ENCYKLOPEDIA DLA CAŁEJ RODZINYM

ŁOD

Y O

BSE

RW

AT

OR

PR

ZY

RO

DY

Księgarnia internetowa:www.multicobooks.pl 801 70 33 42

22 564 08 00

Zamówienia telefoniczne:

Czy wiesz, że łodyga skrzypu skrzypi, dżdżownice potrafią hałasować, a wokół Księżyca widać czasem lisią czapę? A czy wiesz, że piasek jest skałą, gąsienica pazia królowej pachnie ananasem, a owocami lipy są orzeszki?

Joanna Liszewska, Marta Maruszczak, Gra˝yna Maternicka

„Młody obserwator przyrody” to książka, która powstała, by budzić miłość do przyrody.

EN

CY

KLO

PE

DIA

DLA

CA

ŁEJ R

OD

ZIN

Y

Z tą książką poznasz wiele ciekawostek z życia

roślin i zwierząt, odkryjesz niejeden przyrodniczy sekret.

Encyklopedia „Młody obserwator przyrody” rozbudza

zainteresowanie życiem małych i dużych stworzeń,

daje możliwość bliskiego poznawania natury i uczy,

jak ją obserwować. To jedyna taka publikacja na rynku.

Znajdziesz w niej:

• kilkaset fascynujących zagadnień przyrodniczych,

• ponad 1000 fotografii roślin, zwierząt, krajobrazów i zjawisk,

• naturalistyczne rysunki przekrojowe.

Magnes w środku

okladka_ENCYKLOPEDIA PRZYRODY_jubileusz.indd 1 4/14/11 11:38 AM

okladka_Encyklopedia_ebook.pdf 1 6/16/11 9:36 AM

Otwierasz tę książkę. Nieprzypadkowo. Lubisz czytać. Lubisz książki. My też. Wydajemy je od 20 lat i wierzymy w ich przyszłość.

W roku jubileuszu ogłaszamy akcję

POPieraM czytaNie!

ty też popierasz czytanie? Przyłącz się. Przyczep magnes w widocznym miejscu. Wejdź na stronę www.multicobooks.pl. Wybierz książki, które chcesz. Wpisz hasło „popieram czytanie”, a otrzymasz dodatkowy rabat. W prezencie dostaniesz kolejny magnes z kolekcji POPieraM czytaNie!

obserwuj rozwój akcji popieraM czytanie! na Facebooku.

wyklejka jubileusz5.indd 2 3/31/11 10:25 AM

Młody obserwator

PRZYRODYENCYKLOPEDIA DLA CAŁEJ RODZINY

wielka Kolekcja Jubileuszowa z okazji 20-lecia MULtICo oficyny wydawniczej

wielka Kolekcja Jubileuszowa z okazji 20-lecia MULtICo oficyny wydawniczej

MULTICO Oficyna Wydawnicza

Młody obserwator

PRZYRODYENCYKLOPEDIA DLA CAŁEJ RODZINY

Drodzy Czytelnicy!

 

Decyzję o tym, że pójdę na studia biologiczne podjęłam dopiero w klasie maturalnej. Nigdy nie żałowałam tego wyboru. Trochę tylko zazdrościłam kolegom, którzy od dziecka pasjonowali się przyrodą. Jeden wiedział prawie wszystko o ptakach, drugi jak nikt znał się na komarach i innych owadach, a koleżanka interesowała się roślinami. O swojej pasji każdy z nich mógł opowiadać godzinami! A ja? O życiu ptaków wiedziałam niewiele, przed komarami uciekałam i nie potrafiłam nazwać kwiatów rosnących na łące. Ale magia przyrody okazała się silniejsza. Zostałam biochemiczką, w dodatku badającą bakterie!

Może gdyby w czasach mojej młodości istniały takie książki jak „Młody Obserwator Przyrody”, wybrałabym inny kierunek studiów, ale na pewno byłby związany z przyrodą.

