modernite ve postmodernite etrafında Şekillenen turizm...

Modernite ve Postmodernite Etrafında Şekillenen Turizm Olgusu ve Gelişimi

Kurtuluş KARAMUSTAFA1

Nazlı ÖRNEK2

Öz

Buçalışmanınamacı,modernitevepostmoderniteolgularıkapsamın-daturizmingelişimvedeğişiminiinceleyerek;iktisadi,sosyo-kültü-rel,ekolojikvepolitikyapılardakiolasıgelişimvedeğişimlerinso-nuçlarınınturizmfaaliyetleriileetkileşimini“çevre-merkez”ilişkisinikavramsalolarakelealarakilgilibilgibirikiminebütünselbirbakışilekatkıoluşturabilmektir.Bubağlamda,buçalışmada,ikincilkaynakla-radayalıolarakkavramsalbirdeğerlendirmeyapılmaktadır.İncelenenkaynaklarışığındaturizmin,farklıtarihselsüreçlerdekideğişimlerdenönemli derecede etkilenmesi ve şekillenmesinin söz konusu olduğuanlaşılmaktadır.Bukapsamdamoderndöneminkitleturizmine,post-moderndöneminisealternatifturizmtürlerinezeminhazırladığıvebusüreçlerinturizmeyansımasınınhemolumluhemdeolumsuzolarakadlandırılabilecekdurumlarasebepolduğubuçalışmadadeğerlendi-rilmektedir.

1 Sorumlu Yazar/Corresponding Author: Prof. Dr., Erciyes Üniversitesi Turizm Fa-kültesi, [email protected];KayseriÜniversitesiRektörlük, [email protected],https://orcid.org/0000-0002-6581-6276

2 Arş.Gör.,ErciyesÜniversitesiTurizmFakültesi,[email protected],https://orcid.org/0000-0001-5145-625X

Makale Türü / Paper Type:DerlemeMakale/ConceptualPaper Makale Geliş Tarihi / Received: 23.07.2019 Makale Kabul Tarihi / Accepted: 04.11.2019

Karamustafa,K.veÖrnek,N.(2019).ModernitevePostmoderniteEtrafındaŞekillenenTurizmOlgusuveGelişimi,Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi,11(2),259-290

Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi / Journal of Consumer and Consumption Research

260 Modernite ve Postmodernite Etrafında Şekillenen Turizm Olgusu ve Gelişimi

Anahtar Kelimeler:Modernite,Postmodernite,TurizmOlgusu,Çev-re-Merkezİlişkisi.

The Phenomenon of Tourism Shaped Around Modernity and Postmodernity and Its Development

Abstract

The aim of this study is to examine the development and transforma-tion of tourism within the concepts of modernity and postmodernity, and to make a conceptual contribution to the relevant knowledge ac-cumulation with a holistic approach by considering the consequences of possible developments and transformations in economic, socio-cul-tural,ecologicalandpoliticalstructureswithinthecontextof“perip-hery-center”interactionsoftourismrelatedactivities.Withrespecttothis, this study makes a conceptual evolution based on the relevant literature, in the light of which, it is understood that tourism is affected andshapedsignificantlybyvarioushistoricaltransformations.Hence,it can be concluded that while the modern era prepared the ground for mass tourism, the postmodern period has prepared the ground for alternativetourismtypes;andthatthereflectionsofthesetransforma-tional processes on tourism have resulted in both positive and negative consequences.

Keywords:Modernity,Postmodernity,theTourismPhenomenon,Pe-riphery-CenterRelation.

Giriş

İlgilikaynaklarincelendiğinde,modernkitleturizminintemellerinivedoğuşunuelealançalışmalararastlanmaktadır(Wagner,1977;Cohen,1987;Poon,1994;Boissevain,1996).GünümüzmodernkitleturlarınınortayaçıkışıhernekadarİkinciDünyaSavaşısonrasındaBatıdünyasın-dagelişensosyalveiktisadiatmosferebağlıolarakdeğerlendirilsede,esasen,buturlarınköklerininvetarihselgelişimsürecinin16.yüzyılda

Cilt / Volume 11 • Sayı / Issue 2 • Aralık / December 2019 259-290

261Kurtuluş KARAMUSTAFA | Nazlı ÖRNEK

başlayanBüyükTur(Grand Tour)ileilişkilendirilmesidahadoğruola-caktır(Towner,1984:215).DiğertaraftancoğrafikeşiflerileFransızİh-tilalisonrasındabaştabuharlımakinelerolmaküzerebirçokgelişmenininsanhayatınagirmesiileulaşımfaaliyetlerininhızlanması,ucuzlamasıveyaygınlaşması damodernkitle turizminingelişimine ciddi katkılaroluşturmuştur.19.yüzyılın ilkyarısındaörneğinThomas Cook’undü-zenlediğibölgeselturlarabenzeruygulamalarveardındanortayaçıkanüretimveyönetimanlayışlarındakigelişimiledeğişimlerdebudurumakatkısağlamış,çeşitliturprogramlarınınoluşmasınaveturçeşitliliğininortayaçıkmasınasebepolmuştur.Ancak20.yüzyılınbaşlarındakisosyalveiktisadiçalkantılarabağlıolarakortayaçıkanBirinciDünyaSavaşıileardındangelenİkinciDünyaSavaşı’nınsebepolduğukarmaşıkdu-rum,20.yüzyılınilkyarısındatümdünyadaturizmfaaliyetlerininçeşit-lenmesiniengellemiştir.HernekadarİkinciDünyaSavaşısonrasında,SoğukSavaşdöneminegirilmişsedebuesnadayaşanansosyal,iktisadiveteknolojikdeğişimler,günümüzdekimodernkitleturizmininhızlıbirşekildeyayılmasınasebepolmuştur.

İkinci Dünya Savaşı’nın bitmesiyle beraber turizmde yaşanmayabaşlanançeşitlilik,kitle turizmininbirsüre“emeklemedönemi”yaşa-masını(Uriely,2005:200),ardındanözellikleAvrupaülkelerindeorta-yaçıkanrefahortamı,“modern”olarakadlandırılanbiryaşamtarzınıngelişmesinesebepolmuştur(Bendix,1967:291).Bubağlamda,turizmilemodernleşmearasındasıkıbirbağolduğuiddiasındabulunmakpekdeyanlışolmayacaktır.Modern toplumlardaçalışmaveserbestzama-nınbirbirindenayrılması,toplumsalörgütlenmeyesebepolmuştur(Urry,2009:15-16).Berman(1988:5-6)modernçevrevedeneyimleringeliş-mesinincoğrafyaveetnikköken,sınıfvemilliyet,dinveideolojiarasın-dakisınırlarıkaldırarakbütüninsanlığıbirleştirdiğiniifadeetmektedirki1950’lerdensonrayaşanansosyal,siyasiveiktisadigelişmelerin,insan-larıkitleturizminehazırladığınısöylenebilir.

Günümüzdebirtaraftanmodernyaşamtarzınınhemsebebihemdesonucuolanküreselleşmenin“yayılma”ve“yoğunlaşma”unsurları ilebirliktetoplumlardaönemliradikaldeğişimlermeydanagelmiştir(Gid-



dens, 2018: 123).Bubağlamdakitle turizmininmodern çağın radikalgetirilerindenbiriolduğunuifadeetmekgerekir.ÖylekiWagner(1977:44-45)kitleturizmini,toplumsalyaşamınsağlamışolduğualışılagelmişdurumlarakarşıçıkanbir“isyan(başkaldırış)ritüeli”olarakifadeetmek-tedir.Kitlehalindebu“ritüellerin”gerçekleştirilmesiaynızamandatop-lumsalbirdeğişikliğeişaretetmektedir.Bugibideğişiklikler,ilketaptaolumlubirdurumasebebiyetvermişgibigörünsede“moderninsanın”yayılımıveyoğunlaşması,zamanlafarklıbirbiçimalmayabaşlamıştır.

Giddens(2018:67-68)moderndönemi,yapısalolarakküreselleşti-rici,uzakyerleşimleribirbirinebağlayan,yereloluşumlarıbaşkayerdeyaşananolaylarlabiçimlendirenvedünyaçapındakitoplumsalilişkilerinyoğunlaşmasınısağlayanbirsüreçvezamandilimiolarakelealmaktadır.Küreselleşmenindeetkisiyleoluşmayabaşlayanmoderndönem,sınırla-rınortadankalkmasıveuluslararasıilişkilerinyoğunlaşmasıkapsamın-da bağımlılık teorisine de zemin oluşturmuştur. Bağımlılık yaklaşımı,özellikle1960’larınsonlarındave70’lerinilkyıllarındaetkiliolmuştur(Topal,2009:119).

Frank(1966:18)bukonuhakkındakigörüşünü“metropol”ve“uydu”ülkeler sınıflandırmasıüzerindendeğerlendirmektedir.Bukuramagöre,gelişmişülkeleringelişmesivediğerülkeleringerikalması,dünyaeko-nomisindekisömürüsistemininkaynaklarınuydudanmetropoleaktarıl-masındankaynaklandığıgerçeğiniburadavurgulamakyerindeolacak-tır(Frank,1966).Merkez-çevreilişkisinikendikavramsallaştırmasıylaaçıklayanFrank’akarşılıkAmin(1976:203),uyduülkeleriçevreülke-lerebağımlıolmayazorlamaktavedışadönükbağımlıbüyüme,merkezülkelerinbiçimlendirdiği şekildegerçekleştiğiyorumundabulunur.Buiddiayagöre,azgelişmişlikolgusununortayaçıkışı,çevreilemerkezül-kelerarasındavarolanvekısacabağımlılıkilişkisidenilebileceksömürüzincirininbirürünüolarakdeğerlendirilmektedir(Ersoy,1991:26).

