća stanje svih stavki koje sadržane u

predhodnim pozicijama.

Rezerve za potencijalne gubitke date su u dvije pozicije:

o za potencijalne gubitke u skladu sa propisima supervizora

vezane za kredite i potraživanja po poslovima lizinga;

o za potencijalne gubitke vezanim za ostale pozicije.

Ukupna aktiva predstavlja ponderisanu vrijednost zbira svih

pozicija umanjenih za rezerve za potencijalne gubitke.

149

PASIVA

Struktura pasive data je na pozicijama obaveza i kapitala.

OBAVEZE sačinjavaju pozicije:

Depoziti, i to: po viđenju, štednih, oročenih.

Depoziti po viđenju obuhvataju depozite koji se isplaćuju po

zahtjevu i dospjele oročene depozite za koje nije ugovorena mogućnost

automatskog obnavljanja.

Računi štednje po viđenju predstavljaju štedne depozite za koje

nije ugovoren rok dospjeća, nego su raspoloživi za povlačenje po

zahtjevu deponenta – štediše.

Oročeni depoziti čine depoziti koji se ne mogu povlačiti prije

ugovorenog roka bez kaznene naknade.

Posebni depoziti čine depoziti koji prate drugu poslovnu

transakciju i obično služe za pokriće rizika po datim kreditima, otvoreni

akreditivi, date garancije i slično.

Pozajnice – dospjele obaveze su:

o dospjele a nevraćene,

o dospjele a neizmirene vanbilansne pozicije.

Pozajmice od drugih banaka sadrže međubankarske transakcije

u obliku kratkoročnih pozajmica sa žiro-računa drugih banaka – rezervni

računi kod centralne banke.

150

Obaveze prema vladi sadrže mjenice i druge instrumente

plaćanja plative na zahtjev, izdate u svrhu plaćanja dažbina.

Obaveze po uzetim kreditima i ostalim pozajmicama, a odnose

se na:

o izdate: mjenice, oveznice i uplata drugih depozitnih institucija

po različitom osnovu,

o zaduživanjem po osnovu kupljenog prostora i druge fiksne

aktive,

o poslove lizinga i ostalo.

Subordinisani dugovi i subordisane obveznice koje ispunjavaju

uslove Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kapitalom

banke.

Ostale obaveze, sve ostale obaveze koji nisu obuhvaćene u

predhodnim pozicijama.

UKUPNE OBAVEZE, čine zbir svih predhodnih pozicija.

KAPITAL sačinjavaju pozicije:

o Trajne prioritetne dionice (trajne kumulativne i trajne

nekumulativne dionice).

o Obične dionice.

Emisiona ažia, sadrži iznos izvršenih uplata za izdate dionice

iznad njihove nominalne vrijednosti, razdvojenih na:

o ažia ostvarenih emisijom trajnih prioritetnih dionica, i

151

o ažia ostvarena emisijom običnih dionica.

Neraspoređena dobit i rezerva kapitala:

o nepokriveni gubitak iz ranijih godina,

o rezerve propisane zakonom,

o rezerve koje se odnose na procjenu kvaliteta aktive,

o revalorizacione rezerve.

Kursne razlike, čine potražni saldo kao pozitivan efekat kursnih

razlika ili kao negativni efekat kursnih razlika, iskazan po

računovodstvenim standardima.

Ostali kapital, kao što je:

o obračunata dobit(gubitak) u tekućoj godini za koji je izdata

privremena obustava raspodjele, i

o ostalo.

Ukupan kapital, kao zbir svih predhodnih pozicija kapitala.

UKUPNE OBAVEZE I KAPITAL, kao zbir pozicija KAPITALA I

OBAVEZA.

VANBILANSNA EVIDENCIJA

152

U vanbilansnoj evidenciji se vode pozicije koje u sebi sadrže

mogućnost, nižeg ili višeg stepena, da će određene obaveze biti uknjižene

u bilans stanja.

Najčešće stavke vanbilansnih evidencija su garancije i akreditivi.

Struktura stavki vanbilansne evidencije je data u slijedećem

obrascu: BS-VB.

Neopozive obaveze za davanje kredita, predstavljaju preuzete

obaveze banke da će dati kredit, kupiti potraživanje ili izvršiti transakcije

koje su ranije odobrene.

Kupljena potraživanja po datim kreditima od drugih banaka.

Krediti osigurani instrumentom za obezbjeđenje naplate

(kolateral),

o krediti osigurani posebnim depozitima;

o krediti osigurani nekretninama;

o krediti osigurani drugim kolateralom.

Vrijednosni papiri u trezoru na računima banke i drugih lica.

Vrijednosti u trezoru kao kolateral ili ne- kolateral.

Strani čekovi poslani na naplatu korespondentnim bankama u

inostranstvo

Neopozivi dokumentarni akreditivi izdati za plaćanje u

inostranstvu.

Ostali akreditivi izdati za plaćanje u inostranstvu, opozivi

akreditivi.

Izdate garancije, sa strukturom:

153

o izdate plative garancije, za koje banka preuzima obavezu u

slučaju kada klijent za koga je garancija izdata ne izvrši

plaćanje po određenoj obavezi;

o izdate činidbene garancije, za koje banka preuzima obavezu

ako klijent banke za koga je izdata garancija ne izvrši

određenu ne finansijsku radnju odnosno obavezu;

o ostale vrste garancija.

Izdate mjenice i dati avali, čija je isplata pod određenim

uslovima neopoziva.

Nostro finansijske aktive vezane za proces naplate, koje je

banka poslala na naplatu i za koje se uplata očekuje na račun banke.

Tekući ugovori za transakcije sa devizama, kao neopozive

obaveze na određeni budući dan nakon izvještajnog dana (spot- dva dana;

forward- duže od dva dana).

Ostale stavke vanbilansa banke.

BILANS USPJEHA

U Bilansu uspjeha banka prikazuje prihode i rashode i ostvarene

dobiti.

154

PRIHODI

Prihodi od kamata su:

o Kamatosni računi depozita kod depozitnih institucija;

o Plasmani drugim bankama sa rezervnog računa kod Centralne

banke;

o Krediti i poslovi lizinga – nedospjeli i dospjeli;

o Vrijednosni papiri koji se drže do dospjeća;

o Vlasnički vrijednosni papiri;

o Potraživanja po plaćenim vanbilansnim pozicijama;

o Ostali prihodi od kamata:

Operativni prihodi su:

o Prihodi po osnovu poslovanja sa devizama (provizija,

naknada i efekti revalorizacije iz poslovanja sa devizama);

o Naknade po krerditima;

o Naknade po vanbilansnim poslovima;

o Naknade po izvršenim uslugama (naplate naloga, čekova i

ostalih instrumenata plaćanja);

o Prihodi po osnovu poslova trgovine ostvarenih na stavkama

aktive

o (vrijednosni papiri);

o Ostali operativni prihodi.

155

RASHODI

Rashodi od kamata su:

o Depoziti;

o Uzete pozajmice od drugih banaka;

o Uzete pozajmice- dospjele obaveze;

o Obaveze po uzetim kreditima i ostalim pozajmicama;

o Subordisani dugovi i subordisane obveznice;

o Ostali rashodi po kamatama i slični rashodi:

Nekamatni rashodi su:

o Troškovi rezervi po osnovu kreditnog rizika i potencijalne

kreditne i druge gubitke;

o Troškovi plata i doprinosa;

o Varijabilni, fiksni i režijski troškovi poslovanja banke;

o Ostali operativni i direktni troškovi.

DOBIT PRIJE OPOREZIVANJA

GUBITAK

POREZI NA DOBIT

NETO DOBIT

156

2. INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE Efikasna monetarna politika zahtjeva intezivan privredni rast i

izvozno orjentisanu privredu.Sposobnost monetarne vlasti, sadržane u

centralnoj banci, da sprovede adekvatni instrumentarij monetarno-

kreditne politike.

Raspolagajem intrumentariem pretpostavlja postojanje ciljeva

koji su sadržani u masi, strukturi novca i kredita u optimalnoj veličini.

Instrumenti monetarno-kreditne politike mogu se podijeliti na:

o kvantitativne,

o kvalitativne.

Kvantitativni instrumenti treba da djeluju globalno na privredu,

dok selektivni treba da djeluju selektivno sa stanovišta korištenja,

namjene, rokova i kamata.

Osnovni oblici kvantitativnih instrumenata u monetarnoj teoriji i

politici su:

o politika obavezne rezerve;

o diskontna politika;

o Politika otvorenog tržišta.

157

Osnovni oblici kvalitativne ili selektivne politike sadržani su:

o regulacije kredita centralne banke poslovnim bankama;

o regulacije uslova kredita,

o selektivna kreditna politike

2.1. Obavezna rezerva banake kao instrument

monetarne politike

Suština ovog instrumenta sastoji se u tome da svaka poslovna

banka mora držati određeni dio depozita po viđenju na posebnim

računima kod centralne banke.

Izdvajanje se vrši u određenom procentu u odnosu prema

depozitima po viđenju.

Znači, da se dio depozita po viđenju stavlja van kreditnog

potencijala i ne mogu se koristiti za kredite.

Obavezna rezerva se može istovremeno javljati kao:

o instrument regulacije kreditnog potencijala banke, i

o istrument održavanja likvidnosti.

Centralna banka koristi ovaj instrument da bi regulisala:

o količinu novca u opticaju;

o kontrolirala likvidnost;

o kreditni potencijal banke.

158

Preko ovih instrumenata može se voditi:

o EKSPANZIVNA MONETARNA POLITIKA,

o RESTRIKTIVNA MONETARNA POLITIKA.

Povećanjem i smanjenjem obavezne rezerve reguliše se kreditna

multiplikacija.

Obavezna rezerva Centralne banke Bosne i Hercegovine

obračunavaju se kao prosječne dnevne rezerve u desetodnevnom periodu.

Banke drže depozite u KM kod Centralne banke u minimalno

propisanim nivoima.

Depozitnu bazu obaveznih rezervi čini:

o obaveza prema rezidentima;

o depoziti rezidenata po viđenju;

o oročeni i štedni depoziti rezidenata.

Minimalna obavezna rezerva na računima kod Centralne banke

BiH predstavlja razliku između prosječnih obaveznih rezervi i prosjeka

gotovine u trezoru.

Kod određivanja osnovice za obračun obavezne rezerve moguća

su dva koncepta:

o da se u osnovicu uzimaju samo transakcioni depoziti,

159

o da se u osnovicu uzimaju i transakcioni i oročeni i štedni

depoziti.

Dva različita pristupa izboru osnovice proizilaze iz koncepata da

li centralna banka treba da reguliše samo kratkoročni kreditni potencijal

banke ili da monetarna politika treba da reguliše investicioni potencijal

banke.

Politika obaveznih rezervi je efikasnija ako je obuhvat kreditnog

potencijala veći.

Ako centralna banka povećava stope obavezne rezerve na

kratkoročna sredstva tada pokušava ograničiti likvidni potencijal banke;

odnosno ako ograničava prelijevanje dohodovnog u transakcioni novac

tada ograničava investicje.

Struktura stopa obavezne rezerve može biti različita:

o viša stopa na transakcioni nego na dohodovni novac;

o viša stopa na dohodovni nego na transakcioni novac, i

o jedinstvena stopa.

Viša stopa obavezne rezerve na transakcione depozite objašnjava

se djelovanjem monetarnog multiplikatora na investicione kredite.

Uvođenjem obavezne rezerve na sve depozite dolazi do smanjenja

monetarne multiplikacije.

160

2.2. Eskontna stopa kao instrumenat monetarne

politike

Eskontna stopa je jedan od najznačajnijih instrumenat monetarno-

kreditne politike koja se sastoji u podizanju i spuštanju kamate stope po

kojoj banka daje kredite.

Eskontnom politikom centralna banka određuje cijenu kredita

koju odobrava poslovnim bankama. Promjenom u visini eskontne stope

centralna banka nastoji djelovati na ponudu i tražnju novca na tržištu

novca. Povećanje eskontne stope trebalo bi da smanji tražnju za

kreditima i primjenjuje se na tržištu gdje je veća ponuda novca. Suprotno

ovome smanjenje kamatne stope dovodi do povećanja tražnje za novcem

i podizanje nivoa privredne aktivnosti.

Efikasnost politike eskontnih stopa je veća u razvijenim

finansijskim tržištima gdje su promjene stopa češće.

Tabela br. 3

Diskontne stope kod pojedinih zemalja

Zemlja

SAD

Japan

Njemačka

Kanada

Francuska

V. Britanija

Italija

stopa %

3,5

5,0 8,0 8,84 9,6 10,5 12,0

Izvor: I. Perišin, A. Šokman: Monetarno-kreditna politika, Informator, Zagreb,1992. str.182.

161

Diskontna stopa je važna za određivanje uslova za reeskont u

pogledu uslova:

o rokova,

o kvaliteta,

o visine,

o vrste kredita,

koje centralna banka određuje i koje banke moraju ispuniti da bi

se mogle koristiti reeskontom.

Sa razvojem finansijskog tržišta, i povećanom ulogom ostalih

učesnika, dolazi do slabljenja pozicije banaka a samim time i značaja

diskonta kao instrumenta monetarno-kreditne politike.

Centralna banka razvijenih privreda ima relativnu stabilnu

eskontnu stopu jer monetarnu bazu posmatra u odnosu na kretanja u

privredi, i to:

o kretanje cijena;

o stabilnost novca;

o rast društvenog proizvoda, investicija, javne potrošnje.

Eskontna stopa je dio makroekonomske politike, ali je najuže

vezana za privredna kretanja. Naime, niska eskontna stopa pokreće

proces oživljavanja privrede i pokreće proces trošenja i investiranja.

Potpuno je suprotno kada se radi o povećanju eskontne stope, radi se o

obuzdavanju pretjerane konjukture i inflatornih poremećaja.

162

2.3. Politika otvorenog tržišta kao instrument

monetarne politike

Politika otvorenog tržišta «open market policy» predstavlja

složeniji i efikasniji mehanizam u savremenim tržišnim privreda gdje

uloga finansijskog tržišta je dominantna.

Prvo, pretpostavka za funkcionisanje politike otvorenog tržišta je

u razvijenom tržištu vrijednosnih papira na kojem centralna banka može

uspješno sprovoditi kupovinu i prodaju obveznica.

Drugo, veoma važno, je postojanje mogućnosti aktivne uloge

države da utiče na kreiranje novcsa putem emisije obveznica i stvaranjem

javnog duga. Time država plasmanom i kupovinom obveznica vlasnicima

kapitala kreira tražnju i ponudu novca mimo institucije centralne banke.

Centralna banka je učesnik na finansijskom tržištu jer kupuje ili

prodaje obveznice čime operira monetarnom masom i kupovnom snagom

u privredi. Istovremeno centralna banka preko regulacije novčane mase

nastoji djelovati na ponašanje investicija, lične potrošnje,cijena i platnog

bilansa. Centralna banka operacijama na otvorenom tržištu nije u

direktnom odnosu u pokriću njenog budžetskog deficita jer se odnosi na

indirektno pokriće preko kupovine ili prodaje obveznica. Da bi država

pristupila kupovini ili prodaji obveznica na otvorenom tržištu mora

ocijeniti privrednu i finansijsku situaciju.

Treće, ponuda i tražnja novca i njihovo pretvaranje u kamatosne

oblike je važan regulator finansijskog tržišta. Upravo će zbog toga

stanovništvo i privreda sav višak novca pretvoriti u obveznice koje izdaje

163

država i koje se veoma lahko mogu pretvoriti u likvidosne oblike. U

zemljama koje nemaju razvijeno finansijsko tržište operacije otvorenog

tržišta je potpuno nerazvijeno. Ako se tome doda i ne postojanje

instrumenata monetarne politike u regulisanju novčane mase preko

diskontnih stopa i primjene reeskonta, tada se može ocijeniti mogući

potencijal centralne banke koja radi na principu valutnog odbora.

2.4. Selektivna kreditna politika, regulacija kredita

centralne banke poslovnim bankama, politika

minimalne stope likvidnosti poslovnih banaka

Selektivna kreditna politika djeluje na promjene novca samo u

određenim sektorima privrede, a u suštini svodi se na indirektno

regulisanje kreditnog potencijala banaka.

Centralna banka sprovodi na slijedeći način selektivnu politiku:

Prvi, pravom na reeskont ako svoja sredstva plasiraju u određene

namjene koje preferira monetarno-kreditna politika i centralna banka.

Drugi, davanjem podrške centralne banke kroz odobravanje

povoljnih kamata na reeskontna sredstva što obara kamatu kod krajnjeg

korisnika koji je selektivno podržan: npr. izvoz, proizvodnja hrane ili

prodaja domaće opreme.

Treći, stimulativni uslovi u davanju i odobravanju sredstava od

centralne banke, ovisno kakvi se monetarni efekti žele postići u pogledu

angažovanja primarne emisije u selektivne namjene.

Sprovodeći selektivnu politiku centralna banka je povezana sa

ekonomskom politikom zemlje. Isto tako sprovodi se kvalitetna i

164

kvantitativna kontrola novca i kredita koja je određena namjenom i

količinom odobrenih sredstava.

S toga istovremeno sa monetizacijom podržava se strukturalni

razvoj privrede i utiče se na konjukturu.

Regulisanje kredita centralne banke poslovnim bankama pokazao

se veoma značajan sa stanovišta monetarno-kreditne politike. Krediti

centralne banke dati poslovnim bankama stvaraju multiplikaciju efekata

čime se stvara učinak kreditne politike.

Efekat multiplikacije je veći kada se kreditiraju banke umjesto

direktno realni sektor ekonomije: stanovništvo, privreda i država.

Kontrola se sprovodi:

o da li je reeskontni kredit dat za određene namjene, odnosno

robno-novčane transakcije;

o da li su ispoštovani uslovi sa stanovišta kamatne stope i

rokova.

Kontrola centralne banke nad likvidnošću poslovnih banaka sprovodi se:

o propisivanjem oblika minimalne likvidnosti poslovnih

banaka;

o određivanjem ročne strukture kredita banaka;

o određivanjem načina korištenja obavezne rezerve;

o određivanjem opštih uslova kreditne sposobnosti banaka;

165

o odobravanjem ili neodobravanjem kredita za likvidnost

banaka.

Stopa likvidnosti izražava se kao odnos sredstava na žiro

računima banaka i gotovine prema kratkoročnim izvorima banke:

depozitni novac,ograničena sredstva po viđenju, kratkoročne hartije od

vrijednosti i ostale dospjele kratkoročne obaveze.

Svaka poslovna banka mora voditi računa o svojoj likvidnosti i

pridržavati se načela likvidnosti.

Posebno se ovo odnosi na banke koje su izloženene očekivanim

udarima od kojih neki ne moraju biti ekonomske prirode, čak su

psihološke naravi, koji se manifestuju «udarom na izvore banke».

U ovakvim slučajevima banka se mora osigurati:

o povećanom likvdnošću;

o međubankarskim sporazumom;

o podrškom centralne banke preko kredita za likvidnost ili

korištenjem sredstava obavezne

166

DRUGI DIO

BBAANNKKAARRSSKKII SSIISSTTEEMM

167

PRVA GLAVA

MONETARNI ODBOR I SUPERVIZIJA

1. Monetarni odbor (currency board)

2. Supervizija banaka

168

1. MONETARNI ODBOR (CURRENCY BOARD)

“Monetarni odbor vrši emisiju novčanica i kovanog novca koji se

može konvertovati u” rezervnu “valutu po fiksnom kursu i po viđenju.”24

Monetarni odbor funkcioniše na principu:

o depoziti po viđenju su konvertibilni u valutu zemlje

monetarnog odbora po fiksnom kursu,

o odnos između novca u opticaju i novčane mase je stalan,

o sve platne - bilansne transakcije su rezultat tekućih

transakcija,

o monetarna politika se sastoji u konverziji domaće valute u

fiksnu valutu.

Monetarni odbor funkcioniše na principu novčanog sistema zlatne

poluge ili zlatne devize, pri čemu je količina kapitala koje banke mogu da

kreiraju ograničena sa sposobnošću da se pribave i drže dovoljne rezerve

kao podloga za kredit. Poslovne banke su posrednici između deponenata i

korisnika kredita.

Konačne rezerve monetarnog odbora se drže u stranoj rezervnoj

valuti. Nova rezerva se pribavlja iz zemlje rezervne valute. Promjene u

platnom bilansu utiču na promjene domaće novčane mase. Kada nastane

suficit platne bilanse ukupna novčana masa se povećava, dok kod deficita

se smanjuje.

24 Steve H. Hanke i Kurt Scchurel: “Monetarna reforma i razvoj jugoslavenske privrede”, Ekonomski institut Beograd; 1991. godine.

169

Trgovina između zemalja monetarnog odbora i zemlje monetarne

valute je stabilna jer je eliminisan devizni rizik. Potencijalni investitori

znaju koji je devizni kurs i kako će biti obračunat profit.

Centralna banka u sistemu monetarnog odbora ima mogućnost da

održi fiksni devizni kurs, što je jedan od preduslova za strana

investiranja.

Valutni odbor (currency board) predstavlja devizni režim koji

pretpostavlja strogo utvrđeni zakonski tečaj gdje se emisija domaće

valute može vršiti samo uz adekvatan priliv rezervne valute, i gdje

postoji pokriće u stranoj valuti kako bi se u svakom trenutku obezbjedila

konvertibilnost (zamjena) domaće valute za stranu valutu.

Slično sistemu zlatnog standarda valutni odbor emituje ili povlači

valutu u skladu sa prilivom ili odlivom deviznih rezervi. Kao takav

povlači za sobom značajne reperkusije na monetarnu i fiskalnu politiku

zemlje, kao i na funkcionisanje bankarskog sektora.

Pokriće je u ortodoksnim valutnim odborima najmanje 100 %, a u

blažim varijantama valutnog odbora ne samo da nema pokrića u visini od

100 % rezervne valute, već mu se dodaju još neke funkcije.

U odnosu na puko fiksno vezivanje tečaja pokazuje jaču valutnu

stabilnost, manju inflaciju, nominalnu kamatnu stopu i niže

administrativne troškove.

Ključni kvalitet ovog aranžmana ogleda se u stabilizaciji cijena,

vraćanju kredibiliteta domaćoj valuti, stimulisanju spoljnotrgovinske

saradnje sa konvertibilnim deviznim područjima, kao i privlačenju

direktnih stranih investicija.

Međutim, iskustva Hong Konga povodom finansijske krize 1997.

godine govori u prilog tezi da se ni vanredno dobri valutni odbori ne

170

mogu odbraniti bez plaćanja određene cijene. Uz podršku kineske vlade i

golemu količinu deviznih rezervi odbor je izdržao kolebanja u regiji.

Analize su pokazale da stabilizacija u privredi putem valutnog

odbora u srednjem roku može dovesti do većeg rasta GDP-a , nego u

zemljama sa drugim aranžmanima.

Poseban slučaj predstavlja valutni odbor u Argentini. U svakom

slučaju valutni odbori su pružili značajnu stabilnost određenim zemljama

u tranziciji, te uspostavili makroekonomski ambijent za održivi rast bez

inflacije, vratili zemljama kredibilnost, te pružili vlastima dotičnih

zemalja određeno vrijeme za strukturne, institucionalne i zakonske

reforme.

Izuzetnu prednost currency board posjeduje u malim i otvorenim

zemljama sa visokom inflacijom, odnosno, tamo gdje se monetizuju

fiskalni deficiti uslijed izražene ovisnosti centralne banke od političkih

odluka.

U sistemu valutnog odbora ne postoji mogućnost vođenja mekih

budžetskih ograničenja, te se uspostavlja fiskalna disciplina i otklanja

mogućnost kreditiranja državnog aparata.

Eliminacijom deviznog rizika, onemogućavanjem posljednjeg

utočišta bankama i omogućavajući konvertibilnost domaće valute dolazi

do restrukturiranja bankarskog sektora u smislu da banke sa područja

rezervne valute zauzimaju pozicije na tržištu, dok se slabije banke moraju

likvidirati, spojiti ili prodati jačim bankama.

Valutni odbor ima izražene nedostatke u smislu nemogućnosti

fleksibilnije monetarne politike (de facto je nema) kako bi se uticalo na

određene pozitivne pomake, zatim pokazuje izraženu ovisnost od

monetarne politike Centralne banke za čiju valutu je vezan (odnosno,

171

pokazuje sve nedostatke fiksnog deviznog tečaja), te je posebno izražen

problem realnosti tečaja te je teško upravljati asimetričnom

makroekonomijom.

Bitne razlike valutnog odbora i centralne banke ogledaju se u

sljedećem:

o U valutnom odboru nema prostora za političke pritiske,

devalvaciju valute, štampanja novca za budžetski deficit,

subjektivnog ljudskog faktora.

o Valutni odbor je transparentan i razumljiv svakome,

obezbjeđuje kredibilitet i stabilnost cijena i valute.

o Obezbjeđuje devizne rezerve na nivou od minimalno 100 %.

o Uslijed konvertibilnosti valute i stabilnog tečaja obezbjeđuje

direktne i portfolio investicije.

o Ne regulira komercijalne banke, nije posljednje utočište.

o Zarađuje profit samo od kamata, nema emisione dobiti

(segniorage).

Valutnim odborom se uvozi monetarna politika rezervne valute,

te se i smatra prijelaznim rješenjem do potpune dolarizacije (eurizacije).

U prošlosti je prisutan kod kolonijaliziranih zemalja, dok u

modernom dobu valutni odbor uvodi Hong Kong 1983. godine te

Argentina u periodu od 1991 do 2002.

Od zemalja u tranziciji valutni odbor uvode Bugarska 1997,

Estonija 1993, Litvanija 1994, Bosna i Hercegovina 1997.

172

Zemlje u tranziciji koje su prihvatile valutni odbor su: Bosna i

Hercegovina, Estonija, Bugarska (ušla u EU) i Litvanija. Za zemlje u

tranziciji valutni odbor predstavlja prelazno rješenje do ulaska u valutnu

uniju- euro zonu. Sve zemlje (sa izuzetkom Litvanije- dolar) su vezale

svoju valutu prvo za DM, a kasnije za euro.

Valutni odbor je uveo Bugarsku u Evropsku uniju i time potvrdio

da se sa ovim instrumentom mogu ispuniti sljedeći kriteriji

konvergencije:

o Inflacije ne veća od 1,5 % u odnosu na tri zemlje EU sa

najnižom inflacijom;

o Stabilna domaća valuta u periodu dvije godine prije ulaska u

Uniju;

o Javni dug ne veći od 60 % GDP-a i fiskalni deficit ne veći od

3 % GDP-a;

o Stope petogodišnjih obveznica ne smiju biti veće od 2 % u

odnosu na tri zemlje sa najnižom inflacijom;

o Usklađeno zakonodavstvo uključujući usklađivanje sa

Sporazumom i Statutom Evropskog sistema centralnih

banaka.

173

2. SUPERVIZIJA BANAKA Novi (savremeni) trend supervizije i regulacije naglašava:

o PROCES DEREGULACIJE,

o PROCES SEKJURITlZACIJE,

o PROCES INTERNAClONALlZACIJE.

Pod deregulacijom se podrazumijeva potpuna redukcija

administrativnih ograničenja, koja su postojala u bankarstvu i

finansijama.

Sekjuritizacija označava povezivanje banaka sa finansijskim

tržištem.

Intemacionalizacija, ukidanje ograničenja na međunarodnom

planu.

Navedene promjene u bankarskom i finansijskom poslovanju

nameću i dodatne zahtjeve za reviziju u novim uslovima i pravilima.

Objektivno se javljaju veći rizici, što bi bez supervizije banaka i drugih

finansijskih institucija u uslovima deregulacije i tržišnog poslovanja

dovelo do haotičnog kretanja.

S toga je potrebno:

o podsticati konkurenciju,

o zaštititi deponente i kreditore banke i

o očuvati sistemsku stabilnost.

174

Novi koncept supervizije i regulacije banaka obuhvata trojnost

kontrole i to:

o Bankarski menadžment sa menadžerskim timom,

o Tržište kapitala sa tržišnim mehanizmima,

o Supervizija od strane supervizorskih institucija.

Regulacija banaka sastoji se od uspostavljanja određenih pravila,

a ona se odnose na: uslove za formiranje banka,

o pravila za regulisanje solventnosti i likvidnosti,

o pravila za minimiziranje bankarskog rizika.

Sprovođenje ovih pravila obezbjeđuje se operacionalizacijom od

strane nadležnih državnih institucija.

Regulacija postoji radi:

o Zaštita deponenata i kreditora banke uslijed njihove

nedovoljne stručnosti i eventualnih zloupotreba u poslovanju

banke,

o Smanjenje sistemskog rizika, tj. dovođenje do lančanog

potresa, koji može uzdrmati bankarski i finansijski sistem, pa

čak i cijeli sektor realne ekonomije.

175

Postoji:

Tradicionalni sistem zaštite se temelji na funkcijama banaka:

o platni promet,

o štednja,

o sprovodenje monetame politike (kreiranje novčane mase);

Intervencionistička politika:

o kontrola kamatne stope,

o kontrola kretanja kapitala,

o ograničavanje okvira poslovanja finansijskih institucija

(osiguranje depozita i davanje kredita za likvidnost od strane

Centralne banke).

Kritika intervencionističkog koncepta počiva:

o pretjerana zaštita banke što dovodi do nedovoljne eftkasnosti

bankarsva;

o ulazak banaka u područje moralnog rizika, svjesna da će je

spasiti država "suviše velik da bi propao".

Opasnost da slabosti u bankarskom sistemu mogu ugroziti

stabilnost u zemlji i na međunarodnom planu nametnuli su uvođenje

176

standarda. Bazelski komitet sastavljen od zemalja grupe G-7 i G-10

nametnuli su dvadeset pet principa kojim se uspostavlja efikasan

supervizorski sistem.

Glavni pokretač bazelskog Sporazuma o kapitalu iz 1988. godine

bila je briga guvernera centralnih banaka zemalja G10 da je kapital u

vodećim svjetskim bankama jako umanjen nakon trajne erozije izazvane

konkurencijom. Kapital je neophodan u bankama kao zaštita od gubitaka

i pruža osnovu vlasnicima da upravljaju poslovima na siguran način.

Dogovor iz 1988. godine propisivao je da banke koje posluju na

međunarodnom nivou u zemljama G10 moraju imati kapital čija je

minimalna stopa 8% u odnosu na grupu aktive mjerenu u skladu sa

njenom rizičnočću.

Da bi se izmjerio rizik, vrši se pregled portfolija i aktiva se

klasificira u četiri grupe (0%, 20%, 50% i 100%) u odnosu na kategoriju

dužnika. Ovo znači da neka aktiva (uglavnom državna sredstva u banci

kao što su trezorske mjenice i obveznice) nije obuhvaćena obavezama u

kapitalu, dok potraživanja od banaka ima stopu 20%, što za kapital znači

da je to 1,6% od vrijednosti potraživanja. Ipak u suštini sva potraživanja

od nebankarskog privatnog sektora nose standardnih 8% izdvajanja iz

kapitala.

Takođe postoji i skala izdvajanja u odnosu na izloženost rizika

vanbilansnih sredstava kao što su garancije, obaveze, potrazivanja po

forward-ima itd. Ovo je jedini kompleksni dio Sporazuma iz 1988.

godine i zahtjeva pristup u dvije faze gdje banke pretvaraju svoje

vanbilansne pozicije u kreditne vrijednosti putem skale za koverziju, a

onda ih procjenjuju u odnosu na rizik koji se vezuje uz klijenta/saradnika.