Bo przyroda jest fantastyczna – w każdej skali – od potężnego żubra do niewidocznej gołym okiem bakterii. Przyroda zmienia się codziennie, zaskakuje nas i zachwyca. Jeśli tylko wiemy, na co patrzeć, na co zwracać uwagę, odkryje przed nami niejedną tajemnicę.

Przyrodę można poznawać na różne sposoby. Można zadawać jej pytania: jak to się dzieje? Dlaczego tak jest? Skąd to się bierze? Jeśli tylko bacznie się ją obserwuje i uważnie jej słucha – na pewno nam odpowie.

Życzę wszystkim wspaniałej lektury i niezapomnianych spotkań z przyrodą.

Prof. dr hab. Magdalena Fikus Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii NaukFestiwal Nauki

Spis treści

Wśród przyrody 8

Przyroda nieożywiona 10

Skąd się bierze pogoda 12Co to jest klimat 14Chmury i zachmurzenie 16Opady i osady 18Burza z piorunami 20Ciśnienie powietrza 22Dlaczego wiatr wieje? 24Ciepło i zimno 26Kolorowe niebo 28Woda w przyrodzie 30Ile mamy wody? 32W świecie skał i minerałów 34Jak powstają skały 36

Przyroda ożywiona 38

Królestwo grzybów 40Grzyb to nie roślina 42Życie grzybów 44Na grzyby 46Grzyby mikroskopowe 48Porosty – niezwykłe organizmy 50

Królestwo roślin 52Mszaki lubią wodę 54Paprotniki – pierwsze rośliny na lądzie 56Drzewa i krzewy, czyli rośliny drzewiaste 58Drzewa iglaste 60Drzewa liściaste 62Krzewy i krzewinki 64Kwiaty od wiosny do jesieni 66Trawy 68

Królestwo zwierząt 70Dżdżownice ziemne 72Ślimak, wij, stonoga 74Pająki i kosarze 76

Owady 78Chrząszcze 80Motyle 82Niezwykłe przeobrażenie 84Ćmy 86Ważki 88Muchy i komary 90Pszczoły 92Osy, szerszenie i trzmiele 94Mrówki 96Koniki polne, pasikoniki i świerszcze 98

Ryby 100Ryby – mistrzynie pływania 102Mieszkańcy głębin morskich, jezior i rzek 104

Płazy i gady 106Płaz czy gad? 108Płazy – cykl życia 110Żaby, traszki i inne 112Gady – żółw i węże 114Gady – jaszczurki 116

Ptaki 118Świat ptaków 120Bociany i czaple 122Łabędzie, gęsi i kaczki 124Bielik i inne szponiaste 126Kuropatwa, bażant i cietrzew 128Żuraw i jego kuzyni 130Rycyk, czajka i mewy 132Sowy 134Zimorodek i jego barwni krewni 136Dzięcioły 138Wróbel, kruk i sikorka 140Gil, zięba i szczygieł 142Gniazda i lęgi 144Wędrówki ptaków 146Ślady i tropy ptaków 148

Ssaki 150Ssaki owadożerne 152Krecia robota 154Nietoperze 156

Tekst: Joanna Liszewska, Marta Maruszczak, Grażyna Maternicka

Rysunki: Andżelika Bielańska, Robert J. Dzwonkowski, Anna Lewandowska, Michał Skakuj, Krzysztof Zięba

Zdjęcia na okładce: Lunamarina, MBCHClaudia Paulussen, Glenda Powers (Fotolia.com)

Zdjęcia: Robert Dejtrowski, Paweł Fabijański, Grzegorz i Tomasz Kłosowscy, Renata i Marek Kosińscy, Cezary Korkosz, Andrzej G. Kruszewicz, Wiesław Lipiec, Artur Liszewski, Grażyna Maternicka, Grzegorz Okołów, Jerzy Romanowski,

