Modern ve Postmodern Toplumlarda Moda:tl Pantolonlardan Eskitilmi KotlaraBatda giyime ilikin modann ortaya k XIV, yzyl ortalarna rastlar.Moda ortaan sona ermekle olduu, Rnesansn balad bir dnemde filizlendi. Elbette tarih boyunca toplumlar giyimlerine u veya bu lde nem vermilerdi ancak modann temelini oluturan srekli yenilik ihtiyac geleneksel toplumlarda mevcut deildi. Bu toplumlar gemiten, atalardan devralnan giyim biimlerini tekrar ediyorlard. Zaman zaman yeni giysiler kullanlmakla birlikte bu durum giyimde srekli bir yenilenmeyi beraberinde getirmiyordu. Moda gemiin, gelenein, kolektif tarihin, toplumsal devamlln reddi anlamna gelecei iin bireyselliin gelimedii bu toplumda kendine bir varlk alan bulamad.Moda esas olarak soylu snf iinde gelimeye balad. Aristokrasinin msriflii, arl, fanteziye olan eilimi onu aaal giysilere yneltiyordu. Grnn bireysellemesini hzlandran nemli bir etmen ehirlerin ve ticaretin gelimesiydi. Zenginleen tccar kesimi aristokrasinin pahal giyimini taklit ediyordu. Ancak halkn soylularnkine benzer giysiler giymesi XVII. yzyla kadar kanunlarla yasaklanacak, giyim toplumsal hiyerariye gre dzenlenecekti. Erkek giysilerinin daha gsterili olduu soylu giyim tarz XVIII. yzyla kadar ok byk deiiklikler iermeyen bir evrim gsterecekti. Fransada, devrimle birlikte, 1793de kartlan bir kararnameyle tm yurttalara giyim zgrl tannd. Orta snf ve alt orta snf XVII. yzyldan beri zaten bir biimde moday izlemeye balamt. Bununla birlikte giyime ilikin moda esas olarak XIX. yzylda modern biimine kavutu. Burjuva toplumu bireysel yaam geleneksel kolektif dayatmalardan kurtard. XIX. yzyl sonu kent hayatn inceleyen Simmel, insanlarn moda vastasyla bir yandan birbirlerini taklit ederek ortak bir sosyallie dahil olmak istediklerini, te yandan farkl bir biimde giyinerek kendi bireyselliklerini, tekliklerini dierlerinkinden ayrmak istediklerini syleyecekti. Uyum-farkllk, birlik-izolasyon, ortaklk-teklik modernliin iinde barndrd elikili olgulard.XIX, yzyl moday bireyselletirdi, srekli deiime, yenilie tabi kld, "tm topluma mal ederek demokratikletirdi." Bu durumda modann XIX, yzyl ortalarndan 1960 balarna kadar yzyl akn bir sre iinde fazla bir deiiklie uramadn belirtmek artc gelebilir. Bu olgunun altnda modernliin aslnda bireysel zgrlkleri gelitirmeyi temel alan liberal bir toplum deil, bireysel alanlar kuatp denetim altna alan bir disiplin toplumu oluturduu gerei yatyor. XIX yzyln toplumu, insanlarn bedenlerinin ve giyimlerinin disiplin altna alnd, bir rnekletirildii bir toplumdu ve bu durum postmodernlie kadar byle devam etti. Okulda, klada, hapishanede, akl hastanesinde tek tip elbise giydiriliyordu. almann, retimin, birikimin, dzenin, disiplinin, ciddiyetin egemen olduu bu toplumda erkek giyimi eskinin frapan aristokratik giyiminden farkl olarak muhafazakr bir grnm arz ediyordu. Takm elbise, gmlek, kravat, yz yl boyunca deimeden kalacakt. Birok yazarn modernlikte erkein moda dnda kaldn sylemesi bouna deildir. Erkek giyimi