177

OSNOVNI PRINCIPI

ZA EFIKASNU SUPERVIZIJU BANAKA

(BAZELSKI STANDARDI)

Preduslovi za efikasnu superviziju banaka

Supervizija bankarstva je samo dio šireg aranžmana neophodnog

da bi se promovisala stabilnost na finansijskom tržištu.

Ovi aranžmani uključuju:

1. Zdravu i održivu makroekonomsku politiku;

2. Dobro razvijenu javnu infrastrukturu

3. Efikasnu tržišnu disciplinu

4. Procedure za efikasno rješavanje problema u bankama

5. Mehanizmi za obezbjeđivanje odgovarajućeg nivoa sistemske zaštite (ili mreže javne sigurnosti).

178

OSNOVNI PRINCIPI ZA EFIKASNU SUPERVIZIJU BANAKA Bazelski standardi Bazel I Standard 1 Efikasan sistem supervizije banaka Standard 2 Procedura izdavanja dozvola i odobrenja za promjene u

strukturi Standard 3 Kriteriji za osnivanje banke Standard 4 Transfer dionica banke Standard 5 Velika sticanja ili investicije od strane banke. Standard 6 Adekvatnost kapitala. Upravljanje kreditnim rizikom Standard 7 Standardi odobravanja kredita i proces praćenja

kredita. Standard 8 Procjena kvaliteta aktive i adekvatnost ispravki za

kreditne gubitke i rezervisanja Standard 9 Koncentracija rizika i velika izlaganja Standard 10 povezano kreditiranje Standard 11 Rizik zemlje i rizik transfera Standard 12 Upravljanje tržišnim rizikom

Standard 13 Upravljanje drugim rizikom (rizik kamatne stope, upravljanje likvidnosšću, operativni rizik)

179

Standard 14 Interne kontrole Standard 15 “Poznavanja komitenta”

Metode stalne supervizije banaka

Standard 16 "On site" i "Off site" kontrola Standard 17 Stalni kontakt. Standard 18 Instrumente za prikupljanje, pregledanje i analiziranje

izvještaja Standard 19 Nezavisno utvrđivanje valjanosti supervizorskih

informacija Standard 20 Nadzor bankarske grupacije na konsolidovanim

osnovama Standard 21 Zahtjevi za informisanje o bankarskim organizacijama Standard 22 Propisana ovlaštenja supervizora Međunarodno bankarstvo Standard 23 Obaveze supervizora zemlje porijekla Standard 24 Kontakt sa supervizijskim organima zemlje domaćina. Standard 25 Obaveze supervizora zemlje domaćina

BAZEL II

180

Sporazum iz 1988. je dopunjavan više puta i promjene su se

uglavnom odnosile na rad sa vanbilansnim sredstvima. Značajni dodaci

su ozvaničeni 1996. godine kada je Odbor uveo mjere kojima su se

pozicije za trgovanje obveznicama, dionicama, inostranim valutama i

robama izuzele iz sistema procjene kreditnog rizika i uspostavljeni

odnosi ovih instrumenata sa kapitalom vezano za otvorene pozicije banke

za svaki instrument pojedinačno.

Dva su osnovna cilja Sporazuma: da obezbijedi adekvatnu stopu

kapitala u međunarodnom bankarskom sistemu. Pristup ukupne ocjene sa

jedinom stopom od 8% izdvajanja u odnosu na potraživanja u privatnom

sektoru dao je bankama osnov da premješataju visokokvalitetna sredstva

iz bilansa stanja, i time smanjuju prosječnu kvalitetu kreditnih portfolija

banke. Sporazum iz 1988. nije sadržavao dovoljne tehnike za ublazavanje

kreditnog rizika, kao što su kolaterali i garancije Ova dva osnovna cilja

su ostvarena..Ovo su glavni razlozi zbog čega je Bazelski komitet

odlučio da predloži novi sistem koji će biti bolji u procjeni rizika, junu

1999. godine.

Tokom 1990-tih Sporazum je postao međunarodno prihvaćen

standard, više od 100 zemalja je primjenjivalo Bazelski okvir u svojim

bankarskim sistemima. Početni konslutativni prijedlog je imao dobar

koncept. Sadržavao je tri suštinske novine, svaka od njih je bila

osmišljena da se uvede poboljšanje procjene rizika u Sporazum.25

Jedan je bio dodat tekućim kvantitativnim standardima dva

dodatna “pillar-a” koji se bave supervizijskim pregledom i tržišnom

disciplinom. 25 Novi bazelski standard kapitala, Sekreterijat Bazelskog odbora za bankarsku superviziju; januar 2001.

181

Namjera im je bila smanjenje opterećenja na kvantitativnom

procesu procjene kapitala. Prva novina, je, da bi obezbijedio balansiraniji

pristup u procjeni kapitala. Druga novina bila je ta da banke koje imaju

razvijene sposobnosti upravljanja rizikom dobiju dozvolu da koriste

svoje interne sisteme za procjenu kreditnog rizika, poznate kao “interne

ocjene”, umjesto standardiziranih procjena rizika za svaku grupu aktive.

Treća suštinska izmjena bi bila dozvola bankama da koriste ocjene koje

bi radile eksterne institucije za procjenu kredita (u većini sluačjeva

privatne agencije za ocjenjivanje stanja) koje bi izvršile klasifikaciju

pojedinačnih potraživanja u bankama u pet grupa po rizičnosti i svrstali

potraživanja od banaka i korporacija u tri rizične grupe. Pored toga, bilo

je i niz drugih prijedloga za preciziranje procjene rizika i uvođenje

izdvajanja iz kapitala na ime drugih rizika. Osnovna definicija kapitala je

ostala ista.

182

Stub 1: Minimum zahtjevnog kapitala se određuje minimalni

propisani kapital

Novi sistem sadržava i postojeću definiciju kapitala i minimum

od 8% kapitala u odnosu na ponderisanu aktivu. Sporazum će biti

proširen na konsolidiranim osnovama za holding preduzeća grupa

banaka.26

Revizija se fokusira na unaprijeđenje mjerenja rizika, na primjer,

računanje denominatora stope kapitala. Metode mjerenja kreditnog rizika

su razrađenije nego one u starom Sporazumu. Po prvi put, novi sistem

predlaže mjerenje operativnog rizika, dok mjerenje tržišnog rizika ostaje

nepromijenjeno.

Predložene su dvije osnovne opcije za mjerenje kreditnog rizika.

Prva je standardni pristup i drugi pristup interne procjene (IRB). Postoje

dvije varijante IRB pristupa, osnovni i razrađeni. Primjenu IRB pristupa

ce odobravati supervizor, na osnovu standarda koje ustanovi Odbor.

Standardizirani pristup je u suštini isti kao i u postojećem

Sporazumu, ali podrazumjeva osjetljiviju procjenu rizika. Banka

rasporeduje ponder na svaku stavku aktive i pozicije vanbilansa i na taj

nacin stvara sumu vrijednosti ponderisane aktive. Stopa rizika od 100%

znači da je u izloženost uračunata ponderisana aktiva u svojoj punoj

vrijednosti, što se prevodi u odnose prema kapitalu od 8% te vrijednosti.

Slično tome, stopa rizika od 20% rezultira promjenom u kapitalu od 1,6%

(odnosno jedna petina od 8%).

26 Novi Bazelski standard kapitala; Objavljen za komentare do 31. jula 2003. godine; Bazelski komitet za bankarsku superviziju;april 2003. godine

183

Individualne stope rizika trenutno ovise o široj kategoriji

zajmoprimaca (agencija, banaka ili korporacija) Prema novom

Sporazumu, stopa rizika se određuje u odnosu na ocjenu koju daje

eksterna institucija za procjenu kredita (na primjer agencija za ocjenu)

koja primjenjuje stroge standarde. Na primjer, za korporativno

kreditiranje, postojeći Sporazum predviđa samo jednu kategoriju stope

rizika od 100%, ali novi Sporazum nudi četiri kategorije (20%, 50%,

100% i 150%).

Prema IRB pristupu, bankama je omogućeno da koriste interne

procjene kreditne sposobnosti zajmomprimca kako bi izvršile procjenu

kreditnog rizika u njihovom portfoliju, u skladu sa strogim metodološkim

standardima i standardima za dostavljanje podataka. Treba obezbijediti

precizne analitičke sisteme za različite vrste kreditne izloženosti:

korporativno i kreditiranje pojedinaca. Karakteristike gubitaka kod ovih

kredita su različite.

Prema IRB pristupu, banka vrši procjenu kreditne sposbnosti

zajmoprimca, a rezultati te procjene se prevode u procjenu iznosa

potencijalnog buduceg gubitka, to čini osnovu za izračunavanje

minimalnog obaveznog kapitala. Ovaj sistem omogućava da i osnovne i

razrađenije metode za procjenu rizika koriste korporacije, agencije i

banke. U osnovnoj metodologiji, banke procjenjuju vjerovatnost

kasnjenja u otplati za svakog zajmoprimca, a supervizori priključuju

ostale elemente. U razrađenom pristupu, bankama sa dovoljno

razrađenim internim procesom raspodjele kapitala dozvoljeno je da same

priključuju i ostale elemente. Kod oba pristupa, osnovnom i razrađenom,

procjena stope rizika će biti mnogo različitija nego kod standardiziranog

pristupa, a rezultat će biti bolja osjetljivost na rizik.

184

Novi sistem uvodi pristupe za bolju procjenu rizika kada je u

pitanju odnos prema kolateralu, garancijama, kreditnim derivativima,

umrežavanju i sekuratizaciji, i kod standardiziranog i IRB pristupa.

Sporazumom iz 1988 propisani kapital se odnosio na kreditni

rizik (glavni rizik u bankama), iako su propisi vezani za ukupni kapital

(minimalno 8%) podrazumjevali i pokrivanje ostalih rizika. Nakon, 1996.

godine, izdvojen je tržišni rizik i odvojeno se procjenjuje u odnosu na

kapital sa namjerom da obezbijedi bolju procjenu kreditnog rizika. Za

operativni rizik (ne primjer, rizik gubitka od pada kompjutera,

nedostajuce dokumentacije ili pronevjere);mnoge velike, banke s

izdvajaju 20% ili više u okviru svog internog kapitala za operativni rizik.

Rad na operativnom riziku je u razvojnoj fazi, ali radi se na tri

različita pristupa razvoja sofisticiranosti (osnovni indikatori,

standardizirana i interna mjerenja). Pristup osnovnih indikatora koristi

jedan indikator operativnog rizika za ukupno poslovanje banke.

Standardizirani pristup uvažava različite indikatora za različite poslovne

linije. Pristup internog mjerenja zahtjeva od banaka da koriste interne

podatke vezane za gubitke pri procjeni propisanog kapitala. Na osnovu

dosadašnjih rezultata, Odbor očekuje da će u prosjeku operativni rizik

biti oko 20% od ukupnog kapitala prema ovom novom sistemu. Biće

važno da se prikupi dovoljno podataka o gubicima u narednim mjesecima

kako bi se ustanovila tačna procjena za izdvajanja za operativni rizik kao

osnova za naprednije pristupe.

Novi bazelski standard kapitala ostaje na postavkama da se na

ukupni propisani kapital, uključujući i operativni rizik za banke koje

posluju na međunarodnom nivou, primjenjuju standardizirani pristupi.

185

Suma rizično ponderisanih sredstava + (terećenje kapitala za tržišni rizik + operativni rizik) x 12.5

U odnosu na IRB pristup, konačni cilj Odbora je osigurati da

propisani kapital bude dovoljan za pokriće postojećih rizika i ohrabriti

banke da promjene standardizirani pristup i uvedu IRB.

Stub 2: Proces supervizijskog nadzora

Proces supervizijskog pregleda zahtjeva od supervizora da

obezbjede ispravne interne procese u svakoj banci kako bi se mogla

procijeniti adekvatnost kapitala na osnovu procjena svih rizika. Novi

sistem naglašava važnost rukovodstva banke u razvoju procesa interne

procjene kapitala i uspostavljanju ciljeva za kapital koji će biti u skladu

sa karakterističnim profilom rizika i uslova kontrole u toj banci.

Supervizori bi trebali biti odgovorni za procjenu kvalitete interne

procjene adekvatnosti kapitala u bankama u odnosu na rizike koje imaju.

Interni proces bi trebao biti predmet supervizijskog pregleda i

internvencije.

Primjena ovih prijedloga će u mnogo slučajeva zahtjevati mnogo

detaljniji dijalog između supervizora i banaka. Ali u isto vrijeme to znači

dodatnu obuku i osposobljavanje supervizora banaka. Banke se ohrabruju

da kontinuirano unapređuju njihove interne procedure za (pr)ocjenu

njihovih rizičnih situacija i adekvatnosti kapitala

Kapital > = 8 %

186

Stub 3: Pojačano objavljivanje (transparentnost)

Treći pillar27 novog sistema ima za cilj podršku tržišne discipline

putem poboljšanja izvještavanja banaka. Efikasno podnosenje

informacija je od ključne važnosti kako bi učesnici na tržištu mogli bolje

razumjeti profile rizika u bankama, te adekvatnost njihovog kapitala.

Novi sistem ustanovio je propise o izvještavanju i preporuke za nakoliko

područja, uključujući način na koji banka izračunava adekvatnost

kapitala i metode za procjenu rizika. Ključni set preporuka za

izvještavanje se odnosi na sve banke, uz obavezu supervizorima da se

detaljnije bave internim metodologijama procjene kreditnog rizika,

tehnikama ublazavanja kreditnog rizika i sekjuritizacijom aktive.

Fleksibilan koncept radi obezbjeđenja takve tržišne discipline i

konkurentnosti koja će zadovoljiti i interese kreditne institucije i učesnika

na tržištu

Zahtjevi transparentnosti se odnose na slijedeća područja:

o primjena pravila kapitala,

o kapital (iznos i struktura)

o kvantitativni i kvalitativno preuzimanje rizika.

Novi sistem, Bazel II, je manje strog u pravilima u odnosu na

Bazel I. Najjednostavnije rečeno, ovaj sistem je na neki način

kompleksniji, ali nudi niz pristupa kako bi banke mogle koristiti više

analitičkih metoda za procjenu rizika. Ovo neizostavno obavezuje na

27 Pillar 3 – Tržišna disciplina, Bazelski odbor za bankarsku superviziju- grupa za transparetnost, decembar 2002. godine.

187

detaljniju primjenu i shodno tome i obimniji pravilnik. Kapital će biti uže

povezan za rizicima; što značajno prevazilazi troškove, jer će bankarski

sistem biti sigurniji, zdraviji i efikasniji.

188

Prilog 1. INSTITUT ZA FINANSIJSKU STABILNOST 13. decembar 2004.

BANKA ZA MEDJUNARODNA PORAVNANJA

F S I Svijet

Usvajanje Bazela II od strane zemalja u tranziciji

Gosp. Jaime Caruana, Guverner Banke Španije i Predsjedavajući

Bazelskog komiteta za bankarsku superviziju.

U junu ove godine Bazelski komitet za bankarsku superviziju je

objavio tekst novog okvira kapitala. Ovo je bila kulminacija izazovnog

rada od skoro šest godina, kako za superizore tako i za banke. Novi

sporazum, bolje poznat kao Bazel II, daje nove podsticaje bankarskoj

industriji za jačanje sjaja umjetnosti koja se zove upravljanje rizikom.

Komitet je siguran da poboljšanje upravljanja rizikom doprinosi jačanju

stabilnosti globalnog finansijskog sistema – cilj od kojeg neće samo

banke imati koristi, nego i mnogi drugi poslovi i klijenti.

Naravno, neki od naprednih pristupa koje Bazel II nudi su

namijenjeni velikim i/ili sofisticiranim bankarskim organizacijama; ovo

je ponekad navodilo bankare i supervizore nekih posebnih regiona svijeta

da se zapitaju da li je Bazel II uopšte relevantan i u njihovim situacijama.

189

Zbog toga bih volio da razmijenim neka razmišljanja o značaju Bazela II

za bankarske sisteme zemalja koje su u tranziciji; o njegovoj ravnoteži

izmedju složenosti i osjetljivosti na rizik; i o njegovom potencijalnom

uticaju na tržišnu utakmicu.

Moram da napomenem da su supervizori i bankari iz tranzicijskih

zemalja bili izuzetno aktivni u razmjeni njihovih pogleda i sugestija sa

Komitetom. Njihov doprinos je pomogao da okvir Bazela II bude važan

za banke na brojnim i različitim tržištima.

Da li je je Bazel II generalno prihvatljiv za zemlje u tranziciji ?

Po mom mišljenju, visok stepen razlika u tržištima i finansijskim

sistemima širom svijeta čini teškim – i možda čak kontraproduktivnim –

pokušaj da se stvori jedinstveno pravilo koje bi bilo primjenljivo na sve

banke u svim zemljama. Iz tog razloga smo usvojili polu-pristup Bazelu

II i tako dali mogućnosti izbora okvira koji su lako prihvatljivi za brojne

vrste organizacija i ekonomskih okolnosti. Pored toga, pristup sa tri

elementa Bazela II, naglašava ključne principe kao što su potreba banaka

da vrše procjenu svojih rizika; potreba supervizora da vrše ocjenu tih

procjena; i potreba za transparentnošću radi jačanja tržišne discipline.

Ovi principi su fundamentalni u novom pristupu Bazela II prema kapitalu

i izuzetno su vrijedni za supervizore i banke na svim tržištima.

Posebna zabrinutost o primjenljivosti Bazela II u zemljama u

tranziciji, koju je neko iskazao, je ta da će se banke sa više

pojednostavljenim sistemima za upravljanje rizikom oslanjati na eksterno

kreditno rangiranje koje će vršiti agenije za rangiranje po standardnom

pristupu za kreditni rizik. Na nekim tržištima moglo bi biti malo, ako ih

uopšte i bude, kompanija koje će biti rangirane. Komitet je imao na umu

190

ovakve zabrinutosti. Ako za supervizore ne bude prihvatljivo da se u

njihovim zemljama koristi eksterno rangiranje, mogu da za sva

potraživanja prema klijentima koji su pravna lica izaberu ponder rizika

od 100%, a za centralne vlade i njene institucije i banke da izaberu

ponder rizika u skladu sa koeficientima rizika kreditnih agencija za izvoz.

Ovim bi se eliminisala zavisnost od rangiranja od strane eksternih

kreditnih agencija. Ipak, ja sam uvjeren da svi supervizori priznaju da

banke moraju neprekidno poboljšavati svoje razumijevanje svih rizika i

poboljšavati svoje načine za mjerenje potencijalnih izlaganja gubicima, a

Bazel II je kreiran da pruži poticaje za takva poboljšanja.

U poredjenju sa Sporazumom 1988, koji je bio relativno

jednostavan za usvajanje, mora se prznati da je Bazel II složeniji i

zahtijeva mnogo više i od banaka i od supervizora. Zbog toga Komitet ne

očekuje da će se, barem na početku, Bazel II prihvatiti i toliko

rasprostranjeno i toliko brzo kao Sporazum 1988. Medjutim, mi i

očekujemo i nadamo se da će se odredjeni broj zemalja koje usvoje nove

okvire vremenom razviti. Članovi Bazelskog komiteta vjeruju da je

veoma korisno za sve zemlje da se usmjere prema Bazelu II, ali da

trenutak za njegovo usvajanje treba da bude odabran zavisno od vlastitih

uslova u svakoj zemlji. Samo nacionalne nadležne institucije mogu da

odluče kada da usvoje Bazel II.

Kompleksnost

Ipak, iako je Bazel II kompleksniji dokument od Sporazuma

1988, mnogo od njegove kompleksnosti potiče iz različitosti koje postoje

u svijetu. Pružajući lepezu mogućnosti, sposobniji smo da se prilagodimo

regulatornim okvirima profila rizika svake banke. U toku kreiranja

191

Bazela II Komitet je želio da napravi ravnotežu izmedju jednostavnosti i

osjetljivosti na rizik. Ova ravnoteža je posebno teško dostižna u industriji

kao što je bankarstvo, u kojoj kultura stalnog inoviranja postavlja visoke

zahtjeve pred regulatore da razvijaju jednostavna pravila koja će

odgovarati svim bankarskim proizvodima i uslugama. Da parafraziramo

Einstein-a, mi bismo mogli reći da dobar sistem o kapitalu treba da bude

maksimalno jednostavan, ali ni po koju cijenu jednostavniji od toga.

Slično, nešto od kompleksnosti Bazela II potiče iz detalja koje

smo dali radi promocije višeg nivoa terena na kojem se odvija igra.

Mnogi bankari i supervizori su od Komiteta tražili da osigura mnogo više

detalja za oblasti za koje cijene da postoji opasnost za različito tumačenje

u različitim zemljama.

«Pojednostavljeni standardni pristup» koji je Komitet objavio kao

dio sistema Bazela II trebao bi biti koristan onim zemljama koje ne žele

da usvoje sve opcije koje su po novom okviru na raspolaganju.

Medjutim, ustupak za ustupak odražava činjenicu da je ravnoteža politika

na granici izmedju jednostavnosti i osjetljivosti na rizik; ako neko izabere

jednostavnija pravila, cijena toga je da je osjetljivost na rizik manja, pa

posljedično i potencijalno veći troškovi kapitala.

Konkurencija i konzistentnost u primjeni

Još jedna zabrinutost koju je Komitet uzeo u razmatranje je uticaj

Bazela II na globalnu konkurenciju. Recimo, neko je postavio pitanje da

li će banke koje izaberu napredne pristupe Bazela II imate neke koristi

koje banke koje izaberu jednostavnije pristupe neće imati.

Da bismo odgovorili na ovakva razmišljanja moramo razumjeti

da usvajanje nekog naprednog pristupa automatski ne umanjuje potrebu

192

banke za kapitalom. Osim toga, kao odgovor na rizičnost okruženja,

supervizori neke zemlje mogu da postave viši zahtjev za kapitalom od

onog koji je bio predložen Bazelom I, a možda čak viši i od onog koji se

traži Bazelom II.

Pitanje konkurencije izmedju banaka pojavilo se i u kontekstu

konkurencije izmedju zemalja. Trebali bi da se sjetimo da je cilj Bazela II

da pomogne da se osigura da se medjunarodna konkurencija na

bankarskim tržištima vodi snagom svake banke, a ne putem razlika u

pravilima svake zemlje. Jedan način kojim je Komitet htio da promoviše

konzistentnu primjenu novog okvira je da je banke i supervizore, gdje je

to neophodno, obezbijedio sa detaljno razradjenim zahtjevima. Kako sam

već rekao, ovi detalji mogu pojačati utisak da je Bazel II duži i

kompleksniji, ali to je mala cijena koja se mora platiti za veću

konzistentnost u primjeni.

Ako razgovaramo o potrebi da se imaju okviri koji se mogu

prilagoditi brojnim različitim okolnostima, saradnja izmedju supervizora

će biti odlučujuća za dostizanje jednog odgovarajućeg nivoa

konzistentnosti u primjeni. Komitet je formirao radnu grupu supervizora,

koja je nazvana Grupa za implementaciju Sporazuma, koja razmjenjuje

informacije o implementaciji izmedju zemalja koje su članice Bazelskog

komiteta i sa drugim supervizorima, uključujući i putem Grupe za

saradnju na osnovnim principima. Popularišući razmjenu informacija o

praktičnim pitanjima, diskusije AIG-a (Grupa za imeplementaciju

Sporazuma – the Accord Implementation Group: primjedba MB) će

pomoći da se da podsticaj većoj konzistentnosti u implementaciji i

primjeni novog okvira u brojnim zemljama.

193

Zaključak

Kako sam naglasio, cilj Bazela II je da se ponovo ojača naša

pažnja ka rizicima i da se svi mi ohrabrimo da poboljšamo naše

sposobnosti za procjenjivanje i upravljanje tim rizicima. Onda bi se u

nekom smislu Bazel II mogao smatrati naporom za ponovno osvježenje

kulture za upravljanje rizikom u bankarskom sektoru. Uvjeren sam da

Bazel II daje bankama nužni poticaj za hrabrost da poboljšaju svoje

sisteme i procedure za upravljanje rizikom. U isto vrijeme, novi okvir

kapitala će pomoći da se osigura da supervizija kapitala i dalje bude

kamen temeljac sigurnosti i zdravlja bankarskog sistema. Oba rezultata

će pomoći da banke budu prilagodljivije, manje osjetljive na uspone i

padove u poslovnim ciklusima, i sposobnije da služe kao izvor kredita i

rasta poslovnih aktivnosti i klijenata. Ove koristi su dostojne našeg

daljnjeg neprekidnog teškog rada.

Prevod: Mustafa Brkić

194

Prilog 2.

OPREZNOSNI (PRUDENCIONI) PROPISI I BANKARSKA

SUPERVIZIJA Polizatto, Vincent P. (Vittas, Dimitri, ed.)

Neefikasan zakonski okvir može uzrokovati poremećaje u

bankarskom sistemu, ali je češći slučaj da su nedostatak korektivnih

mjera i supervizije jednake slabosti. Korijen supervizorskih problema leži

u konfliktnim ciljevima javne politike prema superviziji; miješanju

politike; nedostatku političke volje za rješavanje problema;

organizacijskim slabostima kao što je nedostatak osoblja, neadekvatne

plate, slabo upravljanje i podijeljene odgovornosti za superviziju; kao i

nedostatak jasnog razumijevanja uloge supervizije. Isto tako, problemi

mogu biti rezultat metodologija kontrole koje se fokusiraju na tehničku

uskladjenost sa zakonima i propisima ili koje su oslabljene

odgovornostima za ne-opreznosne probleme kao što su kontrola poreza,

kontrola deviznog poslovanja i specijalni programi kreditiranja. U nekim

slučajevima, problemi se javljaju i zbog nedostatka sistema ranog

upozorenja i nedovoljnih mogućnosti za nadzor putem izvještaja.

Medjutim, supervizorski problemi su najčešće rezultat kombinacije ovih

faktora.

195

Modeli supervizije banaka u industrijaliziranim zemljama

Supervizija banaka u industrijaliziranim zemljama razvila se kao

odgovor na finansijske krize, ekonomske dogadjaje i političke fenomene.

Oblik supervizije banaka je veoma često odražavao filozofske i društvene

razlike o ulozi vlade i organizovanju društva, na primjer, “klubski”

pristup iz 19. stoljeća u Velikoj Britaniji, kada je Banka Engleske

primjenjivala svoj moralni autoritet i vodjstvo putem “kimanja glavom i

davanjem miga” nasuprot snažnoj populističkoj tradiciji i tradiciji

suočavanja Sjedinjenih Država, koja se zasnivala na manje više detaljnim

“pravilima igre” i zahtijevala razradjeniji mehanizam za osiguranje

poštovanja ovih pravila. Ove razlike su obilježavale dva osnovna modela

bankarske regulative i supervizije: neformalni pristup koji se oslanjao na

konsultacije i moralno ubjedjivanje; i formalni pristup koji je zahtijevao

aktivnu “potvrdjivačku” provjeru putem kontrola na licu mjesta. U

kontinentalnoj Evropi, kreiran je birokratski pristup koji je bio manje

“potvrdjivački” nego u Sjedinjenim Državama i koji je prenio mnoge

provjere i kontrole bankarskih knjiga na eksterne revizore.

Supervizija banaka u Velikoj Britaniji

Najslikoviti primjer neformalnog pristupa supervizije banaka

predstavljao je pristup Banke Engleske. U Velikoj Britaniji je Banka

Engleske superviziju tradicionalno obavljala putem konsultacija sa

bankama. Moralno ubjedjivanje, diskrecija i lični kontakti su bili glavni

instrumenti bankarskih supervizora. Svaka je banka individualno imala

odnos sa Bankom Engleske. Banke su pravile opreznosne izvještaje, ali

za razliku od drugih sistema supervizije gdje kontrolori radi provjere i

pribavljanja informacija obavljaju kontrole na licu mjesta, ovdje je

196

obaveza za davanje informacija Banci Engleske bila jedino na bankama.

Mnogo godina je ovaj sistem funkcionisao relativno dobro u visoko

koncentrisanom bankarskom sistemu. Medjutim, kada je porastao broj

banaka kao rezultat nastanka takozvanih sekundarnih banaka i dolaska

stranih banaka kasnih 1960-tih i ranih 1970-tih, sistem je zapao u krizu.

Mane neformalnog sistema koji se oslanjao na informacije koje su

davala rukovodstva, ali bez nezavisne procjene kvaliteta portfolia banaka

i adekvatnosti rezervi za potencijalne kreditne gubitke, su postale

očigledne. Vlasti u Velikoj Britaniji su postepeno prihvatile pristup koji

se više zasnivao na propisivanju bankarske regulative i supervizije, što je

britansku praksu približilo praksi kontinentalne Evrope. Nakon afere sa

Johnson Matthey-om, koja je samo ubrzala preispitivanje supervizorskog

pristupa Banke Engleske, vlasti u Velikoj Britaniji su uspješno delegirale

kontrolu na licu mjesta na eksterne revizore i to tako što su pojačale

izvještajne zahtjeve revizorima banaka prema Banci Engleske. Takodjer

su preduzeti koraci za poboljšanje sposobnosti Banke Engleske za nadzor

putem izvještaja.

Da bi neformalni pristup bio uspješan, iskustvo Velike Britanije

pokazuje da mora biti zadovoljeno nekoliko ključnih uslova: mali broj

banaka, jaka centralna vlast, postojanje tradicije bliske saradnje izmedju

vlade i bankarske industrije, kao i jakih ličnih odnosa izmedju bankara i

supervizora, visoko kvalifikovana radna snaga, efikasni sistemi

upravljanja u samim bankama, jake revizorske i računovodstvene prakse

i potpuno javno objavljivanje informacija za osiguranje tržišne discipline.

Pa čak i tada, nepošteno ili prevarantsko rukovodstvo može

navesti bankarske supervizore na pogrešan trag i uzrokovati

nepopravljivu štetu jednoj instituciji. Ovakav sistem neformalne

197

supervizije ostavio je u naslijedje “ne-provjeravačku” bankarsku

superviziju u mnogim bivšim britanskim kolonijama, što ih je učinilo

nespremnim za bankarske probleme u regionima u razvoju. Iako izgleda

da se ovakvim pristupom nisu stvorile poteškoće u nekim zemljama,

problemi su se pojavili u mnogim drugim zemljama Komonvelta, u

Africi i Aziji, gdje su se osnovale domaće banke kao konkurencija do

tada dominantnoj ulozi stranih banaka.

Supervizija banaka u kontinentalnoj Evropi

Model supervizije banaka koji postoji u zemljama kontinentalne

Evrope zasniva se na pristupu zakonske regulative koji propisuje brojne

pokazatelje koje banke moraju zadovoljavati, ali kontrolu banaka na licu

mjesta i provjeru njihovih poslovnih knjiga delegira na eksterne revizore.

U Belgiji se imenuju specijalni revizori koje plaćaju vlasti. U Švicarskoj

Federalna komisija za bankarstvo izdaje licence revizorima i na njih se

primjenjuju specijalne zakonske odredbe. U Njemačkoj glavni revizori

obavljaju kontrole banaka i dužni su da izvijeste vlasti kada otkriju

činjenice koje potvrdjuju uslovljeno mišljenje revizije. Medjutim,

supervizori su zadržali pravo da u svakom trenutku mogu vršiti provjeru

knjiga i kontrolu banaka. U svakoj od ovih zemalja, supervizori su

propisali detaljna pravila za formu i sadržaj revizorskih izvještaja.

U stvari, delegiranje kontrole banaka na licu mjesta na eksterne

revizore predstavlja privatizaciju procesa kontrole, iako po strogim

pravilima i uputstvima vlade. Ovaj pristup ima nekoliko prednosti.