Włodzimierz Stachoń, Sławomir Wąsik, Piotr Wierzbowski, Jan Włodarczyk.Fotolia, Wikipedia ( wykaz s. 231)

Redakcja: zespół MULTICO O.W.Korekta: Piotr Łukasik, Iwona Sulima

Projekt graficzny: Monika Żyła-KwiatkowskaProjekt okładki: Monika Żyła-Kwiatkowska

Skład i łamanie: Anna Myśluk, Elżbieta Pich, Bartłomiej Szaciłło, Monika Żyła-KwiatkowskaObróbka kolorystyczna zdjęć: Art Graph, Maja Kwiatkowska, studio MULTICO O.W.

ISBN 978-83-7763-164-5

© MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone

MULTICO Oficyna Wydawnicza sp. z o.o.ul. Kazimierzowska 1400-580 Warszawatel.: 22 564 08 00faks: 22 564 08 03e-mail: biuro@multicobooks.pl

Gryzonie 158Bóbr budowniczy 160Zające i króliki 162Wilk i ryś 164Rudy lis 166Borsuk i niedźwiedź 168Żubr i dzik 170Jeleń i sarna 172Łoś – wędrowiec z bagien 174Tropy i ślady zwierząt 176

Krainy PolsKi 180

Polskie krajobrazy 182

Pochyły pejzaż 184Co rośnie na zboczach? 186Zwierzęta w górach 188

Bałtyk i wybrzeże 190Morski świat 192Na plaży 194

ŚrodowisKa Przyrodnicze 196

Płynąca woda 198Strumienie, potoki, rozlewiska 200Nasze rzeki 202

Jeziora, jeziora... 204Jeziora i stawy 206Życie w stojącej wodzie 208

Lasy – zielone płuca ziemi 210Jak rośnie las 212Życie drzewa 214Ukryte tajemnice 216

Co się dzieje na łące? 218Żywy zielony dywan 220Co w trawie pachnie i piszczy? 222

Ochrona przyrody 224Ochrona przyrody w Polsce 226

Indeks 228

Przygoda z przyrodąWędrowanie po górach, zbieranie grzybów, spacerowanie brzegiem morza, słuchanie głosów ptaków, odnajdywanie tropów mieszkańców lasu, podglądanie życia mrówek, czy choćby obserwowanie chmur daje nam wiele przyjemności. Bo przyroda jest po prostu fascynująca. Tyle niezwykłych rzeczy dzieje się w naturze. Poznawanie przyrody i odkrywanie jej tajemnic przynosi satysfakcję i radość, a może także stać się prawdziwą pasją. Już dziś zostań obserwatorem przyrody.

Ekwipunek przyrodnikaPrzyrodę najlepiej poznaje się podczas wędrówek, na wakacjach i spacerach. Do pieszej wycieczki trzeba się przygotować. Przede wszystkim należy założyć wygodne, odpowiednie do pogody ubranie. Obowiązkowe są spodnie, sprawdzone w marszu buty i nakrycie głowy. Trzeba też zabrać kilka niezbędnych rzeczy. Nie zapomnij o kieszonko­wym przewodniku na wycieczkę i... dobrym humorze.

Notes i ołówekNotuj wszystkie ważne

spostrzeżenia i obserwacje. Zapisuj również nazwy

gatunków roślin i zwierząt, które udało Ci się zobaczyć (albo szkicuj, jak wyglądały)

Lupa Dzięki niej

przyjrzysz się z bliska najmniejszym zwierzętom,

np. owadom i obejrzysz dokładnie przyrodnicze detale – unerwienie liści

czy pyłek kwiatów

kompas Pomoże Ci orientować

się w terenie i nie zboczyć z trasy. Pamiętaj, że wskazówkami na trasie

Twojej wędrówki będą także charakterystyczne obiekty

i miejsca: kamień, zwalone drzewo, rozwidlenie dróg.

