Biblija i monastvo

Teofil 4/1998.Biblija i monatvo

Istorijskobiblijsko vrednovanje monatva

U oima mnogih hriana monatvo (od grke rei "monachos" to znai "onaj koji ivi sam", odnosno "onaj koji ivi odvojeno od ostalih ljudi") izaziva divljenje i smatra se viim oblikom duhovnog ivota. Njegovi se temelji trae u uenju apostolske crkve, njene odvojenosti od sveta i posebno se istie da je monatvo produetak muenitva iz vremena progonstva.1 Istraivanje poetaka hrianskog monatva i njegovih dogmatskih postavki u svetlosti istorije i Biblije ima cilj da odgovori na pitanje da li postoji teoloka veza izmeu monakog uenja i prakse, i hrianstva predstavljenog u nauci i ivotu Isusa Hrista i Njegovih apostola?

Poreklo

Javljanju monatva prethode odreeni dogaaji i pojave u hrianskoj crkvi i njenom okruenju. Na taj nain, stvorile su se okolnosti i uslovi koji e pripremiti put hrianskom obliku monakog naina ivota.

Fenomen monatva bio je poznat mnogo pre nego to se javio u hrianstvu. Slina pojava primeena je kako u nekim judaistikim tradicijama (Eseni, Terapeuti), tako i u paganskim asketskim verovanjima, koja su postojala na teritorijama gde su iveli hriani. Monatvo je karakteristino za staropersijske, indijske i staroegipatske religije. Budizam, nastao u Indiji u VI veku p.n.e., imao je razvijen sistem monakog ivota koji je obuhvatao: celibat, odricanje od bogatstva i porodice i strogu vegetarijansku ishranu. Paganski oblik monatva postojao je u Egiptu jo sredinom IV veka p.n.e. Prema arheologu F. Petriju, ono nije dolo iz Grke, ve je doneto iz Indije u vreme kada se Persijsko carstvo protezalo od severne Afrike do Indije (oko 340. p.n.e) i uveliko je podsealo na budistiko monatvo iz ranog perioda nakon Budine smrti. U Egiptu, u hriansko doba, monasi su bili poklonici boga Serapisa.2 Takoe, elementi asketizma bili su sastavni deo nekih gnostikih grupa. Njihov asketizam proisticao je iz platonskih ideja i bio zasnovan na dualistikom vienju sveta kao neprijateljstva izmeu materije i Boga.

S druge strane, u ranoj crkvi postojala je klasa ljudi oba pola, nazivanih "askete" ili "oni to se uzdravaju", koji su se dobrovoljno odricali braka i imanja, posvetivi sebe postu, molitvi i duhovnom razmiljanju. No, oni se nisu izdvajali iz drutva da bi iveli usamljeno van naseljenih mesta, nego su delovali upravo meu ljudima s kojima su iveli. O tome Tertulijan pie: "Meu nama nema nikakvih braminskih ili indijskih gimnosofita, nikakvih pustinjaka ili usamljenika... Mi se ne odriemo ni foruma, ni trita, ni kupatila, ni knjiga, ni krmi, ni vaara, ni trampe. Mi boravimo s vama u svetu".3 Monaki nain ivota, koji podrazumeva povlaenje iz javnog ivota i asketske vebe, bio je tu hrianstvu u prva dva veka.

Poeci hrianskog monatva

Na poetku IV veka n.e. istorija belei dogaaje koji doprinose velikim promenama u ivotu i uenju hrianske crkve. Izdavanjem dva edikta, najpre od strane Galerija 311. godine, a dve godine kasnije i Milanskog edikta, rimska drava potpuno prestaje da progoni hriane te nastupa vreme verske tolerancije. U pogledu religioznosti ovaj period se odlikuje verskim sinkretizmom. To znai da je bilo mogue pripadati razliitim religijskim pravcima u isto vreme. Ova pojava nimalo nije izgledala neprirodna. ak ni car Konstantin, koji se 312. godine stavio pod okrilje hrianskog Boga, nije bio potpuno predan hrianstvu. Do kraja ivota zadrao je neznaboaku titulu "pontifeks maksimus", pokazavi time da nije potpuno raskinuo s paganskim tradicijama i kultovima. Novonastala politikoreligiozna klima negativno se odrazila na hrianstvo time to se na njega nije gledalo kao na jedinu spasonosnu religiju, ve kao na jednu od mnogih.4 Prirodne posledice do kojih je doveo ovakav pogled na hriansku veru bile su izvitoperena i posvetovljena hrianska praksa, kao i priprema puta za razvoj doktrinarnih zabluda i sujeverja.

Postojea situacija izazvala je reakciju nekih hriana. Uticaj paganskih asketskih tradicija5 i asketizam (uzdravanje) koji je ve postojao u hrianskoj crkvi, uslovio je da se ta reakcija izrazi u obliku monatva. Podstaknuti eljom za svetou i zajednicom sa Bogom, mnogi hriani odluili su se za usamljeniki ivot u nenaseljenim pustinjama.