Revizorske kuće mogu izbjeći ograničenja koja se odnose na resurse i

plate, koja često sprječavaju supervizorske institucije i vlade uopšte da

zapošljavaju i zadržavaju visoko kvalifikovan kadar. Pored toga, revizori

198

mogu postići ekonomično poslovanje kombinacijom opreznosne

supervizije i uobičajene računovodstvene revizije.

Medjutim, i ovaj pristup uzrokuje odredjene probleme. Postoje

rizici koji, ako se ispravno ne postave i kontrolišu, mogu dovesti revizore

u potencijalno konfliktne uloge sa dvojnom lojalnošću, prema bankama i

prema vladi, a naročito u slučajevima kada je revizorima dozvoljeno da

rade i na drugim poslovima. Pored toga postoji opasnost da, u svojim

nastojanjima da vode računa o troškovima i ostvare što veću zaradu,

revizori neće angažovati dovoljne resurse za osiguranje ispravnog

postupka revizije.

Odgovarajući model kontrole na licu mjesta, to jest da je

obavljaju supervizori ili revizori, za svaku posebnu zemlju definitivno

zavisi od procjene koja je grupa najsposobnija za obavljanje funkcije

provjere na licu mjesta. Faktori koji se moraju procijeniti su sposobnost,

kompetentnost, iskustvo i nezavisnost od političkih i drugih uticaja.

Ovakvu ocjenu je najbolje provoditi po principu slučaj po slučaj.

Supervizija banaka u Sjedinjenim Državama

Supervizija banaka u Sjedinjenim Državama služi za primjer

formalnog pristupa supervizije koji zahtijeva aktivno prisustvo na licu

mjesta za provjeru postojećeg stanja u bankama. Kod US modela,

periodične kontrole na licu mjesta predstavljaju osnovu procesa

supervizije. Američki pristup objašnjava se velikim brojem malih banaka

i lokalnim bankarstvom u pojedinim državama, a oboje je rezultat

ograničenja vezanih za geografsko širenje banaka.

Dok se kod koncentrisanih bankarskih sistema evropskih zemalja

interno snose troškovi nadzora filijala, a gubici se rasporedjuju na nivou

199

filijale, u američkoj bankarskoj strukturi regulatorne agencije troškove

nadzora rasporedjuju na mnogo širi obuhvat, a gubici banaka se

pokrivaju mnogo šire putem obaveznih šema osiguranja depozita. Ovo

dovodi do većih društvenih i političkih pritisaka na “potvrdjivački”

pristup u bankarskoj superviziji.

Za razliku od zemalja gdje se institucije za superviziju oslanjaju

na spoljne stručnjake, bankarski supervizori u Sjedinjenim Državama

sami moraju posjedovati sposobnosti za procjenu kvaliteta aktive i ostalih

područja ativnosti banke. Glavni nedostatak ovog pristupa je što on može

biti radno intenzivan i kočen finansijskim ograničenjima.

U posljednjih nekoliko godina, US agencije za superviziju su na

ograničenja resursa odgovorile sa ciljanim kontrolama na licu mjesta,

znatno većom upotrebom kontrole putem izvještaja i analiza za rano

upozorenje, te korištenjem prednosti napredne kompjuterske tehnologije.

Ovi su koraci agencijama za superviziju omogućili da održavaju relativno

stabilan broj zaposlenih kontrolora, bez obzira na rast aktive i povećanje

kompleksnosti finansijskog sistema.

Više od 14.000 banaka koje kontrolišu US regulatori predstavlja

glavni razlog zbog kojeg je potreban formalan pristup supervizije. Isti

objašnjava i usvajanje CAMEL sistema za rangiranje i upotrebu

Jedinstvenog Izvještaja o poslovanju banke. CAMEL rangiranje

kvantificira stanje kontrolisane institucije kroz pet glavnih oblasti i

dodjeljuje sveukupni kompozitni rang, a Jedinstveni Izvještaj o

poslovanju banke (UBPR) predstavlja statističku analizu poslovanja

banke koja se zasniva na podacima iz kvartalnih opreznosnih izvještaja.

Ovaj izvještaj uporedjuje i ocjenjuje svaku banku u odnosu na grupu

sličnih banaka. Postoji 25 grupa sličnih banaka, koje obuhvataju

200

institucije sa sličnim karakteristikama. Ovi su izvještaji dostupni javnosti,

a kompjuterske forme su na raspolaganju berzanskim analitičarima i

drugim. Upotrebom ove tehnologije supervizori imaju mogućnost izrade

ad hoc izvještaja ili prenosa podataka na mikrokompjuterske modele

kojima se vrše simulacije ili predvidjanja. U najnovijoj fazi tehnološkog

napretka koriste se stručni sistemi za analizu opreznosnih izvještaja i

izradu pisanih komentara.

Harmonizacija i medjusobno uskladjivanje supervizije banaka

I pored razlika u supervizorskim pristupima, zbog rastuće

globalne medjuzavisnosti finansijskih tržišta, sve više jača koncenzus da

se supervizija banaka i bankarska regulativa moraju harmonizirati bez

obzira na državne granice. Zemlje u razvoju rastu i napreduju, integracija

domaćih finansijskih tržišta sa većim medjunarodnim finansijskim

sistemom postajaće sve značajnija i značajnija tako da će se neskladi

minimizirati. U svijetu gdje se finansijske transakcije obavljaju 24 sata

dnevno, a banke ulaze u finansijske transakcije sa brojnim stranim

korespondentima i partnerima, globalni finansijski sistem može biti jak

samo onoliko koliko i njegove najslabije karike. Razlike u regulativi

mogu dovesti do nesklada na finansijskim tržištima, a mogu povećati i

rizike za bankarske aktivnosti koje se obavljaju preko državnih granica.

Postoji i opasnost da domaće institucije koje posluju u inostranstvu mogu

izbjeći superviziju.

Propast West German Bankhause Herstatt 1974. godine zbog

deviznih i drugih gubitaka je imala štetan uticaj na medjunarodno

medjubankarsko tržište i privukla je pažnju na potrebu za većom

medjunarodnom supervizorskom saradnjom. Nešto kasnije iste godine je

201

ovaj dogadjaj doveo do osnivanja Bazelskog komiteta pod

pokroviteljstvom Banke za medjunarodna poravnanja. Ovaj se forum

sastoji od bankarskih supervizora iz zemalja Grupe deset plus Švicarska i

Luksemburg. Komitet je nakon osnivanja obradio pitanja supervizije

finansijskih institucija koje posluju u inostranstvu i kreirao obuhvatna

uputstava za osiguranje da ni jedna institucija ne može izbjeći

superviziju. Pomenuta uputstva su sadržana u “Bazelskom sporazumu”

koji je uveo sljedeće ključne principe: (1) supervizija stranih bankarskih

organizacionih jedinica predstavlja zajedničku odgovornost insitucije za

superviziju zemlje porijekla i zemlje domaćina, (2) niti jedna strana

bankarska poslovna jedinica ne smije izbjeći superviziju, (3) supervizija

likvidnosti treba biti primarna odgovornost institucije za superviziju

zemlje domaćina, (4) u slučaju stranih filijala supervizija solventnosti

treba da je bitna odgovornost institucije za superviziju zemlje porijekla i

u slučaju stranih subsidijarnih lica primarna odgovornost institucije za

superviziju zemlje domaćina, i (5) treba da se promovira praktična

saradnja izmedju institucija za superviziju zemlje domaćina i zemlje

porijekla, razmjenom informacija i davanjem odobrenja za obavljanje

kontrole od strane ili u korist supervizora zemlje porijekla na teritoriji

supervizora zemlje domaćina.

Druge važne inicijative ubrzane radom Bazelskog komiteta su i

preporuke da se supervizija medjunarodnog poslovanja banaka provodi

na konsolidovanoj osnovi tako da se procjena rizika može vršiti na

globalnom nivou i usvajanje standarda adekvatnog kapitala zasnovanog

na riziku aktive. Kontinuiran rad se fokusira na izloženost banaka riziku

zemlje, rizicima likvidnosti i kamatne stope, kao i vanbilansnom riziku.

202

Supervizorske metodologije

Rastuća integracija finansijskih tržišta, naročito izmedju zemalja

članica Evropske Unije, je vodila približavanju sistema bankarske

supervizije. Sada je opšteprihvaćeno da adekvatan sistem bankarske

supervizije treba da obuhvata i kontrolu na licu mjesta i kontrolu na

osnovu izvještaja, a da ne-opreznosne preokupacije, kao što su naplata

poreza i uskladjenost sa valutnim i kreditnim ograničenjima, treba svesti

na minimumu.

Instrumenti supervizora uključuju i kontrole pojedinačnih

institucija na licu mjesta i nadzor putem izvještaja, kako iz makro tako i

iz mikro perspektive. Za većinu zemalja u razvoju, kontrole na licu

mjesta se smatraju naročito važnim. Razlog ovom je što se nesolventnost

u zemljama u razvoju uglavnom javlja zbog kreditnih gubitaka koji se

najuspješnije utvrdjuju u samoj instituciji. Prema tome, putem kontrole

na licu mjesta i provjere, supervizori se moraju koncentrisati na procjenu

kvaliteta aktive i na izdavanje naloga za formiranje rezervi za loše kredite

i suspenziju kamate na nekvalitetnu aktivu. Utvrdjivanjem kvaliteta

aktive i stanja neke institucije, bankarski supervizori kreatorima vladine

politike obezbjedjuju važne informacije o zdravlju finansijskog sistema.

KONTROLE NA LICU MJESTA (ON-SITE KONTROLE).

Tradicionalne metode on-site kontrole u mnogim zemljama se često

fokusiraju na poštovanje bankarskih propisa i direktiva. Kao rezultat

toga, opreznosna briga za sigurnost i zdravlje se često previdjaju. Čak i u

slučajevima kada supervizori pokušavaju da se bave pitanjima sigurnosti

i zdravlja, proces kontrole može obezbijediti samo “nesiguran prikaz”

stanja banke na odredjeni datum, bez bavljenja potencijalnim rizicima i

203

internim potrebama banke za sistemima upravljanja rizicima u

dinamičnom i promjenljivom okruženju. Na primjer, kontrolori mogu

utvrditi stanje bančinog kreditnog portfelja, ali da propuste da izvrše

ocjenu kreditnih politika i praksi koje vode u kreditne probleme ili mogu

uticati na porast budućih kreditnih problema. I zaista, bankarski

kontrolori u mnogim slučajevima propuštaju da identifikuju i

kvantifikuju obim i ozbiljnost problematične aktive – glavni propust. Čak

i kada se problemi identifikuju, supervizori možda nemaju ovlaštenje da

nalože formiranje rezervi i otpis ili druge neophodne akcije.

Kako bi se ovakve slabosti popravile i povećala efikasnost

aktivnosti on-site kontrola, supervizori moraju pomjeriti svoj fokus sa

provjere uskladjenosti sa zakonima na procjenu rizika i pomaganje

bankama da upravljaju rizikom. Kako bi se ovo postiglo, bankarski

supervizori trebaju usvojiti pristup odozgo-nadole, kojim se naglasak

stavlja na upravljanje i politike koje kreira odbor direktora i izvršno

rukovodstvo. Nije dovoljno da se problemi samo kvantifikuju – iako je

ovo zasigurno nužan korak. Moraju razumjeti i uzroci problema i

preduzimati preventivne mjere kojima će se smanjiti vjerovatnoća za

njihovo ponavljanje.

Kao dio procesa kontrole, on-site kontrolori treba da izvrše

provjeru tačnosti opreznosnih izvještaja koji su dostavljeni

supervizorskoj agenciji i izvršiti analizu onih aspekata banke koji se

putem izvještaja ne mogu adekvatno nadzirati. Kontrolori se trebaju

fokusirati na glavne aktivnosti banaka i potencijalne probleme

identifikovane putem nadzora na osnovu izvještaja. Naročito treba da

vrše ocjenu kvaliteta aktive, upravljanja, zarade, kapitala i upravljanja

sredstvima, kao i sistema interne kontrole banke, revizije, informisanja

204

rukovodstva i računovodstvenih sistema. Pri ocjeni kvaliteta aktive,

kontrolor treba da izvrši pregled bančinih kreditnih politika, pisanih ili

posredno izraženih, a radi utvrdjivanja da li su iste razumne i kompletne.

Zbog toga, a s ciljem da izvrši ocjenu kvaliteta kredita, kreditnih praksi

rukovodstva i poštovanja kreditnih politika, on treba da pregleda kreditne

fajle velikih korisnika kredita, problematičnih korisnika kredita i uzorak

fajli manjih korisnika. Potreban je i pregled zapisnika sa sastanaka

kreditnog odbora i odbora direktora. Kontrolor treba da izvrši i procjenu

procedura banke za suspenziju obračuna kamate, otpis loših kredita i

utvrdjivanje adekvatnih rezervi za kreditne gubitke.

Bankarski supervizori treba da pregledaju i poslovne i strateške

planove pojedinačnih banaka, te izvrše procjenu i sposobnosti

rukovodstva za ostvarenje ciljeva. Treba da izvrše provjeru da li su

uspostavljeni sistemi upravljanja adekvatni za postizanje uskladjenosti sa

politikama i propisanim funkcionisanjem. Isto tako, bankarski

supervizori trebaju poticati banke da uspostavljaju i jačaju vlastite

sisteme za interno upravljanje kao prvu liniju odbrane od nesolidnih,

nesigurnih ili nezakonitih bankarskih praksi. Sistemi upravljanja trebaju

uključivati pisane politike i procedure, formalizovano planiranje i

finansiranje, sisteme informisanja rukovodstva, internu kontrolu kredita,

sisteme za praćenje poštovanja propisa, aktivnosti interne i eksterne

revizije i interne kontrole. Iako nivo njihove sofisticiranosti i složenosti

može biti različit, formiranje sistema za upravljanje treba poticati i kod

velikih i kod malih banaka.

Pošto je obezbjedjenje sigurnosti i zdravlja finansijskog sistema

tipični kontinuirani zadatak bankarske supervizije – za razliku od

individualnih banaka - i zaštita deponenata, a ne dioničara banaka,

205

supervizorske aktivnosti se trebaju fokusirati na područja sa najvećim

rizikom po sistem, npr. velike finansijske institucije ili banke čije

aktivnosti mogu zaraziti čitav sistem. U okviru pojedinačnih banaka,

efikasnu upotrebu oskudnih supervizorskih resursa treba postići ciljanim

kontrolama područja sa najvećim rizikom, kao što su kvalitet aktive, rizik

kamatne stope, devizne aktivnosti, itd. Aktivnostima kontrole bi trebalo

izbjegavati i kontrolu svake filijale ili svakog subsidijarnog lica jedne

institucije. Umjesto toga, kontrolu treba fokusirati na stanje

konsolidovane institucije i to pregledom onih jedinica koje imaju

značajan uticaj na ukupnu poziciju te institucije. Ostale jedinice se

trebaju pregledati metodom uzorka.

Uobičajena slabost supervizorskog procesa je propuštanje da se

preduzmu aktivnosti za rješavanje problema i primijene korektivne

mjere. Ovo se dešava iz više razloga uključujući slabo vodjenje, političke

uticaje, nepromišljenost u rješavanju problema, organizacijske slabosti i

nedostatak odgovarajućih korektivnih instrumenata. Medjutim, ovo se

dešava i zbog toga što se nalazi kontrole i potrebne vrste korektivnih

mjera ne saopštavaju adekvatno odboru direktora ili višem rukovodstvu.

Izuzetno je važno da se nalazi kontrole jasno saopšte banci putem

pisanog izvještaja o kontroli i sastanaka sa odborom direktora i izvršnim

rukovodstvom. Popratno pismo uz pisani izvještaj o kontroli, potpisano

od strane rukovodioca bankarske supervizije ili lica koje on ovlasti, bi

trebalo da skrene pažnju na glavne zaključke i preporuke date u

izvještaju. Dodatno, u popratnom pismu treba da bude naveden i zahtjev

za dostavu formalnog odgovora banke u odredjenom vremenskom roku.

Ako se traže i izvještaji o poboljšanjima koje banka ostvari u primjeni

korektivnih mjera, onda i to treba navesti u popratnom pismu. Potrebno

206

je da se odrede administrativne procedure za praćenje bančine reakcije i

provjeru korektivnih aktivnosti.

U većini zemalja u razvoju, pisane kontrolne procedure su ispod

svakog adekvatnog nivoa ili čak i ne postoje, tako da se kontrolor mora u

potpunosti osloniti na svoje iskustvo, znanje i sposobnosti. Posljedica

ovog je odsustvo jedinstvenog i dosljednog vršenja on-site kontrole od

strane svih kontrolora. Rezultat toga je da rukovodilac bankarske

supervizije nikad ne može biti siguran u to koje su funkcije banke

pregledane, te na koji način je kontrola izvršena. Nedostatak pisanih

kontrolnih procedura takodjer lišava nove kadrove bitnog sredstva za

obuku. Zbog toga je, a da bi se osigurala dosljednost i jedinstvenost i

sredstvo za obuku novih kontrolora, za korištenje u on-site kontrolama

potrebno izraditi pisane kontrolne procedure i upitnike. Ne želi se reći da

iste treba da zamijene ocjene kontrolora. Medjutim, one zaista pružaju

okvir i pomoć za obavljanje potrebnog posla.

Dokumentovanje obavljenog posla i čuvanje radnih materijala je

još jedan aspekt pisanih kontrolnih procedura. Ovim se pokazuje da

mjere koje je kontrolor preporučio nisu proizvoljne, nego zasnovane na

opravdanim zabrinutostima i kritikama. Ova dokumentacija može biti

neophodna i za podršku zakonskih prinudnih aktivnosti koje supervizori

predlažu.

Dugoročno gledano, institucije za bankarsku superviziju mogu

koristiti postupak on-site kontrole kao katalizator za promjene osnovnih

metoda poslovanja banaka putem davanja preporuka finansijskim

institucijama za poboljšanje njihovog poslovanja. Ovo obično obuhvata

jačanje sistema upravljanja u bankama, uključujući pisane politike i

procedure, zvanično planiranje i finansiranje, procedure interne kontrole i

207

revizije, informisanje rukovodstva i kontrolu kredita. Razlozi za ovakav

pristup leže u tome što će supervizorske institucije uvijek imati probleme

sa ograničenim resursima. S tim u vezi, same banke moraju postaviti prve

linije odbrane od nezdravih i nesigurnih praksi. Kada se jednom sistemi

upravljanja uspostave, supervizorske institucije mogu provjeravati da li ti

sistemi funkcionišu putem njihovog testiranja. Ako sistemi nisu

adekvatni, obim kontrole treba proširiti na takav način da se rizici mogu

identifikovati i kvantifikovati.

NADZOR PUTEM IZVJEŠTAJA (OFF-SITE NADZOR).

Mogućnosti off-site nadzora pružaju veoma važnu dopunu on-site

kontrola, dajući rano upozorenje o sadašnjim i potencijalnim problemima

i predstavljaju sredstvo za praćenje i poredjenje finansijskog poslovanja.

Medjutim, off-site nadzor se ne smije smatrati sredstvom za zamjenu on-

site kontrole koja je primarni oblik supervizije u zemljama u razvoju. U

svim zemljama se kvalitet informacija i istinitost podataka, koje

dostavljaju banke, moraju provjeravati. U zemljama u razvoju kvalitet

informacija je takav da su često nekompletne i netačne. Banke često

nemaju interne računovodstvene sisteme i sisteme interne kontrole koji bi

osigurali blagovremenu i tačnu pripremu podataka. Zbog toga bi u većini

slučajeva bilo pogrešno oslanjati se na off-site nadzor više od njegove

samo dopunske uloge on-site kontroli.

U većini zemalja u razvoju opreznosni izvještaji, koji čine osnovu

za većinu off-site nadzornih aktivnosti, su često ograničeni na one o

likvidnosti, obračunu propisanih rezervi i smjernicama vezanim za

kredite. Analize se često sastoje od jednostavne provjere uskladjenosti sa

odredjenim pokazateljima iz bilansa stanja. Rijetko se prikupljaju

informacije za ozbiljnu procjenu rizika.

208

Da bi off-site nadzor i analize za rano upozorenje bili efikasni,

opreznosni izvještaji moraju otići dalje od statističkih inputa, obračuna

propisane likvidnosti i rezervi te jednostavnih bilansnih kalkulacija, i to

prema inputima koji će omogućiti procjenu rizika. Ovo znači da

supervizori treba da prikupljaju podatke o bančinom kreditnom portfelju,

uključujući i kredite koji kasne sa naplatom i problematičnu aktivu,

deviznu poziciju, vanbilansne obaveze i druga rizična područja, kao i

bilans stanja i bilans uspjeha. Da bi se osigurao jedinstven pristup,

supervizorske institucije trebaju imati mogućnost da propišu rokove,

sadržaj i forme opreznosnih izvještaja, na takav način da se mogu

pripremati komparativni podaci i koristiti na dosljedan način.

Izuzetno je važno da je funkcija off-site nadzora u potpunosti

integrisana u supervizorski postupak tako da se slabosti mogu ispravljati.

Da bi se prodiskutovali problemi uočeni off-site nadzorom, možda je u

nekim slučajevima dovoljno da se banka kontaktira putem telefona ili

pisma. Medjutim, u drugim slučajevima je, možda nužno poslati

kontrolore u banku kako bi nastavili procjenu slabosti koje su

identifikovane putem off-site nadzora. U svakom slučaju informacije i

izvještaji pripremljeni na osnovu dostavljenih izvještaja mogu pružiti

značajne komparativne podatke o rizičnim oblastima i efikasnosti, pa ih

kontrolori trebaju koristiti u toku njihovih on-site kontrola.

Organizaciona pitanja

Bankarska supervizija se često postavlja pod kišobran centralne

banke odredjene zemlje. Pošto je funkcija bankarske supervizije da

osigura siguran i zdrav bankarski sistem i spriječi nestabilnost

finansijskog sistema, centralna banka, kao institucija koja vodi

209

monetarnu politiku jedne zemlje i ima ulogu kreditora u krajnjoj nuždi je

logično mjesto za lociranje bankarske supervizije. Medjutim, ne postoje

ubjedljivi dokazi koji bi ukazivali na to da funkcionisanje u okviru

centralne banke daje vidljivu prednost nad formiranjem nezavisne

supervizorske agencije, pod uslovom da je bankarska supervizija

zaštićena od političkih uticaja, da se informacije do kojih se dolazi

supervizijom dijele sa onim koji vode monetarnu politiku i da se agencija

adekvatno finansira iz naknada ili direktnih izdvajanja iz budžeta. U

stvari, neki tvrde da će jedna agencija koja je odgovorna isključivo za

bankarsku superviziju posvetiti više pažnje ispunjenju svoje uloge, nego

ona koja ima i odgovornost za vodjenja monetarne politike zemlje. Sa

druge strane, postoji i jedan argument da kada je supervizorska

odgovornost smještena u centralnoj banci, onda postoji vjerovatnoća da

će se ista provoditi sa većim stepenom slobode odlučivanja nego kada je

supervizorska agencija primarno autonomna i funkcioniše u okviru

definisanih zakonskih ograničenja.

Generalno, u zemljama koje imaju jake centralne banke, bi

izgledalo neadekvatno umanjiti njihov uticaj i njihova ovlaštenja

prenošenjem supervizorskih odgovornosti na neku drugu instituciju. Ako

je centralna banka slabija, onda je bolje zalagati se za autonomnu

supervizorsku agenciju. U mnogim zemljama sa visokim prihodima,

razdvajanje odgovornosti odražava odredjene istorijske faktore.

Još jedno alternativno rješenje čini lociranje supervizorske

agencije u okvire ministarstva finansija ili trezora. Za većinu zemalja je

ova alternativa najmanje poželjna pošto ova ministarstva naginju visokoj

politiziranosti, a koordinacija poslovne politike sa drugim vladinim

agencijama često ima tendenciju da postane problematična. U konačnom,

210

zbog toga izgleda da efikasnost institucije za bankarsku superviziju ne

zavisi toliko od njene organizacione lokacije, nego od njenog

rukovodstva i nezavisnosti od političkog uticaja. Ako konkretni

institucionalni aranžman u datoj zemlji omogućava instituciji za

bankarsku superviziju da radi nezavisno od vanjskog uticaja, onda je taj

aranžman vjerovatno najpoželjniji za tu zemlju.

Bez obzira na to gdje je u okvirima vlade locirana bankarska

supervizija, postoje značajni organizacioni koraci koji se moraju

preduzeti za poboljšanje njene efikasnosti. Jedinica za bankarsku

superviziju treba da ima vlastiti identitet najmanje u istoj mjeri kao

ostale važne jedinice u okvirima centralne banke ili ministarstva ili kao

nezavisna agencija. Direktor bankarske supervizije treba da je visoko

rangirani vladin zvaničnik koji svoje izvještaje podnosi direktno

guverneru ili vice-guverneru centralne banke ili ministru finansija ili

trezora. Ovo je neophodno radi osiguranja odgovarajućeg stepena

kredibiliteta u bankarskom sektoru, da bi direktive koje supervizorska

institucija izdaje bile poštovane.

Kadrovi i plate

U većini zemalja u razvoju se institucije za bankarsku superviziju

suočavaju sa ograničenim resursima i finansiranjem. Rezultat toga je da

su supervizorske institucije često nedovoljno kadrovski popunjene. Ovo

utiče na mogućnosti supervizorske institucije da vrši kontrole banaka i

obavlja ostale supervizorske zadatke. Najsposobniji i najkvalifikovaniji

pojedinci se najčešće zapošljavaju u privatnom sektoru ili rade druge

poslove za veće plate. U nekim slučajevima, i pored toga što su im

odgovornosti veće plate bankarskih supervizora možda nisu tolike kao u

211

drugim vladinim sektorima. Ovo utiče na mogućnost supervizorske

institucije da privuče i zadrži kvalifikovane kadrove.

Suvišno je i pominjati da se adekvatni kadrovi za bankarsku

superviziju moraju osigurati, i brojčano i sa visokim sposobnostima. Da

bi se privukli i zadržali kvalifikovani kadrovi, plate trebaju biti privlačne

u poredjenju i sa vladinim i sa privatnim sektorom. Vlade često tvrde da

ne mogu priuštiti dodatno osoblje ili veće plate. Niti da mogu opravdati

različite nivoe plata u strukturi vladinog sektora. Medjutim, postoji jedan

kontra-argument koji kaže da vlade sebi ne smiju dopustiti bankarsku

krizu i njene razaračke posljedice na ekonomski rast i razvoj. Treba

primiti na znanje da ima primjera u kojima su bankarski supervizori

izuzeti od uobičajenih odredbi i skala plata osoblja u državnoj službi.

Troškovi od propasti samo jedne banke mogu biti čak daleko veći od

troškova zapošljavanja i zadržavanja kompetentnih kadrova, za šta je

upečatljiv dokaz kriza US štedno-kreditnih institucija, kada je vladina

administracija koja je u to vrijeme bila na vlasti odbila zahtjeve za

dodatnim kadrovima.

Pitanje karijere

U nekim zemljama, bankarska supervizija se ne smatra nekom

karijerom, a uposleni dolaze u i odlaze iz institucije za bankarsku

superviziju u roku od samo nekoliko godina. Ovo je suprotno zemljama u

kojima je bankarskim supervizorima potrebno četiri do pet godina samo

da steknu sposobnosti za kontrolu malih, dobro vodjenih institucija. Ako

se želi imati uspješna bankarska supervizija, ona se mora smatrati

karijerom punih mogućnosti. Pitanje karijere i opisi radnog mjesta

moraju se tako kreirati da pružaju značajne i izazovne odgovornosti, ali i

212

mogućnosti za napredovanje. Ovo može uključivati i stepenice u karijeri

kao npr. unapredjenje sa pozicije pomoćnog kontrolora na poziciju

kontrolora, pa na poziciju višeg kontrolora, a konačno i na neku

rukovodnu poziciju. Davanje zaduženja i u drugim odjelima može biti od

pomoći kao sredstvo za proširivanje znanja i sposobnosti nekog

pojedinca. Medjutim, to se ne bi smjelo smatrati krajem karijere kao

bankarskog supervizora.

Obuka

Obuka se često provodi samo na radnom mjestu i to gore od

nesistematičnog, tako da se sposobnosti stiču po principu “pogodak ili

promašaj”. Neadekvatnost u obuci i razvoju utiču na mogućnosti

supervizorske institucije da izgradi sposobne, iskusne i kompetentne

kadrove. Programi obuke moraju omogućiti svakom supervizoru da

pohadja ne manje od dvije sedmice obuke svake godine. Ova obuka mora

biti kombinacija obaveznih predavanja, primjera za vježbu i seminara.

Pored toga, obuka na radnom mjestu se mora provoditi na sistematičan

način. Radi razmjene iskustava i ideja višem osoblju se moraju davati

prilike za susrete sa supervizorima drugih zemalja.

Neaktivnost u restrukturiranju banaka

U razvijenim zemljama institucije za bankarsku superviziju

pokušavaju umanjiti potencijalne gubitke i obaveze vlade tako što

zatvaraju banke koje su blizu ili koje su dostigle tačku tehničke

nesolventnosti. Medjutim, u zemljama u razvoju, nedostatak pouzdanih

informacija, neadekvatan zakonski okvir i nedostatak političke volje

213

često omogućavaju bankama da ostanu otvorene i uvećavaju gubitke i to

čak i kada su višestruko izgubile svoj u knjigama prikazani kapital.

Pasivnost prema nesolventnosti može postojati i onda kada

institucionalni okvir vezan za rješavanje nesolventnosti nije adekvatan.

Iskustva su pokazala da ad-hoc pristupi u rješavanju nesolventnosti

generalno nisu uspješni. Pošto se banke ne zatvaraju, efikasnost

bankarske supervizije može biti kompromitovana.

Postoji i mogućnost da bankari znaju da su bankarski supervizori

nemoćni za preduzimanje odgovarajućih akcija. Da bi se ovom moglo

parirati, neophodni su sistematski pristup i mehanizmi za postupanje

prema nesolventnosti.

214

DRUGA GLAVA

MONETARNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE

1. Monetarni sistem Bosne i Hercegovine 1.1. Monetarni sistem u uslovima rata 1.2. Izgradnja novčanog, bankarskog i platnog sistema Bosne i Hercegovine do donošenja Ustava BiH 1.3. Ustavna rješenja iz Mirovnog sporazuma potpisanog u

Daytonu 1995. godine i uspostavljanje institucija monetarne vlasti Bosne i Hercegovine

2. Valutni odbor u Bosni i Hercegovini 3. Instrumenti monetarne politike u Bosni i

Hercegovini 4. Supervizija banaka u Bosni i Hercegovini

4.1. Izdavanje dozvola ili licenciranje banke 4.2. Opreznosni principi i zahtjevi u bankarstvu 4.3. Metode stalne supervizije 4.4. Ovlaštenje supervizora 4.5. Međudržavno bankarstvo 4.6. Zahtjevi za informisanjem

215

1. MONETARNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE

Razvoj monetarnog sistema Bosne i Hercegovine možemo pratiti

u fazama koje karakterišu burne promjene društvenog sistema ex SFR

Jugoslavije. S toga je i periodizacija na primjeru BiH je takva da mora

odražavati procese sukcesije bivših republika SFRJ i uspostavljanje

suverenosti i u dijelu monetarnog sistema. „Hronologiju jugoslavenske

inflacije „ dao je Mlađen Dinkić28. Hronologija događaja koji obuhvataju

period od 1989. do 1994. godine po mnogo čemu je karakteristična za

cjelokupan prostor ex Jugosalije u kojoj se „ destrukcija”u formi „ ratnog

požara” prenosila počev od Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine.