Zapamiętaj je

aparat fotograficzNy

Rób zdjęcia. Kto wie, może zdołasz uwiecznić

rzadkie zjawisko przyrodnicze albo wykonasz świetny portret jakiejś

rośliny czy zwierzęcia? Fotografie będą wspaniałym zapisem Twoich spotkań

z przyrodą. Może kiedyś połączysz dwie pasje – miłość do przyrody i fotografii

– i zostaniesz profesjonalnym fotografem przyrody?

apteczka Koniecznie weź ze sobą plaster z opatrunkiem,

płyn do odkażania ran, bandaż elastyczny

oraz chustę trójkątną. Na pewno przyda Ci się płyn

przeciw komarom i kleszczom oraz krem

z filrem przeciwsłonecznym

8

WŚRÓD PRZYRODY

ślady zwierząt leśnych

Bezpiecznie wśród zwierząt

Pamiętaj, że wszystkie spotkane zwierzęta są dzikie. Nie podchodź blisko, nie próbuj ich dotknąć, nie karm ich

i nie strasz.

Jak się zachować na łonie przyrodyKażdy z nas chce odpoczywać nad czystą wodą, wsłu­chiwać w szum lasu i śpiew ptaków, podziwiać wspa­niałą roślinność i obserwować zwierzęta. Każdy z nas chce odpocząć wśród przyrody, przyjemnie spędzić czas i bezpiecznie wrócić do domu. Pamiętaj – nie niszcz roślinności, nie płosz zwierząt, nie hałasuj, nie zostawiaj po sobie śmieci, nie lekceważ poleceń i ostrzeżeń na tablicach informacyjnych. Bądź miłym gościem natury, a ona na pewno się Tobie odwdzięczy.

ślady zwierząt leśnych

9

Bez przyrody nieożywionej życie na Ziemi nie mogłoby istnieć

Przyroda nieożywiona

10

Przyroda nieożywiona w odróżnieniu od wytworów ludzkiej cywilizacji i kultury powstała w wyniku naturalnych procesów. Do przyrody nieożywionej należą: cały Wszechświat, a w tym Ziemia, docierające do niej światło słoneczne oraz istniejące na niej i wokół niej: powietrze, woda – oceany, morza, rzeki, jeziora, oraz pogoda i klimat, chmury, wiatry i burze, skały, minerały, gleby i ukształtowanie terenu.

Ściśle ze sobą powiązane i uzależnione od siebie elementy przyrody nieożywionej tworzą warunki do istnienia przyrody ożywionej, czyli roślin, zwierząt i człowieka.

Skąd się bierze pogoda

Jak Ją opisuJemy?Samo określenie „ładna pogoda” nie jest precy­zyjne. Chcemy wiedzieć więcej: czy będzie ciepło czy zimno, słonecznie czy pochmurno, czy możemy spodziewać się opadów, wiatru itp. Dopiero takie informacje dają nam pełny obraz pogody w danym miej­scu i konkretnego dnia.

122

Codziennie sprawdzamy, patrząc przez okno, jaka jest pogoda. Często rozmawiamy o niej. Narzekamy, gdy jest „brzydka”, i jesteśmy zadowoleni, kiedy „dopisuje”. Oglądamy w telewizji prognozy pogody. Chcemy wiedzieć, jaka będzie w najbliższych dniach, zwłaszcza jeśli wybieramy się na wakacje lub na wycieczkę.

Ziemię otacza atmosfera.

Jest to warstwa powietrza, która ma prawie

1000 km grubości! W atmosferze wiele się dzieje. W dzień nagrzewa

się ona od Słońca, w nocy się ochładza. Powietrze miesza się

z parą wodną, z której w górnych warstwach atmosfery tworzą się

chmury.

Wszystkie te zjawiska występujące w atmosferze

w określonym miejscu i czasie nazywamy pogodą

Czy zastanawiałeś się, czym właściwie jest pogoda? Jakie zjawiska się na nią składają?