Güçlüolanlarıngüçsüzlerüzerindekibubaskıveetkileriileortayaçıkan problemler, “modern insanın” yeniden radikal bir değişime gir-mesigerektiğininsinyalleriniheralandavermeyebaşlamıştır.Doğanıngördüğüzarardakonununayrıbirboyutunuoluşturmaktadır.Seragazı



emisyonlarındakiartış,çevrekirliliği,küreselısınmagibietkilerlebirlik-te,kişilerinetiksorumluluklarınadikkatçekilmeyeveçevreyeduyarlılıkbilincikonusundabilgilendirmelerönplandatutulmayabaşlanmıştır.Budurumyeniveeleştirelbirdüşünceevrenininbelirmesiveyenibirdöne-minbaşlangıcınadaişaretetmektedir:Postmodernizm.1

Budönemindüşünce evreni,modern döneminvemodern insanıngetirisiolantahribatıönlemeyeyönelikbirnevipremodern insanalış-kanlıklarınadönmeçabasıolarakyorumlanabilir.Pretes(1995:2),post-moderndönemegeçişyıllarındainsanınheralandaolduğugibiturizmidetüketecekbirmetahalinegetirmesindensözetmektedir.Turizmza-manlagözehoşgelenşeylerolarak“turistbakışının”birnesnesihalinedönüşmüş ve sistematik şekilde bu durum devam ettirilmiştir (Pretes,1995:2).Postmoderndönemdeortayaçıkaninsantercihlerindenbiride“nostaljikdeneyimleryaşamaisteği”olmuştur.İnsanlarındoğayıvedo-ğalolanıtalepetmeyebaşlaması,budüşünceakımınınbirsonucuolarakdeğerlendirilmektedir.Budöneminturizmeyansımasıisedoğayakarşıduyarlıyapılaroluşturma,özelilgilerehitapedenbireyselleştirilmişturorganizasyonları,herhangibirkategoriiçerisindeyeralmadanbağımsızhareketetmegibifarklıdeneyimleryaşatanözelleştirilmişöğelerileger-çekleşmiştir.Modernturizminpolitik,otoritervehomojenleştiricisöy-lemindenfarklıolarak,postmodernturizmsöylemininuzlaşmacıifade-lerdenoluşmasıveturistikdeneyimlerinçeşitliliğinivurgulamasıdikkatçekmektedir(Uriely,1997:983-984).

Busöylemlerdenyolaçıkılarakmoderndöneminkitleturizmineha-zırlamış olduğu zemini,postmodern dönem alternatif turizm türlerinehazırlamışdemekyanlışolmayacaktır.Nuryanti’nin (1996:250) ifadeettiğigibigeçmişintaklitedilmesivebunabağlıolarakortayaçıkantü-ketimbiçimleriseyahatveterciheğilimlerinidedeğiştirmiş,geleneklereverilenönemitekrarönplanaçıkarmışvepostmodern mimarideolduğu

1 Postmodernizmin Yanılsamaları kitabında,TerryEagleton (2011: 10) ikisi arasındafarkolsadadahaaşinaolunanpostmodernizmkavramını,postmodernlikkavramınıdakapsayacakşekildekullanmıştır.Buçalışmada,Eagleton’ınyaptığıgibipostmoder-nizmterimipostmodernlikkavramınıkapsayacakşekildekullanılmıştır.



gibiturizmdedesüslemeveyenistiller,estetikleştirmevesembollerleyenidenanlamlandırılmayaçalışılmıştır.

Tarihselsüreçiçindeyaşananfarklıdönemler,birçokalandaolduğugibiturizmdedefarklılaşmayasebepolmuştur.Literatürdefarklıalan-larıntarihselolarakfarklılaşmasınıinceleyenpekçokçalışma(KlotzveDonnell, 1988; Fırat veDholakia, 2006;Karakurt, 2006; Faye, 2009)bulunmasınarağmen,turizmalanındakitleturizminimoderndönemileilişkilendirenvemodernkitle turizminekarşı geliştirilen alternatif tu-rizmtürlerinipostmoderndönemanlayışıçerçevesindeelealançalışma-larında(Kozak,EvrenveÇakır,2013;Uriely,1997)ciddikatkısağla-malarınakarşınsınırlısayıdaolduğudikkatçekmektedir.Buçalışmada,modernizminbiryansımasıolarakortayaçıkanmodernkitle turizminivebunabağlıolarakkitleturizmininsebepolduğuproblemleriortadankaldırmakiçingeliştirilenpostmodern dönemarayışlarının-başarılıolupolmadığıtartışılarak-belkidebirsonucuolarakortayaçıkanalternatifturizmtürlerineyönelikyansımalarkavramsalolarakderlenerekeleştirelolarakelealınmaktadır.

Modernite ve Postmodenite

Modernkelimesi,kökenitibariyleLatince“modaolan, tamşimdi,güncel,bugüneait”anlamınagelen“modo”kelimesindentüremiş“mo-dernus” sözcüğündengelmektedir (Childs, 2016: 12).Modernite kav-ramı isemodernkelimesinden türemişolupözellikle17.yüzyıldaAv-rupa’dayaşananköklüdeğişimlerinbireye,toplumavepolitikyaşamaolanetkiyleyaşanandeğişimiveneredeysetümdünyayıetkileyentop-lumsalbiryaşambiçimiveörgütlenmeşekliniifadeetmektedir(Aslan,2011:11;Giddens,2018:9).ÖzellikleİkinciDünyaSavaşısonrasındaortayaçıkanendüstriyelgelişimvebunabağlıolarakkullanımıyaygın-laşanyeniteknolojilerilepopülerlikkazanarakşekillenmiştir(Bendix,1967:292;Beebe,1974:1072).

YapılantanımlamalarhernekadarbelirlibirtariheatıfyapsadaGid-dens(2018:9-10),buterimibelirlibirzamansürecivecoğrafiolarakçıkışnoktasıylasınırlandırmanın“karakutuiçindeistiflenmişbirbilinmezlik”



olduğunubelirtmektedir.Kısaca,neyinmodernolduğuneyinisemodernolmadığıkişiye,zamanavehattabakışaçısınagöredeğişebilmektedirki bu yüzdenmodernliğin vemodern dönemin sınırlarını çizmek çokgüç,belkidemümkündeğildir.Konuyapostmodern perspektiften ba-kıldığızamanisemodernkelimesi“modasıgeçmiş,eskimiş”anlamınagelmektedir(Johnson,2008:543).Modernizmbuanlamdaelealındığın-da,modernkavramınaneredenvehangibakışaçısıylabakıldığı,yapılantanımlamalaraçısındanönemarzetmektedir.Örneğin,modernkelimesi5.yüzyıldaHristiyandönemi,RomalıvePagandönemlerdenayırmakiçinkullanılmışken,bugünotariheatfedilentanımtamamenfarklıola-rakkarşımızaçıkmaktadır(HabermasveBen-Habib,1981:3).

Genelolarakdeğerlendirildiğindeyenibirdönemekarşılıkgeldiğidüşünülenmodernitenin,farklıunsurlarveyaolaylarlaayrılmayaçalışıl-dığıgörülmektedir.ÖrneğinBerman’agöre(1988:17-18)modernitenintarihsel olarak biçimlendiği üç önemli aşama bulunmaktadır: İlki, 16.ve 18. yüzyıllar arasında, kişilerin geleneksel bağlarındankoparıldığı,yenibirhayatmodelinedoğruitildiğimodernliğintoplumsalformları-dır.İkinciolarak1790’lardayaşananFransızDevrimi,siyasalveiktisadiolarakbuaşamayakatkıdabulunmuş,üçüncüaşamadaisemodernizas-yonneredeyse tümdünyayı içinealacakşekildegenişlemişvegelişenmodernizmkültürü, sanattavedüşüncedemuhteşembaşarılar eldeet-miştir.Budöneminbelirleyiciunsuruinsanveaklınmerkezealınması,OrtaÇağkaranlığındadahadayozlaşmışolanBatıinançsisteminingeriplanaatılmasıolmuştur(Aslan,2011:12).

Böylelikledindenbağımsızbirtoplumsalyaşamınşekillenmesisözkonusuolmayabaşlamıştır.Ayrıcabuyenidönem,yeniseyahatbiçim-lerinin gelişmesinden, kentsel yaşamın dönüşümüne; kentler arasındaulaşımındeğişenniteliklerinden,zaman-mekânsınırınıdeğiştirmeyeka-darbirçokyöndenetkiliolmuştur.BuyüzdendeUrry(2018:211-212),modernliğisimgeleyenbudeğişimlerinyayaolarakseyahatedenlertara-fındandeğil,teknolojininvemodernliğindesimgesiolarakkabuledilentren,otomobilveuçakiledahahızlıvekısasüredebiryerdenbiryerehareket edenler tarafından gerçekleştirildiği yorumunda bulunmakta-



dır.Buanlamdatoplumsalörgütlenmeyevegelişmeyefırsatlarsunmasıaçısındanaltyapıhizmetlerinin“yolmedeniyettir”anlayışıylagelişmesisonucundamoderndöneminoluşmasındaulaşımönemlibiryeresahipolmuştur.

Postmodenitekavramıise,özellikle1960’lıyıllarınsonundaFran-sa’dapost-yapısalcılık etrafındaRolandBarthes,MichelFoucault, Ja-cquesDerrida,Jean-FrançoisLyotard,JeanBaudrillardgibidüşünürleröncülüğündeşekillenmeyebaşlamıştır (Berman,1988:9).1979yılındaLyotard’ınThe Postmodern Condition-Postmodern Durumadlıçalışma-sındansonraakademikçevrelerdedikkatçekenbirkonuhalinegelmiş-tir.Lyotard(2014)sonradankitaphalinegetirilmişolanbuçalışmasındamoderniteyikuramsaldüzeydesorunsallaştırmaktavepostmoderniteyi bellibirtarihseldöneminadlandırılmasıylasınırlamaktançok,yenibirdüşünce evreninin belirmesi olarak değerlendirmektedir. Bu düşünce,modern dönemin belirleyici unsuru olan insan ve aklın gerçekten demerkezdeyeralmadığıvetekbirdoğrununolmadığınınfarkınavarılma-yabaşlanmasıdır.Budönemdeteknolojideyaşanangelişmelervebilgiyeerişiminkolaylaşması ile budüşünceningüçlendiği söylenebilir.Toff-ler(2008),Üçüncü Dalgaeserinde,toplumlarıetkileyenüçbüyükdal-gadanbahsederkentarım,endüstrivebilgidönemlerinisüreçselolarakele almaktadır.Toffler’a göre, tarım, endüstri ve bilgi dönemlerindekideğişim,modernliköncesi (premodern),modernvemodernlik sonrası(postmodern)dönemüzerineoturtulmaktadır.Genelbirbakış açısı iletarım dönemi, premodernizmi açıklarken; insanın üretimden tüketimegeçişi isemodernolarakadlandırılmaktavebilgidöneminingelişmesiile de postmoderndenilendönembaşlamaktadır(Odabaşı,2009:13).Buanlamdabilgidöneminingelişmesivemodernitenineleştiriyetabitutul-masıylapostmoderndüşüncenintemellerininatıldığısöylenebilir.