„Požar rata” se nije zaustavio jer se prenosi nakon 1995 godine: na

Kosovo i Makedoniju; da bi se proces raspada završio mirnim putem za

Crnu Goru uz još neriješena pitanja statusa Kosova i imena države

Makedonije.

„Hronologiju jugoslavenske inflacije“ prema dr. Dinkiću

preuzimamo iz jednog razloga koji se ogleda u objektivnosti praćenja

jedne pojave koja dovodi do ekonomske destrukcije i velike pljačke

naroda.“Kako je istorija učiteljica života, ponovila se priča iz 1923.

godine u Njemačkoj kada je, 20. novembra, proglašeno da je stara

reichsmarka više nije novac. Uvedena je nova valuta, rentenmarka,

zamjenjiva za hiljadu milijardi (bilion) starih raichsmaraka. Nova marka

je proglašena konvertibilnom uz garanciju države svom svojom

imovinom. Međutim, cijela priča,sa novom markom, ima tužni tok jer je

28 Mlađen Dinkić: Ekonomska destrukcija – velika pljačka naroda”Izdavač VIN, Beograd, 1995. godine.

216

sistem ” porodio” fašizam i ekonomsku obnovu kroz naoružavanje koje

je dovelo do rata koji se završio na sudu za ratne zločine u Nirnbergu.

Cijela priča kroz hronologiju događaja u ex Jugoslaviji ima dosta

sličnosti jer i prethodni proces je imao svoje učesnike koji su završili na

sudu za ratne zločince.

Hronologiju događaja 29 prema dr Dinkiću ima slijed:

o ”Otkad znamo za sebe Jugoslavija je bila zemlja u kojoj je

inflacija bila normalna pojava”;

o „Inflacija u Jugoslaviji predstavlja dugoročnu pojavu. Ona je

zakonito morala da proistekne iz socijalističkog privrednog

sistema, baziranom na neekonomskom konceptu društvene

svojine, poduprta sa još sijaset endemskih rješenja poput

„udruženog rada i sredstava”,” samoupravnog sprazumjevanja

i društvenog dogovaranjaitd. ”.

o „Krajem 80- tih inflacija u ex Jugolaviji premašivala je 10 %

mjesečno, u 1989. godini mjesečni iznos je preko 20%, a

krajem 1989. prelazi u hiperinflaciju i u decembru dostiže

mjesečnu stopu 59,1%.

o Februar 1990. godine stabilizacioni program daje rezultate,

obara se inflacija na 13,6%.

o „Maj 1990. godine inflacija je savladana, mjesečni rast cijena

je iznosio 0,3”.

o Juni 1990. godine inflacija je u negativnoj zoni, - 0,3”.

o Avgust 1990. godine, inflacija iznosi 1,9% 29 Isto. strana 14 – 44.

217

o Septembar 1990. godine nagovještaj krize, inflacija je 7,3%.

o Oktobar 1990. godine dolazi do raspada jedinstvenog

monetarnog sistema SFRJ. Slovenija, Hrvatska i Srbija vrše

nezakonito emitovanje novca. Devizne rezerve naglo padaju.

o „Decembar 1990. godine Srbija vrši „ upad” u u monetarni

sistem SFRJ, neovlašteno emitujući ogromnu količinu novca.”

o 21. decembra 1990. godine obustavljena je slobodna prodaja

deviza građanima, inflacija na godišnjem nivou je iznosila

121,7%.

o Januar 1991. godine dinar je devalvirao, fiksiran na paritet

9:1.

o 25. juna 1991. godine početak raspada SFRJ, istupom

Slovenije i proglašenje nezavisnosti i samostalnosti; a zatim i

Hrvatska.

o Septembar 19991. godine inflacija dostiže nivo 15%

mjesečno.

o Slovenija 9. oktobra 1991. godine, a u Hrvatskoj 23. otobra

1991. godine dolazi do zamjene novca.

o Decembar 1991. godine, inflacija je preko 21%.

o Februar 1992. godine rast cijena je 50,6%.

Ključni datum za Bosnu i Hercegovinu je 8. marta 1992. godine.

Tog dana je održan referendum o samostalnoj Republici Bosni i

Hercegovini, nakog čega je potvrđen i prijem BiH u članstvo u

UN-a, 6.april.1992.godine.

Slijed daljih događaja prema dr Dinkiću je bio:

218

o 27. aprila1992. godine konstituisana je Savezna Republika

Jugoslavija, zajednička država Srbije i Crne Gore.Inflacija

iznosi 77,5 %..

o Maj 1992. godine, ekonomske sankcije protiv SRJ. Inflacija

prelazi 80%.

o Juni nadmašuje 100% mjesečnu stopu. Izvrćena je

denominacija, obrisana je jedna nula.

o Decembar 1992. godine u SRJ rast crnog kursa DM je

porastao 100%, kamate na mjesečnu oročenu štednju dostizu

120%,a oročena devizna štednja 15% do 17%.mjesečno.

o Februar 1993. godine inflacija iznosi 211,8%, crni devizni

kurs je veći od zvaničnog kursa za 30 puta.

o Maj 1993. godine, inflacija iznosi 205,2%.

o Juni 1993. godine, inflacija je 366,7%. Jedna KM na crnom

tržištu vrijedi više od miliom dinara.

o Oktobar 1993. godine, inflacija iznosi 1.896%. Izvršena je

denominacija dinara brisanjem šest nula.

o Novembar 1993. godine, inflacija iznosi 20.190% sa

prosječnim dnevnim rastom od 18,7%.

o Decembar 1993. godine, jedna njemačka marka vrijedi jedan

bilion (hiljadu milijardi) dinara. Mjesečna inflacija je

178.882% sa prosječnim dnevnim rastom preko 28%.

o Januar 2004. godine, izvršena je nova denominacija dinara,

skinuto devet nula.Cijene rastu 62% dnevno, 2% na sat i

0,029% u minuti.

o Hiperinflacija u SRJ je zaustavljena 24. januara 1994. godine

219

1.1. Monetarni sistem u uslovima rata

Sudbina monetarnog sistema je pokazala obim destrukcije i

pljačke koja se posebno prenijela na tlo Bosne i Hercegovine:

o najveća ratna destrukcija je upravo bila na prostoru Bosne i

Hercegovine, sa gubitkom ljudskih i materijalnih potencijala;

o najveća pljačka novca desila se na prostoru Bosne i

Hercegovine zbog nepostojanja ekonomske politike koja je

trebala da spriječi da se masa bezvrijednog novca prenese na

tlo BiH.

Ratna mašinerija i bezvrijedan novac su razorili cjelokupan

privredni i monetarni sistem BiH. Razvoj monetarnog sistema Bosne i

Hercegovine možemo u ratnom periodu pratiti kroz slijedeće faze:

I FAZA od 1990. godine do 1992. godine, period YU dinara;

II FAZA od avgusta 1992. do jula 1994. godine, zamjena novca i

uvođenje valute

R BiH, BiH dinara;

III FAZA od jula 1994. godine do kraja 1995. godine;

IV FAZA od početka 1996. godine do avusta 1997. godine;

V FAZA od avgusta 1997. godine do avgusta 2003. godine;

VI FAZA od avgusta 2003. godine

Ovako izvršena periodizacija omogućuje prezentaciju slijeda

događaja koji su bili ključni za razvoj države Bosne i Hercegovine.

Prvo, period funkcionisanja monetarnog sistema SFRJ i valute

dinara, sve do avgusta 1992. godine pratilo je nekoliko ključnih

događaja:

220

o 25. juna 1991. godine početak raspada SFRJ, istupom

Slovenije i proglašenje nezavisnosti i samostalnosti; a zatim i

Hrvatska.

o 8. marta 1992. godine referendum o samostalnoj Republici

Bosni i Hercegovini i prijem R BiH u članstvo UN- a i

početak rata 6. april 1992. godine.

o 27. aprila1992. godine konstituisana je Savezna Republika

Jugoslavija, zajednička država Srbije i Crne Gore.

o Maj 1992. godine, ekonomske sankcije protiv SRJ.

Maj, juni, juli i avgust 1992. godine karakteriše vojno i

ekonomsko razaranje R BiH, uz koncentaciju ogromne

količine ratne tehnike i bezvrijednih YU dinara sa prostora

SR Jugoslavije, R Slovenije i R Hrvatske.

Odsustvo vođenja monetarne politike, u ovom period, karakteriše

podijeljenosti prostora koji je bio u funkciji politika koje su se

ispoljavale iz SR Jugoslavije i R Hrvatske; tako da je na prostoru R BiH

funkcionisala valuta BiH dinar i strane valute: YU dinar i Kuna kao i

sve ostale konvertibilne valute: DM (pretežno), US dolar i ostale

(neznatno). Postojanje Okruga kao oblika organizacije vlasti na prostoru

BiH donio je i određene specifičnosti koje su se odnosile na: Sarajevski,

Tuzlanski, Zenički, Mostarski, Travnički i Bihaćki okrug.

Kao moneta se javljaju BiH dinar, bon, lokalne valute, strane

valute: DM, sa monetarnom politikom Narodne banke R BiH, koja je bila

primjerena općem stanju neuređenog ekonomskog prostora Bosne i

Hercegovine i ratnog stanja.

221

1.2.Izgradnja novčanog, bankarskog i platnog

sistema Bosne i Hercegovine do donošenja Ustava BiH

Oporavak sistema je počeo 1994. godine kada su se počele

„slagati kockice„ državno – pravnog ustrojstva BiH preko Republike/

Federacije BiH do države Bosne i Hercegovine koja je uspostavljena

krajem 1995. godine. Taj proces traje i danas kroz pokušaje da se dođe

do rješenja državno – pravnog uređenja koje će biti u funkciji izgradnje

prosperitetne države Bosne i Hercegovine. Na kraju ovog poglavlja

izvorno su prenesena dva priloga: jedan iz februara 1993.godine 30 i drugi

iz prve polovine 1995. godine31.

Cilj prezentacije ovih priloga je da se iz sadašnje pozicije ocijeni

mogućnost kreiranja ekonomske politike: monetarne i fiskalne, na bazi

traženja rješenja koja će obezijediti funkcionisanje novčanog i

bankarskog sistema, primjereno uslovima i velikim teškoćama kroz koje

je prolazila država BiH na putu svoje nezavisnosti i očuvanja državnosti.

U hiljadu godišnjoj istoriji postojanja Bosne i Hercegovine period 1990 –

1995. godine predstavlja jednu od najtežu etapu na putu očuvanja

kontinuiteta njene državnosti.

30 Dr Kešetović Izudin: Ekonomska stvarnost BiH 1992- 1998. Grin, Gračanica, 1999. godine strana 9 -13. 31 Isto, strana 89 – 96.

222

1.3.Ustavna rješenja iz Mirovnog sporazuma

potpisanog u Daytonu 1995. godine

Ustavna rješenja Bosne i Hercegovine potvrđuje kontinuitet

Republike Bosne i Hercegovine, te kao takva, Bosna i Hercegovina

„nastavlja svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država,

sa unutrašnjom strukturom modificiranom „ Ustavom i „ sa

međunarodno priznatom granicom.“32 Nadležnost Centralne banke je

određena od strane Parlamentarne skupštine, s tim da je u prvih šest

godina (1997. – 2003.) propisana ovlaštenja.

Centralna banka Bosne i Hercegovine „ je jedina ovlaštena

institucija za štampanje novca i monetarnu politiku na cijelom području

Bosne i Hercegovine“.33 Centralna banka Bosne i Hercegovine je

utemeljena na principu valutnog odbora 11 avgusta 1997. godine.U junu

1998 godine emitovana je i nova valuta KM koja je na početku vezana za

DM (1: 1), a kasnije za euro (ulaskom njemačke u euro zonu) na paritetu

1 € = 1,95583 KM.

32 Ustav Bosne i Hercegovine, član 1. 33 Isto, član VII.

223

Prilog 3. objavljen u listu „Zmaj", Tuzla, februara 1993.godine.

SPECIFIČNOST NOVČANOG SISTEMA, NA PODRUČJU OKRUGA TUZLA, U USLOVIMA RATA I NEFUNKCIONISANJA INSTITUCIJE PRIVREDNOG

SISTEMA IZMEĐU STVARNOSTI I POTREBA Poremećaji u robnim i novčanim tokovima imaju tendenciju da

cjelokupan sistem učine neefikasnim i neupravljivim, odnosno da vode

entropiji sistema. Teoretske postavke izgradnje sistema upućuju u kom

pravcu bi trebalo ići, a to je jedinstvenost monete, izgradnja jedinstvenih

i efikasnih institucija finansijskog sistema, regulisanje platnog prometa,

spoljnotrgovinskog poslovanja i dr. Sve ovo podrazumijeva izgradnju

cjelovitoga sistema na nivou Republike Bosne i Hercegovine

Savremeni novac ima dvije osnovne funkcije i to: novac u funkciji

sredstava razmjene, odnosno prometa i novac u funkciji standarda ili

mjere ekonomske vrijednosti. Te dvije primarne funkcije su međusobno

uslovljene, te je teško odrediti gdje počinje jedna funkcija, a gdje druga.

Nijedna roba ne može ući u promet i ne može se realizovati ako nije

izražena u novcu.

Ove uvodne naznake imaju za cilj da nas upute na pitanje, a samim time i

na odgovor, da li smo u godini rata imali validnu novčanu jedinicu i kako

smo se odnosili prema istoj? Ono što je indikativno jeste da smo najduže

zadržali stari dinar koji je odigrao ulogu finansiranja okupacije Bosne i

Hercegovine. Svežnji novih novčanica, priliv povučenih novčanica, sa

prostora bivše Jugoslavije, bili su u korelativnoj vezi sa prilivom tehnike

224

i naoružanja i okupatorskih snaga na prostor Republike Bosne i

Hercegovine.

Postupak zamjene novca je tekao veoma sporo i došao je u vrijeme kada

je stari novac odigrao svoju ulogu. Nova novčanica, suverene Republike

Bosne i Hercegovine, došla je u vrijeme kada su bile pokidane veze sa

centralnom emisionom bankom, kada je aktivnost finansijskih institucija

i poslovnih banaka, SDK, štedionica i dr. bila na najnižem nivou.

Razrušena privreda, totalna razrijeđenost sistema i inertnost institucija

izvršne vlasti, (posebno na državnom niovu), imali su direktnog uticaja

na monetu BH dinar.

Grafički prikazi su ilustrativni: stanje od 12. do 14. februara 1993. godine

mora se okarakterizirati kao stanje zamračenja ili totalnog kraha

monetarnog sistema. Stanje u posljednjih mjesec dana je statično, ali i

cjelokupan period sagledavanja pravih uzroka i poduzimanja

odgovarajućih mjera, koje imaju za cilju da stvore pretpostavke za

zaokruživanje cjelovitog sistema. Područje mjera se ogleda u monetarnoj

i fiskalnoj politici, kao najefikasnijim oblicima regulisanja privredne

aktivnosti. Kako primijeniti sistem mjera, u oblasti menetarne politike, na

regulisanje platnog i robnog prometa, sistem fiskalne politike i politika

cijena, kao najvažnije segmente privrednog sistema, u uslovima

neizgradenosti cjelovitosti sistema i njegove zaokruženosti?

Poremećaji, u robnim i novčanim tokovima, imaju tendenciju da

cjelokupan sistem učine neefikasnim i neupravljivim, odnosno da vode

entropiji sistema. Teoretske postavke, izgradnje sistema, upućuju u kom

pravcu bi trebalo ići, a to je jedinstvenost monete, izgradnja jedinstvenih

i efikasnih institucija finansijskog sistema, regulisanje platnog prometa,

spoljnotrgovinskog poslovanja i dr. Sve ovo podrazumijeva izgradnju

225

cjelovitoga sistema na nivou Republike Bosne i Hercegovine. Međutim,

stvarnost je nešto drugo. Različiti novčani sistemi, na području Republike

Bosne i Hercegovine, uz veoma lošu koordinaciju novčanog sistema,

gdje funkcioniše BH dinar, stvaraju stanje nesredenosti i nepostojanja

mogućnosti da se utiče na uzroke poremećaja.

U ekonomskoj teoriji i praksi ovaj problem je poznat kao “valutna

supstitucija ili dolarizacija”, jer se stvarne valute aktive drže, uglavnom,

u američkim dolarima. Kod nas je ista pojava, jer je glavni oportunitetni

trošak držanja novca izražen kretanjem stope inflacije. Ukoliko je jače

izražena depresijacija (pad) kupovne snage novca, istovremeno se vrši

tražnja stabilne valute, u našem slučaju njemačke marke. Držanje

inflacioniranog novca predstavlja skriven vid oporezivanja, svih vlasnika

novca, u korist države koja emituje taj novac. Iz toga proističe normalno

reagovanje transaktera koji vrše supstituciju novčane jedinice BH dinar u

DEM (njemačku marku).

U uslovima neizgrađenog cjelovitog sistema opasnot ubacivanja novčane

mase je maksimalno prisutna, jer ne postoji niti minimum zaštitnih mjera,

i to:

1) Sistem primarne emisije u funkciji deficitarnog finansiranja opšte

i zajedničke potrošnje;

2) Potrebna finansijska disciplina u raspolaganju gotovinskog i

žiralnog novca;

3) Fiskalni sistem na željenom nivou organizovanosti;

4) Efikasan rad institucija finansijskog sistema, posebno SDK

kao Centralne državne institucije, kao i drugih korelativnih

segmenata sistema.

226

Teoretski, a i praktično, poznato je da je teško potisnuti strane

valutne aktive kada su one uhvatile dominantnu poziciju. Prisilno

insistiranje na Zakonu o deviznom poslovanju ili donošenju Uredbe sa

zakonskom snagom, o prodaji robe za strana sredstva plaćanja, koja

reguliše isključivo oblast maloprodaje, objektivno je osuđeno na

neuspjeh. Rješenje se mora tražiti u pravcu proširenja definicije novca i

to uključivanjem deviznih depozita kod poslovnih banaka. A to zahtijeva:

1. Prihvatnje u novčanom sitemu dvije valute i to BH dinar i DEM;

2. Zagarantovano raspolaganje deviznim sredstvima uz obavezu

da se sredstva deponuju na devizne račune. To podrazumijeva

neograničeno ili 100% pravo na raspolaganje devizama

od strane vlasnika, tj. Deponenata;

3. Naplatu potraživanja za izvezenu robu i usluge u konvertibilnoj

valuti ili robi;

4. Strogu kontrolu doznaka i prenosa gotovinskog i žiralnog novca.

Cilj navedenih mjera jeste obezbjeđenje novca stabilne kupovne

sposobnosti, onosno eliminisanja negativnih efekata monetarne politike.

Zbog nerazvijenosti ekonomskih i finansijskih struktura postoji direktna

veza između monetarnog i realnog sektora ekonomije. Stoga, i mali

udari u monetarnoj sferi, imaju visoke efekte na finansijskom i robnom

tržištu

Proširenje definicije novca, uključivanjem deviznih depozita, imalo bi

empirijsko značenje sa stanovišta određivanja intenziteta tražnje i

potrebne količine novca u sistemu, što je bitno sa stanovišta stabilizacije

funkcionisanja makroekonomije. Naglašeniji koncept tražnje novca, u

odnosu na potrebne količine novca, mogao bi se realizovati kroz

227

sagledavanje projektovanja stopa realnog ekonomskog rasta, promjene

brzine, obrta novca i prihvatanje stope inflacije.

Negativne implikacije proširenja definicije novca i deviznih depozita,

kroz bjekstvo kapitala u inostranstvo, moraju se amortizovati primjenom

principa zagarantovanog raspolaganja deviznim sredstvima uz aspolutnu

sigurnost. To, ujedno, znači apsolutno pravo na raspolaganje deviznim

sredstvima, uz neograničeno pravo da se isti pretvore u realnu aktivu:

kupovina robe za dalju potrošnju (potrošna i investiciona dobra). To, isto,

podrazumijeva i obrnut proces: pravo pretvaranja realne aktive u valutnu

aktivu, tj. pravo prodaje za stranu i domaću valutu u omjeru koji izražava

interes vlasnika imovine.

Uporedo sa promjenom koncepta, u novčanom sistemu, moraju se

odvijati aktivnosti na izgradnji efikasnijih institucija finansijskog

sistema: Centralne emisione banke, poslovnih banaka, finansijskih

organizacija i institucija izvršne vlasti.

Stavljanjem u aktivnu funkciju svih navedenih institucija, moguće je

učiniti sistem efikasnijim, a to bi se ogledalo u sljedećem:

• nova proizvodnja i ponuda roba i usluga,

• elimmisanje tržišta u neregularnim oblicima,

• sigurnost i zakonitost u poslovanju,

• definisanje realnog nivoa potrošnje (lične, zajedničke i opšte).

Svako, od ovih obilježja, moglo bi se posebno objasniti, s konstatacijom,

da su ista na najnižoj mogućoj razini. To se održava u rigidnoj (krutoj)

strukturi ponude roba i korištenja proizvodnih kapaciteta. Funkcionisanje

tržišta, u neregularnim oblicima, eliminisalo je subjekte koji su, kroz

sistem ponude, mogli znatno uticati na njegovu efikasnost (to se posebno

odnosi na veleprodaju i spoljnotrgovinske organizacije). Sigurnost i

228

zakonitost u poslovanju, zbog nedefinisanih pravila ponašanja, u

uslovima postojanja dva tipa svojine: državne (društvene) i privatne. U

ovakvim uslovima ne postoje realni pokazatelji nivoa lične, zajedničke i

opšte potrošnje, što je jedan od preduslova za cjelovito sagledavanje

procesa društvene reprodukcije, proizvodnje, razmjene, raspodjele i

potrošnje.

Traženje odgovora, na postavljena pitanja, ima za cilj izgradnju

konzistentnijeg privrednog sistema primjerenog uslovima i

mogućnostima prezentnog trenutka. Traženje novih modela zahtijeva

pristup podložan stalnoj kritičkoj analizi, sa stanovišta realnosti i

efikasnosti. "Zmaj" - februar 1993.

229

OBRAČUNSKA KURSNA LISTA BR. 1/93. Zemlja Šifra

valute Naziv valute

JED OBRAČUNSKI KURS

AUSTRALIJA 036 AUD 1 27.610 AUSTRIJA 040 ATS 100 425290 BELGIJA 056 BEF 100 119.530 KANADA 124 CAD 1 25.160 DANSKA 208 UKK 100 644.090 FINSKA 246 RM 100 694.510 fUANCUSKA 250 FRF 100 749.230 NJEMAČKA 280 DEM 100 3.000.000 GRČKA 300 GRD 100 18.420 IRSKA 372 I EP 1 63950 ITALIJA 380 ITL 100 2.600 JAPAN 392 JPY 100 36.230 HOLANDIJA 528 NLG 100 2.255.940 NORVEŠKA 578 NOK 100 5*0.140 PORTUGAL 620 PTE 100 27.180 ŠVEDSKA 752 SEK 100 545.340 ŠVAJCARSKA 756 CHF 100 3254.200 VELIKA BRITANIJA 826 GBP 1 62.090 SAD 840 USD 1 48.390 HRVATSKA 8?4 HRD 1 15 SLOVENIJA 895 SLT 1 220 EVROPSKA ZAJEDNICA

955 XBA 1 47.980

ŠPAN1JA 995 ESB 100 34.660

230

Prilog 4. objavljen u stručnom časopisu Poslovni uspjeh, Tuzla, II , 1995.godine.

IZGRADNJA NOVČANOG,

BANKARSKOG I PLATNOG SISTEMA

BOSNE I HERCEGOVINE

1. RAZVOJ FAZE FINANSIJSKOG SISTEMA U R BIH

Novčani, bankarski, kreditni i platni sistem Republike Bosne i

Hercegovine, u posljednjih deset godina, doživio je znatne izmjene:

PRVO, period od 1990. do 1992. godine karakteriše dosljedno

sprovodenje monetarno-kreditne politike ex Jugoslavije, što je ostavilo

trajne negativne posljedice na ukupan ekonomski sistem R BiH.

Pokazatelji relativnog učešća u primarnoj emisiji, deviznom tržištu,

mreži bankarskih institucija i finansijskoj disciplini, su sasvim dovoljni

da se izvede zaključak da je Republika Bosna i Hercegovina

bukvalno

DRUGO, uvod u period od 1992. do kraja 1993. godine, odnosno

početka 1994. godine, počinje već u 1990. i 1991. godini. Upad u

monetarni sistem ex - Jugoslavije u 1990. godini, u iznosu od 16,2

milijarde dinara (što iznosi preko 2 milijarde dolara), u čemu Srbija

učestvuje sa 82,7%, Hrvatska 10,6% i Slovenija 6,3%. Prekoračenje R

BiH je bilo svega 0,4%, je samo početak pljačke stanovništva R Bosne i

Hercegovine. Kraj 1990. godine i početak 1991. godine, kada je uslijedila

zamjena novca, karakteriše ubacivanje bezbjednog novca i kupovina

231

deviza. Ista operacija, u većem obimu, se dešava početkom 1992. godine

kada, raspadom ex Jugoslavije, dolazi do raspada cijelog finansijskog

sistema.

Prelijevanje novca, sa područja ex Jugoslavije, na područje Republike

Bosne i Hercegovine, vrši se sve do augusta 1992. godine, kada je

izvršena zamjena novca.

TREĆE, period od uvođenja novca R BiH, august 1992. do jula 1994.

godine, kada se uspostavlja jedinstven novčani sistem, uz izvršenu

denominaciju i namjenu novca, karakteriše gubljenje monetarne vlasti i

opšte anarhije. Štete, ovako vođene ekonomske politike, su ogromne.

Iako je to period najžešćeg rata, nema opravdanja za pojedine strateške

poteze, npr. bon u Sarajevu i BH dinar na ostalim prostorima,

prepravljanje novca R BiH u lokalnu valutu, finansijske transakcije na

nerealnim kursevima, nerealno obračunati javni prihodi, neravnopravno

tretiranje pojedinih područja novcem i održavanjem likvidnosti platnog

sistema.

Opšte stanje je stanje haosa, u kome su doneseni i zakonski propisi, koji

su se samo mogli primijeniti na grad Sarajevo (prodaja za strana sredstva

plaćanja i ubacivanje dinara iz funkcije), bez uvažavanja uslova

na cjelokupnom prostoru.

Republike Bosne i Hercegovine. Iako se, za ovaj period, može naći niz

opravdanja ipak se, određenim mjerama, u oblasti novčanog sistema,

bankarskog sistema kreditnih odnosa i platnog sistema moglo uvesti više

reda i ublažiti negativne posljedice.

ČETVRTI period, koji počinje 1994. godine, a koji se preklapa sa

programom Vlade R/F Bosne i Hercegovine, ima obilježje uvođenja reda

u svim podsistemima finansijskog sistema. Rezultatima ovako vođene

232

ekonomske politike želimo se baviti u kontekstu stvaranja pretpostavki za

izgradnju novčanog sistema, bankarskog i platnog, u uslovima obnove i

izgradnje države Bosne i Hercegovine na novim rješenjima. Sigurno će,

ovaj proces, imati svoje razvojne faze, koja će najmanje trajati kao i

prethodni, koji je doveo Bosnu i Hercegovinu u novu startnu poziciju.

Cilj je da se silazni trend, koji je trajao do početka 1994. godine zaustavi,

da se znatno preokrene u pozitivnom smjeru, počev od 1996. godine.

Kakve su nam realne šanse i koji je redoslijed aktivnosti, umnogome će

ovisiti od razvoja ukupnih društvenih procesa, ali, i velikim dijelom, i od

kozistentno vodene ekonomske politike.

2. PREDUSLOVI ZA IZGRADNJU FINANSIJSKOG SISTEMA R

BiH

Najteži zadatak, u procesu izgradnje finansijskog sistema, ogleđaće se u

uspostavljanju monetarne vlasti na cjelokupnom području države. To

podrazumijeva uspostavljanje jedinstvenog novčanog sistema države i

centralne institucije monetarne vlasti. Iako se, ponekad, zapostavlja ovo

pitanje, sa stanovišta određivanja redoslijeda aktivnosti, isto će,

objektivno, biti dominantno sa stanovišta izgradnje države. Metod prilaza

ovom, za svaku državu, značajnom segmentu uređenja ukupnih državno-

ekonomskih odnosa, može biti različit. Prvi prilaz je bježanje od

rješavanja ovog pitanja, pod izgovorom da će ono doći na kraju. Drugi

prilaz, koji je sasvim opravdan, odmah i pod hitno sređivanje stanja u

definisanju novčanog sistema i monetarne vlasti.

U cilju razrješenja, trenutno neodržive i ekonomski štetne situacije,

potrebno je povlačiti redoslijed poteza koji su objektivno mogući i koji su

prihvatljivi sa stanovišta stvarnog stanja.

233

Uvođenje jedinstvene novčane jedinice -monete države Bosne i

Hercegovine

Moneta, novčana jedinica države, je historijska kategorija. Međutim,

pošto su se, na našim prostorima, dešavali burni historijski procesi,

najbolje je iznaći opšte prihvatljiv naziv monete koja neće asocirati na

bližu historiju, a koja će biti integrativni faktor na prostoru države Bosne

i Hercegovine.

Sa stanovišta savremene teorije novca, naziv novca ima samo toliki

značaj ako alocira na dobro vođenu monetarnu politiku. Primjer za to je

marka ili dolar koji nosi zvanje njemačka, odnosno, američki. Dolar

može biti i druge zemlje, kao i marka, ali češće dinar, ali da nema

značenje koje je vezano za državu.

Naziv novca bi trebalo odrediti na bazi prihvaljivosti za prostor države

koji se rekonstruiše i obnavlja, kao i rješenje koje će potpomognuti

proces izgradnje države Bosne i Hercegovine. Iako je ovo pitanje, sa

stanovišta ekonomske teorije (monetaristički pristup) nevažno, ono je

važno i predstavlja prvi korak koji se mora učiniti.

Drugo, definisanje institucije centralne monetarne vlasti sa stanovišta

ustavnih rješenja za državu Bosnu i Hercegovinu. Primarno je da postoji

monetarna disciplina zasnovana na osnovnim postulatima ekonomske

teorije i prakse. Improvizacije u ovom dijelu finansijskog sistema su

nemoguće, jer vode posljedicama koje se odražavaju na ukupnu

ekonomsku sferu države.

234

Uspostavljanje centralne monetarne vlasti države Bosne i

Hercegovine

Centralna institucija monetarne vlasti države Bosne i Hercegovine je

Narodna banka Republike Bosne i Hercegovine i Centralna banka

Federacije Bosne i Hercegovine. Odgovornost, ovih institucija, je

definisana Ustavom Republike i Ustavom Federacije Bosne i

Hercegovine.

U osnovi se radi o sprovodenju jedinstvene monetarne politike na

području Federacije i Republike Bosne i Hercegovine. Sa stanovišta

upravljanja makroekonomskim sistemom preduslov je uspostavljanja

centralne institucije monetarne vlasti, koja će djelovati na cjelokupnom

prostoru Federacije, odnosno Republike Bosne i Hercegovine.

Osnovne naznake monetarno-kreditne politike, u kojoj se ogleda i uloga

Centralne banke, su:

a) "Nominalno sidro" kao uslov za uspostavljanje kredibiliteta

stabilizacionog programa,

b) Uvođenje federalne valute kao jedinog sredstva plaćanja.