Z chmur pada deszcz, śnieg, grad. W atmosferze

powstają burze i wieją wiatry

co się na nią składa?Precyzyjny opis pogody wymaga, by określić jej składniki. Należą do nich: temperatura powietrza, ciśnienie atmosfe­ryczne, wilgotność powietrza, natężenie promieniowania słonecznego, stopień zachmu­rzenia, prędkość i kierunek wiatru, rodzaj oraz intensywność opadów, a także inne zjawiska atmosferyczne, np. burze, mgły, przymrozki, gołoledź, zawieje. i zamiecie śnieżne.

12

PRZYRODa nieOżYWiOna

METEOROLOGIAto nauka

o pogodzie

ogródek meteoOgródkiem meteo nazywa się stację meteorologiczną. Jest to miejsce, w którym specjaliści co godzinę dokonują obserwacji oraz pomiarów poszczególnych składników pogody. Nazwa „ogródek” nie jest przypadkowa. Rzeczywiście stacja meteo to trawiaste, ogrodzone poletko o wymiarach 15 x 15 m, wyposażone w komplet przyrządów meteorologicznych, np. termometry, wiatromierze, deszczomierze. Pomiary z sieci ogródków w całym kraju docierają do Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, gdzie opracowuje się prognozy pogody.

skutki wirowaniaZiemia wykonuje jeszcze jeden ruch – wiruje wokół własnej osi. Pełny obrót trwa 24 godziny, czyli dobę. Dlatego mamy noc i dzień. Pogoda zmienia się w zależności od pory doby, gdyż zależy także od tego, czy i w jaki sposób Słońce oświetla Ziemię w danym punkcie.

122

To opis opracowany przez synoptyków. Przewidują oni w nim, w jaki sposób będzie zmieniała się pogoda. Prognozę wiele razy dziennie nadają stacje telewizyjne i radiowe. Jest niezbędna pilotom samolotów i załogom statków, kierowcom, służbom publicznym (np. ostrzeżenia przed grożącymi powodziami czy śnieżycami). Także zwykli ludzie chcą wiedzieć, jakiej pogody się spodziewać w okolicy jutro czy podczas weekendu.

Prognoza pogody

wiatromierz służy do pomiaru kierunku i prędkości wiatru. Montuje się go zwykle na maszcie o wysokości 10 m

Gdybyś obserwował pogodę w swojej okolicy np. przez tydzień, łatwo

zauważysz, że ona się zmienia. Nie tylko może być inna jutro, niż była dzisiaj.

Pogoda zmienia się nawet w ciągu dnia, z godziny na godzinę. Jest także inna

latem, a inna jesienią czy zimą.

wędrówka po orBicieZmiany pór roku to efekt wędrówki Ziemi wokół Słońca. Nasza planeta porusza się po drodze zwanej orbitą. Pełne okrążenie wokół Słońca wykonuje w ciągu roku. Dlatego mamy wiosnę, lato, jesień i zimę. O każdej porze roku pogoda jest nieco inna. synoptyka

to dział meteorologii zajmu­jący się prognozowaniem pogody na najbliższe dni

i tygodnie

13

Co to jest klimatCodziennie jest „jakaś” pogoda. Może się zmienić nawet kilka razy w ciągu dnia. Jednak łatwo stwierdzić, że jej zmienność pozostaje w zgodzie z pewnymi cyklami powtarzającymi się przez wiele lat. Zmieniają się pory roku, a dodatkowo na przestrzeni lat każda z nich co roku jest nieco inna. Raz mamy długą i srogą zimę oraz upalne lato, a w innym roku zdarzają się deszczowe wakacje i słoneczne ferie zimowe.

przedwiośnie

wiosna

lato

Klimat i pogoda to nie

to samo. Pogoda to stan „na dziś”. Szybko się zmienia.