Modernitedeolduğugibipostmodeniteyedairgenelbir tanımlamada henüz kabul edilmiştir.Hattapostmodern olarak adlandırılabilecekbirdöneminolupolmadığıbiletartışmakonusudur.Hernekadarmoder-nite ve postmodernite arasındaki farklılıklara yönelik birtakım düşün-celer bulunsa da modernite ile postmodernitearasındafarklılıktanziya-



de,birsüreklilikolduğunukabuledengörüşlerdemevcuttur(Karakurt,2006:9).

Giddens(2018),modernliğinsonuçlarınıkonualankitabında;içindeyaşadığımızdünyadaönemlideğişiklikleryaşansadahi,bunun,moderndünyayı geride bıraktığımız ve tamamen “yeni bir tip sosyo dünyayageçtiğimiz”anlamınagelmediğiyorumundabulunur.Bunedenlepost-modernkavramıyerine“geçmodernite”veya“radikalleşmiş modernite”kavramlarınınkullanımınındahayerindeolacağınısavunmaktadır.Gid-dens’agöremoderniteyi“geçmodernite”kavramındanayıranşey,gü-nümüzünbüyükdeğişimlerindenbiriolanulaşımveiletişimaraçlarınınetkinkullanılmasıdır.Buteknolojikgelişmelersayesinde“geçmoderni-te”,modernkavramındansosyalsürecinyerelmekânsalvezamansalsı-nırlamalardankopmasınaizinvermesiyönüyleayrılmaktadır(Johnson,2008:545).

AynışekildeNyström(2000:113)depostmoderniteyi,modernçağınbittiğiyerdebaşlatmakyerine,yenilikçiliğinvefarklılığındahaönplanaçıktığıvetoplumsalolarakbirfarklılaşmayagidilen,modernitenindeva-mıolduğuüzerindedurmaktadır.Çağlar(2008:372)isepostmoderniteyi modernitedenayıranözelliklerisıralarken,postmodernitedetekbirdoğ-rununbulunmadığı, bilginin tümelvemükemmelolmadığıvurgusunuyaparak, postmoderniteyi“aynıandaherkeshaklıdır”anlayışınınhâkimolduğubirdönemolaraktanımlamaktadır.

“Geçmodernite” kavramını tercih eden Johnson (2008: 543-566)postmodernitenin sınırların bulanıklaştığı ve belirsizleştiği, küreselkültürünyerelenüfuzettiğibirdönemolduğuyorumundadabulunur.Sanatla başlayan bu değişim (Özoran, 2019: 734), zamanla siyasettenpazarlamaya,mimariden sosyolojiye pek çok alanı da etkisi altına al-mıştır.Heryeniparadigmanınpostmodernizm,bastırılanparadigmalarınise modernizm olarak adlandırıldığı günümüzde (Dursun, 2000: 189-190),ortayaçıkanfarklılıklarınvefarklılıklarıetkileyenunsurlarınfazlaolması olağan bir durumdur. Zatenpostmodernite, benzerlikler yerine farklılıkları vurgulayan; değerlerin, kültürlerin, geleneklerin ve yaşamtarzlarınınfarklılıklarıüzerinekuruluolanbiryaklaşımdır(Spicer,1997:



94).Buanlamda,turizmalanındadaözellikle1970’liyıllardansonrabü-yükdeğişimlerinyaşandığıgörülmektedirveyaşananbudeğişimlerartıkturizmde farklı bir dönemden bahsetmenin zamanının geldiğine işaretetmektedir.

Kitle Turizmi ve Alternatif Turizm

16.ve17.yüzyıllardanitibarenAvrupa’dayaşananolaylarradikaltoplumsaldeğişimleresebepolmuştur.Moderndöneminbaşlangıcıola-rakkabuledilenbudönem(Berman,1988:17-18)heralanıolduğugibiturizmideşekillendirmiştir.Buşekillenmeninkitleselolarakilkörnek-leri,Britanya’da işçi sınıfındasendikalaşma,ücretli izinlerbaştaolmaüzerebirtakımsosyalhaklarıneldeedilmesineyönelikgelişmelervebudoğrultuda ortaya çıkan ve toplumsal hayat tarzını da etkileyebileceketkinlikler ile boş zaman faaliyetlerininortaya çıkması yani seyahatin“demokratikleşmesi” şeklinde ifade edilebilir (Urry, 2009:37).AyrıcaİngilizasilzadeaileleriveçocuklarınınBüyükTur(Grand Tour)olarakadlandırılanGüneyAvrupakıyılarına toplu seyahatleri ile sanayidev-rimigibibüyükdeğişimlerinyaşanmayabaşlaması,Fransız İhtilalivesonrasındabuharlımakinelerininsanhayatınagirmesi,İkinciDünyaSa-vaşısonrasındakisosyal,iktisadiveteknolojikgelişmelerebağlıolarakulaşımimkânlarınındagelişmesisonucundaturizmfaaliyetlerinindahakolaybirşekildegerçekleşmesivegelişmesisözkonusuolmuştur.Diğerbirifadeilebüyükkitlelerinbiryerdenbiryereseyahatetmelerikolay-laşmış,uzakyerleredoğrutoplubirhareketlilikyaşanmışveböylelikle“modernkitle turizminin” temelleriatılmıştır.Modernkitle turizmininzamanlatektiplilikyaklaşımıvestandartlaştırılmışyapısıilekültürlera-rasıfarklılıkvezenginliğigözardıetmesivehenüzkalkınmasürecinitamolarakyerinegetirememişolantoplumlarüzerindekibirtakımciddiiktisadi,sosyal,çevreselvesiyasalkaygılaroluşturmasıilebirliktefarklıbiruygulamayadönülmesininsinyalleriverilmeyebaşlamıştır (Cohen,1987:13).Urry(2018:258),moderndöneminbaşkabirdönemeevril-mesini:(a)fizikselçevrelerintüketilmesine,(b)farklıulaşımaraçlarınınsebepolduğuyoğuninsanakışınınverdiğirahatsızlığave(c)aşırıyo-ğunlaşmasonucundaihtiyaçduyulandeğişimebağlamaktadır.



1980’liyıllarınbaşlarındanitibareniseakademikçevrelertarafındanalternatif,ekovesürdürülebilirturizmgibikavramlarelealınmayabaş-lamıştır(Dernoi,1981;Cohen,1987;Gonsalves,1987;Weaver,1991).ÖzellikleİkinciDünyaSavaşı’ndansonrakitlelerhalindeyapılanturizmhareketliliğininyanlışplanlanması, çevrekorumabilincindenuzakbiranlayışın gelişmesi, toplu haldeki turizm hareketlerinin sebep olduğusıkıntılar ve uygulamalardaki yanlışlara tepki olarak alternatif turizmhareketliliğine yönelim artmıştır.Akademik çevreler tarafından dikkatçekilenbukavramlarailişkinuygulamalaraise1990’lıyıllarınbaşların-darastlanmaktadır(Butler,1990;Weaver,1991;Pearce,1992;Weaver,2014).2000’liyıllaragelindiğindeiseteknolojininyoğunolarakkulla-nılmasınabağlıolarakartırılmışgerçeklik,sanalgerçeklikgibikavram-larlasanaldeneyimlerönplanaçıkmayabaşlamıştır(Han,JungveGib-son,2014:511-512).Teknolojinininsanyaşamınabudenlinüfuzetmesizamanlayapısalolarakdönüşümevedolayısıylada toplumdakültürelolarakdeğişimleryaşanmasınasebepolmuştur.Kültürelolarakdeğişenvedönüşentoplumilebirlikteturizmindeyenidenyapılanmasınaşahitolunmuştur.Urry(2009:133)buyapılanmayı,günümüztoplumlarınınorganizasyonlarında“kültürün”merkezibirkonumageçmesiyaniçağ-daşkültürünkısmenpostmodernolaraknitelendirilmesinebağlamakta-dır.Bu dönemin,merkezi bir önem teşkil eden kültürün, şekillenerekturizmeyansımasıilebirlikte“postmodernturizm”hareketliliğininbaş-langıcıolduğusöylenebilir.Bukavramlabirlikteturizmileilgililitera-türefarklıterimlerdekazandırılmayabaşlamıştır.İşçisınıfınınkolektifgücününzayıflaması,ortasınıfıngücününartmasıvekültürelbiçimlerindeğişmesi ilepost-turizm (Urry, 2009: 141),post-turist (Feifer, 1985;Zotic,Diana-ElenaveŞtefan,2014)yadapost-alışverişçi (Brown,2008:30)şeklindeadlandırılanyeniterimlermodernsonrasıturizmingetirile-rine örnek gösterilebilir.Ayrıcapostmodern dönem insan tercihlerinindeğişimine bağlı olarak, sunulan tüm ürün vemarkaların fonksiyonelfaydalarınınyanısırabuürünvemarkalaraişaretvesembolniteliğika-zandırılmaya çalışıldığı görülmektedir (Odabaşı 2009: 130). Turistikürünlerinmarkalaşmaveimajoluşturmaçabaları,tektipleşmedenuzakkonseptotellerinoluşturulması,logovesembollerleakıldakalıcıfarklı



desenlerinoluşturulması,gerçeküstüdeneyimlerinyaşatılmayaçalışıl-ması,budurumunaçıkbirörneğidir.

Weaver (2014:137)bu iki turizmtürününkeskinfarklılıklarındandolayıkonuya“kitleturizmibirtezise,alternatifturizmbirantitezdir”yorumundabulunmuştur. İsmindendeanlaşılacağıüzerekitle turizmi-nekarşıtbirdurumolarakortayaçıkanalternatifturizmhareketi,kitleturizmininzamanlagetirmişolduğubilinçsizanlayışıyıkıpyenibiran-layışortayakoymaçabası içindedir.Turizmdençokseyahate,bireyseltercihlere,paketturlardankaçınmaya,eğitimlibirgezginolmanınöne-mine,bireysel ilgilerinönplanaçıkarılmasınaimkânverenbuküreselorganizasyonkuşkusuzpostmodern bir deneyimdir (Urry, 2009: 154).Gelenekselmodern3S(sea, sand, sun-deniz,kum,güneş)turizminden3E (entertainment, excitement, education- eğlenme, heyecan, eğitim)turizmine (Alejziak, 1999:213)vehatta ekoturizme teşvik anlamındaortayaatılan4L(landscape, leisure, learning, limit-doğaileiçiçeolma,eğlenme, öğrenme, sınırları aşma) (Franch, Martini, Buffa ve Parisi,2008)kavramlarıbudönemdeneyiminineniyitemsilleriolarakdeğer-lendirilebilir.

Zoticvd.(2014:81)turizmitarihselolarakbeşkategoriyeayırmak-tadırlar: (a)yeniyerler/şeylerkeşfetmekvehayattakalmamücadelesiiçin seyahatdönemi (tarihöncesi çağlar-MÖ1000), (b) erken turizmdönemi(MÖ1000-MS476),(c)sözdeturizmdönemi(476-1789),(d)turizminaltınçağı(1789-1994),(e)postmodernturizmdönemi(1994-2030).Budönemlerdenherbirikendineözgüaşamalardanoluşmaktavedönemselolarakayrılması,odönemdeuygulanan turistik faaliyetlerinözelliklerineveturistbeklentilerinegöredeğişmektedir.Postmoderndö-nem turizminde ise, postmoderntoplumuneğilimleri,istekleri,yönelim-lerikültürünmerkezealınmasındandolayıdahafazlaönplanaçıkmakta-dır.Budurumgelenekselkitleturizmininortayaçıkardığısorunlarıaçıkbirşekildedilegetirmektedir.



Tablo 1: GelenekselKitleTurizmiveAlternatifTurizm

Değişkenler Geleneksel Kitle Turizmi Alternatif Turizm

KonaklamaKıyı,yüksekyoğunlukBüyükölçekli,bütüncülYabancı,çokuluslu

Dağınık,düşükyoğunlukKüçükölçekli,rahathissettirenYerel,aile,küçükişletmeler

Mekân

Ölçek

Mülkiyet

Pazar

YüksekMonopolbiryapıPsikosentrik-Psikoloji merkezliDeniz,kum,güneşYükseksezonkış

DüşükBaskınolantekbirişletmeyokAllosentrik-DiğermerkezliDoğa/kültürÖzelbirsezonuyok

Yoğunluk

Kaynak

Bölüm

Etkinlik

Mevsimsellik

Ekonomi BaskınbirsektörİthalatyüksekKârpaylaşılır

TamamlayıcıbirsektörİthalatdüşükKâreldekalır

Statü

Etki

Kaynak:Weaver(1991:415).

Tablo1’degörüldüğüüzeregelenekselkitleturizmivealternatiftu-rizmarasındabazı farklılıklarbulunmaktadır.Alternatif turizm türleri,yoğunkıyıturizmi,büyükölçeklivekalabalıkgruplarhalindehareket,mevsimsellik,yoğunithalatgerektirengelenekselkitleturizminealter-natif olarakher yereyayılmış, dahaküçükölçekli veküçükgruplarlahattabazentekyadaikikişiilehareketedilenözelilgiturlarıveyerel-liğinönplanaçıktığıdurumlarayönelmiştir.Ayrıcakitleturizmi,büyükyatırımlar gerektiren, turistleri yerelden soyutlayarak ötekileştiren birolguyken,alternatifturizm,dahaazyatırımlarlakendidoğalortamındainsanlarafarklıdeneyimlersunmaktadır(Dernoi,1981:254).Elbettebuyönelim,postmoderndöneminsanınınbeklentilerinindeğişmesiveye-nidenşekillenmesiylehızkazanmıştır.Bukapsamdaturizmalanıilgilimodern ve postmodernsüreçlerdeyaşanandeğişimlerikavramsalbirdi-zilimilesunmakmümkündür:



Tablo 2: ModernvePostmodernSüreçİçerisindeTurizminBelirgin Özellikleri

Modern Kitle Turizmi Postmodern Alternatif Turizm

Toplulukhalindeturlarındüzenlenmesi, Bireyselleştirilmişözelilgiturlarınınortayaçıkışı,

Düzenliveplanlıturprogramları, Plandan kopuk daha serbest yönelimlerinolduğuprogramlar,

Fordist(seribant)üretimanlayışıileplanlananturlar(standartlaştırılmışüretim),

Yalınüretimanlayışınınolduğuözelilgiturları(post-fordizim),

Trendlereuyguntasarıürünler, Trendlerdenbağımsızşansabırakılandurumlar,

Çevrebilincindenuzaktasarımlar, Ekoturizm/sürdürülebilirturizmhareketliliğiiçingösterilençabalar,

Dinlenmeveeğlenmeamaçlıseyahatler(deniz-kum-güneşodaklı),

Kişiselilgiyeyönelikseyahatler(eğlenme-eğitim-heyecanodaklı),

İlerlemegelecekzamandüşünerekgerçekleştirilmekte,

İlerlemekaydedilmeksizindurağanlıkveanı/bugünüyaşamayayönelikyönelimler,

Belirlibirzamanvemekânçerçevesindegelişenseyahatmotifi,

Zamanvemekânkısıtlamalarındanuzaktercihler,

Standartürünlerinüretimi, Trendlerinhızınabağlıolarakkısaömürlüürünleringelişimi,

Tüketiminişlevselolmasıözelliğininönplandaolması,

Tüketiminişlevselliğindençokestetizeedilmesi,

Geleneksel3S(sea, sand, sun- deniz, kum,güneş)turizmininyoğunolduğubirdönemdir.

3E(entertainment, excitement, education-eğlenme,heyecan,eğitim)ve4L(landscape, leisure, learning, limit-doğaileiçiçeolma,eğlenme,öğrenme,sınırlarıaşma)turizmtürlerineyöneliminartmasısözkonusudur.

Kaynak:Brown(1993a:31;1993b:22),Alejziak(1999:213),Franchvd.(2008)veUrry(2018:226)’denuyarlanarakaraştırmacıtarafındanhazırlanmıştır.

Turistikürünlerininçeşitlenmesivealternatifturizmegeçişsüreci,tüketicilerin giderek egemen duruma gelmesi ve seçimlerinin sürekliolarakdeğişmesindendolayı fordist üretimanlayışındanyalınüretime



yani post-fordizmegeçişileaçıklanabilmektedir(Urry,2018:226).Mo-derndönemin,toplumungerikalanıiçinstandartlaştırılmışkitleürünüüretmeanlayışı,postmoderndönemdeartıkgeçerliliğiniyitirmiştir(Ko-zakvd.,2013:17).Çünkübudöneminsanınınihtiyaçvebeklentilerininbüyükorandadeğişikliğeuğradığıgörülmektedir.

İşlevselliğingeriplanaatıldığı,turizminboşzamandan,perakendesatıştan,kültürden,eğitimdenvefarklıhobilerden“ayrımsızlaşması”yö-nelimiönplanaçıkmaktadır(Urry,2018:226).Postmoderndöneminge-tirmişolduğuyenianlayış,benzerlikleryerinefarklılıklarınvurgulanma-sı,değerlerin,kültürlerinveyaşamtarzlarınındeğişimi,buyönelimlerinşekillenmesindeetkiliolduğusöylenebilir(Spicer,1997:94).Zamanlaturistikhizmetlerininuzmanlaşmaseviyelerindekisürekliartışveturizmtalebindekiseçimşansı,küçükveözeltüketicigruplarınıalternatifturiz-meyönlendirmiştir.Bunedenleverilenhizmet,olayınmaddiyönündençokduygusalyönüneodaklanmaktadır (Zoticvd., 2014:84).Postmo-derndöneminsananlayışındakitoplumsalhayatınzorluklarındankaçmaartıkbirihtiyaçhalinegelmişveeğilimlerdeoyöneevrilmeyebaşlamış-tır.Öylekibukonudapost-turizm(Urry,2009:141)kavramıgibi,post-modernturizmitalepedenyadakatılımgösterenanlamındapost-turist (Feifer,1985;Zoticvd.,2014)yadapost-alışverişçi(Brown,2008:30)terimlerideliteratürekazandırılmıştır.Postmodern turizmin getirisi ola-rakdeğerlendirilebilecek alternatif turizm türleri vepostmodern turiz-minötesinegeçenolasıyenitürdenturizmtürlerinintümü,içindebulun-duğumuzpostmodernçağınihtiyaçlarıçerçevesindedeğerlendirilebilir.Buradakullanılan“ihtiyaç”kavramınıngörecelivetartışmayaaçıkbirkavram olmakla birlikte postmodernizmgetirileriyle birlikte farklı birboyut kazanmış olduğu söylenebilir.Modern sonrası dönem insanınınihtiyacı,artıkyaşammücadelesiyleilgilideğiltatminolmaileilgilidir.Bunedenlepostmoderndönem,insanlarayenideneyimlersunmayaveyenitecrübeleredinmeyezorlamalıdır(Nuryanti,1996:258).