Prvi cilj stabilnosti kursa domaće valute je djelimično ostvaren, te se

može posmatrati kao uslov za ostvarivanje drugog cilja, uvođenja

federalne valute kao jedinog sredstva plaćanja. To ukazuje na zaključak

da su ostvarene pretpostavke i da postoje sasvim opravdani ekonomski

razlozi za osnivanje centralne banke, koja će voditi monetarnu i deviznu

politiku, na jedinstven način, na cjelokupnom području Federacije.

235

Uspostavljanje sistema plaćanja na cjelokupnom području države

Rješenje pitanja sistema plaćanja se često postavlja kao jednostavno, iz

razloga što isto počiva na osnovnim pretpostavkama, i to:

• uvezivanje finansijskih institucija u jedinstven sistem,

• postojanje jedinstvenog sredstva plaćanja.

Međutim, kako je za uvezivanje finansijskih institucija neophodna

centralna banka, a za tehniku plaćanja postojanje monete kao priznatog

sredstva plaćanja postavlja se pitanje izbora rješenja koje će zadovoljiti

slijedeće uslove:

• hitnost, jer su posljedice nepostojanja sistema ekonomski štetne,

• objektivne mogućnosti da se nade najracionalnije rješenje

sa stanovišta sprovodljivosti istog.

Ekonomski najracionalnije rješenje, koje uvažava dva prethodna uslova,

je u:

• prihvatanju Narodne banke Republike Bosne i Hercegovine

kao centralne monetarne institucije Federacije,

• prihvatanje dinara kao valute Republike i Federacije.

Odstupanjem od najracionalnijeg rješenja, sa stanovišta vođenja

jedinstvene monetarne i devizne politike države Bosne i Hercegovine,

svodi ovo kompleksno i ekonomski veoma važno pitanje na tehniku

platnog prometa. Rješenje uvođenja platnog prometa svodi se na

prihvatanje postojeće prakse ili traženja načina, koji, u osnovi, odstupa

od osnovnog principa jedinstvenosti monetarne i kreditne politike na

području Federacije.

236

3. USPOSTAVLJANJE MAKROEKONOMSKOG UPRAVLJANJA I

EKONOMSKE INTEGRACIJE FEDERACIJE

Razvojne faze finansijskog sistema, u posljednjih deset godina, su

hipoteka prošlosti koja ukazuje da je nemoguće naći rješenje koje se, u

postojećim uslovima, nameće. Stvarno stanje je da se i u uslovima, kada

postoji stabilnost vlastite valute, i kada se, uz malu dogradnju sistema,

veoma brzo može postići na cjelokupnom području Federacije, ne može

realno sprovesti. Isti je slučaj i sa instutucijom centarlne monetarne vlasti

koja nosi recidive prošlosti, počev od naziva, do sasvim promijenjene

uloge u novim uslovima.

Objektvno, ekonomsku integraciju prostora Federacije je nemoguće

izvršiti i bez uvođenja federalne centralne vlasti i federalne valute. I

samo ovo saznanje upućuje zaključak hitnosti, jer iz njega se generiraju

svi problemi i rješenja koja će voditi ekonomskom oporavku države.

Pitanje platnog prometa je tehničke prirode, te ne zavređuje posebnu

pažnju. Platni promet će se uspostaviti nakon definisanja institucija

bankarskog sistema: Centralna banka, banke i ostale finansijske

institucije. Institucionalno rješenje, u platnom prometu, treba tražiti iz

iskustva drugih zemalja, sa krajnjim ciljem da ovu funkciju preuzmu

banke, a da se Zavod za platni promet transformiše ili integriše u sistem

bankarskih organizacija.

237

NOVČANI OPTICAJ U FUNKCIJI

INTENZIVIRANJA PRIVREDNE AKTIVNOSTI

REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE

Novčani opticaj i novčana masa

Pod novčanim opticajem podrazumijevamo cjelokupnu masu, po formi

različitih, prometnih i platežnih sredstava. Dio novčanih sredstava, koja

se nalaze na računima preduzeća, budžeta i korisnika budžetskih

sredstava i si., predstavlja novčanu masu. Znači, novčana .masa je dio

ukupnih novčanih sredstava koja se nalaze u opticaju. Stanje i promjene

novčane mase u 1994. godini može se sagledati iz slijedećeg pregleda:

Tabela br.1

Novčana masa R BiH u 1994. godini u milionima dinara Red.

broj

Elementi STANJE SA:

31. 12. 93.

30. 9. 94.

31. 10. 94.

Procjena 31.

12. 94.

1. Gotov novac 36,3 117,9 329,0 540,0

2 Depozit, novac 96,9 487,6 630,6 1.360,0

3. NOVČANA MASA 133,2 602,6 956,6 1.800,0

Tabela br. 1. (Izvor podataka NB R BiH).

Ocjena dinamike, promjene novčane mase, može se pratiti

upoređivanjern početnog perioda, 31. 12. 1993. godine, stanja sa 30. 6.

1994. godine i ocjene stanja sa 31.12.1994. godine (procijenjena na bazi

kretanja u IX i X mjesecu i tendencija u XI i XII mjesecu).

238

Tabela br. 2.

Red.

broj

ELEMENTI STANJE SA:

31. 12. 93. 30. 6. 94.

Procjena 31.

12. 94.

1. Gotovinski novac 36,3 82,9 540,0

2. Depozitni novac 96,9 343,4 1-260,0

3. NOVČANA MASA 133,2 426,3 1.800,0

Tabela br. 2. (Izvor podataka: NB R BiH).

Da bismo pristupili analizi novčane mase, potrebno je uči u njenu

strukturu i to gotovog novca i depozitnog novca. Logično je da

gotovinski novac predstavlja samo dio (i to manji) novčane mase, što je i

praksa kod većine zemalja. Učešće depozitnog novca je indikativno, sa

stanovišta strukture novčane mase, ali i sa stanovišta odvijanja

bezgotovinskog platnog prometa.

Promjene, u strukturi novčane mase, su ilustrativne i mogu se zapaziti u

slijedećem pregledu:

Tabela br. 3.

Struktura novčane mase u %

Red.

broj

ELEMENTI STANJE 1994.god. 31.12. 31.3.

30.6. 31.10.

Proc.st.

31.12.

1. Gotov novac 27,3 38,7 19,4 34,3 30,0

2. Depoz. novac 72,7 71,3 80,6 65,7 70,0

3. NOVČANA

MASA

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

(Izvor podataka: NB R BiH)

239

Struktura novčane mase

Iako se radi o relativno kratkom periodu, u kome se ne može doći do

potpune baze podataka, na osnovu koje se mogu procjenjivati tendencije,

ipak su osnovne tendencije prisutne.

• stalno prisutni trend rasta novčane mase i to: I polugodište 1994.

godine u odnosu na kraj 1993. godine, indeks 328 ili 228%,

• porast novčane mase u III kvartalu 1994. godine za 43,7% (indeks

143,7%),

• procjena rasta novčane mase u IV kvartalu 1994. godine za

198,7% (indeks 298,7).

Osnovni tokovi formiranja novčane mase

Uzroke, u promjeni novčane mase u periodu I-IX 1994. godine, možemo

identificirati kroz promjenu stanja dinarskih plasmana Narodne banke R

BiH. Pregled promjena stanja možemo sagledati iz slijedećeg tabelarnog

pregleda:

240

Tabela br. 4.

Promjena stanja dinarskih plasmana NB R BiH

N J 30.9. 30. 10. 31. 12. 31. 12. 31. 12.

Red

broj

1994.

31. 12.

1994.

30. 6.

1994.

31. 12.

1994.

30. 6.

1994.

30.9.

1993. 1994. 1993. 1994. 1994.

1. Krediti Republici

(Zaduženje kod 1.812,7 606,0 1.891,0 689,4 78,4

NB)

2. Krediti banaka 121,4 117,5 499,8 259,9 378,4

2.1. Devizne rezerve 121,5 121,5 493,0 293,0 371,5

2.2. Primarna emis. -0,1 -4,0 6,8 2,9 6,9

3. UKUPNI 1.934,1 723,5 2.390,9 980,3 456,8

PLASMANI

Promjene stanja dinarskih plasmana u prvom polugodištu 1994. godine,

sa tendencijom rasta zaduženja države, kod Narodne banke, za

deficitarno finansiranje Javne potrošnje. Porast novčane mase i strukture

(odnos gotovine i depozitnog novca) rezultat je odnosa u finansiranju

javne potrošnje. Pristup finansiranju javne potrošnje, iz realnih izvora, uz

uspostavljanje Jedinstvenog novčanog sistema, rezultirao je zadržavanju

realnog kursa dinara u odnosu na strana sredstva plaćanja (kurs dinara) i

zaduženje pariteta od 100 dinara za 1 njemačku marku (DEM). Odnosi u

IV kvartalu su ilustrativni, jer pokazuju minoran rast zaduženja kod

Narodne banke i pozitivne promjene u povećanju deviznih rezervi.

241

Ovakve tendencije je realno očekivati u narednom periodu, I kvartal

1995, godine, što će rezultirati:

• povećanjem javne potrošnje na bazi realnih izvora, i to u dinarskom

iznosu od 700 do 1.000 miliona dinara, što je, u apsolutnom iznosu, više

od 500 do 800 miliona dinara u odnosu na procjene za period I-IX 1994.

godine (1.800 miliona dinara i 9 mjeseci = 200 miliona dinara);

• povećanje plasmana, na bazi deviznih rezervi i stabilnosti valute, na

bazi deviza;

• stabilnosti kursa dinara na bazi realnih kretanja u privredi (povećanje

ponude roba).

Poslovni uspjeh, II 1995.

242

2.VALUTNI ODBOR U BOSNI I HERCEGOVINI

Monetarna politika Bosne i Hercegovine je na principu currency

boarda-a, i to:

o pokrivenost monetarne pasive Centralne banke sa neto

deviznim rezervama u 100% iznosu,

o neograničenu konvertibilnost KM u DM; devizni tečaj na

paritetu 1 KM = 1 DM= 0,51 EURO,

o novčanu masu čini: neto srana aktiva, krediti, bruto devizne

rezerve i kupovina i prodaja KM- e,

o neuključivanje na operacije na otvorenom tržištu.

Monetarni sistem Bosne i Hercegovine funkcioniše po pravilima

currency board, s tim da je angažmana važio do 2003. godine da bi

nakon toga produžen sa dugoročnom tendencijom kretanja ka evropskim

integracijama.U perspektivi Centralna banka Bosne i Hercegovine bi

imala cilj ulaska u ekonomsku i monetarnu uniju zemalja članica

Evropske Unije i uvođenje eura kao zakonskog sredstva plaćanja.

Prelazak sa sistema vezanosti Konvertibilne marke za Njemačku

marku, u sistem direktne vezanosti za euro počev od 1.1.2002.godine,

značiće i konverziju u euro po tečaju

1 euro = 1,95583 KM.

Euro se koristi kao zajednička valuta 12 zemalja članica

Evropske Unije počev od 28.2.2002. godine.

243

Pravac promjena i mogućnosti uključivanja Bosne i Hercegovine

u monetarnu uniju i Evropsku centralnu banku može se koncipirati i na

uvezivanju u regionalne integracije, kao prelazna faza do punopravnog

članstva Evropske Unije.

Evropska Unija ima perspektivu jer to znači uvezivanje u

jedinstveni ekonomski prostor sa ogromnim tržišnim potencijalom. To bi

značilo i jačanje veza bosne i Hercegovine sa svojim neposrednim

okruženjem i prilagođavanje standardima zemalja Evropske Unije.

Centralna banka Bosne i Hercegovine je utemeljena na principu

valutnog odbora 11 avgusta 1997. godine.U junu 1998 godine emitovana

je i nova valuta KM koja je na početku vezana za DM (1: 1), a kasnije za

euro (ulaskom njemačke u euro zonu) na paritetu 1 € = 1,95583 KM.

Uveden je ortodoksni valutni odbor, te u tom smislu zahtjeva

minimalno pokriće u rezervnoj valuti od 100 % (neograničena

konvertibilnost) i ne posjeduje niti jedan od instrumenata monetarne

politike (eskontnu stopu, operacije na otvorenom tržištu, posljednje

utočište bankama), osim instrumenta obaveznih rezervi. Na taj način

uspostavljen je automatizam prilagođavanja novčane mase promjenama

unutar deviznih rezervi. Time odbrana tečaja postaje bazično monetarno

sidro, kreiranje monetarne mase može nastupiti suficitom u platnom

bilansu, dotokom inostranih doznaka ili zaduživanjem.

244

Tabela br.4

Bilans stanja i uspjeha Centralne banke Bosne i Hercegovine

245

Izvor: Centralna banka Bosne i Hercegovine

Ciljevi monetarne politike su definisani Zakonom o Centralnoj

banci , te se sa tog aspekta valutni odbor može ocijeniti uspješnim s

obzirom da je uspostavio stabilnost tečaja i uveo dugogodišnju stabilnost

cijena.

S obzirom na gradnju povjerenja u valutu i tečaj Centralna banka

je obavezna svoj zadatak obavljati transparentno,odnosno, redovno

objavljivati svoje izvještaje u dnevnim glasilima.

S obzirom da je zemlja izašla iz rata valutni odbor je bio pravi

odgovor kako bi se vratilo makroekonomsko povjerenje, zaštitila privatna

svojina, onemogućila politička neozbiljnost u smjeru kreiranja inflacije,

pokušale privući strane direktne investicije (FDI) i dr.

Međutim, zdravi makroekonomski okvir sam po sebi nije cilj niti

jedne nacionalne ekonomije, te prednosti koje pruža valutni odbor trebaju

246

biti iskorištene u smjeru tehnološko-konkurentskog napretka, smanjenja

nezaposlenosti i poboljšanja ličnih primanja stanovništva jedne zemlje.

Bankarski sektor se uspio restrukturirati. S obzirom na smanjene

valutne i inflacione rizike ambijent valutnog odbora je pogodovao

razvoju ovakve situacije. U odnosu na postavljeni cilj zemalja u

tranziciji i na procese globalizacije koji će zasigurno mijenjati valutnu

mapu svijeta u pravcu određenih valutnih unija i dolarizacija, gubitak

monetarne suverenosti ne bi trebao predstavljati poseban problem.

3. INSTRUMENTI MONETARNE POLITIKE U

BOSNI I HERCEGOVINI Obavezna rezerva je i jedini dostupni diskrecioni instrument

monetarno kreditne politike u BiH u okviru currency board aranžmana.

Obavezna rezerva kao instrument monetarno kreditne politike

podrazumijeva od strane monetarnih vlasti propisanu obavezu depozitnih

ustanova da na račun kod Centralne banke izdvajaju sredstva rezervi u

određenom omjeru prema nivou svojih depozita. Taj omjer se naziva

stopom obavezne rezerve. Na količinu novca u BiH moguće je uticati i

kroz prudencijalnu regulativu, odnosno druge propise o poslovanju

banaka (npr. propisi o likvidnosti ili valutnoj izložnosti). No svi su ti

propisi u nadležnosti Agencije za bankarstvo FBiH, a ne u nadležnosti

CBBiH13.

13 CBBiH: Sedmi izvještaj CBBiH-Obavezna rezerva i višak rezervi banaka, decembar 2004.

247

U svjetlu savremenih currency board aranžmana u zemljama u

tranziciji radi se o instrumentu kojim se može ograničiti efekat

ekspanzije priliva kapitala (deviznih sredstava) na domaće kredite,

stabilizirati kamatne stope na tržištu novca te kontrolirati likvidnost

poslovnih banaka i time izgraditi povjerenje u institucije sistema.14

Osnovne postavke obavezne rezerve kao instrumenta monetarno

kreditne politike CBBiH regulirane su u Zakonu o CBBiH.

CB BiH propisuje obavezu da banke drže depozite kod nje u

minimalnom propisanom nivou koji iznosi 20% njihovih depozita i

pozajmljenih sredstava, bez obzira u kojoj su valuti sredstva izražena, te

da se ovi propisi primjenjuju na sve banke podjednako.15

Dalje se propisuje i način obračuna obavezne rezerve, određuje

naknadu koju CBBiH isplaćuje bankama na iznos rezervi.

U Zakonu o CBBiH propisane su i kaznene odredbe u slučaju da

banke ne poštuju obavezu držanja sredstava obavezne rezerve kod

CBBiH. U slučaju da banka u dva uzastopna perioda održavanja ne

ispunjava obavezu, a CBBiH je predhodno obavještavala agencije za

bankarstvo o «njenoj» nedisciplini, „od banke će se naplaćivati kazna u

iznosu od 5 promila dnevno od ostvarenog manjka sve dok se taj manjak

ne ispravi“.

14 Kordić G.:Monetarna politika i središnja banka u aranžmanu valutnog odbora, Zbornik Ekonomskog fakulteta u Mostaru, Mostar, 2004. 15 Zakon o CBBiH, http://www.cbbh.ba

248

Prva mjera monetarne politike koju je CBBiH donijela od početka

svog poslovanja 1997. godine ticala se obavezne rezerve, te one su išle u

smjeru:

o baza za obračun rezerve je proširena tako da uključuje i

depozite u stranim valutama

o gotovina u trezorima banaka se više ne može koristiti za

ispunjenje obavezne rezerve,

o raspon stope obavezne rezerve je proširen od 0% do 20%

(ranije od 10% do 20%),

o stopa je 5% (u predhodnom periodu 10%)

o osnovica za obračun naknade proširuje se na ukupan račun

rezervi banaka kod CBBiH (ranije smo na iznos između 5% i

10%, a na višak rezervi nije se uopšte plaćala),

o visina stopa naknade koju CBBiH ostvari na prekonoćne

depozite koje plasira u inozemstvo-u istom obračunskom

periodu koji važi i za obaveznu rezervu (oko 2%).

Pravila za izračunavanje obavezne rezerve su se promjenila da bi

se osiguravao jednak tretman domaće i strane valute.

Izbor osnovice za obračun uslovljen je izborom monetarnog

agregata za čije praćenje i korigovanje je zainteresovana konkretna

monetarna politika.18 CBBiH je novčanom masom, dakle likvidnim

sredstvima definirala zbir M1 i QM, što indicira uključivanje svih oblika

18 Živković, Aleksandar, Kožetinac, Gradimir: Monetarna ekonomija, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2005, str.489

249

pasive banaka koje ulaze u sastav ovog monetarnog agregata u osnovicu

za obračun obavezne rezerve. Proširenje osnovice trebalo je da izazove

efekat monetarnog stezanja i utiče na zaustavljanje rapidne kreditne

ekspanzije pogotovo prema sektoru stanovništva.

Grafikon br.14

Kretanje iznosa ukupnih rezervi banaka u periodu od promjene

regulative,

od 01.06.2003. do 31.12.2003.

Izvor:Godišnji izvještaj CBBiH 2003, grafikon 3.8., str.28; http://www.cbbh.ba

Razlog za tako veliko povećanje sredstava na računu rezervi

može se naći u promjeni politike naknade koju CBBiH plaća bankama na

cijelim iznos na računu rezervi po jedinstvenoj stopi. Takođe, nova

metodologija za izračunavanje neto otvorene devizne pozicije banaka

prisiljava banke da drže rezerve denomirane u domaćoj valuti dok

CBBiH umjesto da ih plasiraju, denominiranu u stranim valutama kod

banaka u inostranstvu.

Grafik br.15

250

Kretanje MO i sastavnih komponenti

Izvor:Godišnji izvještaj CBBiH za 2003, grafikon 3.3., str.24; http://www.cbbh.ba

Reakcija CBBiH je umanjenje naknade na osnovu izmjene

regulative na viškove rezervi od 01.01.2004. što je rezultiralo prekidom

rasta istih.

Grafik br.16

Kretanje M2 i sastavnih komponenti

Od 01.12.2004. stopa obavezne rezerve podiže se na 10%.

251

Grafik br.17

Likvidnost komercijalnih banaka po obračunskim periodima

Izvor: CBBiH Odjeljenje za ekonomska istraživanja: OR i višak rezervi banaka kod

CBBiH- Sedmi izvještaj, decembar 2004.

Prosječna osnovica za obračun obavezne rezerve bilježi tokom

2004. godine konstantan rast, te sa 10.12.2004. iznosi 7,54 milijarde

KM.22

U isto vrijeme devizne rezerve CBBiH dostigle su nivo i iznosile

su 3,46 milijardi KM. Ovaj rast je najviše prouzrokovan rastom stanja na

računima rezervi banaka kod CBBiH.

Na kraju 27. obračunskog perioda 2005. godine, osnova za

obračun OR je iznosila 8,95 milijardi KM; a dio osnove za obračun

denomiran u KM iznosio je 3,38 milijardi KM (37,8%), dio osnove za

obračun OR denomiran u stranim valutama iznosio je 5,57 milijardi KM

(62,8%).

22 Obavezna rezerva i višak rezervi kod CBBiH, CBBiH Odjeljenje za ekonomska istraživanja, Sarajevo, decembar 2004

252

Slijedeći grafikon prikazuje: Grafik br. 18

Likvidnost komercijalnih banaka po obračunskom periodima.

Komercijalne banke u 2005. godini nisu imale poteškoća da

zadovolje propise o stopi OR od 10% što pokazuje i implicitna stopa OR

za cjelokupan bankarski sistem BiH koje se u obračunskim periodima

2005.godine kretala u rasponu od 15,7% do 19%..

Predviđena vrijednost osnove za obračun OR u prvoj dekadi

decembra 2005. godine je 9,21 milijarne KM. Uzimajući u obzir dobijenu

vrijednost, obavezne rezerva u istoj dekadi pri stopi od 15% iznosiće 1,38

milijardi KM.

Projekcije viška rezervi su moguće samo kao projekcije trenda.

Dosta tačna predviđanja viška rezervi moguća su za maksimalno tri

obračunska perioda unaprijed. Prema podacima iz juna 2005. godine

iznosi 601 miliona KM.

Predviđanja naknade na obaveznu rezervu je dosta jednostavno,

nakon što se dobiju rezultati osnove za obračun. Sa druge strane,

253

predviđanje naknade na višak rezervi je gotovo nemoguće uraditi sa

velikom statističkom vjerovatnoćom.

Odnos plasiranih i otplaćenih kredita privatnom sektoru u prvih

osam mjeseci 2005. godine ukazuje na jaku kreditnu ekspanziju.

Dosadašnje promjene stope obavezne rezerve uspjele su zadržati godišnje

stope rasta potraživanja od privatnog sektora dosta ujednačenim, ali su

dodatna podizanja stope OR bila neophodna ukoliko se željelo da se taj

trend nastavi.

Prijedlog se sastojao u tome da se stopa OR poveća na nivo od

15% ukoliko CBBiH želi zadržati godišnje stope rasta potraživanja od

privatnog sektora u rasponu od 30-35%. Imajući u vidu vremenski period

potreban komercijalnim bankama da prilagode poslovnu politiku novom

propisu o visini obavezne rezerve, predloženo je da se nova odlika o stopi

obavezne rezerve stupi na snagu počevši sa 34. obračunskim periodom,

sa promjenama:

o spuštanje stope naknade na obaveznu rezervu sa dosadašnje,

utvrđivane na osnovu prosjeka kamatnih stopa koje je u istom

periodu na tržištu ostvarila CBBiH na «overnight» depozite,

na 1%, i

o podizanje stope naknade na višak rezervi sa dosadašnjih 1%

na prosjek kamatnih stopa koje u istom periodu na tržištu

ostvarila CBBiH na «overnight» depozite.

Upravno vijeće CBBiH odlučilo je od 1. decembra 2005. godine

povećati stopu obavezne rezerve komercijalnim bankama sa 10% na

15%. Također će biti promijenjena politika naknade koju CBBiH plaća

254

komercijalnim bankama na obaveznu rezervu i na sredstva iznad

obavezne rezerve.

Na iznos sredstava obavezne rezerve CBBiH će komercijalnim

bankama plaćati naknadu po stopi od 1%. Na iznos sredstava iznad

obavezne rezerve plaćaće se naknada koja se utvrđuje na osnovu prosjeka

kamatnih stopa koje je u istom periodu na tržištu ostvarila CBBiH na

overnight depozite.

Promjene koje su uslijedile tokom 2006. i 2007. godine su

indikativne sa stanovišta održavanja likvidnosti bankarskog sektora i

njihovog uticaja na realni sektor ekonomije u obimu i strukturi kreditne

aktivnosti.

Grafik br.19

Likvidnost komercijalnih banaka u milionima KM u 2006. i 2007.

godini

Izvor podataka: Bilten CB BiH Nivo i struktura kreditne aktivnosti uticali su i na kretanje visine

kamatnih stopa, koje su iznad referentnih kamatnih stopa zbog kreditnih

rizika koji su izraženi u BiH privredi.

255

Grafik br.20

Raspon izmedju aktivnih i pasivnih kamatnih stopa

Izvor podataka: Bilten CB BiH

Stanje referentnih stopa ECB, Fed i Engleske banke je slijedeće:

Grafik br.21

Referentne kamatne stope glavnih svjetskih banaka


256

4. SUPERVIZIJA BANAKA U BIH

Preduslovi za efikasnu superviziju je postojanje zakonskog okvira

koji reguliše institucionalno utemeljenje agencije za superviziju banaka i

odluka koje obezbjeđuju postupak supervizije i zaštitu supervizora.34

4.1. Izdavanje dozvola ili licenciranje banaka

Izdavanje dozvola ili licenciranje banaka podrazumjeva kontrolu

onog što banku čini sa stanovišta djelatnosti koju ona obavlja. Banka je u

svom značenju depozitna finansijska institucija koja prikuplja novčana

sredstva i na osnovu toga vrši plasmane. Mogućnosti monetarne

multiplikacije i kreiranja kredita stavlja banku u položaj niz ograničenja

od strane monetarne vlasti. S toga izdavanje dozvola stavlja banku u

položaj da mora ispuniti niz kriterija koji su daleko širi nego što je visina

temeljnog kapitala. Struktura vlasništva, sastav organa nadzora, kvalitet

menadžmenta, postojanje strategije i vizije banke, kvalitet interne i

eksterne kontrole, organizaciona struktura, povezanost banke sa drugim

licima, su predmet ocjene i ispunjenja uslova za izdavanje dozvola.

Uslov visine temeljnog kapitala je više važan kao standard zaštite banke

od rizika, dok uslovi koji se tiču kvaliteta nadzora i uprave su suštinski za

uspješnost poslovanja. U klasifikaciji uzroka koji dovode do sniženja

performansi banaka su: nedovoljna kontrola troškova,niske kamatne

34 Odlukama o superviziji banaka i postupcima Agencija za bankarstvo propisane su nadležnosti Agencije za bankarstvo F BiH i RS, odgovornost u postupku kontrole, usmjeravanje, podržavanje, unapređenje i stabilnost bankarskog sistema Bosne i Hercegovine.

257

marže, labava supervizija, moralni hazard. Gubljenje licence banaka je

povezano sa slabljenjem performansi banaka koje je povezano sa

tranzitornom fazom koja karakteriše povećanje konkurentnog okruženja.

Stoga se spravom može tvrditi da tendencija deregulacije u bankarstvu

čini sistem dinamičnijim ali manje stabilnijim. Postupak likvidacije i

stečaja banaka predstavlja fazu prilagođavanja u poslovanju novim

tržišnim uslovima sa povećanom konkurencijom.

Procesi promjena u finansijskoj strukturi i pojačane supervizije

snažno determinišu dinamiku promjena u bankarstvu. U posljednje

vrijeme naročito je izražen proces internacionalizacije i konglomerizacije

u oblasti bankarstva.

Specifičnost bosanskohercegovačke privrede, u tranziciji svojinskih odnosa i prelazak na održivu ekonomiju, nameće potrebu jačanja investicionog bankarstva. Snažna potpora ovim procesima mogle bi biti investicione banke koje bi kroz preuzimanje investicionih privatizacionih fondova i ulaganja u privrednu infrastrukturu mogle biti generatori razvoja.

Svi oblici bankarstva koji se temelje na dugoročnim efektima

ulaganju mogu pokrenuti latentne snage koje leže u neiskorištenim

materijalnim i ljudskim potencijalima. Snaga institucionalnih investitora

će se mjeriti u mogućnosti da se privuće novčana štednja iz sektora koji

je suficitaran sa sredstvima (sektor stanovništva).

Cilj licenciranja je:

o liberalizacija prakse davanja licenci za stvaranje novih banaka

koje ulaze u sistem;

258

o Provjera da li banka ima uslove da opstane na finansijskom

tržištu.

Kod donošenja odluke supervizorska vlast ima naročito u vidu:

o Da li predložena banka ispunjava uslove u pogledu visine

osnivačkog kapitala;

o Da li menadžeri i glavni akcionari nove banke ispunjavaju

profesionalne i etičke kvalitete da bi mogli rukovoditi i

upravljati bankarskom institucijom.

U Bosni i Hercegovini funkciju (ulogu) licenciranja vrše

Agencije za bankarstvo koje su organizovane na entitetskim nivoima

vlasti.

U Zakonu o Agenciji za bankarstvo F BiH, propisano je da

Agencija inadležnost kod:

o izdavanja dozvola za rad banaka,

o nadziranje poslovanja banaka i poduzimanje mjera u skladu sa

zakonom,

o ukidanje dozvole za rad banke u skladu sa zakonom,

o nadzor u postupku sanacije i likvidacije banke,

o donošenje podzakonskih akata kojima se reguliše rad banaka,

o davanje ocjene o ispunjavanju uslova i odobrenja za izdavanje

dionica nove emisije.

259

Postupak izdavanja bankarske dozvole regulisan je u Zakonu o

bankama, Odlukom o minimalnoj dokumentaciji i uslovima za izdavanje

bankarske dozvole.35

Uslov da “ sve banke kojim je Agencija dodijelila bankarsku

dozvolu moraju ispuniti uslov za osiguranje depozita.

Zakonom o bankama definisano je šta se ne može smatrati

dioničarski kapitalom:36

o sredstva kredita koji je odobrila banka u čiji se kapital vrši

uplata;

o kredit koji je druga banka odobrila za drugu namjenu;

o za čiji je povrat garantovala banka u čiji kapital se vrši uplata.

35 Agencija za bankarstvo F BiH je propisala procedure za izdavanje dozvole. Bankarska dozvola je uslov za upis u sudski registar. Zakon o bankama F BiH regulisao je minimalni iznos dioničkog kapitala u novcu banke i najniži iznos neto kapitala koji banka mora održavati, i koji ne mogu biti manji od 15.000.000 (petnaest miliona) konvertibilnih maraka, koji banka mora održavati; s tim što banka ne može pogoršati, niti smanjiti, njegovu strukturu bez ovlaštenja Agencije. 36 „ Kada se kod korisnika kredita ili njegovog povezanog lica može utvrditi veza između dobijenog kredita i uplaćenog dioničkog kapitala, ili uplaćenog dioničkog kapitala banke i dobijenog kredita, takav uplaćeni dionički kapital banke nema pravno djelovanje, bez obzira na to da li su učinjeni na isti ili neki drugi dan. Agencija ima pravo da izvrši provjeru toka novčanih sredstava kod banke, korisnika kredita i njegovog povezanog lica. Agencija također, ima diskreciono pravo da odluči da li je uplaćeni dionički kapital izvršen u skladu sa Zakonom i da, u slučaju povrede Zakona, odbije da prizna i iz uplaćenog dioničkog kapitala isključi uplate izvršene na takav način.”

260

4.2. Opreznosni principi i zahtjevi u bankarstvu

Opreznosni principi i zahtjevi u bankarstvu podrazumjevaju

zaštitu od rizika.

Bankarstvo po svojoj prirodi uključuje širok spektar različitih rizika, i to:

o Kreditni rizik,

o Rizik zemlje i rizik transfer,

o Tržišni rizik,

o Rizik kamatne stope

o Rizik likvidnosti,

o Operativni rizik,

o Zakonski rizik,

o Rizik reputacije.