Natomiast klimat to ogół zjawisk pogodowych na danym obszarze w okresie

wieloletnim – przynajmniej 30 lat

Klimat to typowy dla danego obszaru

przebieg pogody w ciągu roku. Określa się go na podstawie

wieloletnich obserwacji

Na szerokości geograficznej, w której znajduje się Polska, wyróżnia się sześć pór roku. Są to: przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie i zima

podział na strefyZiemię podzielono na trzy strefy. Do każdej z nich dociera inna ilość światła słonecznego i dlatego mają one różne klimaty.

CZynniki klimaTyCZne

na klimat wpływa wiele czynników. najważniejszy

z nich jest kąt padania promieni słonecznych z konkretnym

rejonie globu. im ten kąt większy, tym cieplejszy klimat

(bo powierzchnia Ziemi jest lepiej oświetlona

i ogrzana)

okołobiegunowa

umiarkowana

umiarkowana

okołobiegunowa

między-zwrot-nikowa

66°33’

66°33’

23°27’

23°27’

0°

Na kuli ziemskiej wyróż­niono następujące strefy:

• mięDZyZwrOTNiKOwą – gorącą

• umiarKOwaNą – o średnio ciepłym klimacie

• OKOłOBieguNOwą – zimną

14

PRZYRODa nieOżYWiOna

w górachKlimat górski jest ostry i surowy. W górach obserwuje się dwa razy więcej opadów niż na nizinach. Lato jest krótsze i chłodniejsze, a zima zwykle dłuższa oraz bardzo mroźna. Śnieg w wysokich górach spada już jesienią i jest go bardzo dużo. Leży przeważnie aż do późnej wiosny. Przez cały rok w górach wieją silne wiatry, a temperatury powietrza są niższe w porównaniu z panującymi na nizinach.

nad morzemNa obszarach położonych nad morzem klimat jest łagodniejszy niż w głębi lądu. Woda w morzu długo się nagrzewa wiosną i latem, pochłaniając ciepło z atmosfery. Dlatego wtedy nad morzem jest chłodniej niż z dala od niego. Nagrzana woda w morzu zachowuje się jak magazyn ciepła. Zimą oddaje je do atmosfery, przez co na wybrzeżu temperatura jest nieco wyższa i rzadziej panują siarczyste mrozy niż na obszarach oddalonych od morza.

Od intensywności oświetlenia powierzchni ziemi przez słońce w danym rejonie globu zależą panujące tam temperatury. Z tym wiąże się występowanie klimatycznych pór roku. na szerokości geograficznej, w której znajduje się Polska, wyróżnia się sześć pór roku: przedwiośnie, wiosnę, lato, jesień, przedzimie i zimę.

Klimatyczne pory roku

jesień

przedzimie

zima

Na szerokości geograficznej, w której znajduje się Polska, wyróżnia się sześć pór roku. Są to: przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie i zima

wokół Ziemi krążą satelity, które zbierają ważne dane o pogodzie na naszej plane­cie. Długoletnie pomiary pomagają opisać różne klimaty panujące na Ziemi.

decyduJące warunkiw Polsce o klimacie decydują:­ położenie geograficzne (najważniejsza jest tu szerokość geograficzna)­ odległość od morza Bałtyckiego­ występowanie łańcuchów górskich­ wysokość nad poziomem morza

15

0/8bezchmurnie

1/8słonecznie

2/8mało chmur

3/8małe

zachmurze­

nie

4/8częściowe za­

chmurzenie

5/8 pochmurnie

6/8w większości

pochmurnie

7/8

chmury

w większości

zakrywające

niebo

8/8

całkowite za­

chmurzenie

9/8 niebo

niewidoczne

Chmury i zachmurzenie Chmury są kropelkami wody lub kryształkami lodu unoszącymi się w atmosferze. Przybierają ciekawe, zmienne kształty. Zachmurzenie to stopień pokrycia nieba przez chmury. Najkrócej mówimy: dziś jest zachmurzenie małe, umiarkowane lub duże. Meteorolodzy opisują je znacznie dokładniej – w ośmiostopniowej skali.