Uriely(2005)isekonuyaturistdeneyimleriüzerindendeğinmişvepostmodern turizmin getirisi sayılabilecek dört kavramsal gelişmedensözetmiştir:(a)aynılaşmadanfarklılaşmayayönelim,(b)genellemeden



çoğullaştırmaya doğru eğilim, (c) gerçekleştirilen faaliyetlerin nesnelanlamlarındanziyadeturistlerinöznelanlamlarınaodaklanmave(d)çe-lişkilivebelirleyiciifadelerdengörecelivetamamlayıcıyorumlarage-çiş.Uriely’nin(2005)desıraladığıgibipostmodernturizmanlayışındanesnel,kalıplaşmışifadelerdenziyadeturistlerininisiyatifinebırakılmışözneldurumlarönplandatutulmaktadır.

Tarihsel olarak modern kabul edilen toplumlar, toplumsal ve iktisa-diolarakfarklılaşmışverasyonelleşmişliğiifadeetmektedir(Nyström,2000:109).Postmoderndönemderasyonelleşmevefarklılaşma“eskiyedönme”,doğa ile iç içeolmadüşüncesi,geleneksel faaliyetlerinyeni-dencanlandırılmayaçalışılması,organiktüketimdavranışlarınıntekrargündemegelmesiolarakkendinigöstermektedir.Moderntoplumunge-tirilerindensıkılaninsanınyeniarayışları,doğasınadönerek,çevrebilin-cinigeliştirerek,köklerineinmeyeçalışarak,geleneklerinetekrarsahipçıkarak, bireyden ziyade toplumsal bilincin artırıldığı bir yöne doğruevrilmektedir.Buörüntükendini çağdaşdiyebileceğimizbazıkültürelsembollerlegöstermektedir.Sağlıklıyiyeceklereyönelim,hakikiekmek,vejetaryenlik,yenimutfaklar,geleneksel/Batıdışıbilimvetıp,doğaldo-ğum,yapaykumaşyerinegeleneksel işlemeler, antika eşyalar, restoreedilen evler, koşu, yüzme gibi etkinlikler yerine yürüyüşe çıkma gibiörnekler,doğalolanayöneliminbazıgöstergeleridir(Urry,2009:153).KonuyayemeküzerindendeğinenMontanari(2018:50)antikdöneminyemekalışkanlıklarındanbahsederkenbuğdayekmeğininbeyazolmasıitibariylediğerekmektürlerindenayırılmasındanveüstsınıflariçinlüksbirekmekolarakgörülmesindenvehalkınisedahakoyubirrengiolançavdargibitahıllardanyapılmışekmekleriyemesindenbahseder.Günü-müztüketimdavranışlarınabakıldığındabeyazekmeğinartıkmodasınıngeçmişolmasıvedahadoğalolarakgörülençavdarvebenzeritahıllar-danyapılanekmeklereolanyönelimpostmoderndöneminsanınıngeç-mişeaitdeneyimleriönplandatuttuğununbirgöstergesidir.Post-turizm kavramıylabirlikteturizmalanındadabuunsurlarınmüşteriihtiyaçveisteklerine göre şekillendirilmesi ve sunulan hizmetin post-alışverişçi adıverilen“post-müşterilere”yönelikolmasınadikkatedildiğianlaşıl-maktadır.



Merkez-Çevre İlişkisi Altında Gelişen Turizm Olgusu

İktisadi açıdan büyük bir endüstri olan turizm endüstrisi, küreseliktisadi yapı içerisinde önemli bir yere sahiptir.Birçok endüstride ol-duğugibiturizmendüstrisiningelişimivetalepgörmesidebazıgöster-geleregöreşekillenmektedir.Bugöstergeler,kalkınmasürecindeönemlibiryeregelmişolanülkelerinbelirlemişolduğuveonlarınizinverdiğisürece taklit edilebilen olgulardır. Bu nedenle belirli bir yerde turizmendüstrisiningelişimindeoyerinyönetiminindışındabaşkagüçlerinde“katkısı”olduğubirgerçektir.Budurum,genelolarakbirülkeninveyadestinasyonungelişimdüzeyininülkeveyadestinasyonunyönetimidı-şındakibaşkayönetselve/veyayönetselolmayanunsurlarındadâhilol-masıilebununsebepvesonuçlarınıirdeleyenbağımlılık teorisi ile ifade edilmesisözkonusuolmaktadır.

Bağımlılıkteorisininkökeni(dependencia)LatinAmerika’dadahaönce“neo-sömürgecilik(neocolonialism)”üzerineyazılmışyazılarada-yanmaktadır (Smith, 1979: 247).Bağımlılık teorisi kapitalist sistemindoğası gereği ortaya çıkan “uydu-metropol (satellite-metropolitan)”(Frank,1966:18),“çevre-merkez(periphery-center)”(Amin,1976:93)olarakadlandırılanülkelerarasındakiiktisadiveyasiyasiilişkilerinsebepolduğubirolguolaraktanımlanabilir.Butanımlamalardabüyükorandabelirleyiciolanşey,toplumlarıniktisadigöstergeleridirvebugösterge-leryinegelişmişülkelerbazalınarakyorumlandığıiçinbirülkeningerikalmışlıktankurtulabilmesiiçinbüyükatılımlarvedeğişimlergösterme-sigerekmektedir(Yavilioğlu,2002:50-51).Buteoriyegörebaskınbirgücünvarlığı,birtakımara(orta)güçlervebunabağlıazgelişmişülkelerilekarakterizeedilmektedir (Sunkel,1969:23).Zamanlabukavramlaileilgilibazıteorilerortayakonulmayabaşlamıştır.BüyükölçüdeMark-sistemperyalizmteorilerinebenzeyenbuteori,iktisadivepolitikgücünsanayileşmiş ülkelerdeyoğunlaştığı vemerkezileştirildiği varsayımınadayanmaktadır(Ferraro,1996:60).Sunkel(1969:24),gelişmişülkelerinazgelişmiş ülkelere “dış yardım (foreign aid)” adı altında aktardıklarınakdiveayniyatırım,hediyevekredigibikolaylıklarıaslındagöreceliolarakdahaazgelişmişülkeveyabölgelerisömürmeolarak“emperya-lizminyeniyüzünü”temsiledenbiraraçşeklindeifadeetmektedir.



Gelişmişvegelişmekteolanülkelerarasındakibağımlılıkilişkisikü-reselkapitalistsistemingetirmişolduğubuteoriileifadeedilmektedir.Amin(1976),buteoride“çevre-merkez”kuramınahiyerarşikbirsırala-ma ileyaklaşmaktadır.Yüksek sermayebirikimininolduğu,hiyerarşi-ninüstbasamaklarındayeralan“merkez”ülkeler,dünyaekonomisininişleyişindenenyüksekpayıalmaktadır.Merkezülkelerinkarşısındaise,ücretlerindüşükolduğu,teknolojininmerkezülkelerdengetirildiği,hi-yerarşininaltbasamaklarındakiazgelişmiş“çevre”ülkeleryeralmakta-dır.Bununsonucundaisemerkezdekiülkelerinetrafındadönenuyduül-kelerinmerkezebağımlılığıgiderekartmaktavebuülkeler,sisteminbirparçasıolmabağımlılığınaitilerekazgelişmişliğemahkûmbırakmakta-dırlar(Karaş,2018:256).Çevreülkelerdenmerkezülkelereolankay-nakaktarımıaslında“sömürü”,çevreülkelerinyerindesayarkenmerkezülkelerin “gelişmesine” sebep olmaktadır. Günümüzde “modernizminbaşlangıcı” olarak ifade edilen aydınlanma çağı ve sanayi devrimi ilegetirilerinin geri kalmışlık teorilerine büyük oranda zemin hazırladığısöylenebilir.Bunedenlemodernolmakdemek,sömürgeleştirmeyeko-numlanmışolmakdemekvebubakımdanmodernleşme tarihininaynızamandabiremperyalizmvesömürgeciliktarihiolmasıanlamınageldi-ğiifadeedilmektedir(İlter,2006:2).Sözkonusubumerkeztoplumla-rınıngelişmedüzeyiarttıkçaişgücü,birincilsektörolarakbilinentarımsektöründenikincilsektörolansanayiyeveüçüncülsektörolanhizmetsektörüne geçecek (Yavilioğlu, 2002: 52) ve bu sektörde kullanacağıhammaddeveinsankaynağıihtiyacıuyduülkelerdenkarşılanacaktır.Budurumsadeceuyduülkelerinmerkezülkelerebağımlıolduğuanlamınadeğil,merkezülkelerinemperyalistçıkarlarıdoğrultusundabirhareket-lilikgöstermehaklarınındoğmasıanlamınadagelmektedir(FernándezveOcampo,1974:30).Zamaniçerisindebuhareketlilikfarklıalanlardafarklışekillerdekendinigöstermeyebaşlamıştır.

Giddens (2018:67-68),modernliğinyapısalolarakküreselleştiricive uzak yerleşimleri birbirine bağlayan, yerel oluşumları başka yerdeyaşananolaylarlabiçimlendiren,dünyaçapındaki toplumsal ilişkilerinyoğunlaşmasınıöngörenbirdoğasıolduğundanbahsetmektedir.Özel-liklemodernçağınbaşlangıcıolarakkabulgörülenOrtaÇağ’ınegemen



sosyalyapısıüzerinekurulansömürgecilik,gelişmekteolanülkelerisö-mürgecidevletlerin“koruması”altınaalınmayazorlamıştır.Budurumunturizmeyansımasıiseçokuluslubüyükişletmelerinturizmamaçlıhenüziktisadigelişimisürecinitamamlamamışülkelerebirlütufolaraksunu-laniktisadi,sosyal,politikveçevrecimüdahalelerilebaşladığınıifadeetmekpekdeyanlışolmayacaktır.