U principu rizici se nemogu izbjeći, ali se posljedice mogu

smanjiti kroz sistem upravljanja rizicima.

Procjena kreditnog rizika je najvažnija aktivnost banke, a zasniva

se na mogućnosti da partner neće ispuniti odredbe ugovora. Ovaj rizik je

vezan za bilansne i vanbilansne pozicije banke. Prepoznavanje problema

sa kojima se može suočiti banka je važno sa stanovišta utvrđivanja

uzroka. Indetifikacija pojave gubitka imovine i formiranje rezervi su u

odnosu uzroka i posljedice. Isto tako otpis prihoda po osnovu kamata je u

funkciji realnog iskaza uspješnosti poslovanja i smanjenje zahtjeva po

osnovu očekivanja. Politika banke morala bi se zasnivati na principu fer

računovodstvene vrijednosti i realnom iskazu bilansnih pozicija.

261

U praksi bosanskohercegovačkog bankarstva su posebno prisutni

kreditni rizici uslijed:

o koncentracije rizika,

o povezano kreditiranje.

Zakona o bankama je definisano povezano lice sa bankom 37:

o predsjednik i članovi nadzornog odbora, članovi uprave,

članovi odbora za reviziju te članovi njihovih užih porodica

do trećeg stepena po krvnom srodstvu ili braku, ili lica koja

žive u istom domaćinstvu ili imaju međusobno povezane ili

zajedničke investicije;

o lica sa značajnim vlasničkim interesom u banci te članovi

njihovih užih porodica do trećeg stepena po krvnom srodstvu

ili braku, ili lica koja žive u istom domaćinstvu ili imaju

međusobno povezane ili zajedničke investicije;

o pravna lica sa običnim dionicama, prioritetnim dionicama i

glasačkim pravima u banci;

o pravna lica u kojima banka ima značajne vlasničke interese;

37 Nadzorni odbor je odgovoran za realizaciju odredbi iz propisa Agencije o bankarstvu i Zakona o bankama pri čemu je obavezan izvještavati FAB o svim transakcijama sa povezanim licima, posebno za sve transakcije iznad 1% osnovnog kapitala, pri čemu se moraju poštovati odredbe iz Odluke o minimalnim standardima za upravljanje koncentracijom rizika banka i ograničenje. Zbir izlaganja kreditnom riziku prema svim licima povezanim sa bankom tretira, kao najveće dozvoljeno izlaganje prema jednom dužniku, Odluka o minimalnim standardima za poslovanje banaka sa licima povezanim sa bankom.

262

o pravna lica u kojima značajan vlasnički interes imaju ista ona

pravna ili fizička lica koja imaju značajan vlasnički interes u

banci;

o pravna lica u kojima imalac značajnog vlasničkog interesa,

član nadzornog odbora ili uprave;

Veliko izlaganje kreditnom riziku banke predstavlja svako

ukupno izlaganje kreditnom riziku banke koje prelazi 15% iznosa

osnovnog kapitala banke.38

Ukupno izlaganje kreditnom riziku banke prema pojedinačnom

korisniku ili grupi povezanih lica ne smije da pređe iznos od 40% iznosa

osnovnog kapitala banke koji predstavlja najveće ukupno dozvoljeno

izlaganje kreditnom riziku. Banka može da dostigne najveće ukupno

dozvoljeno izlaganje kreditnom riziku prema pojedinačnom korisniku ili

grupi povezanih lica samo ako osigura njegovu slijedeću strukturu i

ograničenja: 38 Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kapitalom banaka « definisano je da se osnovni kapital banke sastoji se od:

dioničkog kapitala iz osnova nominalnog iznosa običnih i trajnih prioritetnih nekumulativnih dionica izdatih po osnovu novčanih uplata u dionički kapital banke;

dioničkog kapitala iz osnova nominalnog iznosa običnih i trajnih prioritetnih nekumulativnih dionica izdatih po osnovu uloženih stvari i prava u dionički kapital banke;

emisionih ažia ostvarenih pri uplati dionica banke; općih zakonskih rezervi banke; ostalih rezervi koje se ne odnose na procjenu kvaliteta aktive; i zadržane odnosno neraspodijeljene dobiti banke iz prethodnih godina. «

263

o da izlaganje banke kreditnom riziku prema pojedinačnom

korisniku ili grupi povezanih lica, koje nije pokriveno

instrumentima za obezbjeđenje naplate (u daljem tekstu:

kolateral), ne smije da pređe iznos od 5% iznosa osnovnog

kapitala banke;


korisniku ili grupi povezanih lica koje prelazi 5% do najviše

25% iznosa osnovnog kapitala banke mora biti pokriveno

kolateralom; i


korisniku ili grupi povezanih lica koje prelazi 25% iznosa

osnovnog kapitala banke do iznosa najvećeg izlaganja

kreditnom riziku mora biti pokriveno kvalitetnim utrživim

zalogom čija vrijednost, utvrđena pouzdanim i stabilnim

cijenama, prelazi iznos tog izlaganja banke tj. prvoklasnim

kolateralom u smislu odredaba člana 14. Odluke o

minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i

klasifikaciju aktive banaka i

o da ukupno izlaganje banke kreditnom riziku u obliku izdatih

garancija prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih

lica, osim garancija za dobro izvršenje posla, ne smije da

pređe iznos od 20% iznosa osnovnog kapitala banke.

Bankama je ograničeno deponiranje sredstva, davanje kredite i

vršenje ulaganja u jednu povezanu banku u ukupnom iznosu većem od

264

iznosa 25%, kao i u u sve povezane banke u ukupnom iznosu većem od

40% njenog osnovnog kapitala.

Zbir velikog izlaganja kreditnom riziku banke, uključivo i sve

najvećeg izlaganja kreditnim rizicima, ne smije da pređe iznos od 300%

iznosa osnovnog kapitala banke.

Određene kriminalogene radnje u praksi su najčešće povezane sa

davanjem velikih kredita pojedinim pravnim licima, najčešće u sklopu

pojedine grane djelatnosti, ili davanje kredita pojedincima ili pravnim

licima povezanim sa bankom kroz vlasništvo.

Rizik likvidnosti proizlazi iz nemogućnosti banke da udovolji

potrebama potražioca po osnovu deponovanih ili pozajmljenih sredstava.

Ova pojava u najoštrijem obliku se javlja uslijed “juriša na banku”, kao

posljedica nepovjerenja povjerilaca banke u sigurnost uloga. U pravilu

dugoročna nelikvidnost može dovesti do nesolvennosti banke.

Supervizija ima za cilj da otkrije uzroke nelikvidnosti i

nesolventnosti, te da potpomogne procese konverzije aktive i povećanje

pasive. Propadanje transakcionih i štednih depozita je stalna opasnost

koja može biti spriječena osiguranjem ili sistemskim mjerama zaštite od

rizika. Mjere zaštite od rizika likvidnosti su u odabiru strategije, koje su u

korelaciji sa nivoom razvijenosti tržišne ekonomije. U

bosanskohercegovačkom bankarstvu je veoma sužen prostor za

izbjegavanje rizika likvidnosti, tako da uvođenje mjere supervizora u

formi privremene uprave najčešće vodi u postupak likvidacije i stečaja

banke. U praksi su rjeđi slučajevi preuzimanja ili pak prodaje banke.

Razlozi su u nepostajanju finansijskog tržišta koje pruža mogućnosti

primjene modela upravljanja aktivom i likvidnosti i upravljanja pasivom i

likvidnosti. Imlikacije modela upravljanja aktivom javljaju se u

265

naglašenoj ulozi monitoringa i supervizije u formi formiranja visine

likvidne aktive u odnosu na likvidne obaveze banke. S toga se likvidnost

banke koja se smatra neophodnim uslovom za opstanak banke u tržišnim

uslovima prepušta menadžmentu, dok se nadzor suprvizije ogleda u

procjeni raspona ročnosti i visine debalansa zajmova i obaveza banke.

Upravljanje pasivom banke se ogleda u konkretnom mehanizmu

angažovanja kredita na finansijskom tržištu kroz oblike međubankarskih

kredita, aranžmana o rekupovini i izdavanje depozitnih certifikata.

Krediti za likvidnost centralne banke su takođe uobičajni u uslovima

kada je nerazvijeno finansijsko tržište i kada postoji diskontni šalter kod

centralne banke.

Razvojem finasijskog tržišta dugoročno se gubi značaj centralne

banke kao zadnjeg utočišta za banke koje imaju problema sa

likvidnošću.39

Rizik kamatnih stopa i devizni rizik je u uslovnoj trećoj grupi

rizika.Ovi rizici prate normalno poslovanje banke i predstavljaju

objektivnu prijetnju za smanjenje zarađivačke sposobnosti banke i

umanjenja kapitala. U uslovima slobodnih kamatnih stopa i kod vođenja

otvorenih deviznih pozicija rizici su znatno veći i zahtjevaju superviziju. 39 Agencija za bankarstvo Federacije Bosne i Hercegovine donijela je Odluku o uslovima kada se banaka smatra insolventnom. Odlukom se bliže propisuju uslovi kada je vrijednost obaveza banke veća od vrijednosti aktive banke odnosno kada se banka smatra nesolventnom. Vrijednost obaveza predstavlja stanje obaveza koje se prikazuju u bilansu stanja banke. Vrijednost aktive predstavljaju: iznos vrijednosti aktive banke procijenjen u skladu sa Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i klasifikaciju aktive banaka, odnosno iznos aktive koji se prikazuje u bilansu stanja banke umanjen za iznos nedostajućih potrebnih rezervi za kreditne i druge gubitke; i iznos viška realno procijenjenih prihoda nad rashodima banke u periodu do najkasnije kraja tekuće poslovne godine.

266

U bosanskohercegovačkoj privredi devizni kurs40 domaće valute

je u paritetu njemačke marke sa 100% pokrićem emisije domaćeg novca,

što daje stabilnost sa stanovišta promjena deviznog kursa uslijed

djelovanja monetarne politike. Problem ostaje uslijed promjena

intervalutnih kurseva u uslovima kada banka vodi politiku otvorene

pozicije u različitim valutama.

Kamatni rizik u domaćem bankarstvu prisutan je kao rizik

kamatnih stopa i moralnog hazarda. Uloga supervizije je da prati vezu

između kvaliteta bankarskih plasmana i aktivne kamatne stope koju

banka ugovara. Moralni hazard se javlja kada banka višak kreditnog

rizika prebacuje na ekstra profit za sebe. U uslovima kada institucije

sistema neprihvataju negativne efekte kamatnog rizika isti se mora

obezbijediti putem rezervisanja ili kapitala banke. Kako je nivo

kapitalizacije BiH banaka nizak u odnosu na potencijalni kreditni rizik

kao posljedica moralnog hazarda javlja se potencijalni gubitak i

negativno iskazana neto imovina što se manifestuje u padu likvidnosti i

solventnosti.

40 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje deviznim rizikom banka propisano je da: «Devizni rizik predstavlja izloženost banke mogućem uticaju promjena deviznih kurseva i opasnost da nepovoljne promjene rezultiraju gubicima banke u KM (domaćoj valuti), pri čemu nivo deviznog rizika predstavlja funkciju visine i dužine trajanja izloženosti banke mogućim promjenama deviznih kurseva i zavisi od visine zaduženja banke u inostranstvu i stepena valutne usklađenosti aktive i pasive bilansa i vanbilansa banke, odnosno stepena usklađenosti njenih valutnih novčanih tokova.» «Oprezno upravljanje deviznim rizikom predstavlja suzdržavanje banke da preuzima previsoke obaveze prema inostranstvu i vođenje pozicija stranih valuta na način da se prati, kontroliše i eliminišu mogući negativni uticaji promjena deviznih kurseva na stabilnost finansijske pozicije banke. «

267

4.3. Metode stalne supervizije

Metode stalne supervizije banaka obuhvataju prikupljanje i

analizu informacija. Aktivnosti supervizora je kombinacija aktivnosti na

licu mjesta i na osnovu izvještaja.

Upravljanje rizicima podrazumjeva postojanje interne kontrole i

nadzora. Najefikasnija zaštita je u poštovanju procedura i definisanju

nadležnosti kako bi se propusti smanjili.41 U praksi su najčešće prisutne

prevare ili propusti koji su vezani za osoblje banke koji prekoračuju svoja

ovlaštenja ili obavljaju posao neetično i rizično. Rezultat ovakvih radnji

je da se iskazuju gubici koji rezultiraju propadanju ili stečaju banke.

Odgovornost za ovakve radnje se najčešće prenose na upravu banke i

njen menadžment, dok su poslijedice na stabilnosti bankarskog sistema i

rizik reputacije. Zadatak supervizije je u stalnom nadziranju i kontroli.

Dinamika bankarskog poslovanja nameće postojanje kvalitetne

supervizije42 i kreiranje zahtjeva.43

41 Odluka o minimalnim standardima za dokumentovanje kreditne aktivnosti banaka.. 42 Odluka o minimalnim standardima interne i eksterne revizije u bankama. 43 Odluka o izvještavanju o nesolidnim komitentima koji se smatraju specijalnim kreditnim rizikom banaka.

268

Kriteriji za interno rangiranje banaka od strane supervizije 44

baziran je na pojedinačnim rangovima osnovnih komponenata

finansijskog i operativnog stanja banaka:

o adekvatnost kapitala banke45;

o kvalitet aktive banke;

o kvalitet organa upravljanja i rukovođenja bankom;

o kvalitet i nivi profitibilnosti banke;

o adekvatnost likvidnosti banke;

o osjetljivost banke na tržišne rizike.

Kompozitni rang i pojedinačni rangovi se numerički označavaju u rasponu od 1 do 5.

44 Kriteriji za interno rangiranje banaka od strane Agencije za bankarstvo Federacije Bosne i Hercegovine. 45 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kapitalom banke definiše adekvatnost (stopa adekvatnosti) kapitala banke kao odnos neto-kapitala i visine ukupnog rizika aktive. Rizičnu aktivu banke predstavljaju stavke aktive bilansa i vanbilansa banke, koje su izložene riziku i koje se množe odgovarajućim ponderom standardnog rizika koji odgovara izloženosti pojedinačnih oblika aktive visini prirodnog rizika.“ Nemoguće je zamisliti bankarsko poslovanje bez rizika, s tim da banka mora voditi računa da se previše ne izlaže rizicima, odnosno da upravlja rizicima Smatra se prihvatljivim određeni stepen rizika, međutim suviše rizika, kao i neodgovarajuće upravljanje istim, glavni je uzročnik propadanja banke. Agencija za bankarstvo FBiH je propisala Odluku o minimalnim standardima za upravljanje kreditn rizika i klasifikaciji aktive banke. U skladu sa Zakonom o bankama i nadležnostima Nadzorni odbor banke i Odbor za reviziju banke dužni su, u skladu sa statutom banke i propisima Agencije za bankarstvo FBiH, obezbijediti praćenje, pregled i klasifikaciju stavki aktive banke i vanbilansnih stavki banke. Detaljno tumačenje Odluke o rizicima i klasifikaciji aktive sa stanovišta metodologije primjene spada u domen upravljanja aktivom banke.U skladu sa Zakonom o bankama i nadležnostima, Nadzorni odbor banke i Odbor za reviziju dužni su, u skladu sa statutom banke i propisima Agencije za bankarstvo FBiH, obezbijediti praćenje, pregled i klasifikaciju stavki aktive banke i vanbilansnih stavki banke. Detaljno tumačenje Odluke o rizicima i klasifikaciji aktive sa stanovišta metodologije primjene spada u domen upravljanja aktivom banke.

269

Rang 1 predstavlja najviši nivo, a rang 5 najniži nivo. Raspon u

rangovima odražavaju slabosti i dobre strane banke pri čemu se

kompozitni rang javlja kao zbir pojedinačnih rangova sa ograničenjima.

Tako kompozitni rang 1 podrazumjeva da je većina pojedinačnih

komponenti rangirana sa rangom 1, a niti jedna lošije od 2. U rangu 5 su

banke sa krajnje nesigurnim i lošim stanjem i predstavljaju predmet

povećane supervizorke pažnje. U slučajevima rangiranja banke sa

kompozitnim rangom 5 postoji opasnost propadanja depozita što stvara

opštu nesigurnost bankarskog sistema i potreba da se potpomogne banka

ili da se eliminiše sa tržišta. Slično je sa rangom 4, kada se banka nalazi u

nesigurnom i lošem finansijskom stanju. Intervencija supervizije se kreće

u rasponu od prinudnih mjera do pojačanog nadzora. Mjere koje se

poduzimaju moraju biti urgente i sa očekivanim uspjehom. U protivnom

prijeti propast banke, što predstavlja opasnost za sve vrste depozita. U

kompozitnom rangu 2 i 3 nalaze se solidne banke, sa ocjenom da nema

razloga za supervizorsku zabrinutost do ocjene stanja koje sadrži slabosti,

ali se ne očekuje propast banke.Stoga, od strane supervizijskih vlasti

postoji briga o visini rizika kod pojedinih banaka, kao i kvalitetu

upravljanja tim rizicima.

Supervizorska kontrola rizika sadrži:

o uspostavljanje maksimalnog stepena rizika koji banka može

prihvatiti,

o tržišni transfer pojedinih rizika sa banke na druge transaktore,

o formiranje određenog nivoa bankarskog kapitala i rezervi u

cilju pokrića specifičnih bankarskih rizika.

270

Glavni bankarski rizik je kreditni rizik, koji se odnosi na zajmove

ili investicije u obveznice koji u roku neće biti isplaćeni.

Metod za minimiziranje kreditnog rizika46 su:

Metodologija za ocjenu kreditne sposobnosti dužnika (građana i

preduzeća);

Osiguranje kreditnog rizika polaganjem kolaterala, tj. pokrića ili

davanjem garancija za servisiranjem bankarskog zajma;

Diverzifikacija bankarskog zajma;

U savremenoj bankarskoj praksi strategija brzog rasta bilansa

banke se postepeno napušta i zamjenjuje se sa naglašenim profitnim

performansama banke. To praktički znači napuštanje suvišnog rizika od

strane kreditorskih banaka i prihvatanje bruto profita uz formiranje

rezervi za pokriće gubitka po nenaplaćenim zajmovima.

46. Zakona o bankama propisuje : "Banka je dužna pridržavati se stopa ograničenja rizika vezanih za bilansne i vanbilansne stavke aktive i ponderisanu aktivu, kapital i njegovu strukturu, utvrđenu propisima Agencije". Propisano je da banka mora održavati dioničarski i neto kapital u skladu sa iznosom osnivačkog kapitala i adekvatnu stopu kapitala od 12% ukupne rizikom ponderisane aktive, pri čemu najmanje jedna polovina njenog kapitala mora da se sastoji od osnovnog kapitala.Zakona o bankama su propisani uslovi pokrića plasmana, kada su oni veći u određenom procentu (5 i 25) od osnovnog kapitala, kao i ograničenje kada “veliko izlaganje banke kreditnom riziku predstavlja ukupnu izloženost banke kreditnom riziku prema pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih korisnika u iznosu većem od 15% osnovnog kapitala banke, pri čemu zbir svih velikih izlaganja banke kreditnom riziku ne smije preći iznos od 300% osnovnog kapitala banke.” pri čemu pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih korisnika ne smije preći iznos od 40% osnovnog kapitala banke pri čemu su stavljena ograničenja o iznosu neobezbijeđenih kredita pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih korisnika do 5% osnovnog kapitala banke i kredit pojedinačnom korisniku ili grupi povezanih korisnika u iznosu većem od 25% osnovnog kapitala banke mora biti obezbijeđen kvalitetnim utrživim kolateralom.

271

Klasifikacija aktive prema stepenu rizika vrši se na osnovu

Odluke o upravljanju kreditnim rizicima i klasifikaciji aktive banke, i to

na:

Tabela br. 5

Kategorije aktive banke

1. Kategorija A - Dobra aktiva 2. Kategorija B - Aktiva sa posebnom napomenom 3. Kategorija C - Podstandardna aktiva 4. Kategorija D - Sumnjiva aktiva 5. Kategorija E - Gubitak

Uslovi za formiranje rezervi za svaku stavku aktive se takođe

propisuje i to najmanje u procentima kako slijedi:

Kategorija A - Dobra aktiva: 2% Kategorija B - Aktiva sa posebnom

napomenom: 15%

Kategorija C - Podstandardna aktiva: 40% Kategorija D - Sumnjiva aktiva: 60% Kategorija E - Gubitak: 100%

Sprovođenje ove Odluke dato je u nadležnost Nadzornog odbora,

pri čemu je posebno nalaže donošenje Programa interne revizije i

eksterne revizije banke sa uspostavljanjem funkcije nezavisne interne

revizije u banci.

Supervizija kapitala i rezervi i utvrđivanje adekvatnost kapitala je

osnova svakog bankarskog sistema i predstavlja zaštitu ne samo

deponenata i kreditora banke, nego i Fondova za osiguranje depozita,

Centralne banke i cijelog finansijskog i privrednog sistema.

272

Visina adekvatnog kapitala47 banke može se povećati ovisno od:

o nivoa rizika dotične banke,

o kvaliteta bankarskog menadžmenta.

To se posebno odnosi na proračun potrebnih rezervi koje banka

formira. Rezerve banke su primarno operativna sredstva za apsorbovanje

gubitka koji nastaje u bankarskom poslovanju. Tek ukoliko nisu dovoljne

rezerve za apsorbovanje gubitka dolazi do smanjenja vrijednosti kapitala,

kao načina da se apsorbuju preostali gubici.

Visina rezervi konkretne banke zavisi od procijenjenih gubitaka

koji potencijalno nastaju u bankarskom poslovanju.

Visina rezervi ima dvije kategorije:

a) specifične rezerve, koje služe za pokriće gubitka iz generalnog

poslovanja banke, te kao takve ulaze u sastav kapitala banke;

b) specifične rezerve izdvajaju se za konkretne namjene i nisu uključene

u kapital banke.

47 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kapitalom banke se reguliše: «Upravljanje kapitalom banke mora da predstavlja stalni proces za utvrđivanje i održavanje kvantiteta i kvaliteta (odnosno strukture) kapitala banke najmanje na propisanom odnosno odgovarajućem nivou kao i jasno razumijevanje realnih potreba banke za kapitalom. Zbog toga što kapital predstavlja rijedak ekonomski i strateški resurs upravljanje kapitalom mora da čini jednu od najbitnijih komponenata opreznog, efikasnog i strateškog planiranja i upravljanja bankom. Kako se elementi opreznog programa upravljanja kapitalom, zavisno od prirode i složenosti pojedinačnih aktivnosti i preuzetog rizika banke razlikuju, svaka banka je dužna da donese svoj posebni Program u pisanom obliku.»

273

Ukoliko rezerve za specifične gubitke nisu adekvatne, iznos

kapitala je procijenjen.

Formiranje rezervi banaka je povezano sa klasifikacijom aktive

banke, posebno bankarskog zajma.

Postoji empirijska veza između pojedinih kategorija klasificiranih

aktiva banke i gubitka. Na osnovu toga je sačinjena metodologija za

izračunavanje potrebne rezerve.

Kada je u pitanju tržišni rizik, novi koncept Bazelskog komiteta

predviđa dodatni kapital48 banke, koji uključuje i obavezni kapital za

devizni rizik.

Supervizija likvidnosti podrazumjeva minimalne standardi koje

je banka dužna osigurati i održavati u procesu upravljanja rizikom

Iikvidnosti, odnosno obezbijediti sposobnost banke da potpuno i bez

odlaganja izvrši sve obaveze na dan dospjeća.

48 Dopunski kapital čini: dioničkog kapitala iz osnova nominalnog iznosa trajnih prioritetnih kumulativnih dionica izdatih po osnovu novčanih uplata u dionički kapital banke; dioničkog kapitala iz osnova nominalnog iznosa trajnih prioritetnih kumulativnih dionica izdatih po osnovu uloženih stvari i prava u dionički kapital banke; općih rezervi banke za pokriće kreditnih gubitaka za aktivu banke procijenjenu kao kategorija A-Dobra aktiva u skladu Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i klasifikaciju aktive banaka;obračunate dobiti u tekućoj godini i tečajne razlike;iznosa dobiti za koju je FBA izdala rješenje o privremenoj obustavi raspodjele;subordinisanih dugova (uzeti krediti, izdate obveznice), a najviše do 50 % iznosa osnovnog kapitala banke;hibridnih odnosno konvertibilnih stavki-instrumenata kapitala do najviše 50% iznosa osnovnog kapitala banke, uz prethodnu saglasnost FBA u pisanoj formi za uključenje tih stavki-instrumenata u obračun dopunskog kapitala banke;stavki-obaveza trajnog karaktera bez obaveze banke za vraćanje (trajni namjenski ili nenamjenski depoziti i slične stavke), na čije se angažovanje u aktivnim poslovima primjenjuju politike i procedure banke, pod uslovom da je prethodno pribavljena saglasnost FBA u pisanoj formi. U svrhu obračuna adekvatnosti kapitala iznos dopunskog kapitala ne može biti veći od iznosa osnovnog kapitala banke.

274

Odlukom o minimalnim standardima za upravljanje rizikom

likvidnosti banke49, propisani su uslovi sprovođenja plana, nadležnosti

nadzorno odbora i menadžmenta banke.

U osnovi upravljanje likvidnosti zasnovano je na:

o upravljanju aktivom i likvidnosti,

o upravljanju pasivom i likvidnosti i

o projektovanju likvidnosti.

Imajući u vidu karakter pasive poslovni banka važno je ročno

usklađivanje ugovorenih dospijeća instrumenata aktive i pasive pri čemu

banka mora da:

o najmanje 90% izvora sredstava sa rokom dospijeća do 365

dana angažuje u plasmane (instrumente aktive) sa rokom

dospijeća do 365 dana;

o najmanje 95% izvora sredstava sa rokom dospijeća do 180

dana angažuje u plasmane (instrumente aktive) sa rokom

dospijeća do 180 dana; i

49 Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti banke reguliše: «Proces upravljanja rizikom likvidnosti banke treba da čine harmonizirane aktivnosti koje obezbjeđuju uskladjenost strukture aktive i pasive bilansa i vanbilansa (u daljem tekstu: aktiva i pasiva) banke odnosno njenih novčanih tokova (priliva i odliva) i koncentracija i treba da je zasnovan na kontinuiranom planiranju potencijalnih budućih likvidnosnih potreba uzimajući u obzir promjene u operativnim, ekonomskim, regulativnim ili ostalim uslovima poslovnog okruženja banke. Planiranje potreba banke za likvidnim sredstvima mora da uključi identifikaciju poznatih- redovnih (očekivanih) i vanrednih (neočekivanih) novčanih odliva i moguću strategiju za upravljanje aktivom i pasivom za osiguranje sposobnosti banke da ostvaruje odnosno raspolaže novčanim prilivima koji su u svakom trenutku adekvatni njenim tekućim potrebama.»

275

o izvore sredstava sa rokom dospijeća do 90 dana u punom

iznosu angažuje u plasmane (instrumente aktive) sa rokom

dospijeća do 90 dana.

U cilju održavanja tekuće likvidnosti banka je dužna održavati

prosječnu desetodnevnu minimalnu likvidnosti u novčanim sredstvima u

visini od najmanje 20% iznosa kratkoročnih izvora sredstava prema

knjigovodstvenom stanju na zadnji dan prethodnog kalendarskog

mjeseca, s tim da ni na jedan dan visina novčanih sredstava ne može

iznositi manje od 10%.

Novčanim sredstvima banke podrazumijevaju slijedeća sredstva:

o KM u trezoru-blagajni banke;

o Stanje računa rezervi kod CB BiH

o devize u trezoru-blagajni banke;

o stanje KM i deviznih depozita po viđenju kod

korespondentnih banaka.

Kratkoročnim izvorima sredstava banke podrazumijevaju se

obaveze iz pasive bilansa banke, i to:

o depoziti po viđenju;

o kratkoročne obaveze po oročenim i štednim depozitima;

o kratkoročne obaveze po sredstvima novčanog tržišta;

o kratkoročne obaveze po obveznicama;

o ograničeni depoziti.

276

Da bi osigurala stabilnost u održavanju likvidnosti banke uprava

banke je dužna da poduzima zaštitne mjere u skladu sa politikama banke

polazeći, kao minimum, od:

o principa za što veće oslanjanje na stabilne izvore sredstava

odnosno ugovorne profile dospijeća;

o principa za maksimalnu diverzifikaciju izvora sredstava po

dospijeću, vrsti i broju komitenata, tržištu i instrumentima;

o organizacionih mjera za uspješno upravljanje likvidnošću

vezanih za: imenovanje kompetentnih lica odgovornih za

pitanja likvidnosti, uspostavljanje efikasne kontrole

likvidnosti od strane interne kontrole odnosno interne revizije,

pitanja subsidijarnih lica u zemlji i inostranstvu i filijala u

inostranstvu, itd.;

o stepena uključenosti banke u tržišta novca i razvoja

kratkoročnih vrijednosnih papira i njenog marketinga;

o jasnih definicija njenih poslovnih politika zajedno sa

planiranjem sigurnih odnosno izvjesnih izvora za planove

razvoja i minimiziranja bilo kakvog strukturnog nesklada

izmedju dospijeća dijelova aktive i obaveza;

o obaveznog redovnog pripremanja planova za izvanredne

(neočekivane) situacije i udare koji mogu da ugroze likvidnost

banke, uključujući glavne smjernice rada banke, njene

aktivnosti, rezerve likvidnosti i moguće procedure za

osiguranje likvidnih sredstava po različitim alternativnim

scenarijima, polazeći od uspješnog, a završavajući sa

277

scenarijem posebne krize koja je može odvesti u proces

likvidacije.

Banka je dužna da uspostavi i održava informacioni sistem koji je

adekvatan njenoj potrebi za upravljanje likvidnošću, konzistentan obimu

i složenosti njenih aktivnosti i koji mora da obuhvati aktivu i pasivu

banke. Obaveza je banke da organizuje stalan, redovan i pouzdan

informacioni tok koji za nadzorni odbor i upravu banke osigurava tačne i

kvalitetne informacije o poziciji likvidnosti banke, i to:

o dospijeću stavki aktive i pasive sa fiksnim rokovima

dospijeća;

o očekivanom ponašanju aktive i pasive sa fiksnim rokovima

dospijeća i očekivanja banke da deponenti refinansiraju svoje

depozite na dan njihovog dospijeća;

o iskustvu o ponašanju grupa deponenata pod određenim

uslovima;

o stepenu likvidnosti stavki aktive mjerenom prema

mogućnostima:da se iskoriste kao raspoloživi novac za

potencijalna plaćanja; da se trenutno pretvore u novac kod

CB BiH;da se trenutno prodaju na finansijskom tržištu po

cijenama bliskim njihovoj tržišnoj vrijednosti, ili po cijenama

koje su jednake ili više od njihove knjigovodstvene

vrijednosti;da se prodaju ili smanji njihova vrijednost zajedno

sa smanjenjem vrijednosti s njom povezane pasive (potrebne

rezerve);

278

o vrsti i stepenu obaveze preuzetih vanbilansnih (potencijalnih)

obaveza;

o valuti u kojoj su aktiva i pasiva denominirane (izražene) sa

posebnim osvrtom na njihovu strukturu: domaća valuta,

konvertibilne ili nekonvertibilne strane valute;

o zemljama na koje se aktiva i pasiva odnose (banke koje imaju

filijale u inostranstvu);

o identitetu vlasnika računa, njihovim geografskim regionima i

vrsti instrumenata u kojima su obaveze banke nastale.