Prądy powietrza utrzymują

chmurę w górze

Jak powstaje chmuraCiepłe i wilgotne powietrze unosi się w górę – do wyższych warstw atmosfery. Tam jest zimniej niż nad ziemią – temperatura powietrza obniża się o 1 stopień na każde 100 m wysoko­ści. Para wodna zawarta w powietrzu ochładza się i zmienia w kropelki wody lub drobinki lodu. Te krople osadzają się na cząsteczkach zanieczyszczeń, które unoszą się w atmosferze, i tworzą chmurę.

widok z samolotuSamoloty linii lotniczych latają na wysokości 9–13 km, czyli ponad chmurami. Pasażerowie nawet w pochmurny dzień widzą na tej wysokości słońce i mogą podziwiać od góry widok chmur otulających Ziemię.

16

PRZYRODa nieOżYWiOna

Chmury groźne

Burzowe olBrzymyTo chmury kłębiaste, które po łacinie określane są jako cumulusy. Kształ­tem przypominają olbrzymie kalafiory ułożone poziomo. Szybko zmieniają kształt i wielkość. Są ogromne – mogą mieć nawet kilkanaście kilometrów grubości! Na dole składają się z wody, a w górnej części z kryształków lodu. Największe cumulusy powodują ulewy i burze, a czasem nawet opady gradu.

Baranki na nieBieNa pewno nieraz podziwiałeś niebo pokryte drobnymi chmurami przypomi­nającymi stado baranków. Te chmury to altocumulusy. Czasem zapowiadają spokojny deszcz, który spadnie w ciągu kilku godzin od pojawienia się baran­ków na niebie. wyglądają wyjątkowo pięknie o zachodzie słońca, bo niebo pokryte nimi przybiera pod koniec dnia naprawdę fantastyczne barwy.

chmury pierzasteTo inaczej cirrusy. Są bardzo cienkie i delikatne. unoszą się najwyżej na niebie. Ponieważ na tak dużej wysokości panuje temperatura minus kilkudzie­sięciu stopni, chmury te składają się wyłącznie z kryształków lodu. Nie pada z nich deszcz ani śnieg. Część kryształ­ków wypada z chmur, a następnie wiatr porywa je i unosi ze sobą. wtedy cirrusy przybierają kształt piórek i pazurków.

zwiastuny doBreJ i złeJ pogodyChmury mają różną gęstość i różne kształty. Są takie, które zapowiadają nadejście ładnej pogody, a inne zwiastują jej koniec. Niektóre powodują kilkudniowe deszcze, natomiast inne – krótkotrwałe opady, gwałtowne burze lub grad.

Chmury przyjazne

Piętrowe układyW atmosferze chmury utrzymują się na różnej wysokości. Rodzina chmur wysokich znajduje się na wysokości 6–11 km. To głównie chmury pierzaste, czyli cirrusy. Chmury średnie leżą na wysokości 2–7 km. To zwykle chmury kłębiaste – cumulusy, które mogą mieć nawet kilka kilometrów grubości. najniżej rozmieszczone są chmury warstwowe, czyli stratusy – od 0,3 do 1 km nad ziemią.

Cirrus

Stratus

Cumulus

17

Opady i osady Woda, która wyparowuje z mórz, oceanów, jezior, rzek, gleby i lodowców, tworzy chmury. Potem musi wrócić na ziemię w postaci opadów. Czasami są to drobne, przelotne deszcze czy śnieg, a czasem krótkotrwałe, ale gwałtowne ulewy. Niekiedy zdarzają się też wielodniowe deszcze czy śnieżyce.