Poeci monatva u okrilju hrianstva povezani su sa Egiptom, zemljom koja ima veliku monaku tradiciju paganskog tipa, i sa linou Antonija (251356) koji je nazvan "ocem pustinjatva". Godine 286., pokrenut reima zapisanim u Matej 19,21, on zapoinje ivot beskunika meu grobovima izvan rodnog grada, da bi se kasnije preselio dalje u pustinju. Nakon 25 godina usamljenikog ivota, Antonije je doao u Aleksandriju da se sa ostalim hrianima suprotstavi poslednjim progonstvima iz 311. godine. Njegovo dranje pred progoniteljima pribavilo mu je veliku popularnost meu hrianima. Ali, kako nije dobio eljeni mueniki venac, vratio se u pustinju.6 Veliki broj ljudi, eljnih pobonosti, povelo se za njegovim primerom, sledei njegova uputstva7 i odajui se fizikom radu, molitvi i strogom odricanju od mnogih stvari. To vie nije predstavljalo samo hir jednog oveka eljnog samoe, ve je postalo masovna pojava, koja nee ostati bez odjeka u hrianskom svetu. Ona e posluiti kao osnova za dalji razvoj monatva.

irenje monatva

Monaki pokret se nije zadrao samo na teritoriji Egipta, ve se proirio u sve ostale zemlje gde su iveli hriani. Srazmerno umnoavanju broja monaha rasla je i njihova popularnost kod ljudi, koji su se divili njihovim asketskim podvizima i u njima prepoznavali autoritet u pogledu hrianske vere i ivota.8 Posledica toga bile su verske rasprave, koje su potresale crkvu u IV i V veku n.e., pokrenute upravo od strane monaha.

Osim verskih rasprava, pojedini monasi dali su svoj pozitivni doprinos hrianskoj crkvi i drutvu uopte. To su uinili na najmanje tri podruja.

Pronalaenje smisla monakog ivota u aktivnom sluenju drugim ljudima je prepoznatljivo shvatanje Vasilija Kesarijskog (330379). Kada je postao episkop Kesarije, rimske provincije u Maloj Aziji, obezbedio je odreeni broj zgrada u kojima su monasi zbrinjavali putnike, siromane i bolesne; ak je postojao i dom za gubavce. Iako se Vasilijeva pravila o monakom ivotu nisu razlikovala od drugih monakih ustava (celibat, siromatvo, post, molitva, rad), ipak njegovo insistiranje da monatvo, osim borbe sa samim sobom, mora, ravnopravno, da sadri dimenziju aktivne slube ljudima u nevolji, ini ga razliitim od tadanjih shvatanja monatva koja su prouzrokovala da monasi budu zaokupljeni sami sobom.

Drugo, ime monaha Jeronima, upravitelja latinskih manastira u Palestini, nije povezano samo sa afirmacijom manastira kao centra obrazovanja, ve i sa prevoenjem Biblije na latinski jezik (Vulgata narodna Biblija) i njenim marljivim prouavanjem. Takoe je poznato da je Jeronim pouavao druge biblijskim istinama i isticao da ljudi treba i sami da itaju. U tom periodu svetovnosti crkve i sujeverja, protiv ega se Jeronim borio, njegov stav prema Bibliji i velika elja da se ona uini dostupnom ljudima na zapadu, podvig je sam po sebi.

Tree, za razliku od monaha iz ostalih monakih zajednica, monasi sa sirijskog govornog podruja nisu provodili svoj ivot samo u usamljenosti manastira ili pustinje, nego su obavljali aktivan misionarski rad irei hrianstvo ka istoku.

Teoloke osnove monatvaetvrti vek je period kada se javljaju pokuaji da se postavi teoloka osnova monatvu. Meu prvima se istie Evagrije (umro 395.), obrazovani monah iz egipatske pustinje. On je svoje uenje temeljio na platonskom shvatanju ljudske due, i prihvatanju Origenovog stava o boanstvenosti ljudskog uma. Prema Evagriju, ovek je bio bestelesan um koji je nekada iveo u apsolutnom jedinstvu sa Bogom. Pad u greh doneo je poremeenost ovog zajednitva i posledica toga je materijalizacija uma (zatvaranje uma u telu), koja u stvari ima vie soterioloki (spasenjski) karakter nego kazneni. Jedini um koji nije poremetio jedinstvo sa Bogom je Logos i zato on uzima ljudsko telo da bi materijalizovane umove (ljude) vratio u prvobitno, nematerijalno i blaeno stanje zajednice sa Bogom. U ovom stanju ovek spoznaje da je deo Boga i saznajui sebe kao Boga, dolazi do bogospoznanja. Primarni cilj u procesu spasavanja oveka je osloboenje uma od materije (to je stanje bestraa) molitvom i asketskim vebama, da bi mogao biti u apsolutnom jedinstvu sa Bogom.9U ovom kratkom pregledu Evagrijeve teologije mogu se primetiti elementi platonizma, gnosticizma (otra suprotnost izmeu materije koja je zla i uma koji je dobar) i panteizma kao temelj teologije monatva, koji pripremaju put shvatanju da se ovek moe spasti sopstvenim delima.