4.4. Ovlaštenja supervizora

Ovlaštenja supervizora kreću se u rasponu od poduzimanja

prekršajnih mjera do ukidanje bankarske dozvole. Prva grupa mjera je

korektivne naravi koje su u funkciji eliminisanja uočenog problema.

Ocjena koperativnosti uprave banke u eliminisanju propusta je važna za

poduzimanje korektivnih aktivnosti. Ovlaštenja supervizora su i da

ograniči određene aktivnosti banke ili da odobri aktivnosti uprave banke.

Proces likvidacije banke je povezan sa aktivnošću supervizora koji

nastoji da zaštiti stabilnost bankarskog sistema. Oduzimanje dozvole je

povezano sa postupkom likvidacije i stečaja pri čemu se pokušava naći

zdrava banka koja bi preuzela problematičnu banka, čime bi se

poslijedice po stabilnost bankarskog sistema umanjile a rizici povjerilaca

banke sveli u prihvatljive granice. U praksi BiH bankarstva, kada postoji

veliki broj slabih banaka, uloga supervizije prelazi okvire nadzora i

poprima ulogu sanacije bankarskog sistema. Ovlaštenja supervizije su

279

propisana, a supervizori su zaštićeni krivične odgovornosti. U uslovima

neizgrađenosti institucija sistema, a posebno u sudstvu i tužilastvu,

objektivna je potreba zaštita supervizora kako bi isti mogli efikasno

djelovati u okvirima svojih ovlaštenja. Osjetljivost uvođenja postupka

privremene uprave, stečaja i likvidacije traži široka ovlaštenja

odgovornih lica supervizije i visok stepen zaštite. Sprečavanje

kriminalnih radnji 50 u bankarstvu tranzicijskih zemljama, kao što je i

BiH, je moguće kroz sistem zaštite organa supervizora i visoko

vrednovanje njihovog rada.

4.5. Međudržavno bankarstvo

Međudržavno bankarstvo je važno sa stanovišta procesa

globalizacije i intrnacionalizacije. Supervizori banaka moraju sprovoditi

globalnu konsolidovanu superviziju banaka nadzirući sve bankarske

organizacije, a posebno: filijale, zajednička ulaganja i subsidijarna lica.

Princip 23: Supervizori banaka moraju provoditi globalno

konsolidiranu superviziju svojih međunarodno aktivnih bankarskih

organizacija, adekvatno ih nadzirući i primjenjujući opreznosne norme na

sve aspekte poslovanja ovih bankarskih organizacija širom svijeta, a prije

svega na njihove podružnice u inozemstvu, zajednička ulaganja u

supsidijarne osobe. 51

50 Odluka o minimalnim standardima aktivnosti banaka na sprečavanju pranja novca i finansijskog terorizma. 51 Princip 24: Ključna komponenta konsolidirane supervizije je uspostava kontakta i razmjene informacija s drugim uključenim supervizorima, prije svega supervizorskim organima zemlje domaćina.

280

4.6. Zahtjevi za informisanjem

Zahtjevi za informisanjem podrazumjevaju da banka vodi

finansijske izvještaje koji odražavaju njeno realno stanje i koji su u

skladu sa međunarodnim računovodstvenim standardima primijenjeni na

bankarske institucije.52

Finansijski izvještaji su okrenuti korisnicima usluga prije svega u

davanju kvalitetnih pokazatelja koji se odnose na likvidnost i solventnost,

kreditne i tržišne rizike, kamatne i valutne rizke, koji se mogu procijeniti

na bazi bilansnih i vanbilansnih pozicija banke.

Računovodstvene politike koje se vežu za primjenu

računovodstvenom standardu 30. su:

o iskazivanje vrsta prihoda banke koji nastaju iz poslovanja,

koji se iskazuju odvojeno, a vezani su za: prihode od kamata,

prihodi od dividendi, prihodi od naknada i provizija, dobitak

po osnovu poslovanja sa vrijednosnim papirima, ostali prihodi

iz poslovanja;

o iskazivanje vrsta rashoda za kamate, rashode za naknade i

provizije, gubitke nastale u poslovanju sa: vrijednosnim

Princip 25: Bankarski supervizori moraju zahtijevati da lokalne operacije stranih banaka budu vršene uz postizanje istih visokih standarda koji važe za domaće institucije i mora postojati ovlaštenje za razmjenu nužnih informacija sa supervizorima iz zemlje porijekla strane banke s ciljem vršenja konsolidirane supervizije. 52 Odluka o formi izvještaja koje banke dostavljaju Agenciji za bankarstvo Federacije Bosne i Hercegovine.

281

papirima, stranim valutama, i kreditima, opšti rashodi iz

poslovanja;

o vrednovanje ulaganja u tržišne vrijednosti tržišnih

vrijednosnih papira i utrživih investicionih vrijednosnih

papira;

o iskazivanje nepredviđenih događaja i obaveza koji se ne

mogu povući po vlastitoj odluci banke bez rizika i obaveza

koje proističu iz izvanbilansnih stavki, a koji mogu uticati na

likvidnost i solventnost i prouzrokovati potencijalni gubitak;

o gubici po kreditima za iznose koji se iskazuju kao rashodi;

o utvrđivanje troškova opštih bankarskih rizika i postupaka s

takvim troškovima.

Računovodstvene politike moraju biti u skladu sa bankarskim

principima 6-15, koji se odnose na opreznosne propise i zahtjeve, sa

ciljem da se ograniči opasno preuzimanje rizika od banke, i to:

o adekvatnost kapitala - princip 6,

o upravljanje kreditnim rizikom - princip 7;

o procjenu kvaliteta aktive i adekvatnosti ispravki za kreditne

gubitke i rezerve – princip 8;

o koncentracija rizika i velika izlaganja rizicima – princip 9;

o povezano kreditiranje – princip10;

o rizik zemlje i rizik transfera- princip11;

o upravljanje tržišnim rizikom – princip 12;

o upravljanje drugim rizicima – princip13,

o interne kontrole – princip 14 i 15.

282

Banka prezentira izvještaje:

o Izvještaje o dobiti;

o Bilans stanja.

Prema bankarskom principu 21. banka je dužna da vodi

evidenciju u skladu sa principima i pravilima knjigovodstva, što pruža

mogućnost uvida u profitabilnost poslovanja i realno finansijsko stanje.

Uloga supervizora je da obezbijedi tačnost finansijskih izvještaja

banke. U slučaju kada se daju netačne informacije supervizoru od strane

banke tada su nadležnosti supervizije usmjerene prema internoj i

eksternoj reviziji. Cilj je da se postigne neovisna uloga interne i eksterne

revizije u odnosu na rukovodstvo banke, čija je uloga tretira kao koristan

izvor informacija koje supervizoru olakšavaju izvođenje ocjena o:

o portfoliju kredita,

o rezervi za kreditne gubitke,

o procjeni aktive,

o kreditnom i tržišnom riziku,

o kamatnom i valutnom riziku.

Da bi se obezbijedila valjana supervizija potrebno je obezbijediti

jasnu definiciju računovodstvenih standarda koji se moraju koristiti

prilikom sastavljanja izvještaja.

283

U računovodstvenom standardu 30. u stavu 43- 50, i 50-58, data

su tumačenja.

o gubicima po zajmovima i pozajmicama,

o općim bankarskim rizicima,

o transakcijama sa povezanim licima.

U bankarskom principu 22. definisana je nadležnost supervizora

za preduzimanje korektivnih akcija kada banka ne poduzme oprezosne

zahtjeve koji mogu dovesti do ugrožavanja deponenata, uključujući i

mogućnost ukidanja bankarske dozvole.

Po pravilu supervizor propisuje minimalne standarde za.

o upravljanje kreditnim rizikom i klasifikacijom banaka,

o koncentracijom i rizika banke,

o poslovanje sa licima povezanim sa bankom,

o dokumentovanje kreditnih aktivnosti banke,

o upravljanje deviznim rizikom banke,

o o formi izvještaja koje banka dostavlja supervizoru,

o o izvještaju o nesolidnim komintentima koji se smatraju

specijalnim kreditnim rizikom banke.

Supervizor ima ovlaštenja da ograniči upravljanje i rukovođenje

bankom, a u iznimnim slučajevima nametne prinudnu upravu banke.

284

U slučajevima kada je stanje u banci finansijski neodrživo

supervozor donosi odluku za preuzimanje banke od druge zdrave banke

ili fuziju sa drugom bankom, odnosno o likvidaciji banke kako bi se

očuvala stabilnost bankarskog sistema.

Metod stalnog nadzora banaka propisan je u bankarskim principima 16 – 20, i to:

o Kontrole na licu mjesta i kontole na bazi izvještaja;

o Održavanje redovnog kontakta sa upravom i rukovodstvom

banke,

o Sistem izvještavanja i prikupljanja statističkih podataka na

solo i konsolidovanom principu;

o Potvrda supervizorskih informacija od strane neovisne interne

i eksterne revizije,

o Kontrola grupacije banaka na konsolidovanoj osnovi.

Finansijsko izvještavanje i primjena računovodstvenih standarda

predstavlja ključno sa stanovišta sprovođenja postupaka supervizije.

Kroz analizu djelokruga, osnovnih polazišta,računovodstvenih

politika, izvještaja o dobiti, izvještaja o stanju sredstava, obavezai

kapitala, evidenciji nepredviđenih događaja koji su dati u

računovodstvenom standardu 30. nastojali smo istaći osnovna polazišta

ili principe na kojima počiva supervizija banaka.

Aktivnost supervizora se ogleda u kontrolama na licu mjesta i

kontrolama putem izvještavanja. Zahtjevi za informisanjem od strane

banke je podvrgnuto kontroli putem interne, eksterne revizije i

285

supervizije. Cilj je da potencijalni korisnici usluga banke i njeni

komitentdobiju pravu informaciju o stanju poslovanja banke.

Proces globalizacije i internacionalizacije, koji je zahvatio

bankarstvo,nameće superviziju svake bankarske organizacije i njenog

organizacionog dijela, zajedničkog ulaganja i supsidijarnih lica banke.

286

TREĆA GLAVA

PLATNI PROMET

1. Unutrašnji platni promet 1.1. Preduslovi za transformaciju platnog prometa 1.2. Zakonska regulativa i propisi za uvođenje

platnog sistema 1.3. RTGS Bosne i Hercegovine 1.4. Žiro – kliring Bosne i Hercegovine

2. Međunarodni platni promet 2.1. Učesnici u međunarodnom platnom prometu 2.2. Vrsta računa i način plaćanja

287

PLATNI PROMET

Platni promet je skup svih plaćanja nezavisno od osnova i načina

izvršenja.53 Razlikuju se unutrašnji i međunarodni platni promet.

Grafik br.22

Vrste platnog prometa

53 Lukić Radojko: Bankarsko računovodstvo, Savremena administracija, Beograd, 1996. godina, strana 3

PLATNI PROMET

Unutrašnji platni promet

Međunarodni platni promet

288

1. UNUTRAŠNJI PLATNI PROMET

Platni promet je u povezana sa promjenama u privrednom

sistemu i finansijskom podsistemu. Promjene koje su uslijedile u

transformaciji bankarskog sistema dovele su do usklađivanja bankarskog

poslovanja sa standardima supervizije i primjene bankarskih i

računovodstvenih stadarda. Istovremeno transformacija javnog sektora

ekonomije i prenesom finansijskog nadzora na institucije poreske

administracije obezbijedile su reduciranu ulogu Službe društvenog

knjigovodsta (SDK) na poslove platnog prometa i statistike.

Preuzimanjem poslova statistike od strane države ostala je reducirana

funkcija platnog prometa koja je prirodom posla pripadala bankama i

koja je našla mjesto u okviru monetarno - bankarskog sistema.

Novo ustavno rješenje Bosne i Hercegovine kao decentralizovane

države sa definisanom ulogom Centralne banke kao monetarne vlasti

nametnulo je ukidanje privremenih aranžmana koji su bili plod datih

okolnosti i potreba. Time funkcija SDK, transformisane u Zavode za

platni promet (3), gubi svrhu, te postaje samo istorijska kategorija.54.

54 Kešetović Izudin, Racković Đorđe: Rad je objavljen na Četvrtom međunarodnom simpoziju pod naslovom – Efekti transformacije platnog prometa– Finansije, računovodstvo i revizija; Udruženje računovođa i revizora F BiH, Neum, 2001. godine.

289

1.1. Preduslovi za transformaciju platnog prometa

Ukidanje Zavoda za platni promet i prelazak platnog prometa na

banke je rezultat širih društvenih promjena koje su u skladu sa razvojem

tržišne privrede i djelovanja ekonomskih zakonitisti i mehanizama.

Monopolski položaj institucija platnog prometa guši konkurenciju i

smanjuje mogućnost izbora. Cilj promjena se ogledao u:

o Brže transakcije među učesnicima platnog prometa;

o Smanjenje troškova platnog prometa;

o Razvoj tržišta novca;

o Jačanje kreditne funkcije banaka;

o Efikasniji sistem ubiranja javnih prihoda;

o Veći koeficient obrta novčane mase.

Za ostvarivanje navedenih ciljeva morali su se ostvariti određeni

preduslovi sa stanovišta zakonske i institucionalne izgrađenosti

finansijskog sistema, dinamika promjena i određivanje terminskog roka -

sa početkom rada 05.01.2001. godine.

Postavke platnog sistema su usvojene 1998. godine, kada su se u

Madridu entitetske vlade složile da je nepotrebno postojanje Zavoda za

platni promet i kada je određen rok za ukidanje istih sa 31.12.2000.

godine. Time je riješena dilema da li postojeće platni zavodi treba da

preuzmu poslove klirinških kuća. Time je usvojeno definitivno rješenje

da se oba sistema: RTGS i Žiro kliring, u nadležnosti Centralne banke.

Centralna banka će u početku obezbjeđivati funkcionisanje oba navedena

290

sistema, ali u perspektivi ima namjeru da ponudi žiro kliring

potencijalnim kupcima i da u svom valsništvu zadrži samo RTGS sistem.

Centralna banka Bosne i Hercegovine je time preuzela funkciju

vođenja cjelokupnog procesa, shodno tome je formirano Platno vijeće, na

čelu sa guvernerom Centralne banke. Pored Platnog vijeća osnovana je

Međunarodna savjetodavna radna grupa (Internacional Advisory Group -

IAG), koja je radila na transformaciji platnog biroa na segmentima:

o Javnih prihoda;

o Porezi

o Statistike;

o Platnog sistema.

Kako su javni prihodi u nadležnosti Ministarstava finansija

entiteta, a statistika u nadležnosti Zavoda za statistiku; logično je da

segment platnog prometa prelazi u nadležnost Centralne banke Bosne i

Hercegovine.

Centralna banka Bosne i Hercegovine je u junu 2000. godine

formirala projektni tim i zatvorenu korisničku grupu koju su činili

predstavnici banaka. Projektni tim je radio na uvođenu novih sistema u

platnom prometu, tj RTGS i Žiro kliringa, kao i na sazivanju sastanaka i

konsultacijama sa zatvorenom korisničkom grupom.

291

Plan aktivnosti Centralne banke Bosne i Hercegovine posebno se

ogledao u slijedećem:

o Instalaciji opreme;

o Instalaciji aplikacija;

o Internim testiranjima;

o Obuci komercijalnih banaka;

o Povezivanju sa postojećim aplikacijama i izradi internih

radnih procedura;

o Plan testiranja komercijalnih banaka;

o Trening.

Posebno su bili važni preduslovi koje je morala ostvariti

Centralna banka na uvođenju Žiro kliringa i RTGS sistema plaćanja, i to:

o Razvoj operativnih pravila za žiro- kliring,

o Plan operativne telokomunikacijske mreže,

o Instalacija opreme i aplikacija u CB i komercijalnim

bankama,

o Uspostavljanje bankarske mreže,

o Testiranje i trening.

o Kompletiranje aranžmana za SWIFT;

o Organizacija, sistematizacija, obuka i obezbjeđenje

telekomunikacinih i sigurnosnih pretpostavki,

o Izrada operativnih pravila za RTGS;

o Priprema banaka.

292

1.2. Zakonska regulativa i propisi za uvođenje

platnog sistema

Pored institucionalne izgrađenosti za uspostavljanje platnog

prometa je neophodna zakonska regulativa. Postavlja se pitanje

usklađenosti ovih procesa, što ima posljedice u samoj primjeni rješenja i

potrebi stalnog dograđivanja sistema. Temeljna zakonska regulativa i

propisi su se odnosili na:

o Zakon o unutrašnjem platnom prometu;

o Zakon o platnim transakcijama;

o Upustvo o formi i sadržaju naloga za plaćanje i procedurama

za izvršenje platnih transakcija,

o Upustvo o otvaranju i zatvaranju računa za obavljanje platnih

transakcija i vođenju evidencije.

Zakonima o unutrašnjem platnom prometu entiteta Bosne i

Hercegovine utvrđene su organizacije koje obavljaju platni promet. Ono

što je specifičnost monetarnog sistema Bosne i Hercegovine je postojanje

institucija supervizija banaka, Agencija za bankarstvo, čija je uloga

propisana i nadležnosti u izdavanju dozvola za obavljanje unutrašnjeg

platnog prmeta. Licence koje se izdaju bankama su klasificirane sa

stanovišta stepena rizika, te samo transakcije između klijenata koji

račune drže kod različitih banaka su predmet RTGS i Žiro kliringa.

293

Ovlaštenja banaka koje obavljaju platni promet se odnose na:

o vođenje računa nosioca platnog prometa – banaka;

o evidencija naplate i raspodjele javnih prihoda;

o obavljanje poslova gotovinskog platnog prometa;

o praćenje i iskazivanje stanja na računima nosioca i učesnika u

platnom prometu,

o poslovi deponovanja gotovog novca i zamjene pohabanih

novčanica i

o sve druge poslove koji su određeni zakonom i ugovorom.

Zakon o platnim transakcijama reguliše postupak učesnika u

platnom prometu u konvertibilnim markama.

U skladu sa ovim Zakonom transakcija može biti credit- transfer

ili debit-transfer. Credit-transfer je platna transakcija koju inicira dužnik

izdavanjem naloga za plaćanje svojoj banci, te davanjem instrukcije za

prenos sredstava sa računa dužnika povjeriocu, odnosno, na njegov

račun. Debit-transfer je platna transakcija koju inicira povjerilac dajući

instrukciju banci povjerioca da na osnovu dužnikovog ovlaštenja izvrši

naplatu sa računa dužnika.

Upustvo o formi i sadržaju naloga i procedura za izvršenje platnih

transakcija je sprovedbeni propis Zakona o platnim transakcijama kojim

se određuje forma i sadržaj naloga za šlaćanje i procedure za izvršenje

platnih transakcija.

294

Prema Upustvu za obavljanje platnih transakcija mogu se

koristiti:

o pisana forma naloga za plaćanje (papirni obrazac),

o elektronska forma naloga za plaćanje.

Upustvom o otvaranju i zatvaranju računa za obavljanje platnih

transakcija i viđenje evidencije propisuju se vrste računa, kao inačin i

uslovi pod kojima sudionici u platnim transakcijama otvaraju i zatvaraju

račune u bankama.

Nadležne bankarske agencije su na osnovu prethodno usvojenih

Odluka o minimalnim kriterijima koje banka treba ispuniti za obavljanje

platnih transakcija u unutrašnjem platnom prometu, izdaju dozvole

bankama za obavljanje platnih transakcija niskog, srednjeg i visokog

rizika.

Niski nivo rizika se odnosio na transakcije između dva klijenta

čiji računi su u istoj banci, a srednji i visoki nivo se odnosi na

međubankarske transakcije, odnosno one transakcije između klijenata čiji

računi su kod različitih banaka.

Komercijalne banke koje ne mogu dobiti licencu od bankarske

agencije ne mogu učestvovati u unutrašnjem platnom prometu «u svoje

ime i za svoj račun», već moraju koristiti usluge procesora treće strane,

odnosno neke druge banke koja ima dozvolu.

295

Grafik br.23

Transakcije u platnom prometu


1.3. RTGS Bosne i Hercegovine

RTGS (Real Time Gross Setllement) ili Bruto poravnanje u

realnom vremenu, jedan je od segmenata platnog sistema u BiH. Iz

samog naziva je vidljivo da se radi o pojedinačnom poravnanju

pojedinačnog naloga. Sistem je veoma efikasan i relativno jednostavan za

implementaciju, obzirom da koristi već postojeću SWIFT mrežu. U

okviru SWIFT-a formira se posebna grupa koja može vršiti plaćanja

između sebe unutar jedne zemlje, koristeći sve ostale mogućnosti i

formate propisane i omogućene od strane SWIFT-a.

Ovaj sistem sadrži CAS (Central Accounting System) u kome su,

u Centralnoj banci, sredstva banaka koje učestvuju u platnim

transakcijama i gdje se vrši poravnanje platnih naloga.

296

U sistem je ugrađen SWIFT Y Copy kao jedan od mogućih

načina toka finansijke poruke od pošiljaoca do primaoca uključujući i

poravnanje u Centralnoj banci. U praksi Y Copy mode znači, da poruka

pošiljaoca koju je naslovio direktno na primaoca, na svom putu dolazi u

Centralnu banku gdje se u navedenom Y-Copy iskopira dio poruke bitan

za poravnanje i odlazi u CAS gdje automatski zaduži račun pošiljaoca, a

odobri račun primaoca, naravno ukoliko na računu pošiljaoca ima

dovoljno sredstava. Kada se ova operacija obavi, sistem generiše novu

poruku koja se vraća u Y-Copy i dozvoljava originalnoj poruci da nastavi

put do krajnjeg odrediša – banke primaoca. Ova banka, kada primi

poruku od banke pošiljaoca, promptno može sredstva odobriti klijentu,

jer je dobijanjem poruke automatski i dobila sredstva na svoj račun. Zato

se i govori o poravnanju u realnom vremenu, obzirom da u istom

momentu, jedna banka šalje poruku i zadužuje račun klijenta koji vrši

plaćanje, sredstva se prenose sa računa te banke na drugu banku, a ova

opet istog momenta može odobriti račun klijenta kome su sredstva

upućena.

RTGS je u principu skuplji od Žiro kilringa i trebao bi se koristi

uglavnom za velika plaćanja. U svijetu je ustaljena praksa da preko

RTGS sistema prolazi 10% naloga koji čine 90% vrijednosti i obratno u

Žiro kliringu. U BiH za sada to nije slučaj obzirom da se radi u prosjeku

o veoma malim iznosima.

Takođe je u BiH utvrđen princip da banke mogu sva plaćanja, bez

obzira na iznos slati kroz RTGS, a obaveza je za ona preko KM

20.000,00.

RTGS je veoma siguran sistem za poravnanje, obzirom da koristi

sve prednosti SWIFT mreže koja je veoma sigurna, a sam sistem

297

onemogućava poravnanje naloga za koje prethono nisu obezbijeđena

sredstva. Takav nalog se neće izvršiti sve dok banka ne obezbijedi

dostatna sredstva na računu, tj. ne postoji mogućnost da bančin račun ode

u minus.

U ovom sistemu, banke mogu slati plaćanja svaki dan, osim

subote i nedjelje i prvog i drugog janura i prvog maja, u periodu od

08,00-16,00 časova.

Grafik br. 24

Funkcionisanje RTGS sistema

Tok platne poruke u RTGS - plaćanje-odbijeno

Pošiljalac Primalac

CAS

S.W.I.F.T.

Y Copy

FIN

1

2

3

4Plaćanje

Zahtjev za poravnanje MT096

Poravnanje odbijeno MT097

MT019

298

OPERATIVNA PRAVILA ZA BRUTO PORAVNANJE U

REALNOM VREMENU

Operativna pravila za bruto poravnanje u realnom vremenu

odnose se na uslove pod kojima Centralna banka Bosne i Hercegovine i

poslovne banke ulaze u sistem bruto poravnanja u realnom vremenu i

napuštaju BPRV, uslove isključivanja banaka iz BPRV-a, praksu i

postupke rada BPRV-a, postupke za poravnanje klirinških neto pozicija

banaka, te postupke za poravnanje učesnika BPRV-a u posebnim

slučajevima.

Centralna banka je odgovorna za funkcionisanje BPRV-a kojim

omogućava učesnicima pojedinačno i trenutno poravnanje odobravanjem

i zaduživanjem računa za poravnanje kod Centralne banke.

Kroz BPRV obezbjeđeno je poravnanje između samih učesnika,

kao i poravnanje koje učesnici obavljaju za svoje korisnike. Učesnici

BPRV-a jesu Centralna banka i poslovne banke koje imaju dozvolu za

obavljanje platnog prometa izdatu od nadležne agencije za bankarstvo i

otvoren transakcioni račun kod Centralne banke.

Putem BPRV-a poravnavaju se svi platni nalozi, bez obzira na

iznos, upućeni na izvršenje od strane banaka učesnika BPRV-a i

Centralne banke, žirokliringa Centralne banke i drugih pravnih lica koji

su u funkciji obračunskih agenata (npr. operatora kartičnog poslovanja).

299

NAČIN I POSTUPCI PORAVNANJA

o Platni nalog

Platni nalozi usmjereni u BPRV moraju glasiti na BAM.

Platni nalozi usmjereni u BPRV moraju biti u elektronskoj formi,

popunjeni u skladu sa standardima S.W.I.F.T.-a i važećim odredbama za

domaće platne transakcije. Vrste poruka plaćanja jesu MT102, MT103,

MT202 i MT205. Obavezno je popunjavanje polja 103 u zaglavlju

poruke servisnim kodom BAP.

o Izvršenje platnog naloga

Platni nalozi sa iznosima u okviru pokrića na računu poravnanja

učesnika neopozivi su nakon Plaćanje se smatra konačnim u trenutku

preknjiženja sredstava na račun za poravnanje učesnika u BPRV-u.Platni

nalozi će biti izvršeni prema listi prioriteta. Ako dva ili više platnih

naloga imaju isti prioritet, izvršavaće se najprije platni nalozi koji su

vremenski ranije prispjeli u BPRV.Lista prioriteta platnih naloga

uključuje prioritete od 1 do 98, a određuje ih sam učesnik. Ako učesnik

ne navede prioritet podrazumjeva se prioritet 98.

Učesnik je dužan pratiti i provjeravati status proslijeđenih platnih naloga

u BPRV.

300

o Opoziv platnog naloga

Učesnik ili Centralna banka u ime učesnika, ako to učesnik

propusti ili ako Centralna banka ocijeni potrebnim, može opozvati nalog

koji je u redu čekanja za izvršenje.

Centralna banka može opozvati platni nalog u ime učesnika-

pošiljaoca u slučaju zastoja platnog prometa iz tehničkih razloga, kad

učesnik-pošiljalac to ne može sam izvršiti.

Pogrešno usmjeren platni nalog. Na traženje Centralne banke ili

učesnika BPRV-a koji je pogrešno usmjerio platni nalog, učesnik koji je

primio sredstva na osnovu pogrešno usmjerenog platnog naloga, dužan je

vratiti doznačena sredstva:

o do kraja radnog vremena, ako sredstva na račun komitenta-

krajnjeg primaoca, nisu knjižena, ili

o odmah po primitku vraćenih sredstava od komitenta na čiji su

račun knjižena pogrešno usmjerena sredstva.

Ako učesnik-primalac ne može knjižiti nalog zbog nedovoljnih ili

pogrešnih podataka na platnom nalogu, učesnik - primalac će kontaktirati

učesnika-pošiljaoca i zahtijevati dopunu podataka ili će platni nalog

vratiti učesniku-pošiljaocu što prije, a najkasnije naredni radni dan.

301

o Raspored rada BPRV-a

Radni dani BPRV-a su svi radni dani tokom godine od

ponedjeljka do petka. Neradni dani BPRV-a su subote, nedjelje, 1. i 2.

januar i 1. maj, a eventualno i drugi dani koje će u skladu sa propisima i

opravdanim razlozima odrediti guverner. Radni dan BPRV-a počinje u

8.00 a završava u 16.00 sati, i u tom vremenu prima platne naloge.

U slučaju da radni dan BPRV-a iz bilo kog razloga kasni sa početkom

rada i u slučaju produženja radnog dana dužeg od jednog (1) sata,

Centralna banka će o tome obavijestiti učesnike na najprikladniji način.

o Izvršavanje naloga iz kliringa

Poravnanje naloga iz kliringa biće izvršeno preko računa za

poravnanje učesnika kliringa. Poravnanje naloga iz međubankarskog

kliringa i kartičnog poslovanja. Učesnici u kliringu, pravna lica koja su u

funkciji obračunskih agenata (npr. operatori kartičnog poslovanja) i

Centralna banka kao agent za poravnanje BPRV-a, postupaju u skladu sa

utvrđenim pravilima. Obračunski agent, nakon obavljenog kliringa,

obavještava Centralnu banku o pozicijama učesnika - neto zaduženjima i

neto odobrenjima, slanjem klirinškog izvještaja, u elektronskoj formi,

koje su utvrđene od strane Centralne banke.

Centralna banka će, na osnovu klirinškog izvještaja provjeriti da

li se neto zaduženja mogu izvršiti u BPRV-u preko računa za poravnanje.

Nakon što je Centralna banka zadužila račun za poravnanje učesnika

BPRV-a - neto dužnika, odmah će izvršiti odobrenje računa za

poravnanje učesnika BPRV-a - neto povjerioca, u skladu sa podnesenim

302

klirinškim izvještajem. Poravnanje obaveza i potraživanja iz kliringa

smatra se konačnim u trenutku kad je odobren račun za poravnanje

učesnika BPRV-a - neto povjerioca. Centralna banka će obavijestiti

učesnike BPRV-a o okončanju poravnanja naloga iz kliringa. Izravno

zaduženje kod poravnanja obaveza iz ŽK Centralne banke Poravnanje

neto obaveza iz žirokliringa Centralne banke, iskazane u klirinškom

izvještaju, biće izvršeno izravnim zaduženjem računa za poravnanje

učesnika BPRV-a- neto dužnika.Izravno zaduženje računa poravnanja će

biti izvršeno na osnovu klirinškog izvještaja, koji Centralna banka po

okončanju kliringa šalje svim učesnicima kliringa. Izravno zaduženje

računa za poravnanje učesnika BPRV-a- neto dužnika će se izvršiti

odmah, ako je na njegovom računu za poravnanje dovoljno sredstava.

Ukoliko u redu za plaćanje sa računa za poravnanje čeka više naloga,

Centralna banka će prioritetno izvršiti platne naloge iz žirokliringa.

Obaveze svih učesnika - neto dužnika poravnavaju se izravnim

zaduženjem računa za poravnanje, a u korist računa Centralne banke.

Nakon što su obaveze svih neto dužnika poravnate, Centralna banka će

odobriti pojedinačne račune učesnika - neto povjerilaca. Ako učesnik -

neto dužnik u trenutku potrebe izravnog zaduženja nema dovoljno

sredstava na računu za poravnanje, dužan je obezbijediti sredstva odmah

po obavještavanju, a najkasnije u roku od 15 minuta. Ako učesnik ne

obezbijedi sredstva u ovom roku, Centralna banka zadržava pravo da na

račun za poravnanje prebaci sredstva sa računa rezervi učesnika.

Zaduženje učesnika će biti izvršeno odmah po obezbjeđenju sredstava na

računu za poravnanje. Ukoliko učesnik ni na jedan od prethodnih načina

nije u stanju obezbijedi sredstva, Centralna banka će djelovati u skladu sa

aktima kojim su regulisana pravila i procedure za žirokliring. Prigovor od

303

strane učesnika - neto dužnika, na obavezu nastalu u postupku kliringa,

ne može zaustaviti izvršenje izravnog zaduženja računa za poravnanje.

Ukoliko se ustanovi da je došlo do nepravilnog zaduženja, učesnik ima

pravo da, tek po okončanju poravnanja, zahtijeva povrat sredstava.

1.4. Žiro-kliring Bosne i Hercegovine

Za razliku od RTGS, Žiro kliring kao sistem manjih plaćanja, do

KM 20.000,00, je multilateralni kliring koji se ne odvija u realnom

vremenu već, za sada, u dva ciklusa, dva puta dnevno, u 10,00 i 15,00

časova. Tada se sva plaćanja između svih učesnika u kliringu poravnaju i

samo rezultat tog poravnanja, neto zaduženja ili odobrenja odlaze u

RTGS gdje je poravnanje konačno kada se ova salda prenesu sa računa

banka koje duguju na račune banaka koje potražuju.

Žiro kliring koristi SWIFT formate poruka, ali ne i SWIFT

mrežu, kao RTGS. Centralna banka je za potrebe Žiro kliringa izgradila

potpuno novu bankarsku mrežu u BiH. Sve komercijalne banke, u

zavisnosti u kom dijelu BiH se nalaze, najkvalitetnijim

telekomunikacionim linijama su vezane za podklirinške kuće u Banja

Luci, Mostaru i Sarajevu, a ove na Žiro kliring Centar u Centralnoj banci

u Sarajevu.

Važno je istaći da je Centralna banka, zbog brzine implementacije

i jednoobraznosti sistema, bez naknade obezbijedila svim bankama

navedene telekomunikacione linije, ali i neophodnu računarsku i

komunikacionu opremu, uključujući i sigurnosne elemente.

304

Obzirom da se radi o multilateralnom poravnanju, u Žiro kliringu

postoji likvidnosni problem, odnosno da nakon određenog ciklusa

poravnanja neka od banaka nema dostatnih sredstava i da njen račun ode

u minus. Centralna banka je dodatnim zahtjevima i rigiriznom politikom

uglavnom obezbijedila sistem od ovakvih slučajeva i oni se u

dosadašnjem periodu nisu javljali.

Centralna banka komercijalnim bankama u žiro kliringu naplaćuje

naknadu fiksno po poruci, bez obzira za iznos.

Grafik br.25

Funkcionisanje žiro-kliring sistema

ŠEMA

RTGSCAS

ŽK CENTAR

BANKA

BANKA

KLIRINŠKA KUĆA –PODCENTAR

BANKA

ŽIRO KLIRING

305

OPERATIVNA PRAVILA ZA ŽIROKLIRING

Operativna pravila za žirokliring odnose se na prava, obaveze i

odgovornosti Centralne banke Bosne i Hercegovine) u vezi sa radom

žirokliringa uslove za učešće u ŽK, prava, obaveze i odgovornosti

učesnika ŽK, način i postupke za kliring i poravnanje, te postupke u

slučaju kad učesnik u ŽK nije u stanju da ispuni obaveze.

Pravila i postupke za ŽK propisuje Centralna banka. Centralna banka je

odgovorna za dostavljanje Pravila ŽK učesnicima ŽK.

Učesnici su dužni svoje postupke i pravna akta uskladiti sa ovim

pravilima ŽK.

ŽK i učesnici

ŽK-om se omogućava izvršavanje platnih naloga do vrijednosti

čiju visinu određuje Upravno vijeće Centralne banke posebnom

odlukom.Učesnici ŽK-a su Centralna banka i poslovne banke koje imaju

dozvolu za obavljanje platnog prometa izdatu od nadležne agencije za

bankarstvo, kao i otvoren transakcioni račun kod Centralne banke.

Prava i odgovornosti Centralne banke Centralna banka upravlja ŽK-om i obezbjeđuje učesnicima usluge

poravnanja platnih naloga po principu multilateralnog kliringa. Centralna

banka je odgovorna da poravnanja potraživanja i dugovanja proistekla iz

kliringa budu izvršena u skladu sa posebnim aktom Centralne banke

kojim je regulisano bruto poravnanje u realnom vremenu.

Centralna banka vrši kontrolu i nadzor postupaka učesnika u ŽK-

u i njihovu usklađenost sa pravilima i procedurama ŽK-a. Centralna

306

banka je odgovorna za nadzor i kontrolu evidencija i zapisa učesnika,

koje učesnici vode, a u skladu sa Pravilima ŽK-a. Centralna banka može

ovlastiti revizorsku kuću u cilju obavljanja nadzora i kontrole učesnika.

Svi akti Centralne banke koji su vezani za rad ŽK-a doneseni od

Upravnog vijeća, guvernera ili ovlaštenih službenika Centralne banke

obavezujući su za sve učesnike ŽK-a.

Sva saznanja i informacije kojima raspolažu službenici Centralne

banke u okviru svog svakodnevnog obavljanja poslova vezanih za ŽK

smatraju se poslovnom tajnom. Sve informacije i podaci smatraju se

povjerljivim i kao takvi se moraju tretirati, izuzev u slučajevima:

o u slučaju da je neophodno informacije i podatke proslijediti

ovlaštenim institucijama koje su ovlaštene na osnovu

zakonskih propisa,

o u slučaju da je uposlenik Centralne banke, koji raspolaže

podacima, ovlašten da ih može predočiti organima Centralne

banke,

o u slučaju redovnog mjesečnog izvještavanja poslovnih banaka

o broju i vrijednosti transakcija.

Centralna banka obezbjeđuje dislocirani rezervni sistem ŽK u

Banjoj Luci, koji omogućava neometano i sigurno nastavljanje rada pri

vanrednim dešavanjima.

Centralna banka može ograničiti poravnanje platnih naloga iz

ŽK-a među učesnicima, te obustaviti rad ŽK-a za duže ili kraće vrijeme,

ako je to nužno, da bi se osigurali interesi Centralne banke ili učesnika.

307

Izvršavanje platnih naloga se zaustavlja ili ograničava u takvim

situacijama i Centralna banka se neće smatrati odgovornom za takvo

zaustavljanje ili ograničavanje.

U slučaju poteškoća sa ŽK-om i poravnanjem naloga u sistemu

bruto poravnanja u realnom vremenu Centralna banka ima pravo da

promijeni radno vrijeme ŽK-a u cilju sigurnog i uspješnog okončanja

postupka kliringa i poravnanja.

Centralna banka se neće smatrati odgovornom za obustavljanje ili

otežano izvršavanje platnih naloga kad je to posljedica poteškoća na

mreži.

Centralna banka se neće smatrati odgovornom za neizvršenje,

pogrešno izvršenje ili zakašnjelo izvršenje platnog naloga koje je

prouzrokovao neki od učesnika, treća strana ili događaj koji se nije

mogao predvidjeti ili izbjeći.

Odgovornosti učesnika

Svaki učesnik je odgovoran za svoje računarske aplikacije i

njihovu usklađenost i povezivost sa ŽK-om, kao i pouzdanost kako ne bi

ugrozio ŽK.

Učesnik je odgovoran za pravilno popunjavanje i usmjeravanje

platnih naloga, te za autentičnost svih platnih naloga usmjerenih u ŽK.

Učesnik je odgovoran za tačno i pravilno prihvatanje

autoriziranog platnog naloga koji je dobio od drugog učesnika ŽK-a u

toku radnog vremena.

Svaki učesnik je obavezan podmiriti troškove usluga Centralne

banke za učešće u ŽK-u, a u skladu sa odlukom Centralne banke o tarifi,

zaduženjem računa rezervi učesnika kod pripadajuće glavne jedinice.

308

Učesnik je obavezan da opremu za ŽK, koja je vlasništvo Centralne

banke, pravilno i namjenski koristi u skladu sa potrebama za učešće u

platnom prometu vezanim za ŽK. Učesnik je obavezan snositi troškove

održavanja opreme i računarskih programa ustupljenih na korištenje od

strane Centralne banke.

Način i postupci kliringa i poravnanja

Platni nalozi usmjereni u ŽK moraju glasiti na BAM.

Platni nalozi usmjereni u ŽK moraju biti u elektronskoj formi, u

propisanim fajlovima, zaštićeni šifrom, popunjeni u skladu sa

standardima S.W.I.F.T.-a i važećim odredbama za domaće platne

transakcije. Vrste poruka plaćanja jesu MT103, MT202 i MT205.

Platni nalozi primljeni u ŽK su neopozivi. Nalog je primljen u ŽK kad

učesnik dobije potvrdu o prihvatanju. Platni nalog će biti izvršen istog

dana kad je primljen u ŽK, u ciklusu poravnanja za koje je upućen.

Kliring platnih naloga svih učesnika ŽK-a izvršava se iskazivanjem

međusobnih obaveza učesnika. Prilikom presjeka poravnanja, Centralna

banka će iskazati neto poziciju svakog učesnika ŽK-a pojedinačno, kao

rezultat obračuna svih potraživanja i dugovanja, prethodno iskazanih

kroz međusobne obaveze. Poravnanje neto dugovanja i potraživanja

učesnika ŽK-a izvršava se putem BPRV-a, u skladu sa rasporedom rada

ŽK-a i u skladu sa Operativnim pravilima BPRV-a.

Poravnanje se smatra okončanim u trenutku kad su prenesena sredstva na

račun za poravnanje BPRV-u neto povjerioca. Vraćanje pogrešno

doznačenih sredstava. Na traženje Centralne banke ili učesnika ŽK-a koji

je pogrešno usmjerio platni nalog, učesnik koji je primio sredstva na

309

osnovu pogrešnog usmjerenog platnog naloga dužan je vratiti doznačena

sredstva:

o do zadnjeg skupljanja i obrade platnih naloga istog ili

najkasnije do prvog skupljanja narednog dana, ako sredstva na

račun komitenta-krajnjeg primaoca nisu knjižena, ili

o odmah po primitku vraćenih sredstava od komitenta na čiji su

račun knjižena pogrešno usmjerena sredstva.

Radni dani ŽK-a tokom godine jesu svi radni dani od ponedjeljka

do petka. Neradni dani ŽK-a jesu subote i nedjelje. 1. i 2. januar i 1. maj,

a eventualno i drugi dani koje će u skladu sa propisima i opravdanim

razlozima odrediti guverner.

Prijem i poravnanje platnih naloga izvodiće se kroz etape u

određenim vremenskim periodima prema posebno propisanoj odluci.

310

2. MEĐUNARODNI PLATNI PROMET

Eurovalutno bankarsto se bavi platnim prometom s

inostranstvom. Ono označava depozitno-kreditne poslove denominirane u

svim drugim valutama osim u valuti zemlje sjedišta date banke.

Pod plaćanjima se podrazumijeva sistem podmirivanja novčanih

obaveza između dva subjekta po osnovu obavljenih trgovačkih,

privrednih, uslužnih i drugih aktivnosti.

Prilikom obavljanja servisa plaćanja, banka koristi različite

instrumente u zavisnosti od vrste klijenta, vrste obaveze, te zakonske i

interne regulative.

S obzirom da je format SWIFT poruke, jedini format koji se

koristi i za domaći i za platni promet s inostranstvom, u tom slučaju se

brišu granice između domaćeg i međunarodnog platnog prometa.

Između dviju kategorija: međunarodno plaćanje i devizno

plaćanje često se stavlja znak jednakosti, iako te dvije kategorije nisu

uvijek iste. Naravno, one se djelimično preklapaju te prepliću u raznim

oblicima tehničko operativnih poslova i metoda komunikacije između

učesnika u platnoj transakciji (nalogodavac-korisnik) i nosioca platnog

prometa (banka nalogodavca i banka korisnika), pa se često stavljaju u

istu kategoriju.

Pod plaćanjem prema inostranstvu podrazumijeva se plaćanje radi

obavljanja vanjskotrgovinskog prometa, uključujući usluge, plaćanje

dospjelih obaveza po kreditima uzetim u inostranstvu, kao i plaćanje po

drugim tekućim poslovima.

311

Transakcije plaćanja u inostranstvo se obavljaju preko poslovnih

banaka. Banke po osnovi ovlaštenja za obavljanje platnog prometa sa

inostranstvom uspostavljaju posebne uzajamne poslovne tj.

korespodentne odnose sa inostranim Bankama sa svrhom besprijekorne

realizacije međunarodnih plaćanja.

Korespodentni odnosi sa inozemnom bankom mogu biti direktni

na temelju uzajamno otvorenih tekućih računa - kontokorenata – preko

kojih se obračunavaju izvršena međunarodna plaćanja.

Devizni posao plaćanja u inostranstvo podliježe deviznoj kontroli

u skladu sa Zakonom o deviznom poslovanju. Transfer kapitala iz zemlje

obavlja se uz uslove propisane Zakonom o deviznom poslovanju.

Plaćanje u inostranstvo banke vrše platnim instrumentima na

osnovu urednog naloga. Urednim nalogom za izvršenje plaćanja smatra

se nalog koji je dat na odgovarajućem obrascu, koji je popunjen i ovjeren

u skladu sa važeći propisima i za čije izvršenje je obezbijeđeno pokriće

na računu kijenta.

Iz navedenog slijedi da je osnovna odlika međunarodnog

plaćanja, plaćanje usmjereno sa rezidentovog ka nerezidentovom

računu.55

Ovakva transakcija mora zadovoljiti minimalne standarde

kontrole za međunarodno plaćanje, jer predstavlja odliv sredstava iz

platne bilanse zemlje.

55 Rezident – u smislu Zakona o deviznom poslovanju smatra se pravna ili fizička osoba sa stalnim sjedištem odnosno prebivalištem u zemlji. Nerezident – u smislu Zakona o deviznom poslovanju smatra se pravna ili fizička osoba sa stalnim sjedištem odnosno prebivalištem u inostranstvu.

312

Nerezidenti sa svojih računa u bankama slobodno vrše transfere

u inostranstvo, dakle sva kontrolna funkcija usklađenosti transakcije sa

zakonskom regulativom je do odobrenja nerezidentnog računa.

Pojedine gotovinske transakcije,kao isplata službenog puta u

inostranstvo, isplata uvezene robe gotovim novcem, takođe imaju

tretman međunarodnog plaćanja, jer predstavljaju odliv efektivnog

stranog novca iz zemlje.

U skladu sa zakonskom regulativom rezidenti međusobno svoje

dužničko povjerilačke odnose izražavaju putem unutrašnjeg platnog

prometa) samo u domaćoj valuti.

2.1. Učesnici u međunarodnom platnom prometu

Učesnici u međunarodnom platnom prometu, klijenti, su

privredni ili pravni subjekt te fizičko lice koje je registriralo poslovanje

sa bankom otvarajući odgovarajući račun odnosno potpisujući ugovor o

poslovnoj saradnji predočenjem dokumentacije te identifikacije

zahtijevane od strane banke u skladu sa internim propisima banke, te

važećom zakonskom regulativom.

Obim i nivo međunarodnog platnog prometa zavisi od vrste

klijenta.

Klijenti-subjekti međunarodnog platnog prometa:

o Pravno lice – rezident,

o Pravno lice – nerezident,

o Fizičko lice – rezident,

o Fizičko lice – nerezident.

313

Nerezidenti, i pravna lica i fizička lica sa svojih računa slobodno

vrše transfere u inostranstvo, dakle sva kontrolna funkcija usklađenosti

transakcije sa zakonskom regulativom je do odobrenja nerezidentnog

računa.

Za rezidente pravna lica ne postoje ograničenja odliva sredstava,

dok za rezidente fizička lica postoje.

2.2. Vrste računa i način plaćanja

Vrste računa koji se pojavljuju u međunarodnom platnom

prometu predstavljaju kompleksnu strukturu u okviru banke.

Sama struktura sintetičkih konta je definisana kontnim planom, a

analitika zavisi od banke do banke. Uslovi i način otvaranja deviznog

računa zavise od samih internih procedura u bankama.

Osnovi plaćanja predstavljaju trocifreni kod vrste transakcije koja

se obavlja u međunarodnom platnom prometu i koristi se za statističke

potrebe platnog prometa države, te je zbog toga precizan izbor osnova

platne transakcije (priliva ili odliva) u međunarodnom platnom prometu

veoma bitan.

Pod prilivom se podrazumijeva unos sredstava (deviznih ili KM)

u državu preko poslovnih banaka po zahtjevu ino nalogodavca ili

nerezidenta iz BIH u korist klijenata pravnih ili fizičkih lica rezidenata ili

nerezidenata, a po osnovu izvoza robe, usluga ili ostalog.

314

Tabela br. 6

315

Nakon dodjeljivanja deviznog računa klijent se informiše o

osnovama servisiranja računa. transfer u inostranstvo nostro doznakom ili

nosto čekom do ograničenog iznosa, a kod veće vrijednosti neophodna je

saglasnost Ministarstva finansija. Osnovno je klijenta upoznati sa

korespodentnim bankama, te banke preko kojih se vrše transakcije

deviznog priliva i odliva. Ovo je potrebno iz razloga da bi klijent mogao

dati svom nalogodavcu ispravni instrukciju za priliv deviznih sredstava.

Po prijemu priliva osnovni izvještaj o naplati je obrazac 743. To

je dokument sa svim pratećim referencama koji je osnovni pokazatelj na

osnovu kojeg dolazimo do podataka vezanih za unos devize u zemlju, a

prema kriterijima: korisnici, banka naplate, osnovi priliva.

Originalna valuta priliva se procesom obrade doznačava na

devizni račun klijenta.

Devizni priliv iz inostranstva podrazumijeva da je račun banke u

inostranstvu odobren po nalogu stranog pravnog ili fizičkog lica za

korisnika u zemlji.

Ova informacija o uplati dolazi putem SWIFT sistema u obliku

poruka MT103,

MT202, MT910, MT950, MT199.

SWIFT je znači ulazni dokument za obradu priliva. On mora

sadržavati sledeće:

o iznos priliva,

o datum valute,

o Nalogodavca,

316

o banku pokrića i banku korisnika,

o naziv korisnika i broj njegovog računa,

o osnov plaćanja,

o detalji vezani za troškove po obradi priliva:

BEN – opcija znači da bankarske troškove priliva

snosi korisnik

OUR - opcija znači da troškove snosi nalogodavac

SHA - opcija znači da troškove snosi nalogodavac na

svojoj strani, a korisnik na svojoj.

Po prijemu SWIFT poruke slijedi obrada priliva i slanje obavijesti

klijentu za prijem priliva na njegov račun.

U zavisnosti od opcije vezano za naplatu troškova ili ne, proviziju

ćemo obračunati prema tarifi banke.56

Nakon izvršenja prijema priliva i njegove obrade daljnja uputstva

očekujemo od klijenta za raspored deviznog priliva.

Sredstva od priliva mogu da se rasporede na slijedeći način:

o za ino plaćanja,

o za službeni put,

o za otplatu kredita,

o na transakcijski račun,

o prijenos na drugu banku.

56 Ukoliko je u dolazećoj SWIFT poruci naznačena opcija OUR priliv se obrađuje bez umanjenja za iznos provizije. Dalje slijedi da banka primalac šalje banci pošiljaoca zahtjev za ino proviziju, te se provizija naknadno naplaćuje.

317

Po prijemu sredstava banka odmah transferiraju ista po nalogu

klijenta.

Ukoliko klijent želi određeni iznos prebaciti na drugu banku,

dužan je nagalisti: iznos, valutu, naziv banke, račun banke, svrhu

prebacivanja.

Potrebna dokumentacija za plaćanje u inostranstvo koju klijent

dostavlja banci je:

a) obrazac 145057

b) faktura, ugovor

c) zahtjev za plaćanje.

Elementi obrasca koje popunjava nalogodavac su: naziv

nalogodavca, naziv banke nalogodavca, iznos plaćanja, korisnik

sredstava, SWIFT banke tj njen račun i IBAN tj. račun korisnika, zemlja

iz koje se roba uvozi, pečat i potpis nalogodavca, te opciju ko snosi

troškove (BEN, SHA ili OUR)58.

Po izvršenju naloga banka ovjerava i upisuje datum izvršenja

plaćanja. Faktura ili ugovor je dokument iz kojeg se može utvrditi

obaveza plaćanja roba ili usluga.

Po navedenim dokumentima se može vršiti plaćanje u cijelom

iznosu ili djelimično. Iznos na obrascu 1450 ne smije biti veći od iznosa

na fakturi. Instrukcije sa fakture dobavljača se moraju poklapati sa 57 Obrazac 1450 je obrazac za ino plaćanje preko ino banke. Dio ovog obrasca popunjava nalogodavac, a dio banka koja prosljeđuje nalog. 58 Naplata troškova je ista kao i kod priliva samo obrnuto i u zavisnosti koja je opcija BEN ili OUR. SHA opcija je ista i kao kod priliva i kao kod odliva.

318

instrukcijama na obrascu 1450 i plaćanje se jedino može izvršiti u korist

fizičkog ili pravnog lica koje je ispostavilo fakturu.

Zahtjev za plaćanje se popunjava momentom predaje naloga za

plaćanje pri čemu se daju smjernice obrade naloga: račun pokrića za

iznos doznake i iznos provizije.

Za ispravno ispravno procesuiranje naloga potrebno je:

a) IBAN korisnika doznake (Intenational Bank Account

Number),

b) SWIFT – kod banke kod koje korisnik ima račun.

c) IBAN podrazumijeva određeni broj karaktera zavisno od

zemlje do zemlje.

Početak svakog IBAN- a su početna dva slova zemlje, te račun

korisnika u kombinaciji sa šiframa banke.

319

Tabela br.7

Swift adrese banaka u Bosni i Hercegovini

Naziv banke Swift adresa Šifra banke 1 ABS banka dd Sarajevo ABSBBA22XXX 199 2 HVB Central Bank Bosna i Hercegovina BACXBA22XXX 129 3 Bosna Bank International dd Sarajevo BBIBBA22XXX 141 4 BOR banka dd Sarajevo BOIRBA22XXX 82 5 Centralna banka Bosne i Hercegovine CBBSBA22XXX 000 6 LT Gospodarska banka dd Sarajevo GBSABA22XXX 170 7 Investicijska banka Federacije BiH I BBHBA22XXX 195 8 Investiciono-komercijalna banka dd Zenica IKBZBA2XXXX 134 9 Validus banka dd Sarajevo LJBSBA22XXX 137 10 ProCredit Bank dd Sarajevo MEBBBA22XXX 194 11 Privredna banka dd Sarajevo PBSCBA22XXX 101 12 Post banka Sarajevo POBHBA22XXX 187 13 Raiffeisen banka dd BiH RZBABA2SXXX 161 14 NLB Tuzlanska banka dd Tuzla TBTUBA22XXX 132 15 Turkish Ziraat Bank Bosnia dd Sarajevo TZBBBA22XXX 186

320

16 Union banka dd Sarajevo UBKSBA22XXX 102 17 UPI banka dd Sarajevo UPBKBA22XXX 154 18 Vakufska banka dd Sarajevo VAKUBA22XXX 160 19 Volksbank BiH dd VBSABA22XXX 140 20 Komercijalno-investiciona banka dd V. Kladuša

KINBBA22XXX 198 21 Hypo Alpe-Adria-Bank dd Mostar HAABBA22XXX 306 22 Una banka dd Bihać PRBBBA2HXXX 183 23 UniCredit Zagrebačka banka dd ZABABA22XXX 338 24 Balkan Investment ad BALVBA22XXX 568 25 Bobar banka ad Bijeljina BATOBA22XXX 565 26 Nova banjalu~ka banka ad Banja Luka BLBABA22XXX 551 27 Hypo Alpe-Adria-Bank ad Banja Luka HAABBA2BXXX 552 28 Nova banka ad Bijeljina NOBIBA22XXX 555 29 NLB Razvojna banka ad RAZBBA22XXX 562 30 Pavlovi} International Bank ad PAVLBA22XXX 554 31 Zepter komerc banka ad Banja Luka ZEKBBA22XXX 567 32 Komercijalna banka ad Banja Luka KOBBBA22XXX 571

321

LITERATURA 1. Alijagić Mehmed: Monetarne finansije, Ekonomski fakultet

Univerziteta u Bihaću, 2003. godine

2. Bašić Meho, Ekonomija javnog sektora, Ekonomski fakultet,

Sarajevo 2004.godine

3. Baltić Saša: Emisija i plasman hartija od vrijednosti, Podgorica,

1998. godine

4. Bojan Dimitrije Monetarizam – Teorija i ekonomska politika, internet

izdanje.

5. Ćirović Milutin, Bankarstvo, Bridge Company, Beograd, 2001.

6. Ćirović Milutin; Monetarno – kreditni sistem, Savremena

administracija, Beograd, 1980. godine.

7. Đonlagić Dženan: Evropska monetarna unija i Bosna i Hercegovina,

Ekonomski fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2006. godine

8. Engels Volfram:, Kapitalizam i njegova kriza-O zlouptrebi novca i

bedi finansijskih tržišta; Beograd, 2000.godine.

9. Golić Bajro: Osnove Ekonomije, Univerzitetska knjiga, Pravni

fakultet Univeziteta u Sarajevu, 1996. godine

10. Grahman Benjamin: Inteligentni investitor; M asmedia, Zagreb,

2003. godine

11. Hadžiahmetović Azra: Ekonomija Evrope, Ekonomski fakultet,

Sarajevo, 2005. godine

12. John Kenneth Galbraitth, Novac, Svijet savremene stvarnosti, Zagreb

13. Džejms D. Guortni, Ričard L. Strup: Ekonomija i prosperitet-

Monetarna stabilnost: Inflatorna monetarna politika daje pogrešne

322

cjenovne signale i podriva tržišnu privredu,Institut ekonomskih nauka

Beograd, 1996.

14. Kapor Predrag, Međunarodne poslovne finansije, Megatrend,

Beograd 2005.godine

15. Kapor Predrag, Bankarstvo, Megatrend, Beograd 2005. godine

16. Kešetović Izudin, Novac i bankarski sistem, Feri, Tuzla, 2002.godine

17. Kešetović Izudin: Ekonomska stvarnost Bosne i Hercegovine 1992 –

1998., Grin, Gračanica, 1999. godine

18. Kešetović Izudin: Reforma finansijskog sistema, Privredna štampa,

Sarajevo, 2004. godine

19. Kešetović Izudin, Racković Đorđe, Efekti transformacije platnog

prometa, Finansije, računovodstvo i revizija; Udruženje računovođa i

revizora F BiH, Neum, 2001. godine

20. Kreso Sead: Novac Bosne i Hercegovine, „ Jež“; Sarajevo

21. Konjhodžić Halid: Monetarna znanost, Logos, Split, 1996. godine

22. Komazec Slobodan: Monetarna i finansijska ekonomija, Štampa,

Šibenik, 1981. godine

23. Kordić G.:Monetarna politika i središnja banka u aranžmanu valutnog

odbora, Zbornik Ekonomskog fakulteta u Mostaru, Mostar, 2004.

24. Lukić Radojko: Bankarsko računovodstvo, Savremena administracija,

Beograd, 1996. godina.

25. Perišin Ivo, Šokman Antonije, Lovrinović Ivan - Monetarna politika,

FET, Pula 2001.

26. Roger LeRoy Miller, David D. VanHoose: Moderni novac i

bankarstvo, treće izdanje, prevod, Mate d.o.o. Zagreb, 1997..

27. Rose P. S., Hudgins S. C., Bankarski menadžment i finansijske

usluge, Data status, Beograd, 2005.

323

28. Ristić Života, Etika i novac – eseji, Beograd, 2002. godine

29. Ristić Života, Tržište novca – teorija i raksa, Beograd, 2000 godine

30. Ristić Života, Tržište kapitala – teorija i raksa, Beograd, 2000 godine

31. Samuelson Paul A.; William Nordhaus: Ekonomija –četrnaesto

izdanje, 1992. prevod, « Mate» Zagreb, str.571

32. Stranjak dr Asim: Monetarne finansije, Univerzitet Džemal Bijedić,

Mostar, 1979. godine

33. Stojanov Dragoljub: Međunarodne finansije, Svjetlost, Sarajevo,

2000. godine

34. Stiglitz Joseph E., Ekonomika javnog sektora, SBM-x, Beograd 2004.

35. Soros G.– Kriza globalnog kapitalizma, Rabic, Sarajevo 1999

36. Vujičić Boris: Euro – Evropska monetarna unija i Hrvatska,

Masmedia, Zagreb, 2003. godine

37. Živković Aleksandar., Komazec Sobodan – Monetarna ekonomija,

Ekonomski fakultet, Beograd 2005. godine

38. Vilendečić Simeun: Napuštanje sistema valutnog odbora u

tranzicionim ekonomijama,, Zavod za udžbenike i nastavna sredstav,

Banja Luka 2004. godine

39. Vujčić Boris: Evropska monetarna unija i Hrvatska, Masmedia,,

Zagreb, 2003. godine

40. Vidaković Slobodan: Finansijsko izvještavanje,, Fakultet za uslužni

biznis, Novi Sad, 2005. godine

41. Vidaković Slobodan: Eksterna revizija finansijskih izvještaja,

Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad, 2007. godine

42. Zaklan Damir: Bankarstvo u tržišnom makroistemu, Ekonomski

fakultet „ Džemal Bijedić“ Mostar, 2000. godine

324

www.cbbh.gov.ba - Centralna banka Bosne i Hercegovine

www. ijf.hr - Institut za javne finansije, Zagreb

www. Ecb.int – Evropska centralna banka

325

POPIS GRAFIKONA

Grafik br.1 Monetarna funkcija banke

Grafik br.2 Stvaranje kreditnog novca

Grafik br.3 Struktura monetarnih agregata

Grafik br.4 Struktura monetarnih agregata i stopa rasta

Grafik br.5 Novčana masa

Grafik br.6 Grafičko tumačenje inflacije

Grafik br.7 Odnos kamatne stope i količine novca u opticaju

Grafik br.8 Modeli inflacije

Grafik br.9 Friedman-Phelps koncept F-krive i adaptivna očekivanja

Grafik br.10 Phillipsova kriva

Grafik br.11 Platni bilans (tekući račun) u milionima KM

Grafik br.12 Platni bilans finansijski račun u milionima KM

Grafik br.13 Devizne rezerve centralne banke u milionima KM

Grafik br.14 Kretanje iznosa ukupnih rezervi banaka u periodu od

promjene regulative

Grafik br.15 Kretanje MO i sastavnih komponenti

Grafik br.16 Kretanje M2 i sastavnih komponenti

Grafik br.17 Likvidnost komercijalnih banaka po obračunskim periodima

Grafik br.18 Likvidnost komercijalnih banaka po obračunskim periodima

Grafik br.19 Likvidnost komercijalnih banaka u milionima KM u 2006. i

2007. godini

Grafik br.20 Raspon izmedju aktivnih i pasivnih kamatnih stopa

Grafik br.21 Referentne kamatne stope glavnih svjetskih banaka

Grafik br.22 Vrste platnog prometa

Grafik br.23 Transakcije u platnom prometu

326

Grafik br.24 Funkcionisanje RTGS sistema

Grafik br.25 Funkcionisanje žiro-kliring sistema

POPIS SLIKA

Slika br.1 Mjenica

Slika br.2 Depozitni certifikat

POPIS TABELA

Tabela br.1 Monetarni agregati

Tabela br.2 Osnovni makroekonomski indikatori za 2005. godinu

Tabela br.3 Diskontne stope kod pojedinih zemalja

Tabela br.4 Bilans stanja i uspjeha CB BiH

Tabela br.5 Kategorije aktive banke

Tabela br.6 Šifrarnik osnova

Tabela br.7 SWIFT adrese banaka u Bosni i Hercegovini

monetarne finansije

Documents