eskiye ve kadnlarnkine gre daha az incelikli, daha az estetik, daha az stilizeydi; rtt displinli bedene uygun olarak sade, vakur ve ciddiydi. Renkler soluk, koyu,ntr idi.Renkli, vcut hatlarn ortaya karan dar elbiseler giyen erkekler hemcinslerinin kukulu (homofobik) baklarna maruz kalrd. Erkeklerin ort gibi vcudu gizlemeyen giysiler giymesi daha ziyade spor ve ev hayatnn mahrem dnyasyla snrlyd. kili kartlklar temelinde oluan modernlikte moda da ikili bir yapya sahipti. Bir yanda "yksek dikim" (haute couture), te yanda konfeksiyon vard. Haute couture, l alnarak elit bir kesim iin retilen lks giyimi temsil ediyordu. Haute couture yeni biimlerin kefedilme tekelini elinde tutan bir moda laboratuvaryd. Ylda iki defa ya da her mevsim sadece elit bir kesimin katlabildii defilelerde gsterime sunulur ve bylece tm toplumun izleyecei moda belirlenmi olurdu. Konfeksiyon da derhal bu moday izleyerek seri, kitlesel bir giysi retimine soyunurdu. Ancak konfeksiyonun halk iin rettii giysiler ucuz olmakla birlikte kaba, estetikten yoksun, bir rnekti, kuma ve dikimi kalitesizdi. Modernliin ulusal, merkezi devlet brokrasisi nasl topluma ideolojik aygtlaryla davran kodlarn empoze ediyorsa, haute couterun "estetik brokrasisi" de topluma moda kodlarn empoze ediyordu, SSCBde yksek devlet brokrasisi her iki rol de stlenmiti, Batdaki Fordist konfeksiyon sanayii giyimde snrl da olsa bir eitlilik retmesine karn SSCB brokrasisi tm topluma tek tip elbiseyi dayatmt. Batda hautt couture modann yenilie, deiime ilikin boyutunu kurumsallatrd, disipline etti: Elbise yenilenecek, yenile! Yenilik homojenleti, standartlat, tek boyutlu bir hale geldi, bir endstrinin konusu oldu, Demode olmann "yasak" olduu bu dnyada, moday izlemek sosyal bir ykmllk haline geldi. Lipovetskynin de belirttii gibi kitle konformizmini salamann kat, standart, disipliner kodlara bal olduu modernlikte, moda evrensel ve merkezi normlar dayatan bir despotizm yaratt.Modernlik, modaya ilikin eitlik ve demokratiklik iddialarna karn eski aristokratik rejimin hiyerarilerini yeni biimler altnda tekrar retti. Haute couture/konfeksiyon ikilii eskinin soylu giyimi/halk giyimi ikiliinin yar aristokratik bir biimde yeniden retilmesiydi. Veblen ve Simmel modann toplumsal snflar arasndaki mesafenin korunmasna hizmet eden bir ara olduunu syleyeceklerdi. Simmele gre moda toplumda stten alta yaylyordu. Alt snflar st snfn modasn taklit etmeye balaynca st snf o moday terk ediyordu. Veblen Leisure Class (Serbest Zaman Snf) adl kitabnda st snfn ekonomik, sosyal, kltrel stnln gstermek iin moday gsterii bir biimde kullandn syleyecekti. Bourdieuye gre ise moda snflar arasndaki sembolik mcadelenin bir alanyd. Modernliin modas tamamen tekbiimli deildi. Yoksullar ok da ucuz olmayan konfeksiyondan giyinmiyorlard. Birok ailede elbiseler kadnlar tarafndan dikiliyordu, mahalle terzilerinin, kk giyim atlyelerinin says hi de az deildi. te yandan Danclyler ve alt kltrler kendi norm d giyimlerini srdryorlard.

Snflar aras hiyerarinin yan sra modernliin rettii ikinci hiyerari cinsiyetler aras hiyerariydi. retkenlik, ekonomi, siyaset vb kamusal alanlar erkee aitti. Kadnn annelik ve ev kadnlyla zdeletirildii zel hayat alan ise bir tr serbest zaman alan olarak grlyordu. Erkein grevi almakt, bo eylerle, uucu olanla, fanteziyle kaybedecek vakti yoktu, te erkee uygun dmeyen bu "hafiflikler" kadna uygun grlecek, modernliin modas neredeyse tamamen kadna ait olacakt. Craikin de belirttii gibi kadn, erkein kamusal statsn giysileri vastasyla dekore edecekti. "Gzel cins" olan kadn, k kyafetiyle erkein baarsnn, satn alma gcnn bir gstergesine dnecekti. Modernlik ve onun modas, kadn bedeninin metalatrlmasna dayanyordu. Kadn bedeni erkek baknn yneldii, denetledii pasif bir varla dntrlmt. Moda, uysal toplumsal bedenler retmeye alan modernliin giyimsel disiplin aracyd. Korseler, sutyenler, yrmeyi zorlatran etekler vb erkek baknn taleplerine uygun olarak kadn bedeni zerinde bir bask yaratyordu. Brunodu Rosellein de belirttii gibi giyim araclyla kadnn gs kh ne karlyor kh (1920lerde olduu gibi) bastrlarak dzletirilmeye alhyordu. Modernlik, kadn bedenini istedii gibi biimlendirebilecei esnek bir madde olarak gryordu. Stuart ve Elizabeth Ewenin de belirttikleri gibi XIX. yzylda modann kitlesellik kazanmasyla birlikte kadnlara satlan ey artk ntr bir elbise deil, kadnlar iin moda idealinin uysallk ve faydaszlkla ilikilendirildigi aile hayatnn ahlaki koduydu.Modernliin merkeziyeti, kat moda anlay postmodern toplumun gelimeye balad 1960l yllara kadar egemenliini srdrd. 0te yandan bu anlay II. Dnya Savandan sonraki dnemde yava yava esnemeye balamt. Spor giyimin gelimesi, i dnda rahat elbiselerin giyilmeye balanmas elenceye, hayattan zevk almaya ynelik bir toplumsal eilime elik ediyordu. Hazr giyim kavram ilk defa 1949da telafuz edildi. 1950lerde haute coulure taklit ederek gelimesini srdren hazr giyim, 1960l yllardan itibaren konfeksiyonun yerini alarak postmodern toplumun egemen giyim biimi haline geldi. Hazr giyimin konfeksiyondan fark hem daha ucuz ve kaliteli olmas hem de estetie nem vermesiydi. Konfeksiyon anonim, tekbiimli, kaba dikimli, renksiz, ruhsuz, standart bir giyim retirken hazr giyim renkli, estetize, iyi dikimli, kiiselletirilmi, fantezi ieren, ok eitli bir giyimi temsil ediyordu. Elbette haute couture ile hazr giyim arasnda kuma ve dikim kalitesi asndan bir fark vard ama renkler ve izgiler aynyd, 1959da haute co-uturen nde gelen isimlerinden Cardin ilk defa hazr giyim koleksiyonu sunacak, daha sonra da erkek giyimine soyunacakt. Artk haute couture sonuna yaklamaya balamt, 960lardan sonra hazr giyim haute couture piyasadan silecek, haute couture firmalar kozmetik firmalar tarafndan satn alnacakt. Elbette haute couture yine mevsimlik defilelerini gerekletiriyordu ama artk modann belirleyicisi olmaktan kmt, daha ok bir prestij gstergesi ve patent olarak varln srdryor, son derece kk bir mteri grubuna hitap edebiliyordu. Hazr giyim sektr, tannm moda tasarmclarn part-time istihdam ederek yaratclk tekelini haute couteren elinden alacakt. Hazr giyim moday "demokratikletirecek," halk giysisi ile burjuva giysisi arasndaki uurumu daraltacakt. Haute couturen sekinci defileleri yerini hazr giyim firmalarnn organize ettii, biraz paras olann ahsen giderek, olmayann televizyonlardan izleyebilecei podyumlara brakacakt.Postmodern toplumda giyimin eski kat kurallar gevedi, eski moda bedeni "gizlerken" yeni moda bedeni aa kard. Modernliin panoptik disipliner modelinin, "zabta kltrnn" g kaybetmesiyle birlikte moda oullat. Kratz ve Reimerin de belirttikleri gibi (The Postmodern Prcsencem iinde) postmodern toplumda moda daha heterojen, belirsiz, enformel bir hale geldi. Modernliin son moday stten aa dikte ettii hiyerarik giyim anlay son buldu. Postmodernlik nasl yksek kltr/popler kltr arasndaki kartl yok edip ikisini i ie geirdiyse ayn ekilde yksek moda/popler moda kartln da ortadan kaldrd. Postmodernlikte moda artk her ikisini birden temsil etmeye balad. Moda yerini modalara brakt. Son moda, eski moda kavramlar meruiyet zeminini yitirdi, eski modalar yeni modalar iinde pasti olarak yer almaya balad. 1990li yllarn modalar daha nceki birka on yln eitli karmlarndan olumaktayd. Her eyin uyduu postmodern toplumda kurallardan ziyade tercihler vard ve alternatif tercihlerin her biri meruydu. Giyimsel oulculuk, mulaklk, modasal iaretlerin byk bir hzla ve srekli deierek dolam, paralanm tketici kimlikleri, tm bunlar postmodern toplumda moda piyasasnn derinliini artran olgulard. Postmodern toplumda insanlar modernlikteki gibi "mazbut" kyafetler giyseydi moda piyasalar kerdi. Modasal avangardn, l alnarak dikilen elbise dneminin son bulduu postmodern toplum, giyimde orijinal/taklit kartlna da son veriyordu. Sosyolog Gabriel de Tarde modann taklide dayandn, insanlarn toplumsal asimilasyonuna hizmet ettiini sylemiti. Bu tespit modernlik iin aklayc olabilirdi ama giysilerin kklerini, referanslarn, gemilerini kaybettikleri postmodern toplumda geerli olamazd. Postmodern toplum ortak toplumsal kriterlerin, balarn "yokluuna" ramen dalp yok olmadan ayakta kalabilen bir toplumdu. Oyunla akl, batan karlmayla mantk, rasyonelle irrasyonel bu toplumda arasal akln egemenliini, iktidarn kalclatrmak iin adeta byl bir ibirliine girmilerdi. Elden kaabilir grnen her ey kuatc piyasa rasyonelliinin bir paras olup kyordu.Postmodern toplumda tm alanlar gibi moda da kltrelleti. Modernlikte avangard, aykr olan her giysi postmodernlikte hazr giyimin konusu oldu, tl kuma pantolonlar yerlerini yrtk, kullanlm kotlara brakt. Moda elitliinden, kutsallndan arnarak ironik bir biim kazand. Eskinin btnlkl, tutarl giyimi yerini birbiriyle uyumas zorunlu olmayan stillerin bir aradalna, yamal bohasna brakt. D grnn "evrensel kurallar," ortak estetik kriterler, zevkler yok oldu. Neo-narsist hazclk kltr hayatn soluk renkli ciddi elbiseler giymeye demeyecek kadar ksa olduunu dnyordu. Postmodernlikte sokak, eskiden moday dikte eden merkezin tahakkmnden "kurtuldu," modada direktif ve taklit dnemi "bitti," moda tercihe bal, esnek, rahat bir biim kazand. 1980lerden itibaren moda tasarm giyime ilikin kolektif hafzay yok ederek imdinin, yaanan ann hiper-gerek giyimini yaygnlatrd. Giyim objesi kolajla, ironiyle, fanteziyle, kullanmsal saptrmayla sadece kendisini temsil eder hale geldi, eskiden sahip olduu sabit sosyal referanslarn yitirdi.