Konu turizm bağlamında ele alındığında ise küreselleşme ile bir-liktebüyük turoperatörleriveseyahatacentalarıheryerdegörülmeyebaşlamış,tekbirAvrupapazarıoluşturulmuşvehenüzgelişmekteolanülkelermevcut kaynakları ile farklı turizm türlerinin gelişimine katkısağlamayabaşlamışlardır(Urry,2009:86).Özelliklebüyükbirkitleseltalepgörenkıyıturizminde,kıyılarınturizmamaçlıkullanımınıyoğun-laşmışveaslınayabancı,çokfarklıturistikmekânlarınortayaçıkmasınayolaçılarakarazikullanımınayenigörünümlerkazandırmışveturizminetkisiylekültürel yayılma,küresel ağlaroluşmuş;uluslararası örgütlerisemekânlararasıfarklılıklarıortadankaldırarakheryerinbirbirineben-zemesineyani“tektipleşmeye”veya“mekânsalbütünleşmelere”yolaç-mıştır(Emekli,İbrahimovveSoykan,2006:5).Tektipotelişletmeleri,aynılaşmış hizmetler, birbirine benzeyen tatil beldeleri kısacamerkezülkelerdeyeralançoğuunsuruyduülkelerdedemerkezingözetimindevedenetimindegeliştirilmeyebaşlanmıştır.Urry(2009:106)’insorduğugibigelişmeamakimin için?Turizmkapsamındageliştirilenhavaalan-larının,otellerin,eğlencemerkezlerininuyduülkehalklarınaneredeysehiçbirfaydasıdokunmamaktadır.

Postmodern döneme gelindiğinde ise, sömürgecilik veya küresel-leşmeyenibirhalebürünerek,kendinipostkolonyalizmolarakbilinenfarklıbirsistemşeklindegöstermeyebaşlamıştır.Postkolonyalsözcüğügelenekselsömürgeciliğinbittiğiveyenibirdönemdeyeni türsömür-geciliğin başladığı anlamına gelmemekte, aksine sömürgeciliğinpost-modernbirformabürünmüşhalianlamınagelmektedir(İlter,2006:9;Çıtak, 2014: 564).Özellikle 1980’li yıllarda baskın bir şekilde hisse-dilenküreselleşmeolgusuilebirliktedünyadakisanayi işletmeleri,birtaraftanpazarların, ürünlerinveüretim teknolojisininhızladeğişmesi,



diğertaraftandarekabetşartlarınıngiderekağırlaşmasındanönemliöl-çüdeetkilenmeyebaşlamıştır (Aydın,2000:21).Pazarlardoyumaula-şarak daha seçici hale gelmiş ve işletmeler de farklılaşmaya, stoksuzçalışmayaveküçükölçekliüretimanlayışınayönelmiştir(Saklı,2013:117)Öteyandan,yoğunlaşanrekabetvegelişenteknoloji,ürünlerinik-tisadiömürlerinikısaltmışveçoksayıdaişletmeüretimotomasyonuveentegrasyonunayönelikprogramlarçerçevesindeesneküretimsistem-lerini (post-fordizm) devreye sokma ihtiyacını hissetmişlerdir (Aydın,2000:21).Budüşüncesistemi iktisadibağlamdaolduğukadarsosyal,kültürelfikirlerinvedeğerlerindesınırlarınötesineaktarılmasınıifadeetmektedir(Javed,2014:825).Budüşünceyegöre;“dünya,küreselbirköydür”vegüçlüolanbuküreselmekânıkendiçıkarlarınagöreyönete-bilirvekendidüşünceleriniempozeeder.Postkolonyalizm,budüşüncesisteminindeğişmesinde tekbirözneninolmadığınınve“ötekinin”desözhakkınınolduğunuvurgulamasıaçısındanönemarzeder(İlter,2006:8).Özelliklepostmoderndönemdebaskınbirşekildehissedilenpostko-lonyalizmbugünekadarözneolamamış,merkeztarafındansömürülmüşvegeribırakılmışülkelerinheranlamdagelişmesiiçinbirzeminoluş-turmayaçalışmaktadır.

Modernite ve Postmodernitenin Turizme Yansımaları: Bir Sentez

Turistdavranışveeğilimlerihernekadarpostmoderndönemçerçe-vesindeyereledoğruevrilsedeuluslararasıturizminruhunavedinamik-lerinebağlıolarakortayaçıkanbağımlılıkilebirliktekültüreldayatmalardevametmektedir.Günümüzkullanımvetüketimdavranışlarınabakıldı-ğındabudurumaörnekolarakverilebilecekpekçoketkenyeralmakta-dır.Örneğin,hızlıyemekservisisunanyiyecekveiçecekişletmelerindenonline yemek siparişi alanweb sitelerine, akıllı telefonmarkalarındantercihedilenkıyafetlere,eğlenceanlayışınavemüziktürlerinekadarbir-çoketken,egemengücünkimolduğunuvemodern sürecingetirileriniaçıkçaifadeetmektedir.

Urry (2009: 17),Turist Bakışı kitabında turist bakışınıngösterge-leraracılığıylanasılşekillendirildiğindenbahseder.Buanlamda,Paris’i



gördüğümüz zaman vermiş olduğu romantiklik hissini başka yerlerdearayan,ortamlardatipikİtalyandavranışlarınıbekleyen,yolculukların-daAmerikantipiotoyollarınıterciheden,biriylevakitgeçirmekiçinenuygunortamıngelenekselİngilizbarlarıolduğunudüşünen,gondollarıngezdiğişehirleriheryerdegörmekisteyenbireğiliminortayaçıkmasısözkonusudur (Culler,1981:127).Nash(1989) ise,gelişmiş toplum-ların tatil ihtiyaçlarının dahi kendi belirledikleri çerçevede olduğunavurguyapmaktadır.Bunedenleturizmiemperyalizminbirformuolarakifadeedilmektedir.Nash(1989),sanayileşmişbirtoplumbireyinin(Ba-tılı),tatiliçingitmişolduğuülkedekendidilininkonuşulmasınıbekle-yen,hızlıyemekservisisunanyiyecekveiçecekişletmelerindeyemekyemekisteyen,ülkesindealmışolduğutümhizmetlerioradadagörmekisteyenKuzeyAmerikalıbir turistiörnekgöstermektedir.Günümüzdemodernliğeulaşmak, tarihin telos’uolarak adlandırılanulaşılması ge-rekenhedefinsonuolarak ifadeedilmektedir (İlter,2006:4).Postmo-derndönemdeortayaçıkandüşüncesistemininbutelos’ubüyükoran-daortadankaldırmayayönelikolduğusöylenebilir.Buanlamdayereledoğruyönelim,farklılıklarınönplanaçıkması,tüketimdavranışlarınındeğişmesi,eğitimlibireylerinsayısınınartmasıiledoğruorantılıolarakgelişençevrebilincipostmoderndönemingetirilerineverilecekörneklerarasındadır.

Çalışmanınburayakadarolankısmında,modernitenindinamikleri-nebağlıolarakortayaçıkanmodernkitleturizmininoluşturduğuiktisa-di,sosyo-kültürel,ekolojikvepolitikolumsuzluklar,postmodernitenin doğalbirsonucuolarakbelirenalternatifturizmtürleriarayışınavebuturizmtürleriningelişmesinesebepolmasıkonuedinilmiştir.Bununyanısıramodernitenin kitle turizmine yansımalarının zamanla olumsuz birolguolarakalgılanmasıvepostmoderniteninbuolumsuzolgularıorta-dankaldırmayayönelikbirantitezniteliğindeolduğuyorumlarıyapılsadahi postmoderndönemgetirilerinintamanlamıylamoderniteninolum-suzluklarınıortadankaldırmayıbaşarabildiğisavunulamaz.Konuileil-giliolarakRitzerveStepnisky(2014:650),postmodern toplum kuram-cılarını,moderntoplumusüreklieleştirmelerifakatsonucundatoplumunneolmasıgerektiğinedairbirvizyonasahipolmadıklarıvemodernite



sorunlardansözettiklerihaldeçözümönerilerisunmadıklarıyönündeneleştirmektedirler.

Postmodern dönemde ortaya çıkmış bir başka konu ise “popülerkültür” ve “medya tüketimi” olgularıdır. Bu popüler olgular, her şeyitüketecekbirnesneolarakgörmealgısıoluşturmuştur(Hatipler,2017,33).Fordizmileortayaçıkankitletüketimipostmoderndönemdefarklıbirformabürünerekmedyatüketimiolarakkendinigöstermektevebudurum“anlık(just-in-time)”üretimvetüketimkalıplarınıngelişmesinenedenolmuştur (BellveHollows,2005:3).Turistikbirdeneyim,ho-biler, günlük ihtiyaçlar ve hatta kişilerin özel hayatları bile oluşanbupopülerkültürilemedyadaanlıkolaraktüketilmekteve“tüketimkalıbı”ihtiyaçtanziyadearzularaatıfyapanbirhaledönüşmektedir.Lash(2013:40),postmodernkültürde,ürünlerin“kullanımdeğerinden(use-value)”ziyade “sembolik değerinin (sign-value)” talep edilmesinden bahset-mektedir.“Gösteriştüketimi”veya“lükstüketim”kalıplarınındaortayaçıkmasınazeminhazırlayanbudurum,kişilerinbaşkalarınaodaklı tü-ketimgüdüleriningelişmesivebaşkalarınıetkilemearzusuylatükettiğianlamınagelmektedir(Wiedmann,HenningsveSiebels,2009).Küresel-leşmeilebirliktegenişkitlelereyayılanbudurum,kendilerinibutüke-timlerüzerindentanımlayanbirkültüründoğmasınadasebepolmuştur.

Turizmbağlamındakonuelealındığında,postmodern toplumda her nekadarduyarlıbirturizmalgısıoluşturulmayaçalışılsadahitüketerektükenen,derinliktenuzak, enönemli anlarınbir tek fotoğrafkaresiyle“tüketildiği”yüzeyseldeneyimlerinönplanaçıktığınadaşahitliketmek-teyiz.Pretes(1995:2)buyüzeyselliği,turizminpostmodern toplum ta-rafındantüketilecekbirmetahalinegetirilmesiveturistin,turistikürüneyüzeyselolarakyaklaşmasındandolayıalttayatangerçekliğigöremedi-ğiniyalnızcaturistikürününtemsilini,işaretini/sembolünüveyaimajınıgörerektüketmesindensözetmektedir.Gidilenbirdestinasyondayerelhalkiletemasetmedenevinedönenturistler,antikbirşehirdebasamak-larınaoturulmamıştiyatrolar,yöreninmalzemeleriyleyapılmışyerelbiryemektatmakyerinehızlıyemekservisisunanyiyecek işletmelerindeyenilenyemeklerveanıyaşamaktansaanlık çekilmişonlarca fotoğraf



karesi postmoderndönemindemasumolaraksavunulacakbirtarafınınolmadığınıngöstergeleridir.

Turizminyalnızcabir“görünüş (spectacle)”olarakalgılanmasıdayine postmoderntoplumlakendisinigöstermiş,yalnızcadoğalolanınde-ğil,insanyapımıürünlerindetüketilmesineyolaçmıştır(Pretes,1995:3).Öteyandan(kültürel)mirasturizminin,postmodernizminbirtezahü-rüolduğunuilerisürenNuryanti(1996:250),budönemin,turizmdegeç-mişinyenidentasviredilmesi,verilenmesajınanlamlandırılmayaçalışıl-masıveiletilmesiiçinmimarideolduğugibigeçmişesembolleryükleye-rekveonuestetikhalegetiripyenianlamlarvesaygınlıkkazandırdığını,hayalgücüilegeçmişi tekrarinşaetmeşansıverdiğinisavunmaktavebudönemidesteklerniteliktetezlerönesürmektedir.Uriely(1996:984)isemodern turizmin polemik oluşturacak, otoriter ve homojenleştiricisöylemindenfarklıolarak,postmodern dönemturizminin(alternatif)busöylemlerdenuzakkalarakgeliştiğiveturistdeneyimlerininfarklılaşma-sınafırsatverdiğiniifadeetmektedir.

Farklıbakış açılarındanyolaçıkarak,buçalışmada savunulandü-şünce;moderniteninolumsuzluklarınatepkiselolarakortayaçıkanpost-modernanlayış,birnoktadauydumerkezilişkisininvahşikapitalistyak-laşımınakarşıyineaynıyapınındevamındaiktisadi,sosyo-kültürel,eko-lojikvepolitikyapılarıdüzeltmektenziyadebuyapılaradahaılımlıbiryaklaşımolarakelealmasıdır.Şah(2016:11),postmodern toplumda her nekadartoplumsalvesiyasalalandamoderniteninbaskıcıpratikleribirşekilde varlığını sürdürmeye devametse dahipostmodern düşünceninbirtakımanti–otoritervefarklılıklarıolumlayanpratiklerefırsatverdiği-ningözardıedilemeyeceğinivurgulayarakiçindeyaşadığımıztoplumu“postmodern modernizm”olarakifadeetmektedir.Şah’ındaifadeettiğigibibuçalışmadadavurgulanmakistenenmoderniteninvemodernkitleturizminin sebep olduğu yıkımların yine benzer niteliktekimerkez veçevre ilişkileri sonucuortayaçıkanpostmodernite ve alternatif turizm yaklaşımlarınınesasenmoderniteninfarklıbirşekledönüştürülmüşhaliolarakdaifadeedilmesininmümkünolduğudur.Ancak,kimtarafındanplanlanırsaplanlansıniktisadi,sosyo-kültürel,ekolojikvepolitikunsur-



lara daha ılımlı yaklaşılması, sürdürülebilir kaynakkullanımı, iktisadigelişimvekalkınmagibikonulardadaharasyonelyaklaşımlarsunmasıvefarkındalıkyaratmayaçalışmasıaçısındandahakabulgörenbirolguolarakdeğerlendirilebilir.

Sonuç

Tarihselsüreçiçerisindeinsanlarsürekliolarakturizmamaçlıseya-hatlergerçekleştirmişlerdir.Busüreçleriçerisindetoplumsalolarakbü-yükdeğişikliklerenedenolanmodernitevepostmoderniteilebudönem-leringetirileriönplanaçıkmaktadır.Çalışmanıngirişkısmındadaifadeedildiğigibiçalışmada,modernitevepostmoderniteçerçevesindeturiz-mindeğişimiincelenerek,bukonjonktürdedeğişeniktisadi,sosyo-kül-türel,ekolojikvepolitikyapınınolasısonuçlarınınturizmeolanetkisinifarklıaçılardanortayakoymakamaçlanmıştır.Buçerçevedemoderniteve postmodernitenin olumlu getirileriyle birlikte olumsuzluklarına dayerverilmişve ikidönemindeolası sonuçlarıortayakonulmayaçalı-şılmıştır.ModerndönemözellikleİkinciDünyaSavaşısonrasındaorta-yaçıkanendüstriyelgelişimvebunabağlıolarakkullanımıyaygınlaşanyeniteknolojilerinkullanımıilebaşlayansürecielealmış,postmodern dönemiseözellikle1970’liyıllardansonratoplumsalolarakbilincinönplanaçıktığı,1990’lıyıllardansonraiseuygulamalıolarakörneklerinerastlanılansürecielealmaktadır.20.yüzyılınilkyarısındabaşlayarak21.yüzyılınilkyıllarınakadaretkiliolanmodernkitleturizminin,sonrasın-da ise alternatif turizm türlerinin “çevre-merkez” ilişkisi çerçevesindeortayaçıkardığıolumluveolumsuzdurumlaryeralmaktadır.

Tarihsel süreç içerisinde farklıolayveolgularla şekillenen turizmolgusubuçalışmada,moderniteningetirileriniartıktaşıyamazhalegel-mesiveyenibirdönüşümün,değişiminsinyallerinivererekpostmodern dönemden medet umması şeklinde ele alınmaktadır. Çalışmaya bağlıolarakortayaçıkansonuçisepostmodernitenin olumlu getirilerinin ol-masınınyanı sıramoderndöneminolumsuzluklarını tamamenortadankaldıracakbirolguolmadığı,aksinepostmoderndönemadıaltındamo-derniteninfarklıbiryöntemledevamettirildiğidir.



Buçalışma,turizmolgusununfarklıtarihseldönemlerdedeğişenvedönüşen yapısına yönelik yapılmış kavramsal bir çalışmadır. Bu bağ-lamdaçalışmanınenönemlikısıtlılığınıikincilkaynaklardanyararlanıl-masıoluşturmaktadır.Bukonudakiakademikbakışaçılarınıngelişmesiveuygulamayadönüksomutönerilersunabilmesiiçinmodernkitletu-rizmininolumluveolumsuzetkileriilealternatifturizmtürlerininfarklıaçılardanoluşturduğuetkilerdahaampirikyaklaşımlarlaelealınabilir.Buçerçevedemoderndönemetkilerininbarizbirşekildegörüldüğüvepostmodern bakış açısınınhâkimolduğu ikidestinasyonunkarşılaştır-masıyapılabilir.Ayrıcabukonudayapılmışçalışmalarliteratürtaramasıyapılarakkıyaslamayapılabilirvekarşılaştırmalıbilgilerinortayaçıka-rılmasısağlanabilir.Nitelbazdaürünyaşameğrisiaçısındanfarklıkatkıvedeğerlerirdelenebilir.Buvebenzeriçalışmalarbukonudaoluşturula-cakakademikbilgibirikiminekaydadeğerbirkatkıoluşturacaktır.



Kaynakça

Alejziak,Wieslaw(1999),Turystyka w Obliczu Wyzwań XXI Wieku [Tou-rism in the Face of 21st Century’s Challenges],Kraków,Poland:Wyd.Albis

Amin, Samir (1976), Unequal Development: An Essay on the Social Formations of Peripheral Capitalism, (Çev.BrianPearce),NewYork: The Harvester Press.

Aydın,M.Kemal(2000),“NeoliberalDalgayadaKüreselleşme”,Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi,(2),13-27.

Beebe,Maurice(1974),“Introduction:WhatModernismwas”,Journal of Modern Literature,3(5),1065-1084.

Bell,Davidve JoanneHollows (2015),“Makingsenseofordinary li-festyles”Ed.D.BellveJoanneHollows,Inside Ordinary Lifesty-les: Popular Medya, Consumption and Taste, NewYork: OpenUniversityPress,1-20.

Bendix,Reinhard(1967),TraditionandModernityReconsidered.Com-parative Studies in Society and History,9(3),291-346.

Berman,Marshall(1988),All That is Solid Melts into Air: The Experien-ce of Modernity,LondonandNewyork:Verso.

Boissevain,Jeremy(1996),Coping With Tourists: European Reactions to Mass Tourism,İngiltere:BerghahnBooks.

Brown,Stephen(1993a),“MarketingasMultiplex:ScreeningPostmo-dernism”,European Journal of Marketing,28(8/9),27-51.

Brown,Stephen(1993b),“PostmodernMarketing?”,European Journal of Marketing, 27(4),19-34.

Brown,Stephen(2008),“Postmodernmarketing”Ed.M.BakerveSu-san Hart, Inside The Marketing Book,London:Routledge,19-31.

Butler,RichardW.(1990),“AlternativeTourism:PiousHopeorTrojanHorse?”,Journal of Travel Research,28(3),40-45.



Childs,Peter(2016),Modernism.LondonandNewyork:Routledge.

Cohen,Erik(1987),“AlternativeTourism:ACritique”,Tourism Recrea-tion Research,12(2),13-18.

Culler,Jonathan(1981),“SemioticsofTourism”,The American Journal of Semiotics,1(1/2),127-140.

Çağlar,Nedret(2008),“PostmodernAnlayıştaSiyasetveKimlik”,Sü-leyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,13(3),369-386.

Çıtak,Emre(2014),“PostkolonyalizmveBatıSinemasındaDoğu-BatıAyrımınaYönelikPostkolonyalÖğeler”,Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(2),561-578.