Biblija i monatvoNakon kratkog pregleda istorijskoteoloke osnove monatva namee se potreba da se ono razgleda u svetlosti Biblije verodostojnog izvora informacija o Isusu Hristu i apostolskoj praksi. Razlog ovome je to to se neki elementi monatva dovode u vezu sa uenjem i ivotom Isusa Hrista i Njegovim apostolima.

Usamljeniki ivot. Pristalice monatva tvrde da je njegova polazna ideja odricanje od sveta ustvari ovaploenje evaneoskog hrianstva apostolske crkve. Meutim, razlog i oblik odvojenosti apostolske crkve sastojao se u njenom razliitom verovanju i nainu ivota u odnosu na svet u kome je ona postojala (1. Jovanova 2,1517; Jovan 17,1415). Otuda, ona nije odlazila u usamljeniki ivot da bi drugaije verovala i ivela. Boja namera je bila i ostala da hriani budu svetlost i so u svetu u kome ive (Matej 5,1316), to nije sluaj sa monatvom, osim u situacijama kada su pojedini monasi i monaki pokreti davali svoj pozitivni doprinos drutvu, i to u onoj meri u kojoj su bili usaglaeni sa biblijskim uenjem (Matej 25,3146; 28,1820).

Muenitvo. Slino prethodnom, takoe postoji namera da se elemenat muenitva u monatvu prikae kao prirodni nastavak muenitva rane crkve. Ali, ne sme se prevideti injenica da je sutinska uloga muenitva, izraenog u asketskim poduhvatima monaha, u stvari nain pribavljanja spasenja. S druge strane, muenitvo crkve pre pojave hrianskog monatva bilo je posledica njenog verovanja i naina ivota (2. Tim. 3:12). Dalje, Isus Hristos i apostoli uili su da uzrok spasenja od greha ne moe biti nita drugo, pa ni najplemenitija ljudska dostignua, do niim zasluena Boja milost primljena verom u jedinog Spasitelja Isusa Hrista (l. Petrova 1,18.19; Efescima 2,8.9; Rimljanima 3,2426.28).

ZakljuakKratak osvrt na poetke hrianskog monatva i njegove teoloke osnove navodi na konstataciju da je ovaj fenomen vie proizvod vremena u kome se pojavio doba verskog sinkretizma nego ovaploenje evaneoskog hrianstva. Posledica toga jeste da je primetna samo terminoloka ali ne i sutinska povezanost monatva sa uenjem i ivotom Isusa Hrista i Njegovih apostola.

1. Odsustvo hriana sa nekih drutvenih svetkovina poput paganskih praznika i procesija, kao i njihovu odvojenost u moralnom i religioznom smislu, odreeni teolozi smatraju "monakim karakterom" ranog hrianstva. Isti teolozi, takoe, povezuju monatvo s progonstvima rane crkve (vidi Aleksandar Smeman, Istorijski put pravoslavlja, Cetinje, Mitropolija cetinjska, 1994,144145.)2. Itevor Ling, Istorija religije istoka i zapada (Beograd, Srpska knjievna zadruga, 1992), 228229. Poznato je da je jedan od prvih najznaajnijih hrianskih monaha Pahomije, pre svog obraenja, pripadao monakom redu boga Serapisa (Philip Schaff, History of the Christian church, Grand Rapids, W. B. Eerdmans, 1992, 390).3. Ling, 228.4. Georgije Ostrogorski, Istorija Vizantije (Beograd, Prosveta, 1969), 67.5. Monatvo u toku svog poetka i daljeg razvoja dosta je pozajmilo od nehrianskih asketskih tradicija (vidi Smeman, 143144).6. Jevsevije Popovi, Opta crkvena istorija I (Novi Sad, Prometej, 1995), 479.7. Antonije je svojim sledbenicima predao 177 pravila strogog monakog ivota, koja su obuhvatala najrazliitija podruja poput molitvenog ivota, ishrane, rada, putovanja i dr. Ono to zapanjuje su njegove preporuke o potpunom odricanju od roditelja i rodbine, to je u suprotnosti sa petom zapoveu Dekaloga (o Antonijevim monakim pravilima vidi Melentije Hilandarac, Duhovno blago kojim se nebo kupuje, [Beograd, Trojeruica, 1997], 1831).8. Kao dobar primer moe posluiti sluaj sv. Martina koga je narod oboavao kao Boga. Supruga Maksima, uzurpatora panskog prestola i osvajaa Galije, lino je posluivala ovog monaha oko trpeze. Pri tom je otila tako daleko da je sakupljala i jela mrve sa njegovog stola (Mirko Golubi, Istorija crkve, Beograd, Via teoloka kola, 1970, 123).9. Zoran Jelisavi, "Asketizam i monatvo u Pravoslavlju", Hrianska misao (Beograd: Bogoslovski fakultet, 1998).