Postmodern toplumla birlikte modernliin "ihmal ettii" erkek modas yeniden canllk kazand. Homofobinin azalmasyla birlikte erkek giysileri renklendi, "hafifleti," vcut hatlarn belli eden giysiler yaygnlat, deiik yaam tarzlarna ynelik giysiler retilmeye baland, niseks giyim artt. Ancak niseks, postmodern toplumda egemen giyim biimi olmad nk bu piyasann derinliinin azalmas anlamna gelirdi. Postmodern toplumda gerekli olan, tketimsel farkllklarn mmkn olduunca artrlmasyd, azaltlmas deil. Ayn nedenle postmodern kapitalizm giyimde cinsiyet farkn vurgulamaya, yeni kodlar altnda cinsiyetilii retmeye devam etti. Shields ile Mayhev/in belirttikleri gibi (Mediated Identitiesin iinde) moda reklamlarnn ve kitle iletiim aralarnn yayd grntler kadnlar "ideal" bir vcut biimi (incelik) edinmek iin aba gstermeye, disipline girmeye tevik etmekteydi. Postmodernliin bedenle ilgili ikinci bir saplants genlikti. Buckley ile Favvcettin belirttikleri gibi 1990h yllar giyimde gen kzlk imajnn, girl povverm ne kt bir dnem olacakt. Ayn dnemde kresel kapitalizm yeni erotik kadn imajlar lanse ederek cinsiyet kutuplamasn artracak bir giyim tarzna ynelecekti.1960h ve 1970li yllar muhalif hareketlerin, modernliin tek boyutlu giyimine, modasna kar ktklar, alternatif giyimler denedikleri bir dnemdi. Hipiler ve punklar modernliin konformist, homojen giyimine kar kmlard. Ayn dnemde feminist hareketler de genel olarak kozmetikten ve allagelmi modadan uzak durarak sade bir giyime yneldiler. Modann sunduu ideal kadn imajlar birok kadnn bedeninden rahatszlk duymasna, endieye, sululuk duygusuna, beslenme bozukluklarna neden oluyordu. te yandan giysilerin ya nc dnya lkelerindeki kk atlyelerde ucuz kadn ve ocuk igc tarafndan ya da Batdaki ucuz gmen iilerce ar koullar altnda retiliyor olmas feministlerde giyimin verdii hazla ilikili olarak bir sululuk duygusu yaratyordu. Mc. Rabbienin belirttii gibi (No Sweatin iinde) 1980 ortalarnda feministlerin moda ve giyim konusundaki yaklamlar esnekleti.Baz feministler giyimden alnan hazz reddetmenin kendini dier kadnlardan stn tutmak anlamna geldiini, elitizm ve marjinallkla sonulandn ne srdler, ikinci dalga feminizmini pritenlikle eletirdiler. ilerin ve alt orta snfn tketim endeksli bir yaam srdne iaret ederek, tek tarafl bir sululuk duygusunun sakncalarna deindiler. Dier baz feministler arlkl olarak kadn ve ocuklarn alt kk giyim atlyelerinin gzden uzak olduunu, retimin tketimden koparldn belirttiler. zm giyimden alnan hazz yok saymaktan gemiyordu. ileri kt koullar altnda altran giyim firmalar kadn ve tketici gruplarnca protesto edilmeli, kk atlyelerde smrlen ocuk ve kadnlarla dayanma iine girilmeliydi.Postmodern toplumda hazr giyim geni bir toplumsal kesimin eriebilecei hale gelmese de giyimdeki eitsizlik ortadan kalkmad, marka gcn korumaya devam etti. Gettolarda yaamaya mahkm edilen isiz, evsiz, yoksul ve gmenlerden oluan azmsanmayacak bir nfus, orta snfn dzenli tketicilerine bahedilen "giyimsel demokratiklemenin" dnda kald. Hazr giyimin ucuzluu nemli lde en alttakilerin ar smrlmesine dayanyor. Onun iin stmzdeki giysinin Asya ya da Uzakdoudaki kk atlyelerde dk cretle gnde on drt ya da on be saat altrlan ocuklarca retilmi olduu gereini unutmamak gerekiyor.Yaar abuklu