Dernoi,LouisA.(1981),“AlternativeTourism:TowardsaNewStyleinNorth-SouthRelations”,International Journal of Tourism Mana-gement,2(4),253-264.

Dursun,Çiler(2000),“Zaman:ModernvePostmodern”,Toplum ve Bi-lim, (Bahar), 189-211.

Eagleton,Tery(2011), Postmodernizmin Yanılsamaları, (Çev.MehmetKüçük),İstanbul:AyrıntıYayınları.

Emekli,Gözde,AydınİbrahimovveFüsunSoykan(2006),“TurizmdeKüreselleşmeyeCoğrafiYaklaşımlarveTürkiye”,Ege Coğrafya Dergisi,15(1-2),1-16.

Ersoy,Melih (1991),”BağımlılıkOkulununEleştirisi”,Ekin Belleten, (Bahar-Yaz1991),23-34.

Faye,Ran(2009),A History of Installation Art and The Development of New Art Forms: Technology and The Hermeneutics of Time and Space in Modern and Postmodern Art From Cubism to Installati-on,NewYork:PeterLang.

Feifer,Maxine(1985),Going Places. The Ways of the Tourist from Impe-rial Rome to the Present Day,London:MacMillan.



Fernández,RaulA.veJoseF.Ocampo(1974),“TheLatinAmericanRe-volution:ATheoryofImperialism,notDependence”, Latin Ameri-can Perspectives, 1(1),30–61.

Ferraro,Vincent(1996),“Dependencytheory:Anintroduction”,Ed.G.Secondi, Inside The Development Economics Reader, London:Routledge,58-64.

Fırat,A.FuatveNikhileshDholakia(2006),“TheoreticalandPhilosop-hical Implications of Postmodern Debates: Some Challenges toModernMarketing”,Marketing Theory,6(2),123-162.

Franch,Mariangela,UmbertoMartini,FedericaBuffaveGerardinePari-si(2008),“4LTourism(Landscape,Leisure,LearningandLimit):Responding toNewMotivationsandExpectationsofTourists toImprovetheCompetitivenessofAlpineDestinationsinaSustai-nableWay”,Tourism Review,63(1),4-14.

Frank, Andre Gunder (1966), “The Development of Underdevelop-ment”,The Monthly Review, 18(4),17-31.

Giddens,Anthony(2018),Modernliğin Sonuçları,(Çev.ErsinKuşdil),İstanbul:AyrıntıYayınları.(Orijinalyayıntarihi,1994).

Gonsalves, S. Paul (1987), “Alternative Tourism-The Evolution of aConcept and Establishment of a Network”, Tourism Recreation Research,12(2),9-12.

Habermas,JürgenveSeylaBen-Habib(1981),“ModernityversusPost-modernity”,New German Critique,(22),3-14.

Han,Dai-In,TimothyJungveAlexGibson(2014),“DublinAR:Imple-mentingaugmentedrealityintourism.”Ed.Z.XiangveIisTuss-yadiah, Inside Information and Communication Technologies in Tourism 2014,Wien,NewYork:Springer,511-523.

Hatipler,Mustafa(2017),“Postmodernizm,Tüketim,PopülerKültürveMedya”,Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi,1(34),32-50.

İlter, Tuğrul (2006), “Modernizm, Postmodernizm, Postkolonyalizm:



Ben-Öteki İlişkileri ve Etnosantrizm”,Küresel İletişim Dergisi, (1),1-14.

Javed,Naghma(2014),“GlobalizationorCulturalColonialism”,Inter-national Journal of Development Research, 4(4), 825-827.

Johnson,DoylePaul(2008), “Postmodernsocialandculturalfragmen-tation”,Ed.D.P.Johnson, Inside Contemporary Sociological The-ory: An Integrated Multi-Level Approach, NewYork: Springer, 543-566.

Karakurt,Elif (2006),“KentselMekânıDüzenlemeÖnerileri:ModernKent PlanlamaAnlayışı ve Postmodern Kent PlanlamaAnlayı-şı”,Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Der-gisi,(26),1-25.

Karaş,Göksel(2018),“BağımlılıkTeorisiPerspektifindenDTÖKapsa-mındakiKorumacılıkPolitikasıAraçlarınınKullanımı”,Internati-onal Journal of Public Finance,2(2),245-263.

Klotz,HeinrichveRadkaDonnell (1988),The History of Postmodern Architecture,Cambridge,MA:MitPress.

Kozak,MeryemAkoğlan,SavaşEvrenveOnurÇakır(2013),“TarihselSüreçİçindeTurizmParadigması”,Anatolia: Turizm Araştırmala-rı Dergisi,24(1),7-22.

Lash,Scott(2013),Sociology of Postmodernism,LondonandNewYork:Routledge.

Lyotard,JeanFrançois(2014),Postmodern Durum,(Çev.İsmetBirkan),Ankara:BilgeSuYayıncılık.(Orijinalyayıntarihi,1967).

Nash,Dennison(1989),“Tourismasaformofimperialism”,Ed.V.L.Smith, Inside Host and Guests: The Anthropology of Tourism, Phi-ladelphia:UniversityOfPennsylvaniaPress,37-52.

Nuryanti,Wiendu(1996),“Heritageandpostmoderntourism”,Annals of Tourism Research,23(2),249-260.



Nyström,Harry (2000), “ThePostmodernChallenge–FromEconomicto Creative Management”, Creativity and Innovation Manage-ment,9(2),109-114.

Montanari,Massimo(2018),Kıtlık ve Bolluk: Avrupa’da Yemeğin Tari-hi,(Çev.MesutÖnenveBirandaH.Çoban),İstanbul:NikaYayıe-vi.(Orijinalyayıntarihi,1993).

Odabaşı,Yavuz(2009),Postmodern Pazarlama.İstanbul:MediaCatKi-tapları.

Özoran,ArtanBeris(2019),“YeniBirYaşamaveDüşünmeBiçimi:Post-modernKültür”,Journal of International Social Research,12(62),731-743.

Pearce,DouglasG. (1992),“Alternative tourism:Concepts,classifica-tions,andquestions”,Ed.V.L.SmithveWilliamR.Eadington, Inside Tourism Alternatives: Potentials and Problems in the De-velopment of Tourism, Philadelphia:University of PennsylvaniaPress,15-30.

Poon,Auliana(1994),“The‘NewTourism’Revolution”, Tourism Mana-gement,15(2),91-92.

Pretes, Michael (1995), “Postmodern Tourism: The Santa Claus In-dustry”,Annals of Tourism Research,22(1),1-15.

Ritzer,GeorgeveJefferyStepnisky,(2014),Sosyoloji Kuramları,(Çev.HimmetHülür),Ankara:DeKiBasımYayım.

Saklı,AliRıza(2013),“Fordizm’denEsnekÜretimRejimineDönüşü-münKamuYönetimiÜzerindekiEtkileri”,Elektronik Sosyal Bi-limler Dergisi,12(44),107-131.

Smith,Tony(1979),“TheUnderdevelopmentofDevelopmentLiterature:TheCaseofDependencyTheory”,World Politics,31(2),247-288.

Spicer,W.Michael (1997), “PublicAdministration, theState, and thePostmodern Condition:A Constitutionalist Perspective”,Ameri-can Behavioral Scientist,41(1),90-102.



Sunkel, Osvaldo (1969), “National Development Policy and ExternalDependenceinLatinAmerica”,Journal of Development Studies, 6(1),23–48.

Şah,Umut(2016),“PostmodernBirModernizm”,Onto-Online Psikoloji Dergisi,(10),5-12.

Toffler,Alvin(2008),Üçüncü Dalga,(Çev.AliSeden),İstanbul:AltınKitaplarYayınevi.(Orijinalyayıntarihi,1996).

Topal,Aylin(2009),“UlusalKalkınmacılıktanKüreselNeoliberalizmeAnti-Emperyalizm:LatinAmerikaDeneyimi”,İ.Ü. Siyasal Bilgi-ler Fakültesi Dergisi,(41),113-138.

Towner,John(1984),“TheGrandTour:SourcesandaMethodologyforanHistoricalStudyofTourism”,Tourism Management,5(3),215-222.

Uriely, Natan (1997), “Theories of Modern and Postmodern Tou-rism”,Annals of Tourism Research,24(4),982-985.

Uriely, Natan (2005), “The Tourist Experience: Conceptual Develop-ments”,Annals of Tourism Research,32(1),199-216.

Urry,John(2009),Turist bakışı,(Çev.EnisTataroğluveİbrahimYıldız),Ankara:BilgeSu.(Orijinalyayıntarihi,2002).

Urry,John(2018),Mekanları Tüketmek,(Çev.RahmiG.Öğdül),İstan-bul:Ayrıntı.(Orijinalyayıntarihi,1995).

Wagner,Ulla(1977),“OutofTimeandPlace—MassTourismandChar-terTrips”,Ethnos,42(1-2),38-52.

Weaver, B. David (1991), “Alternative to Mass Tourism in Domini-ca”,Annals of Tourism Research,18(3),414-432.

Weaver,B.David(2014),“AsymmetricalDialecticsOfSustainableTou-rism:TowardEnlightenedMassTourism”,Journal of Travel Rese-arch,53(2),131-140.



Wiedmann,Klaus-Peter,NadineHennigsveAstridSiebels,(2009),“Va-lue-basedSegmentationofLuxuryConsumptionBehavior”,Psy-chology & Marketing,26(7),625-651.

Yaşar,GamzeAslan(2011),“OrtaçağdanGünümüze‘Modernite’:Do-ğuşuveDoğası”,Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,4(7),10-26.

Yavilioğlu,Cengiz(2002),“GeriKalmışlıkOlgusuveEkonomistikKal-kınmaTeorileri(EleştirelBirYaklaşım)”,CÜ İktisadi ve İdari Bi-limler Dergisi,3(2),49-70.

Zotic,Vasile,AlexandruDiana-ElenaveDezsiŞtefan(2014),“DebateonTourisminPostmodernismandBeyond”,Turističko Poslovan-je,(13),79-93.

modernite ve postmodernite etrafında Şekillenen turizm...

Documents