Białe gwiazdkiŚnieg to opad, który pojawia się, gdy temperatura powie­trza spada poniżej zera. ujemna musi być nie tylko tempe­ratura wysoko w atmosferze, ale także przy powierzchni ziemi. wówczas kropelki wody zamarzają i powstają z nich kryształki lodu. mogą one przybierać różne piękne kształty – gwiazdek, kwiatków, igiełek itp.

Płatki śniegu

pada i pada...Deszcz to najczęściej występujący rodzaj opadu. Składa się z kropelek wody. może to być drobna mżawka, czyli tzw. kapuśniaczek, spokojny deszcz, intensywna ulewa lub oberwanie chmury. Podczas oberwania chmury cała woda, która tworzy chmurę, spada nagle na ziemię. Dzieje się tak wówczas, gdy prąd powietrza utrzymujący deszczową chmurę w atmosferze nagle się zatrzyma.

ZAWIEJA ŚNIEŻNA zdarza się wtedy, gdy podczas opadów śniegu wieje silny wiatr

ZAMIEĆ ŚNIEŻNA powstaje, gdy śnieg nie pada, ale wiatr porywa z ziemi ten puch, który spadł wcześniej

18

PRZYRODa nieOżYWiOna

lodowe Bryłkigrad powstaje w chmurach burzowych znajdują­cych się bardzo wysoko w atmosferze. wewnątrz takich chmur szaleją silne prądy powietrzne. grudka lodu powstała z kropli wody wiele razy wędruje z dołu chmury ku jej szczytowi i powięk­sza się stopniowo, gdyż namarzają na niej kolejne warstwy wody zmieniającej się w lód. gdy jest wystarczająco duża i ciężka, spada na ziemię.

w krainie króloweJ śnieguOsady atmosferyczne powstają z pary wodnej, która skrapla się, krystalizuje lub zamarza na powierzchni ziemi, roślinach lub przedmiotach. Zwłaszcza w mroź­ne dni świat wygląda bajkowo – wszystko pokryte jest delikatnym białym nalotem.

Za pomocą takiego piktogramu oznacza się

na mapie pogody opady gradu

SZRON to osad z drobniutkich lodowych igiełek. Powstaje w bardzo niskiej temperaturze, najczęściej w nocy. Para wodna od razu zamienia się w kryształki lodu – szron.

SZADŹ to osad powstający z kropelek wody. Może się tworzyć także w dzień. Gdy drobne krople wody zetkną się z zimną powierzchnią, zamarzają w grudki. Szadź nigdy nie tworzy igiełek.

19

Burza z piorunamiBurza jest zjawiskiem atmosferycznym, które wygląda bardzo groźnie. Są to wielkie wyładowania elektryczne zachodzące w chmurach. Wyładowaniom tym towarzyszą głośne efekty dźwiękowe w postaci grzmotów oraz intensywne zjawiska świetlne, czyli błyskawice. Często w czasie burzy występuje także gwałtowna ulewa, czasem zdarzają się opady gradu.

Jak powstaje burza?Dokładnej odpowiedzi ciągle jeszcze nie znamy. Wiadomo jednak, że burza to efekt elektrycznego naładowania chmury. Dolne partie chmur burzowych mają ładunek ujemny, natomiast górne dodatni. Ładunki elektryczne powstają, gdy cząsteczki powie-trza, krople wody czy grudki lodu tworzące chmurę ocierają się o siebie nawzajem. Natężenie pola elektrycznego w chmurze jest ogromne – rzędu kilkuset tysięcy woltów na metr. To powoduje wyładowania elektryczne, czyli przepływ prądu.

co się dzieJe w atmosferzeNie wszystkie burze możemy obserwo­wać i słyszeć z ziemi. w atmosferze otaczającej naszą planetę w każdej minucie szaleje około 2000 burz, a w każdej sekundzie powstaje 100 wyładowań elektrycznych, czyli 9 milionów błyskawic dziennie!

20

PRZYRODa nieOżYWiOna

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki