Modelowy program wykorzystania walorów

przyrodniczo-krajobrazowych

Stobrawskiego Parku Krajobrazowego

w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego

gminy Pokój

Autorzy opracowania:

prof. dr hab. Krystyna Dubel

prof. dr hab. Robert Rauziński

dr Mariusz Głowacki

dr Jacek Pieczonka

mgr Małgorzata Juszczyszyn-Pieczonka

mgr inż. Jan Kubok

mgr Lucja Rauze

Opole, marzec 2002

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie........................................................................................................................ 3

1. Krótka charakterystyka uwarunkowań przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych Stobrawskiego Parku Krajobrazowego (K. Dubel)............................................... 7

2. Podstawy przyszłego rozwoju gminy Pokój...................................................................... 112.1. Charakterystyka uwarunkowań przyrodniczych gminy Pokój (K. Dubel)........................ 11

2.2. Struktura użytkowania gruntów w gminie (K. Dubel).............................................................. 22

2.3. Stan zachowania przyrody na obszarze gminy (M. Juszczyszyn-Pieczonka)......................... 24

2.4. Analiza historyczno-kulturowa (M. Juszczyszyn-Pieczonka)...................................................... 30

2.5. Studium demograficzne – ludność gminy Pokój i prognoza do 2010 roku (L. Rauze, R. Rauziński).......................................................................................................................... 34

2.6. Gospodarka w gminie Pokój (J. Pieczonka)................................................................................. 50

2.7. Budżet gminy Pokój (J. Pieczonka)............................................................................................... 56

2.8. Infrastruktura techniczna – stan i potrzeby (M. Głowacki)...................................................... 70

2.9. Raport z badań przeprowadzonych w gminie Pokój (R. Rauziński)...................................... 83

3. Analiza silnych i słabych stron, szanse i zagrożenia gminy Pokój (analiza SWOT) (Zespół).......................................................................................................................... 90

3.1. Słabe i silne strony gminy Pokój – diagnoza stanu..................................................... 90

3.2. Szanse i zagrożenia dla rozwoju gminy ....................................................................103

3.3. Cele strategiczne....................................................................................................... 108

4. Wskazanie kierunków dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Pokój..........116

4.1. Kierunki wielofunkcyjnego rozwoju gminy (K. Dubel)........................................................ 116

4.2. Działalność edukacyjna dla potrzeb wielofunkcyjnego rozwoju gminy (K. Dubel)..... 126

4.3. Tworzenie bazy dla rozwoju turystyki kwalifikowanej i edukacyjnej (M. Juszczyszyn-Pieczonka, J. Kubok)............................................................................................... 132

4.4. Proponowane kierunki rozwoju gospodarczego (Zespół).................................................... 138

5. Załączniki........................................................................................................................... 150

2

1. Krótka charakterystyka uwarunkowań przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych Stobrawskiego Parku

Krajobrazowego (Krystyna Dubel)

Wyjątkowa różnorodność przyrodnicza Lasu Stobrawsko-Turawskiego, największego obszaru chronionego krajobrazu w województwie opolskim, była podstawą do utworzenia w jego zachodniej części na powierzchni 52636,5 ha Stobrawskiego Parku Krajobrazowego.

Pod względem fizyczno-geograficznym park położony jest na terenie mezoregionów: Pradolina Wrocławska (318.52), Równina Oleśnicka (318.56) i Równina Opolska (318.57). Położenie parku w granicach jednostek fizyczno-geograficznych województwa opolskiego przedstawia rys.1.

W granicach tego najmłodszego w województwie opolskim (od 1999 r.) parku położonego w północnej części województwa opolskiego usytuowane są gminy: Lubsza, Pokój, Murów, Popielów i części gmin przyległych w tym: Dąbrowa, Świerczów, Łubniany, Lewin Brzeski, Dobrzeń Wielki, Kluczbork, Wołczyn (łączna liczba jednostek osadniczych wynosi 35). Park ma charakter leśny, dominują tu siedliska boru mieszanego wilgotnego i świeżego (drzewostan sosnowy). W dolinach rzek zalegają łęgi, grądy i olsy, a poza dolinami buczyny i liściaste lasy mieszane. Najcenniejsze enklawy lasu pochodzenia naturalnego objęte są ochroną rezerwatową: „Śmiechowice”, „Lubsza”, „Leśna Woda”, „Rogalice” (łączna powierzchnia 43,08 ha).

Szczególną cechą krajobrazu są doliny rzeczne, w tym dopływów Stobrawy (Brynicy, Budkowiczanki i Bogacicy) i falisty teren występujących tu wydm, których wysokość w niektórych miejscach dochodzi do 15-18 m.

Liczne stawy uzupełniają najlepiej zachowane w województwie starorzecza. Zróżnicowanie tych form przyczynia się do wzbogacenia terenu o elementy flory i fauny typowe dla ekosystemów wodnych i błotnych.

W strukturze użytkowania gruntów analizowanego parku największy udział stanowią lasy (78,95 %) – pozostałość Puszczy Śląskiej. Dominują siedliska boru mieszanego wilgotnego i świeżego (drzewostan sosnowy). Użytki rolne stanowią jedynie 19 %, zaś wody powierzchniowe zajmują 1,5 % ogólnej powierzchni parku.

W składzie niezwykle bogatej flory gmin: Lubsza, Popielów, Pokój i Murów zarejestrowano 38 gatunków roślin chronionych i 38 gatunków roślin rzadkich. Stwierdzono również na tym terenie występowanie fauny unikalnej nie tylko w skali województwa.

Na analizowanym terenie zarejestrowano 41 pomników przyrody ożywionej, a w wyniku przeprowadzonej w 2001 r. inwentaryzacji przyrodniczej zewidencjonowano ponad 50 drzew kwalifikujących się do objęcia ochroną. Proponuje się również objąć ochroną 9 użytków ekologicznych, dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.

O szczególnej randze największego powierzchniowo parku krajobrazowego województwa opolskiego, świadczy włączenie jego południowej części (dolina Odry) w Krajową Sieć Ekologiczną EKONET–Polska. Wyznaczony w koncepcji tej sieci obszar węzłowy 17 M – ma rangę międzynarodową. Pozostała część parku określona została jako obszar węzłowy 10 K – o randze krajowej. Ustanowiony został w granicach parku obszar CORINE biotopes nr 409 – Dolina Stobrawy i 419 – Lasy Stobrawsko-Turawskie. Tereny te włączono do koncepcji regionalnego systemu NATURA 2000.

Załączona mapa Stobrawskiego Parku Krajobrazowego i liczne zdjęcia dokumentują zewidencjonowane na tym terenie walory przyrodniczo-krajobrazowe.

3

Dla porównania zróżnicowań walorów przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowych trzech funkcjonujących na terenie województwa opolskiego parków krajobrazowych w zestawieniu (tabela 2) podano najważniejsze informacje o nich.

4

Tabela 2. Walory opolskich parków krajobrazowych

Lp. Wyszczególnienie Park Krajobrazowy

„Góry Opawskie”

Park Krajobrazowy

„Góra Św. Anny”

Stobrawski Park Krajobrazowy

1. Położenie fizyczno-geograficzne

Góry Opawskie (332.63)

Chełm(341.11)

Pradolina Wrocławska

(318.52)Równina Oleśnicka

(318.50)Równina Opolska

(318.57)2. Powierzchnia [ha] 4 903,0 5 150,0 52 636,53. Typ parku fizyczno-

geograficznygórski wyżynny nizinny

4. Dominujący typ krajobrazu naturalnego

wyżynny na skałach krzemianowych

wyżyny na skałach węglanowych

nizinny, den dolinnych i równin

peryglacjalnych5. Dominujące walory rzeźby góry, doliny,

przełomy rzek, odsłonięcia skalne

zjawiska krasowe, wąwozy lessowe

wydmy, starorzecza, krawędzie dolin

rzecznych6. Walory przyrodniczo-

krajobrazoweZróżnicowana rzeźba terenu, epigenetyczne przełomy Białej Głu-chołaskiej i Złotego Potoku. Zwarte duże kompleksy leśne,

Bazaltowy ostaniec (400 m n.p.m.), rozwinięte w wapie-niach formy krasowe i leje zapadliskowe, groty, wąwozy. Roś-linność kserotermi-czna zalegająca na wzgórzach wapien-nych. Miejsce upamię-tnione bitwą III Po-wstania Śląskiego.

Bardzo gęsta sieć rzeczna (Odra ze Smortawą, Stobrawa z dopływami: Bogacicą, Budkowiczanką i Bry-nicą). Liczne komple-ksy stawów i dobrze zachowane staro-rzecza. Wydmy śród-lądowe porośnięte borami sosnowymi. Dominująca powie-rzchnia parku (około 75%) to pozostałość dawnej Puszczy Śla-skiej. Stawy pełniące funkcje ostoi flory i fauny.

7. Rezerwaty przyrody 3 6 48. Pomniki przyrody ożywionej1 8 (10) 5 (5) 41 (79)9. Użytki ekologiczne - - 110. Proponowane pomniki

przyrody ożywionej5 32 29

11. Proponowane użytki ekologiczne

- 3 9

12. Proponowane zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

- 1 2

1 Liczba zarejestrowanych pomników, w nawiasach podano liczbę drzew objętych ochroną.

5

13. Proponowane stanowiska dokumentacyjne

6 4 -

14. Flora naczyniowa- gatunki roślin chronionych 23 22 38- gatunki roślin rzadkich 38 15 38- gatunki z polskiej czerwonej listy (konwencja berneńska)

2 4 11 (3)

15. Opisane zbiorowiska roślinne 5 (leśne) 15 (semi i naturalne) 125 (wszystkie)16. Fauna (gatunki chronione), w

tym:137 87 186

- ryby 5 0 4- płazy i gady 21 11 16- ptaki (lęgowe) 107 60 154- ssaki 3 15 13

17. Stanowiska gatunków strefowych

1 0 23

18. Gatunki fauny z polskiej czerwonej księgi

3 1 12

Struktura użytkowania ziemi19. Lesistość [%] 64,4 20,0 78,920. Użytki rolne [%] 25,1 69,0 19,021. Wody powierzchniowe [%] 1,2 0,9 1,5 Stopień zurbanizowania 22. Gęstość zaludnienia [os/km2] 48 72 2023. Liczba jednostek osadniczych 8 18 35

Źródło: Opracowanie własne, 2002.

6

2. Podstawy przyszłego rozwoju gminy Pokój

2.1. Charakterystyka uwarunkowań przyrodniczych gminy Pokój (Krystyna Dubel)

Położenie fizyczno-geograficzne i administracyjne

Pod względem fizyczno-geograficznym2, gmina Pokój stanowi część prowincji – Niż

Środkowoeuropejski, podprowincji Niziny Środkowopolskie, makroregion Nizina Śląska.

Położona jest w granicach mezoregionu Równina Opolska (318,57) (rys.1, rys.2).

Południowo–zachodnia część gminy, położona jest na terenie Stobrawskiego Parku

Krajobrazowego, północno–zachodnia w granicach obszaru chronionego krajobrazu – Lasy

Stobrawsko–Turawskie.

Strukturę przestrzenną analizowanej gminy charakteryzują:

duże obszary terenów leśnych,

równomiernie rozmieszczona sieć osadnicza,

wyodrębniające się w krajobrazie gminy doliny rzeki: Stobrawy, Bogacicy i

Budkowiczanki oraz stawy rybne,

przebieg drogi kolejowej i drogi o znaczeniu regionalnym.

Administracyjnie gmina usytuowana jest w południowej części (położonego na

północnym zachodzie województwa opolskiego) powiatu namysłowskiego. Graniczy z gminą

Świerczów na północnym zachodzie, na północy z gminami Domaszowice i Wołczyn, na

południowym zachodzie z gminą: Popielów, na południu z Dobrzeniem Wielkim, na

wschodzie z gminą Murów. Odległość od wojewódzkiego miasta Opola wynosi około 30 km.

Sieć osadnicza gminy obejmuje 13 jednostek osadniczych. Z wyjątkiem wsi Pokój

będącej siedzibą władz samorządowych, pozostałe wsie nie należą do silnie zurbanizowanych

(rys. 3).

Budowa geologiczna i rzeźba terenu

Gmina Pokój położona jest w zasięgu dużych jednostek strukturalnych – Monokliny

Przedsudeckiej i częściowo zachodzącej na nią Depresji Śląsko-Opolskiej.

Trzeciorzęd reprezentują utwory triasu i kredy powstałe podczas regresji morza.

Reprezentowane są przez łupki, iłowce, mułowce, piaskowce, wapienie, dolomity

2 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

7

przewarstwione gipsem i węglem. Miąższość tych utworów dochodzi do 1000 metrów,

zapadają one pod niewielkimi kątami ku północy i północnemu wschodowi gminy. To

sprawia, że wschodnia część gminy Pokój pozbawiona jest utworów trzeciorzędu.

Najstarszymi utworami powierzchniowymi są margle, wapienie margliste i piaskowce

górnej kredy (turonu). Są one najdalej na północny zachód wysuniętymi wychodniami tych

skał w województwie opolskiem oddalone od zwartego ich występowania na terenie garbu

opolskiego około 25 km. Na małych obszarach utwory te występują na powierzchni pomiędzy

rzeką Budkowiczanką a Stobrawą w okolicach Starych Kolni i Kabachów, a także w lesie

przy drodze Karłowice-Nowe Kolnie. Trzeciorzęd w utworach powierzchniowych

zarejestrowany na zachód od Pokoju reprezentowany jest przez wychodnie iłów, mułków,

piasków, miejscami węgli brunatnych (serii poznańskiej) miocenu.

Czwartorzęd tworzą plejstoceńskie gliny, piaski oraz pyły piaszczyste. Osady te należą

do zlodowaceń środkowopolskiego i południowopolskiego.

Współczesna budowa powierzchniowych utworów geologicznych związana jest ściśle

z glacjalnymi, peryglacjalnymi, fluwialnymi i eolicznymi procesami zachodzącymi w

plejstocenie i procesami akumulacyjno-erozyjnymi zachodzącymi w holocenie.

Plejstocen – piaski, żwiry, mułki wodnolodowceowe oraz gliny zwałowe

zlodowacenia środkowopolskiego występują na północ od Zawiści, glina zwałowa w

okolicach Pokoju i Dąbrówki Dolnej. Piaski i żwiry zlodowacenia środkowopolskiego

zalegają w dolinach rzek Budkowiczanki i Bogacicy. Piaski i żwiry rzeczne wyścielają

zwartym zasięgiem obrzeża wszystkich dolin rzecznych. Okres przejściowy pomiędzy

plejstocenem a holocenem, to procesy eoliczne widoczne w postaci wydm wykształconych na

terenie pomiędzy dolinami prawostronnych dopływów Stobrawy, Bogacicy, Budkowiczanki,

Brynicy. Najmłodszymi utworami geologicznymi analizowanej gminy są osady holoceńskie –

mady rzeczne tarasów zalewowych oraz mułki, piaski i żwiry rzeczne (rys. 4).

W gminie występuje udokumentowane złoże iłów w Krogulnej o zasobach

geologicznych wynoszących 479 tys. m3 na obszarze 4,2 ha (obecnie iły są nie

eksploatowane). Z uwagi na szczególne walory przyrodnicze gminy wznowienie eksploatacji

nie jest wskazane.

Rzeźba terenu posiada typowo nizinny i równinny charakter. Zróżnicowanie

wysokości terenu w gminie jest niewielkie. Najwyższe wzniesienia zarejestrowano w

środkowej części (176 m n.p.m.). Stanowią je wydmy występujące w lasach na terenie

Pokoju.

8

W części północno-zachodniej gminy, teren opada ku dolinie Stobrawy. Minimalna

wysokość terenu (146 m n.p.m.), położona jest w dolinie tej rzeki, we wsi Siedlice.

Monotonny krajobraz urozmaicają przecinające teren w kierunku równoleżnikowym

prawobrzeżne dopływy Odry – Stobrawa i dopływ tej rzeki Budkowiczanka.

Szczegółową charakterystykę typów i odmian krajobrazu wschodniej części terenu

Stobrawskiego Parku Krajobrazowego przedstawiano w tabeli 3.

Warunki klimatyczne

Gmina Pokój ze średnią temperaturą roczną wynoszącą 8,5 ºC należy do rejonów o

najłagodniejszych warunkach klimatycznych w województwie opolskim i jednym z

najłagodniejszych w kraju.

Temperatury powietrza wynoszą odpowiednio:

średnioroczna 8,5 ºC

stycznia -2,0 ºC ÷ -2,5 ºC

lipca +17,5 ºC

Łagodność klimatu ma swoje odzwierciedlenie w termicznych porach roku. Wiosna (okres

ze średnią temperaturą 5-10 ºC) rozpoczyna się 30 marca i trwa do 29 kwietnia. Długie i

ciepłe lato (okres z temperaturą średnią dobową powyżej 15 ºC) rozpoczyna się 2 czerwca

i trwa do około 3 września. Jesień (okres ze średnią temperaturą dobową 10-5 ºC)

rozpoczyna się 7 października, a kończy 10 listopada. Krótka i stosunkowo ciepła zima

rozpoczyna się 19 grudnia i trwa do 22 lutego.

Korzystne warunki klimatyczne przejawiają się długością trwania sezonu

wegetacyjnego (temperatura powyżej 5 ºC). Należy on do najdłuższych w Polsce i trwa około

240 dni. Stwarza to bardzo korzystne warunki rozwojowe dla roślin i zwierząt, zwłaszcza dla

tych o długim okresie rozmnażania i rozrodu.

Wielkość opadów atmosferycznych charakteryzują podane niżej wartości:

suma średnioroczna 700 mm

suma półrocza ciepłego 400 mm

suma półrocza zimnego 300 mm

opady lipca 90-100 mm

9

opady stycznia 70-80 mm

Pokrywa śnieżna zalega około 50-60 dni. Pojawia się ona po 5 października i znika do

25 marca. Jej grubość jest mała i wynosi 10-15 cm, maksymalnie 40 cm .

Dominującymi kierunkami wiatrów są: południowy 17-18 % wszystkich wiatrów i

zachodni 17-20 %. Roczna prędkość wiatru na wysokości 10 m nad powierzchnią gruntu

wynosi średnio 2,5–3 m/s. Udział cisz atmosferycznych wynosi w roku 5-10 %.

Gminę Pokój, ze względu na jej położenie – wewnątrz obszarów leśnych, charakteryzuje

specyficzny mikroklimat wyróżniający się tym, że w stosunku do terenów sąsiednich lato jest

tu nieco cieplejsze, zaś zima łagodniejsza.

Sieć hydrograficzna

Obszar gminy ma urozmaicony system hydrologiczny (rys. 5), na który składają się:

bogata sieć rzeczna i melioracyjna, liczne stawy, starorzecza, małe oczka wodne, torfowiska

oraz tereny zalewowe i inne obszary okresowo podmokłe.

Cały teren gminy położony jest na obszarze prawostronnego dorzecza rzeki Odry. Jej

bezpośrednim dopływem jest rzeka Stobrawa, która zasilana jest wodą rzeki Bogacica oraz

Budkowiczanka wraz z lewostronnymi dopływami – rzeką Brynicą i Żydówką.

Zlewnia Stobrawy jest charakterystyczna dla układu hydrologicznego północnej części

województwa opolskiego. Układ ten charakteryzuje się równoleżnikowym przepływem rzek.

Główna rzeka tego sytemu – Stobrawa ma swoje źródła w gminie Olesno, gdzie

podobnie jak Budkowiczanka i Bogacica wypływa z wyżynnego Progu Woźnickiego

(341.23). Wysokość obszaru źródliskowego tej rzeki wynosi około 265 m n.p.m. Stobrawa

płynie ze wschodu na zachód niemal idealnym łukiem wygiętym ku północy. Na analizowany

obszar Stobrawa, wpływa w okolicach Zawiści na wysokości około 158 m n.p.m. Od Zawiści

do Bielic system hydrologiczny jej doliny wykazuje się dużym skomplikowaniem. Szerokość

koryta rzeki wynosi około 3-5 m w okolicach Fałkowic i około 8-10 m w odcinku ujściowym.

Koryto jest wyprostowane, uregulowane na całym odcinku (długość tej rzeki wynosi 77,6

km). Stobrawa wpływa do Odry na wysokości około 136 m n.p.m. na południe od Nowych

Kolni w gminie Popielów.

Drugą rzeką przepływającą przez teren analizowanej gminy jest Bogacica, której

źródła położone są w północno-wschodniej części województwa opolskiego w gminie Olesno

(około 1 km na północ od Łowoszowa na wysokości 240 m n.p.m.). Płynie od źródła do

ujścia w kierunku zachodnim, równolegle do Stobrawy, kilka kilometrów na południe od niej.

Od okolic Bukowa do Dąbrówki Dolnej tworzy jedno z najciekawszych przyrodniczo

10

uroczysk na co składa się wąski pas przybrzeżnych, podmokłych i w większości nie

użytkowanych łąk w leśnym otoczeniu. Dorzecze Bogacicy jest wydłużone i prawie

symetryczne, jej koryto jest na większości odcinków proste i uregulowane. Bogacica uchodzi

do Stobrawy na północ od Krogulnej, na wysokości 150 m n.p.m. Długość całkowita rzeki

43,8 km, zaś spadek hydrauliczny 0,21 %.

Budkowiczanka – również ma swoje źródła w gminie Olesno, w okolicach Wachowa na

wysokości 240 m n.p.m. Płynie regularnie na zachód, równolegle do biegnącej na północ

od niej Bogacicy. Od źródła jej dolina jest jednym z najwartościowszych przyrodniczo

terenów województwa opolskiego. Budkowiczanka wykształciła długie i wąskie dorzecze,

o wyraźnej asymetrii na korzyść części południowej. Koryto rzeki o szerokości 3-8 m,

wyposażone jest w liczne urządzenia hydrotechniczne służące regulacji przepływu. Zbiera

ona wody mniejszych dopływów: Maźnika, Prądzielnicy i Smolnicy.

Występowanie w podłożu nieprzepuszczalnych iłów trzeciorzędowych spowodowało

wytworzenie się licznych na obszarze gminy zastoisk wód, które przed wielu laty

przekształcono w stawy nadając im nazwy związane z byłymi właścicielami – „Zofia”,

„Fryderyk”, „Helena”, „Matylda”, „August” – dziś są to stawy hodowlane. W ostatnich

latach dzięki inicjatywie przeważnie osób prywatnych powstało wiele nowych stawów

hodowlanych między innymi na podmokłych gruntach i łąkach wsi Krzywa Góra, Siedlice

i Dąbrówka. Do największych na obszarze gminy należą:

- kompleks stawów Krzywa Góra o powierzchni 2 km2 (zasilanych wodami z

Budkowiczanki),

- kompleks stawów położonych na północ od Krogulnej w bezpośredniej bliskości o

powierzchni 0,2 km2 (zasilanych wodami z Budkowiczanki),

- kompleks stawów Pokój o powierzchni 1,2 km2,

- kompleks stawów położonych na wschód od Siedlic o powierzchni 0,5 km2 w dolinie

Stobrawy,

- stawy w okolicach Dąbrówki Dolnej o powierzchni 0,6 km2 (zasilanych wodami

Bogacicy) ,

11

- stawy w okolicach Domaradza o powierzchni 0,4 km2 (zasilanych wodami Bogacicy),

- kompleks stawów położonych poza dolinami dużych rzek na południe od Pokoju o

powierzchni około 1,2 km2,

- kompleks stawów Szubiennik o powierzchni 0,6 km2 (zasilanych wodami Kluczborskiej

Strugi).

W 2001 r. łączna powierzchnia stawów w gminie Pokój wynosiła około 640 ha lustra

wody.3

Oprócz starorzeczy i stosunkowo dużych kompleksów stawów hodowlanych na

analizowanym obszarze występują jeszcze liczne mniejsze oczka wodne, częściowo o dużych

walorach przyrodniczych. Wśród nich szczególne walory mają te, które występują w lasach

oraz na wielkoprzestrzennych obszarach łąkowych.

3 Dane uzyskane od użytkowników stawów.

12

Wody podziemne (Mariusz Głowacki)

Poziomy wodonośne

Na obszarze gminy Pokój znaczenie użytkowe mają czwartorzędowy i

trzeciorzędowy poziom wodonośny. Utwory triasu zalegają na tym terenie bardzo głęboko

(300-500 m) i brak jest otworów wiertniczych stwierdzających ich zawodnienie.

W wielu miejscach, szczególnie w dolinie rzeki Stobrawy i Budkowiczanki wody

gruntowe trudno odróżnić od wód zaskórnych (wierzchołkowych), które często w okresie

długotrwałych opadów stagnują na powierzchni, a występują na głębokości od 0-1 m. Wody

te charakteryzuje:

mało stabilne (podlegające ciągłym wahaniom) zwierciadło,

duża współzależność z wodami powierzchniowymi, a także zależność ich stanów od

aktualnych czynników atmosferycznych,

znaczne zanieczyszczenie.

W związku z tym, wód tych nie można wykorzystywać nie tylko dla celów

wodociągowych ale w wielu wypadkach także dla celów przemysłowych i rolnych.

Czwartorzędowy poziom wodonośny rozprzestrzeniony jest na całym obszarze za

wyjątkiem rejonu między Krogulną a Siedlicami (wychodnie utworów trzeciorzędowych). W

okolicach Krogulnej, do głębokości 3,6 m występują gliny, a na wschód od Zieleńca, małej

miąższości niezawodnione piaski. Na pozostałym obszarze wodonośne utwory czwartorzędu

występują ze zmienną miąższością od kilku do kilkunastu metrów. Osady te wykształcone są

w postaci fluwioglacjalnych piasków i żwirów z otoczakami oraz piasków i żwirów tarasów

akumulacyjnych. Utwory czwartorzędowe charakteryzują się dobrą i bardzo dobrą

przepuszczalnością, a ich współczynnik filtracji wynosi 0,37-0,5 m/h. Wydajności studni są

zróżnicowane od 0,4 m3/h do 43,0 m3/h. Przeważającą część terenu zajmują utwory o

przewodności niższej od 300 m2/d. Zwierciadło wód czwartorzędowego poziomu

wodonośnego stabilizuje się na głębokości 1,4-6,3 m. Drenaż wód podziemnych następuje od

wododziału ku południowemu zachodowi. Układ i przebieg izolinii regionalnej powierzchni

piezometrycznej warunkuje rzeka Odra. Lokalnie pewne znaczenie ma drenaż ku dolinom

Stobrawy i Budkowiczanki. Utwory powierzchniowe izolujące czwartorzędowe warstwy

wodonośne stwierdzono jedynie w rejonie Kuźni Domaradzkiej, gdzie występują gliny o

miąższości do 26,0 m.

13

Zasięg występowania trzeciorzędowych utworów wodonośnych ograniczony jest tylko

do zachodniej części obszaru gminy. Warstwy wodonośne w osadach trzeciorzędu są

nieregularne i tworzą je soczewy piasków w iłach. Miąższość warstw wodonośnych waha się

od 2 do 10 m. Są to miąższości bardzo skromne, nie kształtujące dużych perspektyw

zasobowych.

Trzeciorzędowe utwory wodonośne charakteryzują się współczynnikami filtracji od

0,17 m3/h do 0,25 m3/h. Przeważającą część terenu zajmują utwory o niskiej przewodności od

20 do 100 m2/d, jedynie we wschodniej części przewodność spada poniżej 20 m2/d.

Wydajności studni wahają się od 0,4 m3/h do 32,0 m3/h. Zwierciadło wód trzeciorzędowego

poziomu wodonośnego ma charakter napięty i stabilizuje się na głębokości 2,2 - 4,0 m ppt.

Zasilanie pochodzi z opadów atmosferycznych a odpływ następuje w kierunku południowo-

wschodnim, ku dolinie Odry.

Chemizm i jakość użytkowa wód podziemnychWody w utworach trzeciorzędowych i czwartorzędowych tworzące I poziom

wodonośny, mają ze względu na częste kontakty warstw wodonośnych, zbliżony charakter

hydrochemiczny. Są to wody słabo zmineralizowane, o suchej pozostałości nie

przekraczającej 350 mg/dm3.

Skład chemiczny wód w utworach trzeciorzędowych eksploatowanych w Zieleńcu jest

następujący: sucha pozostałość wynosi 172-244 mg/dm3, siarczany wahają się w granicach

12-71,6 mg/dm3, chlorki od 6 do 17 mg/dm3 a wapń od 15 do 20 mg/dm3. Są to wody kwaśne

lub lekko zasadowe (pH = 5,8-7,3).

Woda z utworów czwartorzędowych w rejonie Pokoju posiada skład chemiczny bardzo

zbliżony do wód trzeciorzędu. Wykazuje odczyn kwaśny, a jej sucha pozostałość wynosi ok.

195 mg/dm3.

Woda z utworów czwartorzędowych ze studni w rejonie Domaradzkiej Kuźni

wykazuje wyższą mineralizację, jej sucha pozostałość jest wynosi około 310-320 mg/l,

zawartość wapnia (71-77 mg/dm3), chlorków (23-26 mg/dm3) oraz siarczanów (59-100

mg/dm3). Jej odczyn jest lekko zasadowy.

Wody te, zarówno z utworów trzeciorzędowych jak i czwartorzędowych nie są dobre

jakościowo, zawierają bowiem znacznie przewyższające normy stężenia żelaza i manganu.4

W celu zobrazowania zawartości w warstwach wodonośnych jonów żelaza, manganu i

azotanów wykonano mapę hydrochemiczną, na której wydzielono obszary o dopuszczalnym

4 Dane Inspekcji Sanitarnej w Opolu.

14

dla wód pitnych stężeniu tych składników. Na całym obszarze gminy przekroczona jest

dopuszczalna dla wód pitnych zawartość żelaza (0,5 mg/dm3). Przekroczenia te są nawet

kilkudziesięciokrotne, szczególnie w Zieleńcu i Pokoju, gdzie żelazo występuje w ilości 17-

19 mg/dm3 i Fałkowicach (13 mg/dm3). Najlepsze według tego kryterium wody występują w

Domaradzkiej Kuźni (4,8 mg/dm3). Podobnie zawartość manganu w wodzie kilkakrotnie

przewyższa normę, która dla wód pitnych wynosi 0,1 mg/l. Mangan w stężeniach

mieszczących się w normie dla wód pitnych występuje tylko w studniach w Krogulnej i

Fałkowicach. W pozostałych studniach jest go od 0,3 do 0,55 mg/dm3. W wodzie ze

wszystkich przebadanych studni nie stwierdzono natomiast ponadnormatywnych zawartości

azotanów lub innych związków.

Gleby

Ze względu na dominujące utwory geologiczne wchodzące w skład gleb na obszarze

gminy można wyróżnić (rys. 6):

- gleby piaskowe – piaski luźne pokryte w większości lasami, piaski słabogliniaste – są

poza dolinami rzek dominującymi utworami glebowymi, występują pospolicie na całym

obszarze gminy z wyłączeniem dolin rzecznych, piaski gliniaste lekkie oraz piaski

gliniaste mocne – występują w izolowanych płatach;

- gleby gliniaste – gliny lekkie – występują na małych powierzchniach na zachód od rzeki

Stobrawy, gliny średnie – na małych powierzchniach występują w okolicy Ładzy;

- mady rzeczne – są to w przewadze mady piaszczyste (lekkie) występują w dolinie rzeki

Stobrawy (we wsiach Fałkowice, Kopalina, Lubnów i Zawiść);

- gleby organiczne – występują płatami głównie na podmokłych łąkach (gleby bagienne).

Powierzchniowy udział jednostek typologicznych gleb użytków rolnych przedstawiono w

tabeli 4.

Gminę Pokój cechuje występowanie małej ilości gleb wysokich klas bonitacyjnych (tabela

5) co sprawia, że powinny być one szczególnie chronione przed przeznaczeniem ich na

cele nierolnicze.

15

Tabela 4. Zestawienie powierzchni jednostek typologicznych gleb użytków rolnych w gminie Pokój

Lp. Typy gleb Powierzchniagrunty orne [ha] użytki zielone [ha]

1. pseudobielice (płowe) 1019 1

2. btrunatne 583 2

3. mułowo-torfowe 5 142

4. czarne ziemie 856 516

5. mady 1171 1471

6. Razem 3634 2132

Źródło: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej. Województwo opolskie, red. Z. Flaczyk,

IUNG Puławy 1987.

Tabela 5. Klasy bonitacyjne gleb użytków rolnych gminy Pokój

Klasa Grunty ornepowierzchnia

[ha]udział

procentowyI 0 0II 0 0IIIA 0 0IIIB 2 0,1IVA 232 6,5IVB 636 17,7V 1314 36,6VI 1401 39,0VI z 10 0,3

Klasa Użytki zielonepowierzchnia

[ha]udział

procentowyI 0 0,0II 0 0,0III 77 3,7IV 1330 63,9V 626 30,1VI 48 2,3VI z 0 0,0

Źródło: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin, praca zespołowa              pod kierunkiem T. Witka, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy 1994, s. 88-89.

16

Na przyrodnicze warunki produkcji rolniczej bezpośredni wpływ wywierają cztery

elementy środowiska. Są to: gleba, klimat, rzeźba terenu oraz warunki wodne. Waloryzacja

wszystkich czterech czynników wyrażona wskaźnikiem kompleksowym jakości rolniczej

przestrzeni produkcyjnej stanowi sumę wartości ocen poszczególnych czynników.

Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 6 analizowaną gminę cechuje niski

ogólny wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (64,2). Jest to jeden z najniższych

w województwie opolskim, którego ogólny wskaźnik (83,2) stawia ten region w czołówce

kraju.

Tabela 6. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej

Wyszczegól-nienie

Ocena gleb w punktach Wskaźnik bonitacji Ogólny wskaźnik jakości rolniczej przestrz

eni produkc

y-jnej

bonitacja przydatność rolnicza

wskaźnik syntetyczny

jakości

jakości i

przyda-tności

rolniczej

agrokli-matu

rzeźby

terenu

warun-

ków wod-nychgrunt

y orne

użytki

zielone

grunty

orne

użytki

zielone

grunty

orne

użytki

zielone

Gmina Pokój

29,2 39,9 48,7 49,4 39,0 44,7 41,1 14,6 5,0 3,5 64,2

Województwo

59,4 50,2 68,8 50,1 64,1 50,2 61,6 13,6 4,2 3,8 83,2

Źródło: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin, praca zespołowa              pod kierunkiem T. Witka, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy 1994, s. 209.

17

2.2. Struktura użytkowania gruntów w gminie (Krystyna Dubel)

Struktura użytkowania gruntów określonego obszaru jest konsekwencją podjętych w

wieloleciu sposobów i zasad prowadzenia na nim gospodarki przestrzennej. Stanowi bardzo

istotną pośrednią informację o walorach środowiska przyrodniczego i jego zagrożeniach. Cechą najsilniej wyróżniającą strukturę użytkowania gruntów analizowanej gminy (tabela 7) jest udział lasów w ogólnej powierzchni gminy (49,2%). Jest to wartość wyższa od średniej w kraju (29,2%) i województwa opolskiego (26,8%).

Tabela 7. Struktura użytkowania gruntów w gminie Pokój

Lp. Wyszczególnienie Powierzchnia [ha] Udział procentowy [%]

1. Użytki rolne, w tym:- grunty orne- sady- łąki - pastwiska

5 3963578

121663143

40,626,90,1

12,51,1

2. Lasy 6 549 49,23. Wody płynące 54 0,44. Wody stojące 442 1) 3,35. Tereny osiedlowe 216 1,66. Tereny przemysłowe 21 0,27. Tereny komunikacyjne, w tym:

- drogi- kolej

32630026

2,42,20,2

8. Tereny rekreacyjne 131 0,99. Zurbanizowane tereny

niezabudowane11 0,1

10. Rowy 95 0,711. Użytki kopalne 2 0,0112. Nieużytki 42 0,313. Tereny różne 12 0,114. Ogółem 13 297 100,0

1) Powierzchnia wód stojących na koniec stycznia 2002 r. uległa zwiększeniu do 640 ha lustra wody.

Źródło: Dane Urzędu Gminy Pokój, 2001.

Obszary leśne są ważnym składnikiem krajobrazu i głównym elementem

kształtującym ogół warunków środowiska przyrodniczego. Zróżnicowany reżim

hydrologiczny sprawił, że różne są na tym terenie typy siedliskowe drzewostanów i

zróżnicowane gatunkowo lasy.

Duże zwarte kompleksy leśne położone są poza dolinami rzek, na terenach o małej

przydatności gleb dla produkcji rolnej, gdzie zalegają głównie piaski, często luźne w postaci

18

wydm. Administracyjnie lasy gminy Pokój zarządzane są przez trzy nadleśnictwa: Kup,

Kluczbork i Brzeg.

W dolinach rzek znaczący udział powierzchniowy mają ekosystemy łąkowe i grunty

orne. Użytki rolne w analizowanej gminie zajmują 40,6% ogólnej powierzchni. Ich udział jest

mniejszy niż średnia w województwie, która wynosi 62,4% Średni udział gruntów ornych jest

również mniejszy niż przeciętna w regionie. Grunty orne występują w niektórych odcinkach

dolin rzecznych, gdzie na terenach zmeliorowanych zaistniały korzystne warunki glebowo-

wilgotnościowe dla produkcji rolnej.

Uwarunkowania hydrologiczne sprawiły, że łąki i pastwiska występują w licznych na

tym terenie dolinach rzecznych. Ich walory przyrodnicze podnosi fakt, że często tworzą

zwarte obszary. Łąki zalewowe dolin rzecznych oraz łąki podtorfione uznać należy jako walor

wśród ekosystemów przyrodniczych.

Korzystne warunki fizjograficzne dolin rzecznych były podstawą do powstania wielu

stawów hodowlanych. Z informacji udzielonych przez użytkowników stawów wynika, że

łączna powierzchnia tej kategorii użytków zajmuje około 750 ha, z czego powierzchnia lustra

wody wynosi 640 ha. Duże powierzchnie stawów i ich położenie podnoszą walory

krajobrazowe gminy i sprzyjają promocji agroturystyki na tym terenie.

Udział terenów osiedlowych w ogólnej powierzchni gminy Pokój jest mały i wynosi

tylko 1,6% (w regionie 3,7%, w kraju 3,3%). Tereny o większej koncentracji zwartej

zabudowy położone są w Pokoju (siedzibie władz samorządowych) i miejscowościach:

Domaradz z przysiółkiem, Domaradzka Kuźnia wraz z Dąbrówką Dolną, Fałkowice,

Zieleniec, Ładza (tu usytuowana została siedziba Zarządu Parków Krajobrazowych).

Położenie gminy na północnych obrzeżach aglomeracji opolskiej i jej szczególne

walory przyrodnicze uzasadniają potrzebę zachowania wielofunkcyjnej struktury

gospodarczej z wiodącym znaczeniem turystyki, rekreacji, gospodarki rybackiej a także

lecznictwa specjalistycznego.

19

2.3. Stan zachowania przyrody na obszarze gminy (Małgorzata Juszczyszyn-Pieczonka)

Wysoka lesistość Stobrawskiego Parku Krajobrazowego, jak również specyficzne warunki wodne tego terenu sprawiają, że jest on zróżnicowany siedliskowo i występują tu liczne gatunki chronione i rzadkie.

Ochrona gatunkowa

Na obszarze Stobrawskiego Parku Krajobrazowego zarejestrowano występowanie 34 gatunków chronionych, z czego ochroną ścisłą objętych jest 26 gatunków, a częściową – 8 gatunków.5

W gminie Pokój występuje 14 gatunków objętych ochroną ścisłą i 9 gatunków objętych ochroną częściową. Występujące gatunki objęte ochroną ścisłą to: długosz królewski Osmunda regalis L.

widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum L.

widłak goździsty Lycopodium clavatum L.

widlicz spłaszczony Diphasiastrum complanatum (L.) HOLUB

orlik pospolity Aquilegia vulgaris L.

grzybień biały Nymphaea alba L.

grążel żółty Nuphar lutea (L.) SIBTH. & SM.

wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum L.

kotewka orzech wodny Trapa natans L. S. L.

bluszcz pospolity Hedera helix L.

naparstnica purpurowa Digitalis purpurea L.

śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum L.

kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (RCHB.)

kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (L.) CRANTZ

Spośród gatunków objętych ochroną częściową występują: paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L.

kopytnik pospolity Asarum europaeum L.

porzeczka czarna Ribes nigrum L.

kruszyna pospolita Frangula alnus MILL.

bagno zwyczajne Ledum palustre L.

marzanka wonna Galium odoratum (L.) SCOP.

kalina koralowa Viburnum opulus L.

konwalia majowa Convallaria majalis L.

5 Walory przyrodniczo-krajobrazowe Stobrawskiego Parku Krajobrazowego, red. S. Koziarski, J. Makowiecki, Uniwersytet Opolski, Opole 2000, s. 65.

20

śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis L.

Najcenniejszym obszarem, na którym występują najliczniej gatunki chronione to okolice Winnej Góry. Obszar ten wymaga szczególnej ochrony, nie tylko ze względu na występowanie bogatej gatunkowo flory, ale również ze względu na wyjątkowe walory krajobrazowe.

Na całym obszarze gminy Pokój zarejestrowano również występowanie licznych gatunków roślin nie objętych ochroną, ale bardzo rzadko występujących w tym regionie czy też ginących.

Na obszarze Stobrawskiego Parku Krajobrazowego zarejestrowano występowanie kilkudziesięciu gatunków chronionych zwierząt. Wśród kręgowców objętych ochroną występują: kręgouste - 2 gatunki

ryby - 2 gatunki

płazy - 11 gatunków

gady - 5 gatunków

ptaki - 91 gatunków

ssaki - 17 gatunków.

Część z nich zarejestrowano również w gminie Pokój.

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe i użytki ekologiczne6

Wyjątkowe walory krajobrazowe i bogactwo flory i fauny dały podstawę do wytypowania na terenie gminy Pokój jednego obszaru godnego uznania za zespół przyrodniczo-krajobrazowy i trzy jako użytki ekologiczne.

Proponowany do objęcia ochroną zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Łąki nad Budkowiczanką” stanowi kompleks wydm, łąk świeżych, okresowo podmokłych łąk wilgotnych, rozlewisk oraz niewielkie bagno. Położony jest w dolinie rzeki Budkowiczanki około 1 km na zachód od wsi Krzywa Góra. Część łąk pozostaje w gospodarczym wykorzystaniu. Na jednej z wydm zachowały się ruiny grodziska datowanego na XIII wiek.

Teren ten stanowi unikatowy fragment krajobrazu wyróżniający się wartościami

estetycznymi i przyrodniczymi w skali nie tylko gminy, ale również Stobrawskiego Parku

Krajobrazowego i województwa. Występuje tu rzadkie zbiorowisko murawy szczotlichowej.

Na obszarze proponowanym do objęcia ochroną występują trzy gatunki roślin

chronionych i kilkadziesiąt gatunków chronionych zwierząt.

Zarejestrowano gatunki roślin jak:

Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. Konwalia majowa Convallaria majalis L. Kruszyna pospolita Frangula alnus MILL. Mysiurek drobny Myosurus minimus L.

6 Opis proponowanego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego i proponowanych użytków ekologicznych oparto na informacjach uzyskanych w Dyrekcji Opolskich Parków Krajobrazowych w Ładzy.

21

Spośród gatunków zwierząt objętych ochroną występują:

Czerwończyk nieparek Lycaena dispar Tygrzyk paskowany Argyope bruennichi Kumak nizinny Bombina bombina Bekas Gallinago gallinago Błotniak stawowy Circus aeruginosus Bocian biały Ciconia ciconia Derkacz Crex crex Dudek Upupa epops Dziwonia Carpodacus erythrinus Gęsiorek Lanius collurio Jarzębatka Sylvia nisoria Lerka Lulula arborea Orlik krzykliwy Aquila pomarina Ortolan Emberiza hortulana Pokląskwa Saxicola rubetra Potrzeszcz Miliaria calandra Przepiórka Coturnix coturnix Srokosz Lanius excubitor Świerszczak Locustella naevia Turkawka Streptopelia turtur Zimorodek Alcedo atthis Wydra Lutra lutra

Kompleks wydm porośniętych roślinnością ciepłolubną i terenów podmokłych tworzy

rzadko spotykaną mozaikę siedlisk, która posiada dużą wartość przyrodniczą i dydaktyczną.

W proponowanym zespole przyrodniczo-krajobrazowym w przyszłości planuje się wytyczyć

ścieżkę edukacyjną „Dolina Budkowiczanki”, która będzie wykorzystywana przez Ośrodek

Edukacyjny Zarządu Opolskich Parków Krajobrazowych.

W propozycjach objęcia ochroną znalazły się również trzy obszary zakwalifikowane

jako użytki ekologiczne: „Krzywa Góra”, „Jagienieckie Łąki” i „Śzubiennik”.

Proponowany użytek ekologiczny „Krzywa Góra” stanowią wilgotne, okresowo

podtapiane łąki oraz dwa trwale podtopione niewielkie bagna położone w dolinie rzeki

Budkowiczanki około 1 km na południowy wschód od wsi Krzywa Góra w gminie Pokój.

Część tych łąk pozostaje w gospodarczym wykorzystaniu.

W granicach proponowanego użytku ekologicznego zarejestrowano dwa stanowiska

gatunków roślin z „czerwonych list” Górnego Śląska i Opolszczyzny (siedmiopalecznika

22

błotnego Comarum palustre i turzycę sztywną Carex elata). Na terenie tym występuje

również kilka gatunków chronionych zwierząt, w tym:

Tygrzyk paskowany Argyope bruennichi Jaszczurka żyworódka Lacerta vivipara Jarzębatka Sylvia nisoria Przepiórka Coturnix coturnix Samotnik Tringa ochropus

„Jagienieckie Łąki” – proponowany użytek ekologiczny to otoczone kompleksem

leśnym rozległe łąki położone około 2 km na północny wschód od miejscowości Pokój.

Obecnie nie są one użytkowane i mają charakter łąk świeżych.

W granicach tego obszaru zarejestrowano jedno stanowisko rośliny chronionej –

kukułki (storczyka) szerokolistnej Dactylorhiza majalis. Łąki te stanowią też miejsce

występowania wielu zwierząt chronionych. Występują tu:

Żaba trawna Rana temporaria Derkacz Crex crex Turkawka Streptopelia turtur Pokląskwa Saxicola rubetra

Proponowany użytek ekologiczny „Szubiennik” obejmuje częściowo zmeliorowane

podmokłe łąki (w dużej części podtopione) położone wewnątrz kompleksu leśnego przy

stawach w Szubienniku.

Na obszarze użytku ekologicznego zarejestrowano stanowiska chronionego gatunku

roślin – kukułki (storczyka) szerokolistnej Dactylorhiza majalis oraz chronionych zwierząt:

Derkacz Crex crex Krakwa Anas strepera Turkawka Streptopelia turtur Pokląskwa Saxicola rubetra Bekas Gallinago gallinago Świerszczak Locustella naevia

Pomniki przyrody

W gminie Pokój ochroną pomnikową objęto pięć drzew, w tym trzy dęby szypułkowe, jeden egzemplarz jesionu wyniosłego i jeden egzemplarz sosny wejmutki. Szczegółowe informacje o zarejestrowanych pomnikach przyrody zamieszczono w tabeli 8.

Tabela 8. Zarejestrowane pomniki przyrody w gminie Pokój

23

Lp. Numer rej.

Gatunek Położenie Obwód Wysokość Wiek

1. 155 dąb szypułkowy Quercus robur – 2 szt.

jesion wyniosły Fraxinus excelsior

Miejscowość Pokój, Nadleśnictwo Kup, Obręb Kup, oddział 129a

Na skraju lasu, na zachód od zabudowań miejscowości Pokój.

620

585

450

27

26

32

270

270

270

2. 281 dąb szypułkowy Quercus robur

Miejscowość Pokój, Nadleśnictwo Kup, Obręb Pokój, oddział 98b

Na skraju lasu przy trasie Zieleniec-Karłowice.

605 28 350

3. 506 sosna wejmutka Pinus strobus

Miejscowość Pokój, numer działki 221/1.

W parku pomiędzy miejscowością Pokój a Winną Górą.

502 20 197

Źródło: M. Juszczyszyn-Pieczonka, J. Kubok, Inwentaryzacja pomników przyrody w województwie opolskim,              IPIŚ PAN (maszynopis), Opole 1997; Badania własne 2001.

Dobry stan zachowania drzewostanów leśnych, parkowych i zadrzewień śródpolnych dały

podstawę do wytypowania na tym terenie drzew o parametrach pozwalających na objęcie

ochroną pomnikową. Spośród ponad 150 drzew wytypowano 37 egzemplarzy (tabela 9)

godnych zachowania – proponowanych pomników przyrody. Do objęcia ochroną

proponuje się również sześć głazów narzutowych.

Parki

Na terenie gminy Pokój znajduje się założenie parkowe, którego budowę rozpoczęto w

drugiej połowie XVIII wieku. Składa się ono z trzech części: parku francuskiego – ogrodu

barokowego, parku krajobrazowego (z XIX wieku) oraz parku angielskiego w Winnej Górze.

Park francuski i angielski wpisany jest do rejestru zabytków architektury pod

numerem 601/1/7/46/12/46/I, zaś grunty zalesione rozszerzające obszar parku pod numerem

601/1/7/46/12/46I. Łącznie powierzchnia parku wynosi 193,04 ha, z czego powierzchnia

parku barokowego wynosi 39,85 ha.

Park uległ dużemu zniszczeniu. Niewiele zachowało się po dawnym systemie budowli

wodnych, małej architekturze. Niektóre ścieżki parkowe uległy zatarciu lub zniszczeniu. Są

24

dobrze widoczne w okresie jesienno-zimowym, kiedy większość drzew jest pozbawionych

listowia, w okresie wiosenno-letnim liczne podrosty i samosiewy drzew przesłaniają je.

Zachował się jednak układ parku z możliwością jego odtworzenia, nieliczne rzeźby i

szczątkowo zachowane budowle.

Drzewostan parkowy tworzą przede wszystkim gatunki drzew jak: dąb szypułkowy,

buk pospolity i świerk pospolity. Domieszkowo występują: sosna pospolita, sosna wejmutka,

grab pospolity, olsza czarna i daglezja zielona. Wiele drzew jest okazałych rozmiarów, wśród

nich na uwagę zasługuje pokaźnych rozmiarów sosna wejmutka – pomnik przyrody o

obwodzie 502 cm.

Obok gatunków drzew występują krzewy obcego pochodzenia – rododendrony o

okazałych rozmiarach. Ich fioletowo-różowe kwiaty ubarwiają park w okresie maja i czerwca.

25

2.4. Analiza historyczno-kulturowa7 (M. Juszczyszyn-Pieczonka)

Okolice Pokoju (kompleksy leśne Krogulna i Zieleniec) do pierwszej połowy XVIII wielu należały do hrabiego von Redena. Drogą dziedziczenia po roku 1719 stały się własnością najpierw księcia Ulryka II, a następnie księcia C.Ch. Erdmanna wirtemberskiego, który założył osadę Pokój.

Założenie wsi Pokój datuje się na rok 1748. W okresie tym powstał mały folwark

drewniany, kilka skromnych chat chłopskich i leśniczówka. Dobra leśne o promieniu około 5

km otoczono wysokim murem, poprzecinano ośmioma alejami zbiegającymi się centralnie i

wpuszczono tam zwierzynę leśną (stąd nazwa tego obiektu – zwierzyniec). Nieco później, w

miejscu przecięcia się alei zbudowano drewniany zamek o charakterze warownym, otoczony

fosą z dwoma mostami zwodzonymi. Ta drewniana budowla spłonęła w 1751 roku, a na jej

miejscu rok później rozpoczęto budowę murowanego zamku. Wokół zamku powstał ogród

otoczony murem zdobionym wazami i lampami. Promieniście, w stosunku do zamku,

zbudowano osiem oficyn dworskich (zwanych kawalerskimi) i przy nich wyznaczono osiem

mniejszych placów zamkniętych ośmioma bramami.

Z zastosowanego urbanistycznego układu radialnego (promienistego) wynikało, że

pierwotnie nie zakładano powstania miasta. Jednak w drugiej połowie XVIII wieku oprócz

ludzi związanych z zamkiem zaczęli się osiedlać rzemieślnicy, między innymi: szklarz, tkacz,

szewc, kramarz, szynkarz czy garncarz. Pod koniec wieku wybudowano w Pokoju również

budynek biblioteki, dom muzyków, restaurację i hotel, dom nadleśniczego i sekretarza.

Centrum miejscowości miało charakter parkowy, dalej pomiędzy dwiema alejami (Luizy i

Opolską) rozciągał się ogród zamkowy w stylu francuskim, zaś wokół jednego za stawów

(Wilhelminy) utworzono park angielski. W okresie tym powstały także inne budowle, w tym

między innymi zamek letni przekształcony na Dom Koncertowy – ważny ośrodek kultury w

XIX wieku, amfiteatr, gwiaździsta twierdza i wiele rzeźb i figur rozlokowanych w parku.

Równolegle z budową zamku murowanego rozpoczęto prace związane z osuszaniem

okolicznych terenów zabagnionych i założeniem stawów do hodowli karpia. Stawy powstały

głównie w obniżeniach terenu dzięki tworzonym groblom i zaporom. Powstało wówczas

siedem stawów różnej wielkości z licznymi wysepkami. Oprócz stawów wybudowano

również sieć kanałów łączących poszczególne stawy. W latach 80-tych XIX wieku teren

stawów udostępniono dla przejażdżek kajakami i gondolami. Aktywność rozwinęło tu

bractwo strzeleckie, powstałe w 1795 roku, a będące ozdobą wszystkich uroczystości

dworskich.

7 Rys historyczny miejscowości Pokój opracowano na podstawie publikacji: J. Schmidt, Pokój – monografia, Urząd Gminy Pokój – Gminny Ośrodek Kultury w Pokoju, Pokój 1998.

26

W bliskiej odległości od zamku na sztucznie utworzonych podczas budowy stawów

pagórkach (później specjalnie wyprofilowanych tarasach) założono winnicę. Prace rozpoczęto

w 1780 roku. Sprowadzono wówczas ponad 21 tys. sadzonek winorośli a teren winnicy był

chroniony przez całą dobę. Wraz z budową winnicy powstały: budynek gospodarczy i dom

winoogrodnika. Systematycznie winnica przynosiła dochody. Po kilku latach funkcjonowania

zaczęto nawet obchodzić święto winobrania. Jednak winnica nie funkcjonowała zbyt długo –

bo zaledwie 20 lat. W wyniku silnego mrozu w 1803 roku większość sadzonek winorośli

zmarzła i nie podejmowano się ponownej próby nasadzeń.

Pod koniec XIX wieku, w wyjątkowo trudnych czasach miejscowość nagle ponownie

ożyła. Zauważono bowiem wypoczynkowo-zdrowotne walory tego rejonu. W porozumieniu z

księciem uruchomiono ośrodek kuracyjny z kąpielami sosnowymi. Na terenie uzdrowiska

usytuowane były: łaźnia, dom szwajcarski oraz tzw. Paulsburg – siedziba dyrekcji zdroju.

Miejscowość zasłynęła z kąpieli wodnych, parowych, do których używano wyciąg z igieł

sosnowych. Można było również korzystać z kuracji żętycowej. Do dyspozycji gości

przygotowano kwatery w specjalnych domach, gdzie można było samemu przygotować

posiłki. Istniała także możliwość korzystania z usług pobliskiej restauracji. Uzdrowisko w

tym okresie porównywalne było, co do wielkości i liczby odwiedzających, z Głuchołazami.

Po uruchomieniu linii kolejowej liczba odwiedzających Pokój (zwłaszcza w niedzielę)

znacznie się zwiększyła. Na początku XX wieku na bazie uzdrowiska utworzono sanatorium

dla górników. Po wielu latach starań obiekty gruntownie przebudowano i zmodernizowano

przygotowując do przyjęcia gości.

Równolegle z budową obiektów zamkowych rozwijała się osada. Z czasem powstało

dobrze funkcjonujące miasteczko, jednak bez oficjalnych praw miejskich. Powstawały drobne

zakłady produkcyjne, rozwijało się rzemiosło i cechy, instytucje usługowe potrzebne

mieszkańcom. Wybudowano tu (1764-1775) pierwszy na Śląsku kościół ewangelicki. W

pierwszej połowie XIX wieku powstał niewielki zakład produkcyjny, który wysławił

miejscowość daleko poza granice Niemiec, a produkujący z igieł sosnowych włosie

wykorzystywane do wypełniania np. siedzeń w wagonach i olejek eteryczny. Poszukiwana

była też terpentyna – odpad w procesie produkcyjnym włosia. Spora grupa ludzi znalazła

zatrudnienie w pobliskiej hucie w Krogulnej, która eksploatowała niewielkie zasoby

odkrytych rud żelaza kontynuując tradycje XVI-wieczne górnictwa rud żelaza z okolic

Domaradza. Także garncarze wykorzystywali miejscowe pokłady gliny do produkcji

ceramiki. W połowie XIX wieku istniało w Pokoju pięć cechów (drzewny, skórników,

kowali, piekarzy i rzeźników).

27

Z miejscowością Pokój związanych jest wiele znanych osób. Jednym z nich jest

kompozytor Carl Maria von Weber – autor opery „Wolny strzelec”, który przebywał w

pokoju w latach 1806–1807. Okres pobytu okazał się bardzo płodny w życiu kompozytora.

Powstały tu między innymi: dwie symfonie, fanfara na 20 trąbek, koncert na waltornię i

orkiestrę, 6 wariacji na altówkę i orkiestrę, 7 wariacji pianoforte na włoską piosenkę.

Ogromne znaczenie dla rozwoju miejscowości miało zbudowanie szosy do Opola i

uruchomienie linii kolejowej Jełowa-Namysłów. Od lat 20-tych XX wieku funkcjonowała

również komunikacja autobusowa. Dla zmotoryzowanych uruchomiono dwie stacje

benzynowe. Ważniejsze instytucje rozmieszczone były wzdłuż alei. Na początku XX wieku

istniały w Pokoju: hotel, szpital, uzdrowisko, willa lekarza uzdrowiska, poczta, kościół

ewangelicki, katolicki, synagoga, plac targowy, księgarnia, bank, sąd, urząd podatkowy i

naczelnika gminy, apteka a także muzeum. Funkcjonowały również elektrownia, gazownia,

urząd katastralny, rejonowy urząd szkolny, budowy dróg, zarząd lasów i posterunek policji.

Podczas działań wojennych zamek został zniszczony, następnie spalony a w konsekwencji rozebrany. Znacznie wcześniej, bo w 1921 r., zniszczeniu uległ zamek szwedzki w Winnej Górze, a drugi przekształcony został w kawiarnię. Po wielu elementach małej architektury będącej świadectwem dawnej świetności również niewiele pozostało. Pokój nie posiada obecnie charakteru uzdrowiska ani ośrodka rekreacyjnego. Szereg obiektów pozostałych po dawnych czasach jest w złym stanie technicznym i wymaga renowacji (zwłaszcza sieć kanałów i stawów w parku). Wykaz zarejestrowanych obiektów zabytkowych zamieszczono w tabeli 10.

Ponadto w rejestrze zabytków znajdują się cmentarze: żydowski i ewangelicko-

augsburski w Pokoju, katolicki w Krzywej Górze, rzymsko-katolicki w Zawiści, komunalny

w Zieleńcu. Ogółem zabytkowych obiektów, budynków i budowli nieruchomych w gminie

Pokój zewidencjonowano 78.

28

Tabela 10. Zabytkowe obiekty architektury gminy Pokój zarejestrowane w rejestrze Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Opolu

Lp. Lokalizacja Obiekt Wiek Materiał Numer rejestru

1. Pokój Kościół ewangelicki 1765-75 mur. 757/642. Pokój, ul. 1 Maja 12 Plebania poł. XIX mur. 1798/663. Pokój, Brzeska 1 Dom Masztalerza XVIII, 2

poł. XIX, XX

szach. 1795/66

4. Pokój, d. zajazd, ul. Namysłowska 5

Dom poł. XIX szach./mur 1799/66

5. Pokój, ul. 1 Maja 18 Dom 1843, XX mur/drew. 1801/666. Pokój, ul. Wolności 36 Dom poł. XIX mur/drew. 1800/667. Pokój Park francuski i angielski XVIII/XIX 601/1/7/4

6/12/64/I8. Pokój Grunty zalesione powiększające

park123/85

9. Domaradzka Kuźnia, ul. Opolska 13

Dom pocz. XIX drew. 2150/87

10. Pokój, ul. Kościelna 5 Dom mur. 1797/66

Źródło: Rejestr zabytków nieruchomych (województwo opolskie), Państwowa Służba Ochrony Zabytków – Oddział Wojewódzki w Opolu.

Na uwagę zasługują również znaleziska archeologiczne zlokalizowane na terenie gminy

Pokój. Potwierdzają one kształtowanie się osadnictwa na tym terenie już od epoki

kamienia. Łącznie zewidencjonowano 17 stanowisk archeologicznych, w tym:

- 2 w Dąbrówce Dolnej,

- 3 w Domaradzu,

- 2 w Domaradzkiej Kuźni,

- 3 w Fałkowicach,

- 1 w Siedlicach,

- 5 w Zawiści,

- 1 w Pokoju (tzw. „szwedzki zamek”).

29

2.5. Studium demograficzne - ludność gminy Pokój oraz prognoza do 2010 roku (Robert Rauziński, Lucja Rauze)

Przedstawione studium demograficzne gminy Pokój stanowi ważny element polityki

przestrzennej zagospodarowania badanego obszaru. Skuteczne kierowanie i ustalenie

kierunków zagospodarowania gminy nie jest możliwe bez dobrej znajomości procesów

demograficznych. Analiza rozwoju ludności w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości

stanowi podstawę do budowy polityki – gospodarczej i przestrzennej gminy. Analiza

zmian rozwoju ludności, uchwycenie zmian w strukturze wieku i płci ludności, procesach

migracyjnych, źródłach utrzymania, aktywności zawodowej, ocena bezrobocia i

kształcenia młodzieży stanowi podstawę na której można budować koncepcję rozwoju

społeczno – gospodarczego gminy.

Procesy demograficzne wiążą się ściśle z wieloma dziedzinami życia gminy Pokój.

Wpływają na sytuację w zakresie szkolnictwa, rynku pracy, warunków mieszkaniowych,

pomocy społecznej oraz kształtują rozmiary i kierunki inwestycji demograficznych (żłobki,

przedszkola, szkoły, miejsca pracy, opieka społeczna i inne).

30

Analiza stanu istniejącego

Na koniec 2000 roku stan ludności gminy Pokój wynosił 5 646 osób (tabela 11), w tym mężczyźni 2 795, a kobiety 2 851. Na 100 mężczyzn przypadało 102 kobiety. Ponad 80 % mieszkańców gminy urodziło się już po 1945 roku. Udział ludności miejscowego pochodzenia (śląskiej) wynosił w 1990 r. – 67,2 %.

Tabela 11. Ludność gminy Pokój w latach 1950 – 2000

Rok Liczba ludności

- stan w dniu 31 XII

Rok Liczba ludności

- stan w dniu 31 XII

1950 6 772 1989 5 609

1960 6 487 1990 5 672

1970 6 308 1991 5 655

1975 6 348 1992 5 681

1980 5 440 1993 5 693

1981 5 344 1994 5 706

1982 5 368 1995 5 700

1983 5 523 1996 5 716

1984 5 594 1997 5 751

1985 5 621 1998 5 714

1986 5 658 1999 5 683

1987 5 636 2000 5 646

1988 5 591

Źródło: Roczniki statystyczne z lat 1951-2001, US w Opolu.

Przeprowadzona szczegółowa analiza rozwoju ludności gminy wskazuje na następujące etapy (fazy) przyrostu ludności (tabela 12).

Tabela 12. Przyrost (spadek) liczby ludności gminy w latach 1951 – 2000

Lata

Ogółem

liczba osób udział procentowy

1951 – 1960 - 285 95,8

31

1961 – 1970 - 179 97,2

1971 – 1980 - 868 86,2

1981 – 1990 + 232 104,3

1991 – 2000 - 26 99,5

Razem 1951 - 2000

- 1 126 83,3

Z analizy powyższych danych wynika, że na przestrzeni lat 1951 – 1980 nastąpił znaczny spadek liczby ludności – bo aż o 1323 osoby. Od roku 1981 obserwujemy stabilizację liczby ludności gminy. Zmiany w liczbie ludności gminy wiążą się z migracjami zagranicznymi (omówione w dalszej części opracowania).

Analiza rozmieszczenia ludności w gminie wskazuje, że najbardziej zaludnione wsie to: Pokój, Domaradz i Zieleniec. Najmniejsze wsie to Siedlice i Krzywa Góra (tabela 13).

W przedziale do 100 mieszkańców znajdują się 2 wsie

101 – 300 mieszkańców znajdują się 4 wsie

301 – 500 mieszkańców znajdują się 4 wsie

501 – 700 mieszkańców znajduje się 1 wieś

701 – 900 mieszkańców znajduje się 0

901 – 1100 mieszkańców znajduje się 1 wieś

powyżej 1100 mieszkańców znajduje się 1 wieś.

W latach 1951–1970 nieznaczny wzrost liczby ludności nastąpił w 4 wsiach: Zieleniec, (o 22,2 %), Zawiść ( 5,3 %), Ładza (3,3 %) i Pokój (2,5 %). W latach 1991–2000 wzrost liczby ludności nastąpił jedynie w 2 wsiach: Krzywa Góra (o 11,6 %), Pokój (5,0 %). We wsi Zawiść liczba ludności była stabilna. W pozostałych 10 wsiach odnotowano spadek liczby mieszkańców.

Należy zaznaczyć, że w tabeli 13 liczba ludności dla lat 1991, 1996 i 2000 nieznacznie różni się od danych zawartych dla gminy w tabeli 11. Dane w tabeli 13 oparto na materiałach Urzędu Gminy i nie mają wpływu na tendencje przyrostu lub spadku w poszczególnych wsiach. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 13 i 14 w roku 2000 społeczność gminy Pokój charakteryzowała się wysokim odsetkiem ludności w wieku przedprodukcyjnym (w gminie 25,6%, w województwie – 23,4%) i nieco niższym wskaźnikiem w wieku poprodukcyjnym (w gminie 12,4%, w województwie - 14,5%). Na przestrzeni lat 1995–2000 obserwujemy spadek udziału w ogólnej liczbie mieszkańców grupy przedprodukcyjnej (0-17 lat) z 30,4% do 25,6% i wzrost udziału grupy produkcyjnej (18 – 59/64) z 58,0% do 62,0% i grupy poprodukcyjnej z 11,6% do 12,4%. Wiąże się to ze zwiększonym popytem na miejsca pracy i zwiększoną potrzebę opieki nad ludźmi starszymi.

32

Tabela 14. Struktura wieku ludności na dzień 31 XII 2000 r.

Ogółem ludność W tym w wieku

przedprodukcyjnym

0 –17

produkcyjnym

18 – 59 / 64

poprodukcyjnym

60+/ 65 +

5 646 1 446 3 499 701

100,0 % 25,6 % 62,0 % 12,4 %

województwo – 100.0%

23,4 % 62,1 % 14,5 %

Źródło: Rocznik Statystyczny województwa opolskiego 2001, Urząd Statystyczny w Opolu, Opole 2001, s. 71.

Tabela 15. Struktura wieku ludności gminy w latach 1995–2000

Grupy wieku W latach

1995 1996 1997 1998 1999 2000

Ogółem – osób 5 700

5 716 5 751

5 714 5 683 5 646

przedprodukcyjnym 1 733

1 700 1 659

1 581 1 517 1 446

produkcyjnym 3 306

3 356 3 400

3 442 3 465 3 499

poprodukcyjnym 661

660 692

691 701 701

Udział procentowy

Ogółem - % 100,0

100,0 100,0

100,0 100,0 100,0

przedprodukcyjnym 30,4

29,7 28,8

27,7 26,7 25,6

produkcyjnym 58,0

58,7 59,1

60,2 61,0 62,0

poprodukcyjnym 11,6 11,6 12,1 12,1 12,3 12,4

Źródło: Materiały Urzędu Statystycznego w Opolu.

33

Tabela 15a. Struktura wieku ludności gminy w latach 1996–2000

Rok

Ogółem

ludności

W wieku

przed-

produkcyjnym

0-17

w tym produkcyjnym

18 – 59/ 64

poprodukcyj-nym

60 +/ 64 +0-2

3-6

7 -14

15-17

1996

5 716,0

1 700 210

332

838

320 3 356 660

100,0 29,7 3,6

5,8

14,7

5,6 58,7 11,6

2000

5 646 1 446 154

264

695

333 3 499 701

100,0 25,6 2,7

4,7

12,3

5,9 62,0 12,4

Analizując szczegółowo strukturę wieku ludności grupy przedprodukcyjnej (tabela 15a) na przestrzeni lat 1996–2000 nastąpił znaczny spadek w grupach 0–2, 3–6 i 7–14, łącznie z 24,1% do 19,7%. Zmiany te rzutują na infrastrukturę oświatową, w tym na ukształtowanie sieci przedszkolnej, szkół podstawowych i gimnazjalnych.

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 16 przyrost rzeczywisty ludności w latach 1976–2000 był ujemny i wynosił 702 osób, a więc średniorocznie 23 osoby. Oznacza to, że znaczna część przyrostu naturalnego (69 %) wyemigrowała poza obszar gminy, w tym głównie za granicę do Niemiec. Ujemny przyrost ludności nastąpił głównie w latach 1976–1980 i 1996–2000 o 962 osoby. W latach 1981–1995 ludność gminy wzrastała nieznacznie o 260 osób.

Tabela 16. Ruch naturalny i wędrówkowy ludności gminy Pokój

Lata Przyrost rzeczywi

sty

Przyrost

naturalny

W tym Saldo migracji

urodzenia

zgony ogółem

w tym- zagranic

zne

1976 - 1980 - 908 328 613 285 - 1 035 - 1 246

1981 – 1985 +181 349 602 253 - 196 - 273

34

1986 – 1990 +51 207 450 243 - 153 -180

1991 – 1995 +28 123 368 245 -74 -182

1996 – 2000 -54 8 280 272 -55 -104

Razem

1976 - 2000

- 702 1 015 2 313 1 298 - 1 513 - 1 985

Na przestrzeni 25 lat (1976–2000) liczba urodzeń (tabela 16) w gminie utrzymuje się na poziomie 43–136 osób. Średnioroczna liczba urodzeń w tym okresie wynosi 93 osoby. Od roku 1986 obserwujemy systematyczny spadek liczby urodzeń. W poszczególnych 5-leciach średnioroczna liczba urodzeń kształtowała się następująco:

1976–1980 - 123 osoby

1981–1985 - 120 osób

1986–1990 - 90 osób

1991–1995 - 74 osoby

1996–2000 - 56 osób.

Zgony w tym okresie utrzymują się w zasadzie na stałym poziomie (tabela 17). Średnioroczna liczba zgonów wynosi 52 osoby. Przyrost naturalny od roku 1990 systematycznie spada. O ile w okresie pięcioletnim 1976–1980 i 1981–1985 średnioroczny przyrost naturalny wynosił 66 i 70 osób, to w następnych pięcioleciach 1986–1990 - 41 osób, 1991–1995 - 25, a w ostatnich latach 1996–2000 jedynie 1,6 osób. W latach 1998–1999 przyrost naturalny był ujemny. Jest to zjawisko pogłębiające się.

35

Tabela 17. Przyrost naturalny i saldo migracji w gminie Pokój

Rok Urodzenia

Zgony

Przyrost

naturalny

Saldo migracji Przyrost

naturalny na 1000

mieszkańców

ogółem w tym - zagranic

zne

1976 120 68

52 - 250 - 262 8,5

1977 109 51

58 - 247 -246 9,7

1978 119 55

64 -214 - 199 11,4

1979 136 62

74 - 239 - 381 13,6

1980 129 49

80 -85 -158 14,7

1981 114 43

71 -195 -173 13,3

1982 124 54

70 -46 -46 13,1

1983 115 56

59 +73 -25 10,7

1984 114 49

65 +6 -5 10,7

1985 135 51

84 -34 -24 13,0

1986 107 55

52 -15 -5 9,1

1987 90 38

52 -74 -45 9,0

1988 85 50

35 -77 -72 6,1

1989 86 45

41 -23 -41 7,2

1990 82 55

27 +36 -17 4,7

1991 84 46

38 -55 -61 6,6

1992 83 5 28 -60 -39 4,9

36

5

1993 71 43

28 -16 -30 4,9

1994 64 46

18 +35 -19 3,1

1995 66 55

11 +22 -33 1,8

1996 69 64

5 +6 -21 0,9

1997 54 50

4 +20 -12 0,7

1998 56 59

-3 +1 -24 -0,5

1999 43 53

-10

-26 -11 -1,7

2000 58 46

12 -56 -36 2,1

Razem

1976 - 2000

2 313 1 298

1 015

- 1 513

- 1 985 -----------

Źródło: Roczniki Statystyczne US w Opolu.

Wyrazem regresu demograficznego gminy jest również wysoka emigracja ludności. W okresie lat 1976–2000 migracja była ujemna i wynosiła 1 513 osób, w tym

migracje wewnętrzne + 472 osoby,

migracje zagraniczne - 1 985 osoby.

Kształtowanie się migracji w poszczególnych pięcioleciach przedstawiono w tabeli 18.

37

Tabela 18. Zjawisko migracji w gminie Pokój

Lata Ogółem W tym

wewnętrzne zagraniczne

1976 – 1980 - 1 035 + 211 - 1 246

1981 – 1985 - 196 +.77 - 273

1986 – 1990 - 153 + 27 - 180

1991 – 1995 - 74 + 108 - 182

1996 – 2000 - 55 + 49 - 104

Powyższe dane wskazują, że największy odpływ ludności nastąpił w latach 1976– 1980. Od roku 1982 migracje znacznie spadły, a nawet w roku 1990, 1994–1998 były dodatnie. Migracje zagraniczne również od roku 1982 znacznie spadły. O ile w latach 1976–1981 średnioroczne migracje zagraniczne wynosiły 237 osób, to w pozostałych 1982–2000 tylko 30 osób. Ujemne migracje są niepokojące i wpływają niekorzystnie na sytuację demograficzną gminy Pokój, gdyż dotyczą w większości odpływu ludzi młodych, prężnych.

Niezależnie od emigracji stałej na terenie gminy występuje zjawisko emigracji czasowej. Wiąże się to z pracą poza granicami kraju (Niemcy), głównie osób z wykształceniem średnim i zasadniczym zawodowym. Czasowe migracje zagraniczne należy uznać za czynnik wpływający na kształtowanie się sytuacji w zakresie ograniczenia bezrobocia na lokalnym rynku pracy.

Analizując sytuację demograficzną poszczególnych wsi (tabela 19) należy zauważyć, że w okresie ostatnich pięciu lat (1996–2000) przyrost naturalny był dodatni w 7 wsiach i ujemny w 6 wsiach (Dąbrówka Dolna, Domaradzka Kuźnia, Kopalina, Krogulna, Ładza).

Według danych Urzędu Gminy w okresie lat 1996 – 2000 wyemigrowały do Niemiec 104 osoby. Najwięcej osób wyemigrowało ze wsi Ładza (28 osób), Fałkowice (19 osób), Lubnów (15 osób), Domaradz (14 osób), Pokój (12 osób) ( tabela 20).

Ludność gminy Pokój charakteryzuje się wysokim odsetkiem ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych. Wskaźnik ten w 1988 r. wynosił 68,3%. Na przestrzeni lat 1970–1988 wskaźnik ten wzrósł nieznacznie z 65,4% do 68,3%. W roku 2000 odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych nieco wzrósł. Fakt ten należy uznać za zjawisko trwałe i pozytywne, związane z wielofunkcyjnym rozwojem gminy.

38

Tabela 20. Migracje za granicę (Niemcy) w latach 1996–2000

Wsie Wyjazdy w latach

Ogółem

1996 - 2000

1996 1997 1998 1999 2000

Ogółem gmina 104 21 12 24 11 36

Dąbrówka Dolna 2 --- --- 2 --- ---

Domaradz 14 6 --- 1 2 5

Domaradzka Kuźnia 1 --- --- 1 --- ---

Fałkowice 19 7 --- 3 --- 9

Kopalina 2 --- 2 --- --- ---

Krogólno 3 --- --- --- 3 ---

Krzywa Góra --- --- --- --- --- ---

Lubnów 15 --- 5 2 2 6

Ładza 28 6 4 5 1 12

Pokój 12 2 --- 6 2 2

Siedlice --- --- --- --- --- ---

Zawiść 3 --- --- 2 --- 1

Zieleniec 5 --- 1 2 1 1

Źródło: Dane Urzędu Gminy Pokój.

Poziom wykształcenia ludności gminy w latach 1970–1988 wykazywał tendencje wzrostu (tabela 21).

Tabela 21. Poziom wykształcenia ludności gminy w wieku 15 lat i więcej

w latach 1970–1988

Wyszczegól-nienie

Ludność w wieku 15 lat i więcej w 1998 r.

z wykształceniem

Ludność w wieku 15 lat i więcej według poziomu wykształcenia w %

wyższym średnim

wyższe średnie

1970 1978

1988

1970 1978

1988

39

Gmina Pokój 123 527 0,5 1,0 3,1 5,0 8,2 13,2

Wsie województwa

--- --- 0,5 1,1 1,9 5,2 9,1 13,5

Źródło: Spisy Powszechne.

Z powyższych danych wynika, że w stosunku do średnich dla gmin województwa, w gminie Pokój ludność z wyższym wykształceniem stanowi aż 3,1%, a w województwie jedynie 1,9%. W gminie wśród zawodowo czynnych w rolnictwie (1191 osób) wykształcenie wyższe posiadało jedynie 23 osoby, w tym rolnicze 13. Rolnictwo zatem pozbawione jest kadr kwalifikowanych.

Z analizy pracujących w gospodarce narodowej w gminie Pokój (tabela 22) wynika, że gros miejsc pracy w gminie znajduje się w przemyśle, zdrowiu i edukacji. Na przestrzeni lat 1997–2000 liczba miejsc pracy spadła z 684 do 509 (o 175 miejsc) tj. o 25,6%. Przyrost miejsc pracy nastąpił jedynie w ochronie zdrowia i opiece społecznej.

Przemiany społeczno–gospodarcze jakie dokonały się w województwie opolskim, nie ominęły również gminy Pokój. Racjonalizacja w zatrudnieniu nie jest w pełni rekompensowana tworzeniem się nowych miejsc pracy. Jak wynika z danych tabeli 23 liczba miejsc pracy znacznie zmalała i pojawił się problem bezrobocia. Na koniec grudnia 2000 r. w gminie 447 osoby, w tym 262 kobiety pozostawało bez pracy.

Tabela 23. Liczba bezrobotnych w gminie w latach 1997 – 2000 ( stan na dzień 31 XII)

Rok Liczba bezrobotnych Stopa bezrobocia1)

w gminie w województwie1997 231 6,8 7,01998 243 7,1 7,01999 290 8,4 8,92000 447 12,8 10,330.06. 2001 r. 472 --- ---1) Bezrobotni w % ludności w wieku produkcyjnym.

Źródło: Urząd Statystyczny w Opolu.

Na przestrzeni lat 1997–2001 liczba bezrobotnych się podwoiła. Jest to zjawisko niepokojące. Stopa bezrobocia w gminie w 2000 r. była wyższa (12,8%) niż średnia w województwie (10,3%). Z ogólnej liczby 447 bezrobotnych na koniec 2000 r. kobiety stanowiły 58,6% (262 osoby), absolwenci 8,1 % (36 osób), nie posiadający prawa do zasiłku 70,9% (317 osób), zwolnieni z przyczyn dotyczących zakładu pracy 12,3% (55 osób). Bezrobotni według wykształcenia:

wyższe 1 (0,2 %),

40

policealne i średnie zawodowe 75 (16,8%),

średnie ogólnokształcące 17 (3,8%),

zasadnicze zawodowe 194 (43,4%),

pozostałe 160 (35,8%).

41

Bezrobotni według wieku:

15 – 24 lat 137 (30,7 %),

25 – 34 lat 120 (26,8%),

35 – 44 lat 93 (20,8%),

45 – 54 lat 85 (19,0%),

55 lat i więcej 12 (2,7%).

Z analizy powyższych danych wynika, że bezrobotni to głównie osoby z wykształceniem poniżej średniego (zasadnicze zawodowe i podstawowe) oraz ludzie młodzi w wieku 15–34 lata (57,5 %).

Niepokojące zjawisko to fakt, że wśród bezrobotnych na 30.06.2001 r. osób pozostających bez pracy

do 1 miesiąca jest 37 (7,8 %),

od 1 –3 miesięcy jest 52 (11,0%),

3-6 miesięcy jest 66 (4,0%),

6 –12 miesięcy jest 157 (33,3%),

12 –24 miesiące jest 107 (22,7%),

powyżej 24 miesięcy jest 53 (11,2%).

A zatem aż 33,9% osób pozostaje bez pracy powyżej roku. Zjawisko to stwarza frustrację, patologię i poszerza strefę ubóstwa wśród mieszkańców gminy. Dlatego stworzenie miejsc pracy to zadanie priorytetowe dla samorządu gminy.

Prognoza demograficzna gminy Pokój do 2010 roku

W gminie Pokój w latach dziewięćdziesiątych (1991–2000) obserwowaliśmy niewielki spadek liczby ludności (99,5%) i wynosiła w 2000 r. 5 646 osób. Spadek ludności gminy wynikał głównie ze spadku urodzeń i odpływu ludności na skutek migracji zagranicznych. Prognoza liczby i struktury ludności gminy została opracowana w oparciu o prognozę GUS z 2000 roku w układzie powiatowym. Szczegółowa prognoza demograficzna gminy Pokój według grup wieku i lat 2001, 2005, 2010 została opracowana autorsko (R. Rauziński i zespół) w oparciu o dotychczasowe trendy rozwoju demograficznego. Przyjęto założenia optymistyczne jeżeli chodzi o urodzenia, pesymistyczne w zakresie migracji. Zawarte w prognozie informacje są ostrzegawcze, o dużym stopniu realności. Przewiduje się następujące wielkości urodzeń w latach:

2001 – 60 osób 2004 – 69 osób 2007 – 81

2002 – 63 2005 – 73 2008 - 85

2003 – 66 2006 – 77 2009 – 90

2010 – 95

42

Procesy demograficzne w gminie Pokój do 2010 roku będą charakteryzowały się następującymi zjawiskami:

tendencją do wzrostu urodzeń;

wzrostem liczby zgonów;

bardzo niskim przyrostem naturalnym;

ujemnym saldem migracji;

spadkiem przyrostu rzeczywistego ludności.

Przewiduje się, że w latach 2001–2010 (tabela 24) urodzi się w gminie - 759 osób, umrze - 690 osób. Przyrost naturalny (urodzenia minus zgony) wyniesie więc + 69 osób. Uwzględniając ujemne migracje wewnętrzne i zewnętrzne w wysokości - 151 osób, przyrost rzeczywisty ludności w w/w okresie będzie ujemny w wysokości - 82 osoby. Przewidywana liczba ludności gminy na koniec 2005 r. wyniesie 5 508 osób, a w 2010 r. – 5 460 osób. Procesy demograficzne w gminie podobnie jak w województwie i kraju świadczą o zarysowującym się kryzysie demograficznym. Niska liczba urodzeń w porównaniu z latami 1976 – 1990 wynika ze spadku dzietności, zmieniających się wzorców tworzenia rodziny i zachowań prokreacyjnych. Świadczy też o istotnym wpływie transformacji ustrojowej na sytuację demograficzną gminy (brak pracy, ubóstwo, skłonności do migracji).

W przyjętym okresie przypuszczać należy, że zajdą głębokie zmiany w strukturze demograficznej ludności gminy. Zmienność struktur demograficznych w latach 2001–2005 będzie miała istotny wpływ na strukturę rozwoju gminy (tabela 25), z uwagi na spadek liczby dzieci i młodzieży, znaczący przyrost ludności w wieku produkcyjnym (+138 osób) i proces starzenia się ludności (+ 29 osób). Równocześnie w latach 2006–2010 (tabela 26) procesy demograficzne będą przebiegały odmiennie niż w latach 2001–2005. Nastąpi stabilizacja liczby dzieci i młodzieży (0–17, wzrost + 5 osób), spadek ludności w wieku produkcyjnym (-107 osób) i wzrost w wieku poprodukcyjnym (+54 osoby). Charakterystyczną cechą sytuacji demograficznej w tym okresie będzie spadek młodzieży w wieku szkoły wyższej 19–24 lata (o 175 osób). Przedstawione zmiany w strukturze wieku ludności są ściśle związane z potrzebami w zakresie koncepcji rozwoju szkolnictwa podstawowego, gimnazjalnego i licealnego (znaczący spadek liczby młodzieży w wieku 7–18 lat) oraz rynku pracy. Węzłową kwestią dla gminy będzie zatrudnienie przyrastających w latach 2001–2005 zasobów pracy (+138 osób) oraz zarejestrowanych bezrobotnych (472 osoby w dniu 30.06.2001 r.).

Tabela 25. Ludność gminy Pokój według grup wieku w roku 2000, 2005 i 2010

Grupy wieku

Rok Wzrost lub spadek ludności w latach 2001 –2010 w %2000 2005 2010

Ogółem 5 542 5 508 5 460 99,1

0 – 2 150 208 270 180,0

3 – 6 260 224 300 115,4

7 – 12 499 380 346 69,3

43

13 – 15 266 249 189 71,1

16 – 18 321 241 198 61,7

19 – 24 499 674 499 100,0

0 – 17 1 419 1 218 1 223 86,2

18 – 59/64 3 436 3 574 3 467 100,9

60 +/ 65 + 687 716 770 112,1

Tabela 26. Przyrost lub spadek ludności gminy w latach 2001 – 2010

Grupy wieku W latach

2001 - 2005 2006 -2010 2001 – 2010

Ogółem - 34 - 48 - 82

0 – 2 + 58 + 62 + 120

3 – 6 - 36 + 76 + 40

7 – 12 - 119 - 34 - 153

13 – 15 - 17 - 60 - 77

16 – 18 - 80 - 43 - 123

19 – 24 + 175 - 175 0

0 – 17 - 201 + 5 - 196

18 – 59/64 + 138 - 107 + 31

60 +/ 65 + + 29 + 54 + 83

Tabela 27. Struktura wieku ludności gminy w roku 2000, 2005 i 2010 [w %]

Grupy wieku Lata

2000 2005 2010

44

Ogółem 100,0 100,0 100,0

0 – 2 2,7 3,8 4,9

3 – 6 4,7 4,1 5,5

7 – 12 9,0 6,9 6,3

13 – 15 4,8 4,5 3,5

16 – 18 5,8 4,4 3,6

19 – 24 9,0 12,2 9,1

0 – 17 25,6 22,1 22,4

18 – 59/64 62,0 64,9 63,5

60 +/ 65 + 12,4 13,0 14,1

Na ogólną podaż pracy brutto w latach 2001–2005 składać się będą następujące pozycje podaży pracy:

- po pierwsze: liczebność młodzieży w wieku 20 lat wchodzących na rynek pracy

(urodzeń w latach 1981–1985 i 1986–1990)

Tabela 28. Podaż pracy młodzieży w latach 2001 –2010

Lata 2001 – 2005 Lata 2006 –2010

2001 114 osób 2006 107 osób

2002 124 2007 90

2003 115 2008 85

2004 114 2009 86

2005 135 2010 82

Należy zwrócić uwagę, że młodzież wchodząca na rynek pracy jest dobrze przygotowana do zawodu, gdyż będą to w większości absolwenci szkół średnich. Przedstawiona liczba młodzieży sięgającej po prace dotyczyć będzie głównie zawodów pozarolniczych (60–70%), pozostałe (30–40%) to młodzież, która może znaleźć pracę w rolnictwie i związaną z nim działalnością gospodarczą.

po drugie: na podaż pracy składa się pozycja związana z istniejącym bezrobociem

(aktualnie 472 osoby) i poziomem ich wykształcenia.

45

po trzecie: dalsza restrukturyzacja rolnictwa i pozarolniczych miejsc pracy może

wyzwolić pewne zasoby pracy, które będą stanowić dodatkową podaż pracy.

Jak już wspomniano przedstawiona prognoza demograficzna może ulec pewnym zmianom w zakresie procesów migracyjnych. Trzy czynniki mogą mieć istotne znaczenie w realności prognozy:

w sytuacji istotnego ożywienia gospodarczego gminy (nowe inwestycje) może nastąpić

dodatnia imigracja ludności, przy ograniczeniu emigracji.

w sytuacji stabilizacji gospodarczej gminy przewidywana prognoza jest najbardziej

podobna.

w sytuacji regresu gospodarczego może nastąpić intensywny odpływ ludności,

szczególnie w grupie 19 –24 lata.

W prognozie należy uwzględnić, że założenia dotyczące migracji, obok założeń w zakresie urodzeń stanowią najbardziej niepewny element prognozowania. Również sytuacja gospodarcza gminy będzie miała znaczący wpływ na rozwój lub spadek liczby mieszkańców. Podstawowe jednak zmiany w strukturze wieku ludności nie ulegną większym zmianom. Błąd w prognozie urodzeń może dotyczyć mniejszej liczby urodzeń i dla roczników urodzonych w latach 2001–2010 nie przekroczy 8–10%. Błąd w migracjach może dotyczyć zwiększającej się tendencji do emigracji.

Uwarunkowania demograficzne w strategii rozwoju gminy są podstawą jej budowy. Określają bowiem wielkość przyszłych potrzeb społeczno–gospodarczych, pozwalają na opracowanie koncepcji rozwoju edukacji, zatrudnienia, zdrowia, mieszkalnictwa, wypoczynku i ograniczania patologii społecznej.

46

Podsumowanie i wnioski

1. Sytuacja demograficzna gminy Pokój wskazuje, że w latach 1991–2000 zarysowuje się

kryzys demograficzny wyrażający się spadkiem liczby ludności, liczby urodzeń, ujemnym

saldem migracji zagranicznych. Od 1997 r. obserwujemy ujemny przyrost naturalny i

proces starzenia się społeczeństwa gminy.

2. W latach 1995–2000 zmiany struktury wieku ludności charakteryzują się spadkiem

udziału dzieci i młodzieży w strukturze demograficznej, wzrostem grupy wieku

produkcyjnego i poprodukcyjnego.

3. W latach 1997–2000 przyrost zasobów pracy wynosił 99 osób, przy spadku zatrudnienia o

175 osób i wzroście bezrobocia do 447 osób. Na istniejące bezrobocie składają się więc

trzy pozycje:

- przyrost zasobów pracy - 22,1%

- spadek zatrudnienia – 39,1%

- wzrost aktywności zawodowej (odpływ z rolnictwa, dotychczas niepracujący) –

38,8%.

4. Prognoza demograficzna ukazuje złożoność zmian w strukturze wieku ludności, odrębną

dla lat 2001–2005 i 2006–2010.

Prognoza do 2005 r. pozwala na ukazanie kilku najważniejszych wniosków dla polityki społeczno–gospodarczej gminy:

- malejąca liczba dzieci w wieku przedszkolnym (3-6 lat) może ułatwić powszechne

objęcie ich formą opieki przedszkolnej, co pozwala na umocnienie rodziny.

- malejąca liczba młodzieży w wieku szkoły podstawowej (7-12 lat) będzie sprzyjać

polepszeniu jakości nauczania i poprawie warunków nauczania (racjonalizacja sieci

szkolnej).

- zmniejszenie liczby młodzieży w wieku szkoły gimnazjalnej i licealnej tworzy

warunki podwyższenia poziomu kształcenia.

- silny wzrost młodzieży wchodzącej na rynek pracy(19–24 lat), w wiek zawierania

małżeństw oraz kształcenia w szkołach wyższych stwarza potrzeby w zakresie

nowych miejsc prac, miejsc na studiach oraz nowych mieszkań. Ta grupa osób

wymaga szczególnej troski ze strony lokalnych władz(nowych inwestycji). W

latach 2006–2010 sytuacja demograficzna ulegnie zmianie – zaznaczy się wzrost

liczby dzieci w wieku 0–6 lat, przy dalszym spadku młodzieży i ludności w wieku

produkcyjnym.

47

Udział ludności w wieku emerytalnym w całym okresie (2001–2010) wzrasta, co wymaga działań na rzecz ochrony zdrowia i opieki społecznej. Prognoza wskazuje też, że emigracja zagraniczna będzie miała trwały charakter.

2.6. Gospodarka w gminie Pokój (Jacek Pieczonka)

W gminie Pokój w 2001 r. funkcjonowały dwa gospodarstwa (rybackie i rolne) będące

własnością państwa:

- Gospodarstwo Rybackie Lasów Państwowych Krogulna o łącznej powierzchni 198,86 ha,

- Gospodarstwo Stacji Doświadczalnej Oceny Odmian w Pokoju o łącznej powierzchni

40,70 ha.

Ogółem areał państwowych gospodarstw rolnych wynosił 239,56 ha, co stanowiło 4,4%

użytków rolnych w gminie.

W strukturze gospodarstw rolnych dominują gospodarstwa indywidualne. Łącznie w 2001 r. funkcjonowało 666 gospodarstw o zróżnicowanym areale. Szczegółowy podział gospodarstw ze względu na wielkość przedstawiono w tabeli 29.

Tabela 29. Struktura wielkości gospodarstw indywidualnych w gminie Pokój.

Lp. Wielkość gospodarstwa Liczba Udział procentowy

1. poniżej 2 ha 225 33,82. 2 ha – 5 ha 221 33,23. 5 ha – 10 ha 136 20,44. 10 ha – 20 ha 59 8,85. 20 ha – 50 ha 20 3,06. powyżej 50 ha 5 0,87. Razem 666 100,0

Źródło: Dane Urzędu Gminy Pokój, 2001.

Łącznie gospodarstwa indywidualne zajmują powierzchnię 5 156 ha (95,6% użytków rolnych gminy).

Wśród gospodarstw indywidualnych dominują gospodarstwa o łącznym areale nie

przekraczającym 2 ha (33,8%) oraz zawierające się w przedziale od 2 ha do 5 ha (33,2%).

Niewielki procent (0,8%) stanowią gospodarstwa o areale powyżej 50 ha. Są to głównie

48

gospodarstwa powstałe w wyniku przekształceń sektora gospodarstw spółdzielczego i

państwowego. Po przekształceniach powstały gospodarstwa:

- Firma „Widawa” Sp. z o.o. o powierzchni 746 ha (po PGR Zieleniec),

- Gospodarstwo Rolne „Fałkopol” w Fałkowicach o powierzchni 239,68 ha (po RSP

Fałkowice),

- Gospodarstwo Rolne w Pokoju o powierzchni 59,78 ha (z części gruntów Stacji

Doświadczalnej Oceny Odmian w Pokoju).

- Gospodarstwo Rybackie Krzywa Góra o powierzchni 195,05 ha (z zakupu gruntów

AWRSP – Oddziału Terenowego w Opolu),

- Gospodarstwo Rolne w Lubnowie o powierzchni 119,23 ha (z gruntów dzierżawionych od

AWRSP – Oddziału Terenowego w Opolu).

Łączna powierzchnia tych gospodarstw wynosi 1359 ha, co stanowi 25,2% ogółu

użytków rolnych gminy.

W strukturze zasiewów dominują głównie zboża stanowiąc 81,3% ogółu użytków

rolnych, niewielki udział procentowy stanowią rośliny przemysłowe i okopowe –

odpowiednio 8,8 % i 3,7 % (tabela 30).

Tabela 30. Struktura zasiewów w gminie Pokój w 2001 r.

Lp. Wyszczególnienie Powierzchnia [ha]

Udział procentowy

Zboża1. pszenica 192 5,92. żyto 740 22,93. jęczmień 231 7,24. owies 180 5,65. pszenżyto 374 11,66. mieszanki zbożowe 525 16,37. kukurydza na ziarno 382 11,88.

Razem2624 81,3

Rośliny okopowe9. ziemniaki 245 7,610. buraki pastewne 40 1,211.

Razem285 8,8

Rośliny przemysłowe12. rzepak 112 3,513. słonecznik 1 0,014. gorczyca 5 0,2

49

15.Razem

118 3,7

Inne16. warzywa 30 0,917. kukurydza na zielonkę 51 1,618. koniczyna, strączkowe pastewne 120 3,719.

Razem201 6,2

Źródło: Dane Urzędu Gminy Pokój, 2001.

W 2001 r. pod zasiewami znajdowało się 3228 ha, nie użytkowano gruntów o areale

350 ha – stanowiły one odłogi i ugory.

Tabela 31. Wielkość obsady w gminie Pokój w 2001 r.

Lp. Wyszczególnienie Liczba sztuk Liczba sztuk w przeliczeniu na

sztuki duże

1. bydło 1 285 9742. trzoda chlewna 4 209 4723. owce 32 34. konie 12 145. kury 38 000 1526. gęsi 8 000 647. Razem 1 679

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Pokój, 2001.

Reforma gospodarki polskiej spowodowała znaczne zmiany w jej strukturze. Również gospodarka gminy Pokój podlega oddziaływaniu tych samych zasad instrumentów i mechanizmów przekształceń.

W okresie ostatniej dekady w strukturze podmiotów zmniejszył się odsetek

państwowych podmiotów, a wzrosła liczba podmiotów w sektorze prywatnym.

W latach 1995-1999 liczba podmiotów działających w gminie Pokój rosła. Jednak pogłębiająca się recesja w gospodarce w ostatnich dwu latach 2000-2001 spowodowała, że liczba podmiotów prywatnych zaczęła gwałtownie maleć. W 2000 r. swoją działalność zlikwidowało 25 podmiotów, zaś w roku 2001 likwidacji uległo kolejne 65 podmiotów. Na koniec 2001 r. działalność gospodarczą prowadziło 174 jednostki (zakłady osób fizycznych). Szczegółowy wykaz rodzajów prowadzonej działalności w gminie Pokój w 2001 r. zamieszczono w tabeli 32.

50

Tabela 32. Rodzaje działalności podmiotów gospodarczych w gminie Pokój w 2001 r.

Lp. Rodzaj działalności Liczba podmiotów

Udział procentowy

1. handel 63 36,22. usługi transportowe 20 11,53. usługi leśne 20 11,54. usługi budowlane i instalacyjne 26 14,95. mechanika pojazdowa 7 4,06. gastronomia 6 3,47. usługi finansowe 3 1,68. inne 29 16,99. Razem 174 100,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Pokój, 2001.

Spośród działających podmiotów gospodarczych dominującą grupę stanowią firmy handlowe – 63 podmioty (36,2% ogółu podmiotów osób fizycznych), firmy

świadczące usługi budowlane i instalacyjne – 14,9%, transportowe – 11,5% oraz leśne – 11,5%.

W sektorze publicznym funkcjonuje zaledwie 5,8% ogółu podmiotów gospodarczych gminy, pozostałe 94% to podmioty sektora prywatnego.

Najwięcej podmiotów gospodarczych zarejestrowanych jest w miejscowości Pokój – 65, co stanowi 37,4% ogółu podmiotów osób fizycznych. W pozostałych miejscowościach liczba zarejestrowanych podmiotów nie przekracza 8%. Liczbę

podmiotów gospodarczych osób fizycznych w gminie Pokój w 2001 r. według jednostek administracyjnych zamieszczono w tabeli 33 i rys. 7.

Najlepiej rozwinięta na terenie gminy Pokój jest sieć handlowa. W każdej

miejscowości (z wyjątkiem wsi Kopalina i Siedlice) znajduje się przynajmniej jeden punkt

handlowy, który zaspokaja podstawowe potrzeby mieszkańców. W 2001 r. ogółem

działalność handlową prowadziło 63 jednostki, w tym:

- sklepy spożywcze – 8 (12,7%)

- sklepy spożywczo-przemysłowe – 38 (60,3%)

- sklepy przemysłowe – 17 (27,0%).

Na terenie miejscowości Pokój zlokalizowana jest większość sklepów. Siec sklepów

spożywczych i spożywczo-przemysłowych uzupełniona jest specjalistycznymi oferującymi

między innymi: sprzęt AGD, meble, artykuły chemiczne, ceramiki budowlanej czy artykuły

ogrodnicze.

Na terenach wiejskich rozwinęła się sieć sklepów spożywczo-przemysłowych.Tabela 33. Podmioty gospodarcze osób fizycznych w gminie Pokój według

jednostek administracyjnych w 2001 r.

Lp Jednostka administracyjna Liczba Udział

51

. podmiotów procentowy

1. Pokój 65 37,42. Dąbrówka Dolna 6 3,53. Domaradz 12 6,94. Domaradzka Kuźnia 3 1,75. Fałkowice 9 5,26. Jagienna 1 0,67. Kopalina 4 2,38. Kozuby 5 2,99. Krogulna 3 1,710. Krzywa Góra 8 4,611. Lubnów 8 4,612. Ładza 14 8,013. Paryż 1 0,614. Zawiść 9 5,215. Zieleniec 14 8,016. Żabiniec 2 1,117. Inne1) 10 5,718. Razem 174 100,0

1) Podmioty zarejestrowane w innych miejscowościach (Brzeg, Namysłów, Opole, Wołczyn, Tychy) a prowadzące działalność na terenie gminy Pokój.Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Pokój, 2001.

Rys. 7. Podmioty gospodarcze osób fizycznych w gminie Pokój według jednostek administracyjnych w 2001 r.

Podstawowe usługi bytowe mieszkańców gminy zaspakajają placówki usługowe świadczące między innymi usługi w zakresie: naprawy sprzętu AGD, obuwia, fryzjerstwa. Ponadto na terenie gminy funkcjonują: apteka i dwa punkty weterynaryjne.

52

Baza noclegowa jest słabo rozwinięta. W gminie Pokój funkcjonuje tylko jeden motel

dysponujący 70 miejscami noclegowymi (w samej miejscowości Pokój), który oprócz usług

noclegowych oferuje również usługi gastronomiczne. Poza wymienionym motelem

funkcjonuje na terenie gminy 5 innych placówek gastronomicznych.

Liczba spółdzielni zmniejszyła się, zlikwidowano cztery spośród pięciu

funkcjonujących. Działalność nadal prowadzi jedynie Spółdzielnia Rolniczo-Handlowa

„Rolmer”.

W wyniku przeprowadzonej reformy szkolnictwa w gminie zredukowana została liczba szkół. Od 2001 r. funkcjonują dwie szkoły podstawowe: w Pokoju i Domaradzu, jedno gimnazjum (w Pokoju) oraz jedna szkoła ponadgimnazjalna o profilu zawodowym gwarantująca wykształcenie średnie. W gminie funkcjonuje jedno przedszkole z czterema oddziałami zamiejscowymi.

Podstawowa opieka medyczna zorganizowana jest w oparciu o dwa ośrodki zdrowia: gminny w Pokoju i wiejski – w Dąbrówce Dolnej. Obok nich pierwszą pomoc przez całą dobę udziela Samodzielny Szpital Rehabilitacyjny w pokoju. Placówka ta świadczy usługi również dla osób z całego województwa. Podstawową opiekę medyczną uzupełniają prywatne gabinety lekarskie.

53

2.7. Budżet gminy Pokój (Jacek Pieczonka)

Dochody budżetu gminy

Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym8 gmina samodzielnie prowadzi gospodarkę

finansową na podstawie uchwalanego corocznie budżetu gminy. Budżet gminy jest rocznym

planem finansowym obejmującym dochody i wydatki oraz wskazującym źródła pokrycia

niedoboru lub kierunki rozdysponowania nadwyżki.

W myśl ustawy dochodami9 gminy są: wpływy z ustalanych i pobieranych na podstawie odrębnych ustaw podatków:

- od nieruchomości,

- rolnego,

- leśnego,

- od środków transportowych,

- od działalności gospodarczej osób fizycznych, opłacanego w formie karty

podatkowej,

- od spadków i darowizn,

- od posiadania psów,

- od czynności cywilnoprawnych,

wpływy z opłat:

- skarbowej,

- eksploatacyjnej,

- lokalnych,

- innych,

udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa, w wysokości:

- 27,6% wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych, zamieszkałych na

terenie gminy,

- 5% wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych i jednostek

organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, posiadających siedzibę na

terenie gminy,

subwencja ogólna,

8 Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 1990 r. nr 16, poz. 95 z późniejszymi zmianami).9 Ustawa z 26 listopada 1998 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 – 2002 (Dz.U. z 1998 r. nr 150, poz. 983, nr 162, poz. 1119, z 2000 r. nr 95, poz. 1041, z 2001 r. nr 39, poz. 459, nr 55, poz. 574, nr 145, poz. 1623). Ustawa z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 1998 r. nr 155, poz. 1014 z późniejszymi zmianami).

54

dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe gmin oraz wpłaty od zakładów

budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych gminy,

dotacje celowe z budżetu państwa na zadania z zakresu administracji rządowej

zlecone gminie oraz inne zadania zlecone ustawami,

odsetki od środków finansowych gminy, gromadzonych na rachunkach bankowych,

dochody z majątku gminy.

Z danych zawartych w tabeli 34 wynika, iż w badanym okresie miał miejsce systematyczny przyrost wielkości osiąganych przez gminę dochodów. Ich wartość

liczona w cenach bieżących wzrosła z poziomu niewiele przekraczającego 3 mln w roku 1995 do poziomu przekraczającego 4 mln zł w roku 1996, by w roku 2000 przekroczyć

6,5 mln zł. Dynamika zmian w kształtowaniu się dochodów budżetu gminy Pokój wskazuje na największy przyrost dochodów w okresie 1995-1997 kiedy to nominalny

wzrost kształtował się co roku na poziomie co najmniej o 30 % wyższym w stosunku do roku poprzedniego. Ten wysoki wzrost spowodowany był zmianą ustawy o finansach

publicznych obligująca do umieszczenia w budżecie środków celowych, których przeznaczenia nie można zmieniać (są to tzw. „pieniądze znaczone”). Tempo to znacznie się obniżyło w latach 1998-2000 kiedy to dochody w poszczególnych latach kształtowały

się na poziomie tylko nieznacznie wyższym od poziomu roku ubiegłego.

Tabela 34. Realizacja budżetu samorządu gminy Pokój w latach 1993-2000

Lata Plan dochodów

Plan wydatków

Wykonanie Struktura wykonania [%]

Wynik budżetu

dochody wydatki dochodów wydatków

1995 2931365 3137244 3000712 3128038 102,4 99,7 -127326

1996 4028731 4488953 4092440 4301688 101,6 95,8 -209248

1997 5090022 5268493 5510264 5154281 108,3 97,8 355983

1998 5696850 6438443 5668768 6387213 99,5 99,2 -718445

1999 5834330 5814472 5847684 5750767 100,2 98,9 96917

2000 6927507 6954826 6685193 6743814 96,5 97,0 -58621

1 Podano wartości po denominacji.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

55

Tabela 35. Dochody i wydatki w cenach bieżących oraz wskaźnik dynamiki (rok poprzedni = 100)

Lata Wykonanie wskaźnik dynamiki rok poprzedni =100

dochody wydatki dochody wydatki

1995 3000712 3128038 146,10 142,88

1996 4092440 4301688 136,38 137,52

1997 5510264 5154281 134,64 119,82

1998 5668768 6387213 102,88 123,92

1999 5847684 5750767 103,16 90,04

2000 6685193 6743814 114,32 117,27

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Tak więc w analizowanym okresie dochody budżetu gminy Pokój nominalnie wykazywały ciągły wzrost. Niestety wzrost ten występuje tylko w przypadku określania dochodu w cenach bieżących, w cenach stałych, tj. po uwzględnieniu inflacji, dochody

gminy są mniejsze (tabela 36).

Tabela 36. Dochody i wydatki w cenach stałych z roku 1995 oraz wskaźnik dynamiki (rok poprzedni = 100)

Lata Wykonanie Wskaźnik dynamiki

dochody wydatki dochody wydatki1995 3000712 3128038 114,32 111,801996 3278045 3445652 109,24 110,151997 3756077 3513421 114,58 101,971998 3408155 3840096 90,74 109,301999 3259075 3205060 95,63 83,462000 3349532 3378903 102,78 105,42

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Z przeliczenia dochodów gminy osiągniętych w poszczególnych latach do dochodów według stałych cen z roku 1995 wynika, iż dochody te wykazywały się

wzrostem tylko w latach 1995-1997. Natomiast w latach 1998-1999 nastąpił realny spadek wartości dochodów gminnych odpowiednio w roku 1998 o ok. 10%, a w roku 1998 o ok. 5 % w stosunku do roku poprzedniego. W roku 2000 nastąpił nieznaczny

wzrost dochodu o 2,78%.

56

Z danych zawartych w tabeli 34 należy zauważyć, iż gmina Pokój w badanym okresie w trzech latach tj. 1994, 1998 i 2000 nie wykonała planu dochodów budżetowych. Na

uwagę zasługuje zwłaszcza wykonanie planu dochodów budżetowych gminy na poziomie 96,5 % w roku 2000. Utrzymanie takiej tendencji może powodować niestabilność w

kształtowaniu się budżetu. Niestabilność taka może powodować np. ograniczenie środków, wydatków na cele inwestycyjne, powstawanie deficytu budżetowego lub jego

powiększanie, zwłaszcza wobec występowania „sztywnych” wydatków np. związanych z podstawowymi zadaniami własnymi gminy. Jednak w wartościach względnych

największy deficyt budżetowy wystąpił w latach 1998 i 1996: odpowiednio 718.445 zł i 209.248 zł. Główną przyczyną powstawania deficytu budżetowego w tych latach był wysoki poziom wydatków inwestycyjnych, a więc wydatków związanych z budową infrastruktury polepszającej warunki życia mieszkańców a także decydujących w

przyszłości o atrakcyjności gminy dla potencjalnych inwestorów. Dane liczbowe przedstawione w poniższych zestawieniach obrazują strukturę i

udziały głównych grup dochodów budżetowych gminy Pokój na tle dochodów gmin wiejskich województwa opolskiego i gmin województwa opolskiego ogółem. Ich

wzajemne relacje informują o stopniu samodzielności finansowej gminy, a tym samym o sile oddziaływania i możliwościach ingerencji ze strony organów administracji państwowej w sprawy szczebla lokalnego. Im wyższy jest poziom niezależności

finansowej gminy, tym silniejsza jest pozycja władz samorządowych w roli gospodarza terenu.

Tabela 37. Udział dochodów własnych w dochodach ogółem w gminie Pokój,

gminach wiejskich i gminach ogółem Opolszczyzny (w %)

Wyszczególnienie Lata1995 1996 1997 1998 1999 2000

Gmina Pokój 32,13 30,49 34,02 25,10 38,56 33,30Gminy wiejskie 46,59 36,53 31,30 32,02 51,46 47,31Gminy ogółem 48,63 39,39 36,54 35,29 56,34 54,34

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Niestety dane przedstawione w tabeli 37 pokazują, iż w gminie Pokój udział dochodów własnych w dochodach ogółem kształtował się w przedziale od 25,10 do 38,56%. Udział ten kształtował się na poziomie niższym niż w gminach wiejskich województwa opolskiego i znacznie niższym niż w przypadku gmin województwa

opolskiego ogółem – przedział od 35,29 do 56,34%. Taką sytuację należy oceniać jako negatywną gdyż świadczy o słabości gminy w dziedzinie samodzielności oraz jej pozycji

w stosunku do organów administracji państwowej.

Tabela 38. Udział poszczególnych pozycji w dochodach własnych gminy Pokój w latach 1995-1998

57

Wyszczególnienie Lata1995 1996 1997 1998

Dochody własne, w tym: 100,00 100,00 100,00 100,00

- podatek od nieruchomości 23,05 25,61 25,61 26,25

- podatek rolny 4,28 4,84 5,07 5,61

- opłata skarbowa 2,74 2,80 3,77 3,55

- podatek od środków transportowych

6,07 6,27 6,65 1,18

- karta podatkowa 1,22 1,37 1,13 1,31

- udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa

34,85 32,80 33,90 37,21

- pozostałe 27,80 26,31 23,87 24,89

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Dane zamieszczone w tabeli 38 przedstawiają strukturę głównych grup własnych dochodów budżetowych gminy Pokój. Należy zaznaczyć, że uzyskiwane przez gminy

dochody własne i udziały w podatkach budżetu państwa nie zapewniają pełnej realizacji nałożonych na samorząd zadań. Realizacja niektórych z nich uwarunkowana jest zasilaniem zewnętrznym bądź to w formie subwencji bądź też dotacji. Zasadniczą

różnicą jest swoboda dysponowania uzyskanymi środkami, ograniczona w przypadku dotacji kontrolą celowości i gospodarności wydatkowania otrzymanych kwot.

Subwencja ogólna i szkolna przekazywane są gminom w każdym miesiącu. Dotacje mogą mieć charakter środków przekazywanych cyklicznie np. na zadania zlecone, bądź jednorazowo na dofinansowanie konkretnych przedsięwzięć realizowanych przez gminy.

Udział subwencji ogólnej i dotacji celowych w dochodach ogółem w budżecie gminy Pokój, gmin wiejskich i gmin Opolszczyzny ogółem w latach 1996-1998 przedstawia

tabela 39.

Tabela 39. Udział dotacji, subwencji oraz środków pozabudżetowych w dochodach ogółem w budżecie gminy Pokój, gmin wiejskich i gmin Opolszczyzny ogółem w latach 1996-1998

Rok Wyszczególnie-nie

dotacje celowe subwencja ogólna środki pozabu-dżetowe

na zadania zlecone

na zadania własne

w tym oświa-towa

w tym drogowa

1996 Gmina Pokój 12,93 9,65 3,28 41,65 37,18 0 0,00Gminy wiejskie 12,83 8,41 4,42 32,83 29,71 0 1,26

58

Gminy ogółem 12,57 8,56 4,01 26,56 24,68 0 1,441997 Gmina Pokój 14,53 10,18 4,35 38,27 35,10 0 8,33

Gminy wiejskie 24,48 15,56 8,92 25,91 23,85 0 5,94Gminy ogółem 18,86 12,32 6,54 21,91 20,70 0 4,18

1998 Gmina Pokój 14,98 10,68 4,30 43,08 37,36 1,53 2,05Gminy wiejskie 13,76 8,01 5,75 32,59 26,82 2,67 7,31Gminy ogółem 15,62 10,11 5,51 24,49 21,02 2,32 4,57

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Oceniając kształtowanie się dotacji oraz subwencji stanowiących składnik dochodów budżetowych gminy Pokój na tle gmin wiejskich województwa opolskiego oraz gmin województwa opolskiego ogółem należy stwierdzić bardzo podobne kształtowanie się udziału dotacji w dochodach ogółem we wszystkich trzech przypadkach. Cechą charakterystyczną dochodów budżetowych gminy Pokój jest wysoki w nich udział subwencji (w tym subwencji oświatowej). W latach 1996–1998 udział ten kształtował się na poziomie 35–37%, wobec przedziału występującego średnio w gminach opolskich 22–24%.

Tabela 40. Struktura dochodów gminy Pokój, gmin wiejskich i ogółem Opolszczyzny w roku 2000

Wyszczególnieniez tego:dochody własne

dotacje celowe subwencja ogólnaw tym inwesty- cyjne

część oświato-wa

część rekom- pensująca

część podsta- wowa

Gmina Pokój 33,3 18,8 0,7 47,9 35,9 3,0 9,0Gminy wiejskie 47,4 14,1 3,3 38,5 28,8 4,1 5,6Gminy ogółem 54,3 12,9 2,0 32,8 26,2 4,1 2,5

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Z danych informujących o kształtowaniu się dotacji celowych oraz subwencji ogólnej (tabela 39) wynika dalsze pogłębienie się niekorzystnej tendencji tj. wzrostu ich udziału w dochodach gminy ogółem.

Reasumując należy stwierdzić, że dochody gminy Pokój – w analizowanym okresie kształtowały się na średnim jak na województwo opolskie poziomie. Realne dochody budżetowe były nieustabilizowane, ich wielkość w poszczególnych latach znacznie się różniła.

W strukturze dochodów gminy Pokój występuje zbyt mały udział dochodów własnych i zbyt duży udział zasileń zewnętrznych co powoduje ograniczenie swobody ich dysponowania.

59

Brak było trwałej dynamiki wzrostu, wręcz przeciwnie w niektórych okresach następował ich realny spadek. Niewątpliwie świadczy to o tym, że w gospodarce lokalnej gminy nie wystąpiły dotąd zjawiska i procesy nadające jej znaczny i trwały dynamizm rozwojowy. Na ten stan rzeczy miały w dużym stopniu wpływ zjawiska kryzysowe w rolnictwie, leśnictwie, które są podstawowymi sekcjami gospodarki gminy. Stąd też gmina Pokój nadal znajduje się w trudnej sytuacji społeczno-gospodarczej i choć nie występują oznaki pogłębiania się zjawisk kryzysowych, to jednocześnie brak jest wyraźnych impulsów rozwojowych. Innymi słowy w gminie występuje sytuacja stagnacyjna.

Wydatki budżetu gminy

Wysokość wydatków budżetowych gmin jest ściśle związana z wysokością osiąganych dochodów oraz realizowanym zakresem zadań. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o charakterze lokalnym, nie zastrzeżone ustawami dla innych podmiotów. Wśród zadań realizowanych przez samorząd terytorialny wyróżnia się: zadania własne – jako samodzielne kompetencje władz lokalnych oraz zadania zlecone – sprawowane przez władze gminne w imieniu władzy centralnej i według jej postanowień. Zadania własne gmina wykonuje samodzielnie, we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność, zabezpieczając środki finansowe na ich realizację.

Do zadań własnych gmin, zaspokajających zasadnicze potrzeby wspólnot lokalnych zalicza się następujące sprawy:

– ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz

gospodarki wodnej,

– gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,

– wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków

komunalnych, utrzymania czystości oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i utylizacji

odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,

– lokalnego transportu zbiorowego,

– ochrony zdrowia,

– pomocy społecznej, w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,

– gminnego budownictwa mieszkaniowego,

– edukacji publicznej,

– kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury,

– kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,

– targowisk i hal targowych,

– zieleni gminnej i zadrzewień,

– cmentarzy gminnych,

60

– porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i

przeciwpowodziowej,

– utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów

administracyjnych,

– polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i

prawnej,

– wspierania i upowszechniania idei samorządowej,

– promocji gminy,

– współpracy z organizacjami pozarządowymi,

– współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.

O stopniu samodzielności gminy decyduje przyznany jej zakres zadań własnych. Im jest on szerszy i większe jest jego znaczenie, tym silniejsza jest rzeczywista, niezależna władza samorządu terytorialnego na szczeblu lokalnym.

Drugą grupą wykonywanych przez gminę zadań są zadania, przekazywane gminom na zasadzie decentralizacji. Wykonywane są one w imieniu administracji rządowej, przy zapewnieniu przez nią niezbędnych na realizację środków finansowych. Nadzór poza zgodnością z prawem dotyczy tu także celowości, rzetelności i gospodarności. Realizując zadania zlecone władze gminy mają ograniczoną możliwość samodzielnego podejmowania decyzji, sprowadzając się do wykonywania zadań określonych przez władze centralne.

Wydatki budżetu gminy Pokój w latach 1995–2000 prezentują tabele 41 i 42. Wydatki budżetu gminy Pokój – tak, jak i każdej innej – są zależne od wielkości uzyskiwanych dochodów, stąd też dynamika ich zmian jest podobna do dynamiki zmian dochodów budżetowych.

Oceniając kształtowanie się wydatków budżetowych w stosunku do dochodów gminy należy zauważyć, iż w badanym okresie wydatki budżetowe charakteryzowały się także tendencją wzrostową - z wyjątkiem roku 1999, kiedy to nastąpił spadek do poziomu 90% w stosunku do roku 1998.

Największa dynamika w wzroście wydatków wystąpiła w latach 1995-1996 natomiast najniższa w latach 1999-2000. Poziom dynamiki kształtujący się w przedziale od 90 do 142 % w stosunku do roku ubiegłego był jednak w głównej mierze wynikiem występującej inflacji. Jeżeli wydatki budżetowe przedstawimy w cenach stałych z roku 1995 to zauważymy jej kształtowanie się w przedziale zmienności od około 83 do 111 % w stosunku do roku ubiegłego. W głównej mierze wzrost wydatków budżetowych nie był więc większy niż 10-cio procentowy, natomiast w roku 1999 wystąpił ich realny spadek.

W badanym okresie gmina Pokój zamykała budżet bardzo różnymi wynikami – osiągając zamiennie raz wynik dodatni raz ujemny.

Wśród wydatków budżetowych gmin wyróżnia się wydatki bieżące, związane z zapewnieniem prawidłowego funkcjonowania poszczególnych obiektów gminnych oraz zaspokojenia bieżących potrzeb wynikających z realizacji zadań gmin oraz wydatki inwestycyjne służące przyszłościowemu zapewnieniu poprawy stopnia zaspokojenia potrzeb mieszkańców i jednocześnie decydujące o tempie procesów rozwojowych w gminie.

61

Skłonność gmin do inwestowania jest rezultatem lokalnych potrzeb i możliwości ich zaspokajania, uwarunkowane przede wszystkim wysokością osiąganych dochodów. Samorządy posiadają pełną samodzielność w wyborze struktur wydatków i dostosowania do nich planowanych dochodów. Procesy inwestowania ustalane są zgodnie z przyjętym harmonogramem realizacji zadań i wyborem priorytetów procesu gospodarowania posiadanym majątkiem i należnymi źródłami dochodów. Podstawowe znaczenie dla powodzenia lokalnych planów rozwojowych ma ustalenie strategii rozwoju oraz wytyczne długookresowej polityki inwestycyjnej. Efektywność i racjonalność wszelkich procesów gospodarczych zależy od umiejętności podejmowania decyzji z pewnym niekiedy znacznym wyprzedzeniem czasowym. Błędne oszacowanie dochodów budżetowych utrudnia racjonalne gospodarowanie i musi zmniejszyć efektywność gospodarowania wpływami. Dotyczy to obydwu rodzajów błędów: niedoszacowania i przeszacowania planowanych dochodów.

Wielkość wydatków inwestycyjnych decyduje o bieżącym i perspektywicznym poziomie zaspokajania potrzeb mieszkańców, zaś rozmiary wydatków bieżących rzutują na doraźne funkcjonowanie gminy. Proporcje między obydwoma grupami wydatków zależą od kategorii i charakteru gminy oraz sposobu i zakresu realizowanych przez nią świadczeń publicznych na rzecz mieszkańców. W pierwszej kolejności gminy powinny realizować funkcje związane z utrzymaniem istniejącego stanu usług oraz fizycznym utrzymaniem własnych infrastrukturalnych zasobów technicznych, a na cele rozwojowe mogą przeznaczać dopiero pozostałe środki. Gminy mające znacznie bardziej rozbudowaną infrastrukturę, przy relatywnie niskich dochodach budżetowych mogą więc nie mieć możliwości finansowania działań rozwojowych. Często dochody gmin, nie wystarczają nawet na „standardowy” poziom realizacji swoich podstawowych zadań ustawowych. W przypadku niewystarczających dochodów budżetowych obserwuje się względne zmniejszenie wydatków na inwestycje na rzecz bieżącego utrzymania funkcjonowania gminy.

Analizując strukturę wydatków budżetowych gminy Pokój na uwagę zasługuje fakt zmniejszania się udziału wydatków inwestycyjnych wobec udziału wydatków budżetowych. Udział wydatków inwestycyjnych spadł bowiem radykalnie z poziomu przekraczającego 20 % w latach 1995-1996 do poziomu 4 i 8 % w latach 1999, 2000.

Tabela 41. Wydatki w gminie Pokój w latach 1995-2000

Wyszczególnienie Lata1995 1996 1997 1998 1999 2000

Wydatki ogółem, w tym:

3128038 4301688 5154281 6387213 5750767 6743814

- wydatki bieżące 2451905 3377621 4566543 5570619 5509807 6190821

- inwestycje 676133 924067 587738 816594 240960 552993

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Tabela 42. Udział [%] wydatków w gminie Pokój w latach 1993-2000

62

Wyszczególnienie Lata1995 1996 1997 1998 1999 2000

wydatki bieżące 78,4 78,5 88,6 87,2 95,8 91,8

inwestycje 21,6 21,5 11,4 12,8 4,2 8,2

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Analizując strukturę tych skromnych wydatków inwestycyjnych należy zauważyć iż główna ich część została przeznaczona w roku 1995 na cele infrastrukturalne (95,56 %), a w latach 1996-1998 na cele komunalne (odpowiednio w latach: 95,72%; 79,99% i 93,04%). W mniejszej części zostały one przeznaczone na cele związane z oświatą i wychowaniem oraz administracją. Największe wydatki inwestycyjne gmina Pokój skierowała w badanym okresie na potrzeby działu „Gospodarka komunalna”. Gospodarka komunalna obejmując obsługę ludności i podmiotów gospodarczych należy do głównych zadań wypełnianych przez gminę. Dlatego też tak duża część wydatków budżetowych kierowana być musi na bieżące i inwestycyjne potrzeby w tym zakresie. Środki te wydatkowane są na takie cele jak: utrzymanie czystości w gminie, ochrona środowiska, utrzymania dróg i ulic, wodociągi i zaopatrzenie w wodę, kanalizacja, usuwanie i oczyszczanie ścieków komunalnych, wysypiska śmieci, utylizacja odpadów komunalnych.

Tabela 43. Struktura działowa wydatków inwestycyjnych gmin wiejskich, gmin województwa opolskiego ogółem i gminy Pokój w latach 1995-1998 [w %]

Wyszczególnie-nie

Lata

Wydatki inwesty- cyjne

W tym działy w %

RolnictwoGosp.

komunal-na

Gosp. mieszka-niowa

Oświata i

wychowa-nie

Kultura i

sztuka

Admini-

stracja

Pozostałe

Gminy wiejskie

1995 31375597 34,77 32,91 10,53 11,00 0,54 2,09 8,15

1996 44426571 36,09 28,85 3,53 16,85 0,43 3,32 10,94

1997 50454990 26,28 26,82 10,21 21,39 1,96 3,85 9,48

1998 60078782 23,88 32,84 7,62 20,81 2,11 1,31 11,44

Gmina Pokój 1995 676133 0,00 0,00 95,56 0,00 0,00 4,44 0,00

1996 924067 0,00 95,72 0,00 2,71 0,00 1,57 0,00

1997 587738 0,00 79,99 0,00 14,91 0,00 5,10 0,00

1998 816594 0,00 93,04 2,42 0,00 0,00 0,00 4,53

Ogółem gminy Opolszczyzny

1995 123778666

17,07 60,53 5,54 6,39 0,22 2,08 8,14

1996 155202824

18,18 56,26 4,28 9,46 0,83 2,72 8,26

63

1997 207686698

13,13 50,08 12,16 9,68 4,36 2,11 8,48

1998 283152135

9,43 56,94 8,09 10,82 2,89 1,63 10,20

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

Zapewnienie odpowiednio wysokich kwot na potrzeby gospodarki komunalnej, zarówno w zakresie działalności bieżącej jak i inwestycyjnej jest warunkiem niezbędnym dla prawidłowego wypełniania zadań i rozwoju społeczno – ekonomicznego gminy. Istotne znaczenie dla rozwoju gminy mają wydatki na inwestycje prowadzone w dziale gospodarka komunalna związane z rozbudową infrastruktury. Uzyskanie zdecydowanej poprawy wyposażenia gmin w infrastrukturę komunalną oraz komunalne zasoby mieszkaniowe wymaga zaangażowania dużo większych środków niż środki wynikające obecnie z możliwości gmin. W przyszłości m. in. fakt posiadania lub nie, odpowiedniej infrastruktury może decydować o atrakcyjności gminy dla potencjalnych inwestorów.

Podsumowując dane dotyczące kształtowania się dochodów i wydatków gminy Pokój

należy zauważyć niewielkie tempo wzrostu w ich kształtowaniu jeżeli przedstawimy je w

cenach stałych. Nie najniższe kształtowanie się wpływów, dochodów budżetowych – jak na

gminę o charakterze wiejskim. Jednak ich w miarę wysoki poziom był wynikiem nie

wysokiego poziomu kształtowania się wpływów własnych, lecz dużego udziału dotacji i

subwencji. Niestabilne kształtowanie się dochodów i wydatków budżetowych, czego

konsekwencją było występowanie raz deficytu, raz nadwyżki budżetowej. Bardzo

niekorzystne zmiany w kształtowaniu się wydatków budżetowych tj. spadku udziału

wydatków inwestycyjnych a wzrostu wydatków bieżących.

Fakty te potwierdzają dane zawarte w tabeli 44, w której zamieszczono zestawienia dochodów i wydatków w budżetach gmin wiejskich województwa opolskiego, gmin województwa opolskiego ogółem i gminy Pokój w latach 1993-2000 w przeliczeniu na 1 mieszkańca wraz z podaniem rankingu gminy Pokój na tle wszystkich gmin województwa.

Z danych tych wynika, iż dochody budżetowe gminy Pokój w przeliczeniu na jednego mieszkańca kształtowały się na poziomie od 85 do 111 % średniej wojewódzkiej. W rankingu gmin województwa (na 65, 70 gmin) zajmując miejsce od 17 do 38. W podobnym przedziale zmienności kształtował się poziom wydatków, w rankingu gmin, gmina w badanym okresie kształtowała się na pozycji od 16 do 41 miejsca. Natomiast wydatki inwestycyjne gminy Pokój znacząco odbiegają od poziomu średniego dla województwa opolskiego, osiągając tylko w latach 1995–1996 poziom zbliżony do średniej występującej w województwie. W latach następnych poziom ten mieścił się jednak w przedziale od 28 do 54 % średniej występującej w gminach województwa opolskiego, co zapewniło w latach 1995–1998 miejsce od 24 do 43 na 65 gmin, a w latach 1999–2000 od 44 do 63 na 70 gmin. Związane to było między innymi z utrzymaniem nieracjonalnej i kosztownej sieci szkolnej.

64

65

Tabela 44. Zrealizowane dochody i wydatki w budżetach gmin wiejskich, gmin województwa opolskiego ogółem i Gminy Pokój w latach 1995-2000 w przeliczeniu na 1 mieszkańca [w złotych]

Wyszczególnienie 1) Lata1995 1996 1997 1998 1999 2000

Dochody

Gminy wiejskie 425 668 1051 1062 1096 1169

Gminy woj. opolskiego

473 726 1051 1159 1081 1141

Gmina Pokój 526 (17) 715 (28) 964 (26) 988 (38) 1027 (37)

1180 (18)

Wydatki

Gminy wiejskie 421 689 1057 1071 1094 1181

Gminy woj. opolskiego

473 745 1067 1199 1132 1177

Gmina Pokój 548 (16) 751 (22) 901(33) 1114 (23)

1010 (41)

1190 (25)

Inwestycje

Gminy wiejskie 118 172 196 233 220 225

Gminy woj. opolskiego

122 151 203 276 227 181

Gmina Pokój 119 (24) 161 (24) 103 (43) 142 (38) 42 (63) 97 (44)

1) wartości podane w nawiasach określają ranking, miejsce gminy Pokój wśród 65 gmin opolskich w okresie 1995-1998 i wśród 70 w okresie 1999-2000.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych „Biuletynu Informacyjnego Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu” za lata 1996-2001.

66

2.8. Infrastruktura techniczna – stan i potrzeby (Mariusz Głowacki)

Ocena zasobów dyspozycyjnych i eksploatacyjnych gminy

Na obszarze gminy Pokój brak jest zasobnych zbiorników wód podziemnych o

podstawowym znaczeniu. W dokumentacji zasobowej „Kreda opolska" trzeciorzędowy

poziom wodonośny na obszarze gminy przedstawiony jest jako słabo zasobny, o potencjalnej

wydajności studni do 10 m3/godz, a w rejonie Zieleńca i Krogulnej przeciętnie zasobny

(potencjalna wydajność studni 10-70 m3/godz.). Tylko dla obszaru przeciętnie zasobnego

ustalony został moduł jednostkowy zasobów dynamicznych, który wynosi 0,1 l/s x km2 (8,8

m3/dobę x km2), co przy powierzchni tego obszaru na terenie gminy ok. 11 km2 daje wartość

zasobów dynamicznych w utworach trzeciorzędowych równą 96,8 m3/dobę.

Czwartorzędowy poziom wodonośny tylko w południowo-wschodniej części gminy

można zaliczyć pod względem zasobności do przeciętnego, o potencjalnej wydajności studni

ok. 30-50 m3/godz. Obejmuje on rejony wsi: Krzywa Góra, Fałkowice, Domaradz,

Domaradzka Kuźnia i Dąbrówka Dolna. Na pozostałym obszarze jest on mało zasobny, gdzie

potencjalna wydajność studni wynosi mniej niż 10 m3/godz.

Ilość eksploatowanych na terenie gminy wód podziemnych obliczona na podstawie

zasobów eksploatacyjnych pojedynczych studni lub wydajności z próbnych pompowań jest

następująca:

z utworów trzeciorzędu - 64,4 m3/godz (1545,6 m3/dobę)

z utworów czwartorzędu - 262,3 m3/godz (6 295 m3/dobę).

Perspektywiczne obszary wodonośne

Na podstawie analizy map i przekroi geologicznych można stwierdzić, że na obszarze gminy nie ma możliwości zlokalizowania ujęcia dającego dobrej jakości wodę z utworów kenozoicznych.

Występujące pod nadkładem nieprzepuszczalnych glin lub iłów, wodonośne warstwy w trzeciorzędzie mają ograniczony zasięg występowania. Występują na niewielkim obszarze w zachodniej części gminy pomiędzy Siedlicami i Jagienną i ciągną się wąskim pasem w kierunku południowo-wschodnim poprzez Pokój do Krzywej Góry. Miąższość trzeciorzędowych utworów wodonośnych jest niewielka w granicach 5-10 m w rejonie Krogulnej i Zieleńca oraz 2-5 m na pozostałym obszarze ich występowania. Często pierwsza warstwa wodonośna w trzeciorzędzie występuje płytko pod powierzchnią terenu na głębokości około 3,5 m i jest pozbawiona odpowiedniej miąższości nadkładu nieprzepuszczalnego. W omawianym rejonie może funkcjonować ujęcie grupowe tylko pod warunkiem uzdatniania.

W przypadku wód w utworach czwartorzędowych, rejon Domaradzkiej Kuźni i

Dąbrówki Dolnej charakteryzuje się stosunkowo dobrymi warunkami dla ujęcia wody.

Czwartorzędowa warstwa wodonośna o miąższości około 13 m jest izolowana od powierzchni

nadkładem utworów gliniastych o miąższości 22 m.

67

Pod względem jakościowym woda wykazuje wysokie (ponadnormatywne) zawartości

żelaza i manganu.

Analiza porównawcza zapotrzebowania na tle zasobów i jakości wód podziemnych

Wielkość zapotrzebowania na wodę określono na podstawie liczby mieszkańców

poszczególnych wsi w gminie oraz potrzeb na cele produkcyjne zakładów.

Na obszarze gminy Pokój zamieszkuje 5646 mieszkańców, z czego 1463 w

miejscowości Pokój. Dobowe zapotrzebowanie na wodę w gminie wynosi Qsrd = 1369,9 m3/d

i Qmaxd = 1761,7 m3/d, a godzinowe Qmaxh = 137,4 m /h, co odpowiada 8,2 dm3/s. Powyższe

wielkości obejmują także zapotrzebowanie instytucji i podmiotów gospodarczych na terenie

Pokoju i Zieleńca.

Średnie dobowe zapotrzebowanie na wodę dla celów komunalnych w przeliczeniu na

jednego mieszkańca jest równe 232 l/d. Dla Gospodarstwa Fałkopol zapotrzebowanie

maksymalne docelowe wynosi 385, 4 m3/d, a średnie 283,5 m3/d. Dwie miejscowości: Ładza i

Krzywa Góra zaopatrywane są z obszaru gminy Dobrzeń Wielki. Zapotrzebowanie dla nich

określono na Qśrd = 153,2 m3/d i Qmaxd = 194,3 m3/d. Sumarycznie obszar gminy Pokój dla

zaspokojenia potrzeb wymaga dostawy wody w ilościach: średnio 1500 m3/d i maksymalnie

1952,8 m3/d.

W gminie Pokój znajduje się 25 studni wierconych i hydrogeologicznych otworów

poszukiwawczych, wykonanych na ogół w latach 1959-1987. Czternaście z nich

zlokalizowanych jest na obszarze miejscowości Pokój. Najstarsza studnia odwiercona została

w 1955 r. w mleczarni w Pokoju. Są to studnie płytkie o głębokości 10-43,5 m ppt. Studnie te

za wyjątkiem trzech studni w Zieleńcu i Krogulnej, ujmują wody z utworów

czwartorzędowych na ogół z nieizolowanej przypowierzchniowej warstwy wodonośnej, gdzie

zwierciadło wody występuje na głębokości 1-4 m ppt. Jedynie dwie nieczynne studnie w

Domaradzkiej Kuźni przygotowane dla zaopatrzenia w wodę byłej RSP ujmują

czwartorzędową warstwę wodonośną występującą na głębokości 22-28,5 m ppt. pod

nadkładem utworów gliniastych. Studnie w Zieleńcu eksploatują wodę z trzeciorzędowej

warstwy wodonośnej zalegającej na głębokości 3,6-15,3 m ppt. Warstwa ta jest oddzielona od

powierzchniowych piasków czwartorzędowych niewielkiej miąższości warstwą iłów (1-2 m) i

miejscami gliną piaszczystą. Ogólnie dla całej gminy wielkość zasobów eksploatacyjnych

(kategorii B lub wydajność z próbnego pompowania) wynosi 332,7 m3/h z tego 164,9 m3/h

pochodzi ze studni w Pokoju, 74 m3/h z Domaradzkiej Kuźni, 22,4 m3/h w Fałkowicach, 19

68

m3/h w Krogulnej oraz 52,4 m3/h w Zieleńcu. Te ostatnie (w Zieleńcu) oraz jedna ze studni w

Krogulnej (nr 2) czerpią wodę z utworów trzeciorzędu i ich zasoby eksploatacyjne wynoszą

64,4 m3/h.

Obecnie eksploatowane są tylko studnie w Zieleńcu. Woda po uzdatnieniu spełnia

wymagania stawiane wodzie do picia i na potrzeby gospodarcze i podawana jest do gminnego

wodociągu. Z wodociągu tego nie korzystają jeszcze mieszkańcy Sielic i przysiółka

Świerczowskie (łącznie 73 mieszkańców) ze względu na nie skończoną budowę sieci.

Udokumentowane i zatwierdzone zasoby eksploatacyjne są wystarczające dla

perspektywicznego zasilania gminy w wody pitne. Istnieje nawet możliwość nieznacznej

rozbudowy istniejących ujęć. Jakość wód jest zła, ze względu na wielokrotnie przekroczone

limity zawartości żelaza i manganu. Inne składniki są w normie. Sytuacja taka jest typowa dla

całej gminy i wodę z ujęć podziemnych należy uzdatniać.

Nie przewiduje się realizacji dodatkowych prac hydrogeologicznych dla

rekonstrukcji i rozbudowy ujęć wody w gminie Pokój, z wyjątkiem wiercenia studni

awaryjnej w Zieleńcu. Dla wszystkich ujęć należy wykonać projekty stref ochronnych

zgodnie z nowym prawem wodnym.

Zakłada się funkcjonowanie ujęcia w Zieleńcu jako podstawowego ujęcia gminnego.

Ujęcie w Domaradzkiej Kuźni stanowić będzie ujęcie uzupełniające. Ujęcie zakładowe w

Fałkowicach powinno pełnić rolę pomocniczą (rezerwową), szczególnie w dalszej

perspektywie. Każde z tych ujęć ma zatwierdzone, trwałe zasoby eksploatacyjne i dobre

warunki dla utworzenia stref ochronnych. Ponadnormatywna zawartość żelaza i manganu

jest specyficzna dla całej gminy i jedynym rozwiązaniem jest uzdatnianie wody.

Sieć wodociągowa

Na koniec 2001r. zapotrzebowanie na wodę pokrywało się z planami przyjętymi w

1995r. podczas projektowania wodociągu.

Zgodnie z projektem miejscowości Ładza i Krzywa Góra zaopatrywane są z wodociągu w gminie Dobrzeń Wielki.

Miejscowości: Pokój, Zieleniec, Krogulna, Żabieniec, Domaradz, Jegienna, Kozuby, Fałkowice, Lubnów, Kopalina, Zawiść, Domaradzka Kuźnia są

zwodociągowane i dostępność wody jest powszechna. Zgodnie z projektem gminnej sieci wodociągowej miejscowość Sielice i przysiółek

Świerczowskie powinny zostać podłączona do gminnego systemu zaopatrzenia w wodę.

69

Jednak koszt budowy długiego odcinka magistrali w celu podłączenia kilkunastu domostw jest w przeliczeniu na jednego mieszkańca bardzo wysoki. Władze gminy

podejmują różne działania w celu zdobycia środków na realizację tej inwestycji. Istniej również możliwość zaopatrzenia ludności Siedlic w wodę z sąsiedniej

gminy lecz jest to zadanie złożone organizacyjnie.Już wykonane na obszarze gminy sieci wodociągowe obejmują 72,4 km

przewodów tranzytowych oraz 35,4 km przyłączy do posesji. Łącznie daje to 107,8 km sieci wodociągowej.

Przyjęte do realizacji rozwiązanie projektowe sieci wodociągowej opiera się na założeniu spięcia w jeden system ujęć na terenie gminy. Podnosi to koszty wykonania

sieci jednak pozwala na stosunkowo komfortową – bezawaryjną pracę sieci. Mała awaryjność sieci nie jest tu jednak rozumiana jako nadzwyczajnie wydajny system lecz

jako system zapewniający pewność dostawy wody. Oznacza to, że w przypadku konieczności naprawy ujęcia, braku wody w jednym z ujęć, uszkodzenia którejś ze stacji uzdatniania pozostałe ujęcia i stacje przejmują w sposób płynny na siebie zaopatrywanie

w wodę. Odbiorca może sporadycznie odczuć jedynie spadek ciśnienia w sieci lub nieznaczne pogorszenie jaj jakości .

W przypadku wykonania sieci dla każdego ujęcia indywidualnie awaria ujęcia lub stacji uzdatniania oznaczałaby utratę wody w lokalnym wodociągu i konieczność jej

dowożenia.Pomimo dobrego rozwiązania wodociągu nadal nie przewiduje się zaopatrzenia w

wodę do picia atrakcyjnych turystycznie terenów śródleśnych stawów w Szubienniku. Prowadzona produkcja na tym terenie, możliwość lokalizacji punktu widokowego przy drodze do Szubiennika, atrakcyjnie spokojny teren – dla ewentualnych agroturystów –

wskazują na potrzebę rozważania możliwości doprowadzenia wody wodociągowej do tej części gminy lub rozważania możliwości innego zaopatrywania w wodę do picia.

Brak jest na terenie miejscowości gminnej jak i pozostałych wsi zdrojów ulicznych. W przypadku rozwijania działalności turystycznej wskazane wydaje się rozważenie możliwości zainstalowania takowych na istniejącej sieci wodociągowej.

Pobór wód do celów konsumpcyjnych rejestrowany na terenie gminy jest nieco niższy od przeciętnego. Wynika to prawdopodobnie z oszczędności w zużyciu wody

nabytej przez znaczną część mieszkańców w okresie zaopatrywania się w nią ze studni – zwłaszcza gdy brak było urządzeń hydroforowych. Należy się liczyć, że z biegiem lat

zużycie wody osiągnie poziom średni w Polsce tzn. nieznacznie wzrośnie.Planowana rozbudowa wsi Krzywa Góra również może się przyczynić do

znacznego zwiększenia zapotrzebowania na wodę wodociągową. Ze względu na fakt iż jest ona pobierana z obszaru położonego poza gminą Pokój wskazane byłoby

przeprowadzenie rozeznania co do możliwości zwiększenia poboru wody z tego wodociągu i podjęcia niezbędnych działań dla zabezpieczenia dostawy wody.

Badania ankietowe przeprowadzone w ramach przygotowywania niniejszego opracowania wykazały, że jedną z podstawowych trudności dla mieszkańców są utrudnienia w dostępie do wody. Awarie sieci wodociągowej – wynikające z jej rozbudowy oraz budowy kanalizacji we wsi Pokój – zgłaszane były jako istotne

uchybienia w pracy władz gminy.

Odbiór ścieków

W odróżnieniu od rozwiązań w zakresie zaopatrzenia w wodę odbiór i oczyszczanie ścieków na terenie gminy Pokój jest poważnym, nadal nie rozwiązanym

70

problemem. Jest to tym bardziej istotne, że narastające wodociągowanie spowodowało znaczne i szybkie zwiększenia ilości generowanych na terenie miejscowości ścieków.

Ponad 100 km sieci wodociągowej równoważone jest 2,3 km sieci kanalizacyjnej. Jest to proporcja gorsza niż średnio w Polsce.

Wysoki poziom wód podziemnych i liczne cieki sprawiają, że jakość wód zarówno powierzchniowych jak i podziemnych może w najbliższych latach ulec pogorszeniu. Proces ten jest obserwowany na terenie całej Polski. W miejscowościach na obszarze

których wybudowano wodociąg a nie wybudowano kanalizacji, po kilku latach zaczęło następować pogarszanie się jakości wody w studniach. Prowadząc w rezultacie do

zniszczenia zasobów wód podziemnych I poziomu wodonośnego. Problem zanieczyszczenia płytkich wód podziemnych występuje nie tylko na

obszarach o wolno płynących wodach – nizinnych. Na terenie województwa opolskiego nawet na obszarach wyżynnych o bardzo dobrych glebach i stosunkowo głęboko

posadowionym I poziomie wodonośnym (w okolicach Baborowa na południu województwa) zasoby wodne uległy skażeniu. Pomimo wybudowania kanalizacji i

oczyszczalni ścieków jakość wód podziemnych przez co najmniej kilka (a może nawet kilkadziesiąt) lat nie będzie dobra.

Sytuacja na terenie gminy Pokój jest podobna. Pobierane do konsumpcji wody to wody czwartorzędowe – płytkie. Nie zalegają one pod szczelnym przykryciem lecz mają

stosunkowo dobry kontakt z powierzchnią terenu. Jeżeli nie ureguluje się szybko problemu odprowadzania znacznie zwiększonych ilości ścieków z terenu posesji należy się spodziewać pogorszenia jakości ujmowanej do celów pitnych wody. Obecnie jakość

ta jest zła lecz sposób jej poprawy jest prosty i stosunkowo mało kosztowy. W przypadku zanieczyszczenia wody nadmiernymi ilościami azotu – w postaci azotanów –

koszty uzdatniania wzrosną kilkukrotnie i mniej więcej w takim samym stopniu wzrośnie koszt wody – co bezpośrednio przekłada się na podniesienie cen wody.

Konieczne zatem jest zrealizowanie na terenie całej gminy sprawnego systemu odbioru i oczyszczania ścieków.

Podstawą takiego systemu będzie budowana kanalizacja bytowo-gospodarcza. Władze gminy podjęły już działania w celu opracowania koncepcji kanalizacji gminy. Wykonany projekt sporządzony w trzech wariantach przewiduje budowę od kilku do kilkudziesięciu oczyszczalni ścieków. Do tych oczyszczalni ścieki doprowadzane będą

poprzez kolektory kanalizacyjne. Istotnym elementem koncepcji kanalizacji jest wybór metody transportu

ścieków. Wysoki poziom wód gruntowych i trudne warunki terenowe oraz konieczność przerzucania ścieków na duże odległości powinien preferować rozwiązania ciśnieniowe.

Jednak w szczegółowych rozwiązaniach tych systemów konieczne jest zadbanie o jak najniższą uciążliwość tych inwestycji dla środowiska. Wynika to z faktu lokalizacji

gminy na obszarach chronionych. Budowa drogich systemów kanalizacji grawitacyjnej – stosunkowo tańszych w

eksploatacji i znacznie trwalszych od systemów ciśnieniowych – na terenie gminy nie powinna być rozważana jako odpowiednia. Przewody grawitacyjne mogą występować

jedynie w bardzo korzystnych warunkach terenowych na niewielkich odcinkach do głębokości 3 m. Takie stanowisko wynika z faktu iż kanalizacja grawitacyjna wymaga znacznie większych średnic przewodów kanalizacyjnych niż kanalizacje ciśnieniowe.

Konieczne jest zatem prowadzenie dużych prac ziemnych w okresie budowy oraz podobnej skali robót przy ewentualnych naprawach. Na terenach chronionych takie

postępowanie jest szczególnie niewskazane. Z punktu widzenia ochrony środowiska najkorzystniejszym systemem

kanalizacyjnym zapobiegającym wyciekom ścieków z kanalizacji jest system

71

podciśnieniowy. Jednak jego stosowanie jest dość drogie i mało sprawne w przypadku konieczności przerzucania ścieków na duże odległości. Wskazane byłoby zatem

wykonanie modelowego projektu sieci kanalizacyjnej dla obszaru chronionego w którym zarówno względy bezpieczeństwa środowiska jak i parametry eksploatacyjne

były akceptowalne. Takie studium wykonalności kanalizacji powinien sporządzić ośrodek który posiada duże doświadczenie w projektowaniu i realizacji kanalizacji

wiejskich.

Oczyszczanie ścieków

Położenie gminy Pokój w granicach Stobrawskiego Parku Krajobrazowego i Obszaru Chronionego Krajobrazu Lasy Stobrawsko-Turawskie predysponuje ten teren

dopełnienia funkcji turystycznej. Projektowane czyszczalnie ścieków powinny zatem spełniać szczególne warunki. Oprócz wysokiej sprawności oczyszczania ścieków, bardzo dobrego systemu zagospodarowania odpadów (w tym szczególnie osadów ściekowych),

odporności na duże nierównomierności dopływu ścieków oraz zmienne ładunki (stężenia zanieczyszczeń w ściekach) powinny zapewniać dobre komponowanie się z krajobrazem

wiejskim. Takie warunki spełniają oczyszczalnie roślinno-glebowe, roślinno-gruntowe oraz

systemu Lemna. W koncepcji zagospodarowania ścieków w gminie powinien zostać również

rozważony wariant przerzutu ścieków poza teren Parku Krajobrazowego i Obszaru Chronionego Krajobrazu do oczyszczalni już funkcjonujących lub budowanych. Takie rozwiązanie byłoby najkorzystniejsze dla walorów przyrodniczych tego terenu. Jednak

transport dużych ilości ścieków na znaczne odległości i konieczność ich bardzo głębokiego oczyszczania – im większa ilość ścieków tym wymagany jest wyższy stopień

ich oczyszczenia – znacznie zwiększa koszty. Wskazane byłoby przeprowadzenie bilansu ekonomicznego kosztów utylizacji ścieków na terenie gminy i poza nią. Na obszarze wsi Pokój funkcjonuje zaprojektowana do obsługi dużej liczby

mieszkańców mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków. Technologia oczyszczania ścieków w tej oczyszczalni pozwala na jej skuteczne działanie dopiero przy znacznie większej dostawie ścieków niż ma to miejsce obecnie. Priorytetem w rozwiązywaniu problemu utylizacji ścieków powinno być wykorzystanie istniejącej oczyszczalni tzn.

szybkie jej dociążenie w celu optymalizacji parametrów pracy i uzyskania zakładanego efektu oczyszczania. Będzie to możliwe jedynie poprzez budową w pierwszej kolejności

kanalizacji we wsi Pokój i skierowanie ścieków do oczyszczalni.Opracowany projekt zakłada realizację takiej infrastruktury w Pokoju,

konieczne jest jednak podjęcie decyzji o wariancie kanalizacji, który zostanie wybrany do realizacji i pozyskanie środków na realizację tej inwestycji.

Oprócz ścieków bytowo gospodarczych istotny ładunek zanieczyszczeń generowany jest przez prowadzenie hodowli zwierząt. Na 50 ankietowanych

gospodarstw rolnych w 44 prowadzona jest hodowla, w tym 159 szt. bydła, 145 szt. trzody chlewnej, 4 konie, 662 szt. kur i 8000 szt. gęsi. Wskazuje to na duży odsetek

gospodarstw prowadzących drobną lub towarową hodowlę. Łączny ładunek zanieczyszczeń generowanych w tych gospodarstwach wyniósł

około 159 SD bydła + 25 SD trzody chlewnej + 2 SD konie + 29 SD drób = 215 SD10.

10 SD to sztuka duża = ok. 500 kg wagi żywej.

72

Przyjmując, że 1 SD równa jest ok. 18 RLM11 (np. 1 SD bydła generuje ładunek równy 25 RLM natomiast 1 SD trzody chlewnej zarodowej „tylko” 11 RLM) to

prowadzona hodowla wytwarza w postaci ścieków – nawozów płynnych – ładunek równy 3870 RLM. Należy dodać, że jest to ładunek generowany wyłącznie przez

zwierzęta w gospodarstwach ankietowanych.Zgodnie z obecnie obowiązującym prawem12 ładunek od niemal 4 tys.

mieszkańców pozostaje poza kontrolą, a może w istotny sposób wpływać na kształtowanie się jakości zasobów wodnych tego obszaru.Ze względu na wielkość tego ładunku oraz niekorzystne warunki

hydrogeologiczne na terenie niemal całej gminy konieczne jest podjęcie działań dla zabezpieczenia jej obszaru przed ewentualnym niekorzystnym wpływem ścieków

hodowlanych na zasoby wodne. Pierwszym krokiem władz gminnych powinno być szczegółowe rozpoznanie stanu inwentarza oraz sposobu zbierania i odprowadzania

wytworzonych nawozów organicznych (ścieków i odpadów hodowlanych) do środowiska. Zadanie to powinien ułatwić planowany w tym roku spis powszechny. W

przypadku stwierdzenia nieprawidłowości wynikających z braku odpowiedniej infrastruktury konieczne jest podjęcie kroków dla pozyskania środków finansowych w celu pomocy gospodarstwo w przystosowaniu obejść do wymogów ochrony środowiska. Obecnie prowadzony jest w Polsce program pilotażowy którego celem jest sprawdzenie

organizacyjne możliwości tzw. uszczelniania procesu produkcyjnego gospodarstw rolnych. Program ten przewiduje znaczną pomoc finansową i organizacyjną dla

gospodarstw zainteresowanych udziałem w programie. Konieczna jest jednak zgoda społeczna na jego realizacje i partycypację 100% gospodarstw z danego terenu w

programie.Większość gospodarstw na terenie gminy nie jest podstawowym źródłem

utrzymania dla rolników. Tylko 18 na 50 ankietowanych uznało swoje gospodarstwo rolne za jedyne źródło utrzymania. Dorabianie poprzez hodowlę zwierząt i uprawę

roślin pozwala domniemywać iż warunki w jakich jest ona prowadzona nie są odpowiednie. Zwłaszcza, że większość zabudowań w gospodarstwach ma wiek w

granicach 51-80 lat. Pomimo stosunkowo długiej eksploatacji zabudowań wiejskich 28 z ankietowanych gospodarstw posiada zbiornik na ścieki bytowe a w 21 gospodarstwach

ścieki inwentarskie łączone są ze ściekami bytowymi. Większość indagowanych w ankiecie rolników (48) wykorzystuje ścieki rolniczo. Wskazuje to na zjawisko wylewania ścieków ze zbiorników (na ścieki bytowo-gospodarcze) na pola. Wyposażanie niektórych gospodarstw w odrębne zbiorniki na ścieki bytowo gospodarcze i hodowlane wskazuje na świadomość różnic w składzie tych ścieków. Dotychczasowe doświadczenia autora

wskazują, że aby uniknąć ponoszenia kosztów utylizacji ścieków bytowych rolnicy wywożą je posiadanymi beczkowozami na „pola”. Lecz ścieki bytowo-gospodarcze nie są wywożone na własne pola zgodnie z zasadami rolniczego wykorzystania. Najczęściej

wywożone są one:- na nieużytki,

- do lasów,

- do przydrożnych rowów w lasach,

11 RLM = równoważna liczba mieszkańców to wielkość charakteryzująca ilość zanieczyszczeń generowanych przeciętnie przez jednego mieszkańca w ciągu doby.12 Ustaw o nawozach i nawożeniu stwierdza, że gnojówka i gnojowica będąca przedmiotem rolniczego wykorzystania nie podlega przepisom o gospodarce ściekami natomiast Ustawa Prawo ochrony środowiska wskazuje, że gnojówka i gnojowica nie będąca wykorzystywana rolniczo podlega przepisom o gospodarce ściekami. Żadna z tych ustaw nie precyzuje terminów oraz sposobu jak i dawek stosowania tych ścieków aby można było uznać, że są rolniczo wykorzystywane.

73

- na niezatwierdzone wylewiska ścieków usytuowane w zadrzewieniach śródpolnych

lub oddalonych od zabudowań wyrobiskach.

Proceder taki powoduje szybką infiltrację – duże ilości ścieków wywożone są na mały areał co szybko przekracza jego chłonność. Skutkiem takich działań jest

wytworzenie obszaru silnie podwyższonej infiltracji zanieczyszczeń do warstwy I poziomu wodonośnego. Oddalenie od zabudowań tego typu obiektów sprawia, że ich

oddziaływanie na studnie przydomowe, z których czerpana jest woda, objawia się dopiero po kilku lub nawet kilkudziesięciu latach. Wielkość skażenie powoduje, że przez

kolejne kilkadziesiąt lat woda ze w studniach przydomowych będzie niezdatna do gospodarczego wykorzystania.

Pomimo nieuregulowania gospodarki wodnej na terenie własnych gospodarstw aż 16 rolników deklaruje chęć podjęcia się produkcji roślin sposobami tzw.

ekologicznymi a niewiele mniej bo 11 wyraża możliwość rozpoczęcia działalności agroturystycznej. Jednocześnie tylko 1 indagowany stwierdził, że posiada niezbędne środki do przygotowania gospodarstwa na rozpoczęcie działalności agroturystycznej.

Układ odpowiedzi w ankiecie sugeruje, że powodem złych rozwiązań w zakresie gospodarki ściekowej na terenie gminy Pokój wśród rolników jest brak świadomości

sposobów poprawnego zagospodarowania ścieków oraz presja zbyt niskich dochodów. Oprócz ludności trudniącej się rolnictwem również inni mieszkańcy problem

gospodarki ściekowej uważają za priorytetowy dla gminy. Budowa kanalizacji i oczyszczalni

ścieków jest jednym z podstawowych problemów życia codziennego dla ok. 10%

mieszkańców gminy. Aż 79 ze 150 (53%) ankietowanych stwierdziło, że inwestycją

konieczną do zrealizowania przez gminę jest budowa kanalizacji, a 63 (ze 150

ankietowanych) uznało budowę chodników za bardzo ważne zadanie gminy. Obydwie te

inwestycje powinny być realizowane łącznie co znacznie ograniczy ich koszty.

Pomimo uznania wagi problemów gospodarki ściekowej za bardzo ważny władze

gminy powinny się spodziewać trudności w realizacji tego zadania. Chociaż niemal 50%

ankietowanych mieszkańców deklaruje pomoc w pracach na rzecz gminy to przede

wszystkim dotyczy to obszaru własnej miejscowości. Tylko 10% respondentów deklaruje

pracę społeczną w wymiarze co najwyżej 5 godzin miesięcznie. Natomiast aż 38%

respondentów deklaruje chęć prac społecznych w wymiarze 5 i więcej godzin miesięcznie.

Słaba samoocena sytuacji materialnej mieszkańców wskazuje iż nie będą oni skłonni

do ponoszenia większych niż dotychczas kosztów poboru wody i odprowadzania ścieków.

Jest to bardzo poważny wskaźnik oporu społecznego przed wprowadzeniem kanalizacji i

zorganizowanego odbioru ścieków. Niechęć do poniesienia kosztów odprowadzania ścieków

do kanalizacji za dodatkową opłatą może skutkować brakiem zgody na przyłączenie posesji

do kanalizacji. Konieczne jest zatem przeprowadzenie szerokiej konsultacji i kampanii

informacyjnej dla uzyskania akceptacji przeprowadzenia kanalizacji wszystkich miejscowości

gminy.

74

75

Gospodarka odpadami

Przeprowadzone na terenie analizowanej gminy wizje lokalne wskazują, że we

wszystkich miejscowościach prowadzona jest zorganizowana zbiórka odpadów. Posesje

wyposażone są w różnego typu pojemniki na odpady. Pojemniki o pojemności: 110 dm3 i

1100 dm3 zostały przekazane mieszkańcom gminy przez zarząd gminy nieodpłatnie – w

formie darowizny. Opróżnianie kubłów odbywa się w sposób systematyczny (zgodnie z

harmonogramem) a dokonuje tego specjalistyczna firma wybrana na drodze przetargu

publicznego. Wszystkie instytucje i obiekty publiczne na terenie gminy również posiadają

pojemniki na odpady. Pojemniki te są systematycznie opróżniane przez ww. firmę. Zebrane w

ten sposób odpady są składowane na gminnym składowisku odpadów.

Pomimo funkcjonowania systemu zbierania odpadów podczas penetracji obszaru

gminy zarejestrowano zanieczyszczenie środowiska odpadami (śmieciami) co skutkuje

brakiem estetyki miejscowości. Estetyka zabudowań i miejscowości została uznana – podczas

przeprowadzonych w ramach niniejszego programu badań ankietowych – za jeden z istotnych

mankamentów życia codziennego, konieczny do rozwiązania przez władze gminne.

Wyposażanie posesji w pojemniki na odpady (kubły na śmieci) nie powoduje

zbierania wszystkich generowanych odpadów w tych pojemnikach. Bilans przyjętych na

składowisko odpadów wskazuje, że cześć odpadów komunalnych trafia w miejsca dla nich

nie przeznaczone (jest spalana w paleniskach domowych nie przystosowanych do spalania

tworzyw sztucznych). Jest to sytuacja wymagająca jak najszybszej poprawy i poinformowania

mieszkańców o szkodliwości spalania tworzyw sztucznych w piecach – zwłaszcza o

potencjalnych chorobach wywoływanych przez spaliny.

Metodą na ograniczenie liczby pieców w gospodarstwach domowych jest wydawanie

pozwoleń na budowę nowych domów (modernizacji istniejących), w których ogrzewanie

wody użytkowej i ogrzewanie obiektów będzie realizowane przez urządzenia zasilane gazem,

olejem opałowym lub prądem elektrycznym.

Na terenie gminy funkcjonuje gminne składowisko odpadów w Fałkowicach, na

którym składowane są odpady komunalne. Jest to stosunkowo nowe składowisko otwarte w

1996 r. Pomimo przygotowania składowiska zgodnie z zasadami obowiązującego prawa nie

jest prowadzona na nim selektywna zbiórka odpadów z powodu braku możliwości

technicznych.

Wskazane byłoby przeprowadzenie działań w celu izolowania z przywożonych na

wysypisko odpadów ziemi i gruzu na obszarze wydzielonej kwatery. Są to odpady do

76

wtórnego wykorzystania podczas rekultywacji. Złożenie ich na składowisku w wydzielonym

miejscu i upublicznienie tej informacji może sprawić, że osoby budujące różne obiekty

skorzystają z tego odpadu jako produktu do wypełnienia wylewek (gruz) lub założenia

trawników (ziemia). Redystrybucja tych odpadów13 może odbywać się w sposób nieodpłatny.

Takie działania skutkują w dłuższej perspektywie uświadomieniem potrzeby

recyklingu – który przynosi wymierne efekty – a ponadto wydłuży czas eksploatacji

wysypiska.

Izolowanie stłuczki szklanej, złomu metali kolorowych, części organicznych itp.

wymaga bardzo złożonego systemu segregacji u źródła, segregacji wtórnej, separacji na

składowisku w wielu wydzielonych kwaterach o różnych parametrach technicznych. Tego

typu działania wymagają w zasadzie budowy nowego składowiska odpadów, reorganizacji

sprawnego systemu odbioru odpadów i ich zbywania w ramach recyklingu – są więc w

obecnej sytuacji materialnej gminy raczej nie do przeprowadzenia. Na uwagę zasługuje fakt

prowadzenia przez gminę działań edukacyjnych i organizacyjnych dla wprowadzenia w

przyszłości zaawansowanego systemu gospodarki odpadowej. Taki system oprócz

odpowiednich urządzeń wymaga przede wszystkim odpowiedniej świadomości ekologicznej

mieszkańców – co władze gminy mają na uwadze prowadząc działania oświatowe.

Infrastruktura drogowa

Drogi na terenie gminy są stosunkowo liczne. Pomimo braku drogi o charakterze

autostrady czy drogi krajowej gminę przecina z północy na południe droga wojewódzka. Jej

nawierzchnia jak i parametry są dobre. Oprócz tej drogi liczne są drogi powiatowe i gminne. Jakość tych dróg jest jednak zróżnicowana. Większość z nich to drogi asfaltowe lub bite (brukowane). Odwodnienie tych dróg realizowane jest w sposób nie zawsze zapewniający skuteczne odprowadzenie wody.

Przeprowadzone badania ankietowe wśród mieszkańców wskazują, że znaczna ich

część – 29% – uważa poprawę stanu dróg za jeden z priorytetów w działaniach zarządu

gminy. Aż 42% respondentów uznało za priorytet budowę chodników na terenie gminy.

Takie wyniki sugerują niezadowolenie z istniejącego stanu i konieczność jego poprawy.

Jednoznacznie wskazują, że władze gminy powinny zmierzać do przebudowy stanu dróg i

poprowadzenie wzdłuż nich chodników – najlepiej z wydzieloną ścieką rowerową.

Zadanie to jest tym ważniejsze, że utrwalenie funkcji rolniczej gminy oraz

konieczność uzupełniania dochodów mieszkańców np. poprzez turystykę (w tym przede

13 Możliwa po rozwiązaniu trudności formalnych związanych z nowa ustawą o odpadach.

77

wszystkim agroturystykę i ekoturystykę) stwarza konieczność zapewnienia łatwego

poruszania po terenie gminy.

Ze względu na kłopoty budżetowe gmina nie może podjąć się budowy wielu dróg

równocześnie, konieczne jest zatem opracowanie programu rozwoju sieci drogowej w gminie

w taki sposób, aby zachować jej walory rolnicze i krajobrazowe, gdyż cały obszar gminy

znajduje się na terenach chronionych. Aby nie zakłócać układami komunikacyjnymi

(drogami) walorów krajobrazowych a jednocześnie umożliwić rozwój kanalizacji i

gazyfikację gminy wskazane byłoby połączenie tych inwestycji.

Na terenie gminy wykonano jeden odcinek drogi (do Żabieńca przez las) z popiołów

petryfikowanych. Stan drogi wskazuje na duże ścieranie się nawierzchni pod wpływem

przemieszczających się pojazdów, co w okresie posusznym może prowadzić do silnego

pylenia. Wskazane byłoby przykrycie w pierwszej kolejności tego – względnie dobrze

ustabilizowanego – odcinka trwalszą nawierzchnią o lepszych parametrach odporności na

ścieranie.

78

2.9. Raport z badań przeprowadzonych w gminie Pokój pt. „Oczekiwania mieszkańców gminy Pokój w zakresie kierunków rozwoju gminy” (Robert Rauziński)

Szczególną rolę w zakresie określania kierunków rozwoju gminy odgrywa samorząd gminy. Rola ta wynika zarówno z natury samorządu (władz gminy) jako faktycznego gospodarza terenu, jak i ustawowych obowiązków, które wynikają z

potrzeb rozwiązywania bieżących problemów społeczności lokalnej. Każda bowiem kwestia społeczna ma swój wymiar lokalny. Wśród wielu zadań władz lokalnych ważne miejsce zajmuje inicjowanie badań i koordynacja rozwoju lokalnego w ujęciu polityki

społeczno–gospodarczej. Istotną kwestią jest opracowanie diagnoz potrzeb społeczności lokalnych, które stanowią podstawę dla planowania strategii rozwoju gminy.

Stwierdzenie to wynika z faktu, że decentralizacja zarządzania gminą musi iść w parze ze wzrostem lokalnej odpowiedzialności za problemy społeczne. Każdy rozwój gminy jest skomplikowanym procesem stwarzającym liczne problemy rozwoju lokalnego. Ustawa samorządowa nakłada na administrację lokalną cały szereg obowiązków

związanych z zaspakajaniem potrzeb wspólnoty, które należą do zadań własnych gminy, a w zakresie polityki społecznej szczególnie do:

zapewnienia ochrony środowiska i ładu przestrzennego,

ochrony zdrowia,

pomocy społecznej,

oświaty i wychowania,

kultury i kultury fizycznej,

budownictwa mieszkaniowego,

porządku publicznego,

utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej.

Podstawowym zadaniem władz gminy jest stworzenie warunków do zaspokajania najważniejszych potrzeb mieszkańców. Realizacja lokalnej (gminnej) polityki społecznej

obejmuje różnorodne działania w ramach ustawowych uprawnień. Szereg kwestii społecznych w gminie w okresie ostatnich lat ulega zaostrzeniu, a jakość życia i pracy licznych rodzin uległa pogorszeniu. Część społeczności gminy ma poczucie zagrożenia

społecznego związanego z bezrobociem, ubóstwem, złym stanem zdrowia, patologią społeczną, niskimi dochodami, brakiem możliwości inwestowania. Równocześnie na

czoło problemów społecznych gminy wyłaniają się następujące kwestie: poprawa estetyki i czystości wsi i środowiska,

zwiększenie bezpieczeństwa,

poprawa funkcjonowania służby zdrowia,

poprawa stanu szkolnictwa (jakości świadczony usług),

zagospodarowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży,

usprawnienie funkcjonowania pomocy społecznej,

lepsze zaspokajanie potrzeb kulturalnych mieszkańców.

79

Celem rozpoznania sytuacji społeczno–gospodarczej gminy Pokój i oczekiwań jej mieszkańców przeprowadzono w styczniu i lutym 2002 r. sondażowe badania

socjologiczne14 wśród 200 respondentów w analizowanej gminie (z uwzględnieniem miejsca zamieszkania we wszystkich wsiach gminy). Narzędziem badawczym były dwie

ankiety ‘A’ i ‘B’, opracowane przez zespół. Ankieta ‘A’ była skierowana do 50 właścicieli gospodarstw rolnych, ankieta ‘B’ natomiast do 150 osób utrzymujących się

głównie ze źródeł pozarolniczych. Wyboru próby do badań (200 osób) dokonano losowo obejmując 3,6% liczby mieszkańców gminy (liczba mieszkańców 5542 osoby na koniec 2000 r.), co stanowi w pełni reprezentatywną próbę badawczą. Doboru respondentów dokonano z uwzględnieniem wykonywanych zawodów (rolnicze i pozarolnicze) oraz

podstawowych cech demograficznych.Część respondentów odmówiła udzielenia wywiadów. W sumie zebrano 200

zweryfikowanych ankiet. W przeprowadzonych badaniach ankietowych i uzyskanych wynikach brało udział 100 kobiet (50%) i 100 mężczyzn (50%).Większość respondentów była w wieku 41–50 lat 31,5% (63 osoby). Osoby z wyższym wykształceniem stanowiły

12,5%, ze średnim 30,5%, zasadniczym zawodowym 42,5%, policealnym 0,5%, podstawowym 13,0%, bez wykształcenia 1,0%. Respondenci wykonywali różnorodne

zawody. Głównie byli to: rolnicy 25 osób, nauczyciele 17 osób, emeryci również 17 osób, handlowcy 16, gospodynie domowe 8 osób, pracownicy fizyczni 8 osób.

14 Badania zostały przeprowadzone przez studentów Politechniki Opolskiej, którzy osobiście docierali do mieszkań respondentów.

80

Problematyka badawcza podjęta w ankiecie ‘B’

Problematyka badawcza podjęta w ankiecie ‘B’ dotyczy 150 respondentów pracujących w zawodach poza rolniczych (150 respondentów). Obejmuje głównie opinie

respondentów w zakresie podstawowych problemów społecznych gminy, najbardziej uciążliwych i wymagających rozwiązania. Uzyskano następujące wyniki badawcze. Do

najważniejszych problemów wymagających rozwiązania przez władze gminy respondenci zaliczyli:

- zagospodarowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży – 87 osób

- poprawę czystości, estetyki wsi i czystości środowiska – 77 osób

- lepsze zaspokajanie potrzeb kulturalnych mieszkańców – 51 osób

- zwiększenie bezpieczeństwa – 45 osób

- poprawę funkcjonowania pomocy społecznej – 38 osób

- poprawę funkcjonowania służby zdrowia – 31 osób

- poprawę stanu szkolnictwa – 19 osób

- inne (bezrobocie – 4, kanalizacja – 2) – 6 osób.

Charakterystyczną cechą wśród respondentów ankiety ‘B’ był fakt, że aż 36,7% - 55 osób urodziło się w gminie Pokój pozostałe 63,3% - 95 osób poza gminą Pokój. Świadczy to, że stopień znajomości problemów gminy w powiązaniu z tzw. „małą

ojczyzną” jest bardzo wysoki. W ankiecie ‘A’ nie było pytania dotyczącego miejsca urodzenia.

Według respondentów najbardziej uciążliwym problemem dla gminy jest zagadnienie zagospodarowania czasu wolnego dla dzieci i młodzieży (24,6%), poprawa

czystości i estetyki wsi (21,8%), lepsze zaspokajanie potrzeb kulturalnych mieszkańców (14,4%) i zwiększenie bezpieczeństwa (12,7%). Z badań wynika też, że problemy

pomocy społecznej i służby zdrowia stanowią ważki problem (19,5%).Ten wstępny obraz głównych problemów trapiących mieszkańców nie oznacza

pełnego zestawu zagadnień społecznych. Dalsza szczegółowa analiza oczekiwań mieszkańców w zakresie rozwoju gminy zwraca uwagę na następujące kwestie:

1. W zakresie problemów pracy i bezrobocia obraz sytuacji jest bardzo poważny. Aż

46,7% respondentów oświadczyło, że nie ma pracy. Równocześnie tylko 24,7%

podejmuje prace dorywcze. Wśród badanych respondentów zamierzenia z

prowadzeniem własnej działalności są skromne. Zamierzają podjąć 10,7% (16 osób).

Świadczy to o stosunkowo małej aktywności bezrobotnych, lub braku możliwości

finansowych w jej zorganizowaniu.

Badania wskazują, że zdecydowana większość respondentów (122 osoby) nie zamierza zmienić pracy ( tj. 81,3%) mino, że stopień satysfakcji z pracy nie jest zbyt

wysoki (53%). Odrębnym problemem badawczym jest subiektywna ocena wysokości dochodów. Za absolutnie niewystarczające (poniżej minimum społecznego) dochody oceniło aż 34%

(51 osób), a zbyt niskie 8% (12 osób). W sumie krytycznie o dochodach

81

wypowiedziało się 41% respondentów. Można stwierdzić, że sytuacja materialna 58% respondentów nie jest zła (87 osób).

2. Niezwykle interesujące wyniki badawcze otrzymano w zakresie zaangażowania

społecznego mieszkańców gminy. Świadczą one o dużych potencjalnych społecznych

możliwościach zaangażowania. I tak nieodpłatnie wspomogą działania społeczne na

rzecz gminy – 72 osoby tj. 48% respondentów. W organizacjach społecznych

(politycznych) działa lub działało 27,3% osób. Gros osób, które podjęłyby

działalność społeczną widzi szansę działania w organizacjach jedynie

charytatywnych. Za główną przeszkodę w podjęciu działań społecznych respondenci

podają: brak czasu, brak zainteresowania, brak sił i zdrowia oraz brak kontaktów.

Problematyka badawcza podjęta w ankiecie ‘A’

Dotyczy respondentów posiadających gospodarstwo rolne. Ankietą objęto 50 rolników, prowadzących gospodarstwo, w tym jedno gospodarstwo to ziemia nie

użytkowana. W badanych gospodarstwach rolnych mieszka 247 osób, w tym pracujących w gospodarstwie 117 osób, pracujących poza gospodarstwem rolnym 44

osoby.W sumie na jedno gospodarstwo rolne przypada 2,6 osób w wieku produkcyjnym

(20-60 lat). Bliższa analiza struktury gospodarstw rolnych według wielkości oraz struktury upraw i struktury wieku zatrudnionych świadczy o racjonalnym stanie

zatrudnienia ludności w rolnictwie. Analiza wskazuje, że w rolnictwie nie występuje bezrobocie agrarne (zob. aneks – pytanie 2-6). Równocześnie proces starzenia się ludności zamieszkującej badane gospodarstwa rolne (powyżej 60 lat) – 30 osób tj.

12,1%, świadczy o stosunkowo młodej strukturze zatrudnienia w rolnictwie.Struktura produkcji hodowlanej zwierząt wskazuje, iż bydło (159 szt.), trzoda

chlewna (145 szt.) i drób to podstawa ekonomiczna gospodarstw rolnych. Istotnym jest fakt, iż wśród 50 badanych gospodarstw – głównym źródłem utrzymania w 36% jest

rolnictwo, w pozostałych 64% – praca w rolnictwie i poza rolnictwem. Warunki mieszkaniowe ludności rolniczej są stosunkowo dobre. Średnia ilość pokoi w budynku

wynosi 5,1, a średnia powierzchnia mieszkalna budynku – 98 m2. Wiek budynków powyżej 50 lat to 80% badanych. Prawie wszystkie wyposażone w wodociąg,

elektryczność, centralne ogrzewanie i zbiorniki na ścieki, co świadczy o wysokiej infrastrukturze. W gospodarstwach rolnych w wysokim stopniu stosuje się nawożenie mineralne i organiczne oraz środki ochrony roślin, co świadczy o wysokiej kulturze

rolnej. Należy stwierdzić, że informacja mieszkańców gminy dotycząca Stobrawskiego

Parku Krajobrazowego jest bardzo wysoka. Mieszkańcy gminy spodziewają się znacznych korzyści z faktu funkcjonowania na ich terenie Stobrawskiego Parku

Krajobrazowego. Dotyczy to zainteresowania inwestorów gminą i rozwoju agroturystyki. Opinie mieszkańców wyraźnie wskazują na pozytywny (36 osób) wpływ

parku na rozwój gminy i wykorzystanie walorów przyrodniczych dla potrzeb lecznictwa. Istnienie parku krajobrazowego związane jest z ochroną środowiska –

właściwym sposobem zagospodarowania odpadów i ich utylizacją (zob. pytania cz. II 4–7). Badania świadczą o istnieniu wyżej wymienionego problemu i konieczności jego

82

dalszej poprawy. Nowym czynnikiem rozwoju gminy, zdaniem respondentów, może być rozwój gospodarstw agroturystycznych. Zainteresowanie agroturystyką wyraża 22% badanych (11 osób), pod warunkiem zdobycia środków finansowych z innych źródeł.

Problem zatrudnienia podejmuje ankieta w części II pozycje 15–18. Odpowiedzi respondentów świadczą o stosunkowo dużej aktywności w poszukiwaniu zatrudnienia i dodatkowej pracy. I tak pracę dorywczą podejmuje 36% respondentów (należy sądzić,

że część osób pracuje za granicą). Analogicznie dane z ankiety ‘B’ wynoszą 24,7%. Pracę na własny rachunek prowadziło 22%, a zamierza podjąć własną działalność

gospodarczą jedynie 3 osoby. Ważną pozycją w analizie treści ankiet są inwestycje związane z prowadzeniem

gospodarstwa domowego i rolnego. Poważnych inwestycji związanych z rozbudową domu (13 osób), zakupem samochodu lub maszyn (15 osób) dokonało zatem 56%

respondentów. W świetle powyższych informacji należy stwierdzić stosunkowo dużą aktywność inwestycyjną. Zamierzenia dalszych inwestycji są wśród respondentów

bardzo wysokie, a dotyczą głównie remontów domu i rozbudowy gospodarstw. Aż 28 respondentów zamierza dokonać nowych inwestycji. Podobnie aktywność społeczna

rolników jest wysoka. Na rzecz rozwoju gminy deklaruje swoją pracę 54% respondentów. Wyrazili oni pogląd negatywny co do angażowania się w organizacje społeczno–polityczne, argumentując brakiem czasu i zainteresowania (34 osoby). Oceniając warunki codziennego życia respondenci wskazują na potrzebę

znalezienia nowej pracy (9 osób), brak środków finansowych (9 osób), wysokie podatki (5 osób), brak zdrowia (5 osób).

Opinie respondentów pod adresem gminy koncentrują się głównie wokół potrzeb w zakresie budowy kanalizacji, dróg i chodników.

Dotychczasową działalność zarządu gminy ocenili rolnicy następująco: pozytywnie – 80%, negatywnie – 20%.

Do zaniechań w działalności zarządu gminy (cz. II poz. 35) respondenci zaliczyli: braki w infrastrukturze głównie w miejscowości Pokój.

Wnioski respondentów z ankiety ‘A’ i ‘B’

1. W opinii respondentów najważniejsze inwestycje gminy poprawiające warunki życia

mieszkańców to:

- kanalizacja – 95 osób

- dobre chodniki – 72 osób

- dobre drogi – 65 osób

- wodociągi – 30 osób

- oświetlenie ulic – 17 osób.

2. Węzłową sprawą dla mieszkańców gminy jest problem zdobycia pracy.

3. Do głównych problemów społecznych wymagających rozwiązania w gminie

respondenci zaliczali:

- zagospodarowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży – 111 osób

- poprawę czystości, estetyki wsi i czystości środowiska – 102 osób

- zwiększenie bezpieczeństwa – 69 osób

83

- lepsze zaspokojenie potrzeb kulturalnych mieszkańców – 61 osób

- poprawę funkcjonowania pomocy społecznej – 51 osób

- poprawę funkcjonowania służby zdrowia – 40 osób

- poprawę stanu szkolnictwa – 22 osób.

4. Różnice w postulatach mieszkańców pod adresem zarządu gminy są nieznacznie

uzależnione od wykonywanych zawodów (rolnicze, pozarolnicze). Chęć pomocy

nieodpłatnie na rzecz gminy deklaruje 50% respondentów, natomiast działalność w

organizacjach społecznych minimalna ilość osób.

5. Wyższą aktywność do inwestowania wykazują rolnicy, niższe zaś osoby związane z

pracą poza rolnictwem.

6. Uwagę zwraca wysoki poziom wykształcenia respondentów. Wyższe i średnie

wykształcenie posiada 43% ankietowanych. Zawód rolnika posiada jedynie 50%

zawodowo - czynnych w gospodarstwach rolnych.

Szczegółowe dane dotyczące odpowiedzi respondentów zawarte są w załączniku - Zbiorcze zestawienie ankiet ‘A’ i ‘B’.

3. Analiza silnych i słabych stron, szans i zagrożeń gminy Pokój (analiza SWOT) (Zespół)

3.1. Silne i słabe strony gminy Pokój – diagnoza stanu

Położenie Gmina Pokój położona jest między ośrodkami miejskimi w odległości:

- 30 km od Opola – stolicy województwa,

- 30 km od Namysłowa – siedziby powiatu,

- 40 km od Brzegu – miasta powiatowego,

- 50 km od Kluczborka – miasta powiatowego.

Przez teren gminy biegnie droga wojewódzka Opole – Namysłów – Oleśnica o numerze 454. Najlepsze połączenie drogowe gmina Pokój posiada z Opolem i Namysłowem. Z miastem Brzeg miejscowość Pokój połączona jest drogami lokalnymi (gminnymi i powiatowymi). Podobne połączenie ma miejsce z Kluczborkiem. Sieć drogowa gminy jest stosunkowo dobrze rozwinięta, ale jakość niektórych dróg winna ulec poprawie.

Gmina nie posiada bezpośredniego połączenia z drogami krajowymi i międzynarodowymi. Brak jest również czynnego połączenia kolejowego (ruch na trasie kolejowej został zawieszony).

84

Usytuowanie gminy Pokój w bliskiej odległości od Opola sprawia, ze może stanowić miejsce potencjalnego wypoczynku sobotnio-niedzielnego mieszkańców 120 tysięcznego miasta Opola. Z uwagi na bliską odległość od aglomeracji opolskiej gmina mogłaby w bliskiej przyszłości stanowić miejsce lokalizacji budownictwa jednorodzinnego (ewentualnie w ograniczonym zakresie wielorodzinnego niskiej zabudowy). Taka tendencja widoczna jest w wielu innych polskich aglomeracjach miejskich jak np.: poznańskiej, łódzkiej czy wrocławskiej. Dojazd do gminy ułatwia zbudowana obwodnica północna miasta Opole (w dalszym ciągu rozbudowywana), choć znacznym ułatwieniem w pokonywaniu trasy byłaby obwodnica Dobrzenia Wielkiego.

Długość dróg gminnych wynosi 94 km, w tym o nawierzchni twardej 57 km a o nawierzchni ulepszonej 25 km (26%). Są to drogi o różnym stanie technicznym nawierzchni. Drogi gospodarcze i zakładowe zapewniające dojazd do obszarów leśnych, pól, stawów i jednostek gospodarczych występują w znacznym rozproszeniu.

Drogi nie odpowiadają w pełni wymaganym standardom technicznym i nie zapewniają bezpieczeństwa ruchu komunikacyjnego. Dotyczy to w szczególności drogi wojewódzkiej 454 na odcinkach przebiegu jej przez wsi: Krogulna, Zieleniec, gdzie nastąpiła znaczna obudowa tej drogi zabudową.

Uwarunkowania przyrodniczeObszar gminy charakteryzuje mało urozmaicona rzeźba terenu, gdzieniegdzie lekko

pofałdowana dzięki występującym tu wydmom. Urozmaiceniem krajobrazu jest bogata sieć wodna i liczne stawy, w tym hodowlane, a także wydmy polodowcowe. Walorem gminy jest duży udział terenów leśnych w ogólnej powierzchni gminy. Wysokie walory przyrodnicze (faunistyczne i florystyczne) sprawiły, że już w 1988 r. teren uznany został jako obszar chronionego krajobrazu – Lasy Stobrawsko-Turawskie, którego część w 1999 r. wydzielona została jako Stobrawski Park Krajobrazowy (90% powierzchni gminy stanowi park krajobrazowy, a 10% obszar chronionego krajobrazu).

Jakość gleb w analizowanej gminie jest słaba. Przeważają gleby o niskiej przydatności do upraw rolnych (klasa V i VI). Największy udział zajmują gleby kompleksu żytniego dobrego i słabego. Gminę cechuje niski wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (64,2). Jest to jeden z najniższych w województwie opolskim, którego ogólny wskaźnik (83,2) stawia ten region w czołówce kraju.

Na obszarze gminy występują liczne gatunki roślin rzadkich i chronionych, odnotowuje się również dużą liczebność populacji zwierzyny łownej.

Obecnie nie eksploatuje się występujących w tym rejonie surowców mineralnych (iłów i glin).

Warunki demograficzneNa ogólną liczbę ludności gminy, która wynosi 5646 mieszkańców, gęstość

zaludnienia jest wyższa niż średnia dla parku krajobrazowego i wynosi 42 osoby na km2. W stosunku do średniej zaludnienia w województwie opolskim – 115 osób na km2 – wskaźnik ten dla gminy jest niski.

Na przestrzeni minionych 25 lat (1976-2000) liczba urodzeń w gminie utrzymywała się na poziomie 43-136 osób. Od 1986 r. obserwowany jest systematyczny spadek liczby urodzeń. Zgony w tym okresie utrzymywały się w zasadzie na stałym poziomie – średniorocznie 52 osoby.

Społeczność gminy Pokój charakteryzuje się wysokim odsetkiem ludności w wieku przedprodukcyjnym (w gminie 25,6%, w województwie – 23,4%) i nieco niższym wskaźnikiem w wieku poprodukcyjnym (w gminie 12,4%, w województwie – 14,5%). W

85

okresie 1995-2000 obserwowany jest spadek udziału w ogólnej liczbie mieszkańców grupy produkcyjnej z 58,0% do 62,0% i grupy poprodukcyjnej z 11,6% do 12,4%.

Udział mieszkańców o wysokich kwalifikacjach w ogólnej liczbie mieszkańców gminy jest niewielki. W 1988 r. odsetek osób z wyższym wykształceniem wyniósł 3,1%.

W związku z utrzymującym się wysokim bezrobociem sytuacja materialna mieszkańców gminy pogarsza się. Jak wynika z badań ankietowych (omówionych wcześniej) społeczność lokalna chętnie podjęłaby się prac na rzecz gminy, gdyby taka potrzeba została zasygnalizowana.

Uwarunkowania ekonomiczneOgólna recesja w gospodarce spowodowała upadek wielu przedsiębiorstw

produkcyjnych, w tym również na terenie gminy Pokój. Brak jest tu dużych przedsiębiorstw przemysłowych generujących dochody i pozwalających na zasilanie dochodów budżetu gminnego na miarę potrzeb inwestycyjnych. Większość przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą to przede wszystkim zakłady osób fizycznych. Typowych małych i średnich przedsiębiorstw jest tu zaledwie kilka.

Brak jest rozwiniętego wyspecjalizowanego rzemiosła charakterystycznego dla regionu. Jedyne większe przedsiębiorstwa należą do branży rolniczej, leśnej i drzewnej.

Brak jest możliwości pełnego uzbrojenia terenów pod inwestycje. W gminie brak jest gazociągu i kanalizacji bytowo-gospodarczej, co w pewnym zakresie hamuje rozwój gospodarczy. Największe inwestycje prowadzone są przez gminę ze środków własnych i pozyskanych spoza budżetu (nagrody, dotacje, pożyczki). Planuje się budowę kilkunastu do kilkudziesięciu domów na terenie Krzywej Góry. Jest inwestycja to inwestycja realizowana przez inwestora prywatnego na terenie stanowiącym jego własność jako zadanie komercyjne.

Ze względu na charakter prowadzonej działalności gospodarczej dochody gminy są niewielkie przez co prowadzone inwestycje gminne wymagają wielkiego wysiłku organizacyjnego i udziału finansowego mieszkańców.

Wydatki gminne to w większości obowiązek utrzymania oświaty, dróg i obiektów będących własnością gminy, stąd też na inwestycje może zostać wygospodarowana niewielka ilość środków.

Rynek pracyBrak dużych przedsiębiorstw o ugruntowanej pozycji rynkowej powoduje dużą

niestabilność na rynku pracy. Wysokie bezrobocie, brak perspektyw pozyskania pracy na miejscu sprawiają, że nasila się zjawisko emigracji zarobkowej (zwłaszcza do Niemiec). Przeprowadzone badania ankietowe wskazują, że mieszkańcy poszukując pracy podejmują działania na rzecz zdobywania dodatkowych kwalifikacji na różnego typu kursach i szkoleniach. Podniesienie kwalifikacji nie gwarantuje jednak zdobycia zatrudnienia.

Brak jest w gminie pracodawców oferujących nowe miejsca pracy, co powoduje, że stopa bezrobocia jest wysoka.

Kryzys finansów państwa ograniczył również środki na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu, w tym na dopłaty do tworzonych nowych miejsc pracy. Zahamowany został w ten sposób proces tworzenia małej przedsiębiorczości.

Zagrożenia środowiskaW ramach regionalnego monitoringu prowadzone są badania jakości tylko wód rzeki

Budkowiczanki i Stobrawy. Na podstawie tych badań można stwierdzić, że jakość wód powierzchniowych na analizowanym obszarze jest stosunkowo dobra.

86

Ze względu na dużą liczbę stawów hodowlanych oddziałujących okresowo na jakość wody w ciekach wskazane wydaje się wprowadzenie większej liczby punktów pomiarowo-kontrolnych na rzekach. Szansą na orientacyjne określenie zanieczyszczenia wód w wybranych ciekach jest szkolny monitoring wód, który może być prowadzony w ramach zajęć szkolnych oraz programu „Czysta Odra – szkolny monitoring środowiska”.

Wody podziemne to przede wszystkim czwartorzędowe poziomy wodonośne o przeciętnych zasobach oraz typowej dla zlewni leśnej jakości charakteryzującej się wysoką zawartością żelaza i manganu. Rozpoznana ilość wód podziemnych jest wystarczająca na zaspokojenie potrzeb ludności gminy oraz na potrzeby wynikające z zakładanego ewentualnego rozwoju.

Funkcjonujące systemy centralnego ogrzewania sprawiają, że na terenie gminy charakteryzującej się rozproszoną siecią osadniczą, może zagrażać zjawisko niskiej emisji. Potencjalnym zagrożeniem jakości powietrza na terenie gminy mogą być również przenoszone (w zależności od kierunku wiatru) zanieczyszczenia z większej aglomeracji jaką jest Opole, czy też sąsiadującego z miastem obiektu przemysłowego – Elektrowni Opole.

Korzystne położenie wielu miejscowości tej gminy w sąsiedztwie zwartych kompleksów leśnych (np. Pokój, Ładza, Krzywa Góra, Lubnów, Dąbrówka Dolna) sprawia, że w miejscowościach tych nie rejestruje się zanieczyszczeń powietrza, a charakterystyczny dla nich mikroklimat ma właściwości lecznicze.

Ze względu na znaczne pokrycie terenu gminy lasami (49,2%) zalegające tu gleby, to w większości gleby leśne. Jako takie podlegają procesom zbliżonym do naturalnych. Skutkiem tego jest dość niskie pH gleb. Na obszarach uprawnych gleby są w większości niskiej klasy. Przeważającymi uprawami są zboża co może prowadzić do jednostronnego ubożenia gleb. Dodatkowo procesami powodującymi ubożenie gleb może być niepełne nawożenie, erozja wynikająca z długich okresów bez zwartego przykrycia gleby roślinnością.

Duże kompleksy leśne, niezbyt intensywna rolnicza produkcja roślinna, to korzystne warunki dla bytowania znacznej liczby zwierzyny leśnej, w tym szczególnie ptaków o dużej różnorodności gatunkowej. Tak bogaty świat fauny to walor szczególny gminy.

Na obszarze gminy zarejestrowano również zróżnicowaną gatunkowo florę. Występują liczne gatunki roślin objętych ochroną oraz rzadkich lub zagrożonych wyginięciem – to także walor.

Udokumentowane nieliczne zasoby kopalin, w tym piaski i gliny, stosowane w przemyśle ceramiki budowlanej, obecnie nie są eksploatowane. Do czasu powołania na tym terenie Stobrawskiego Parku Krajobrazowego można było traktować eksploatowane zasoby jako przyczynek rozwoju określonej gałęzi gospodarki. Nadrzędność ochrony przyrody sprawia, że eksploatacja na tym terenie byłaby czynnikiem zagrażającym środowisku.

Infrastruktura technicznaGmina ma połączenie z większymi ośrodkami miejskimi w regionie (Opolem,

Namysłowem) drogą wojewódzką nr 454. Jest ona stosunkowo dobrze utrzymana, choć nie jest pozbawiona mankamentów. Stosunkowo wąska, bez odpowiedniej szerokości pasów martwego ruchu, kręta i przebiegająca przez zwarto zabudowane tereny wiejskie utrudnia sprawne przemieszczanie się. Istniejąca lokalna sieć dróg gminnych jest dobrze rozwinięta, chociaż nawierzchnia niektórych wymaga poprawy. Istnieje połączenie kolejowe (z Jełowej do Namysłowa) jednak sytuacja ekonomiczna PKP sprawiła, że została ona wyłączona z eksploatacji.

W ocenie infrastruktury technicznej za mocną stronę gminy należy uznać niemal jej pełne zwodociągowanie. Słabą stroną jest jednak kanalizacja (istnieje tylko około 3 kilometrowy odcinek sieci kanalizacyjnej w miejscowości Pokój zbierający około 35% powstających ścieków bytowych). Funkcjonująca oczyszczalnia ścieków przyjmuje również

87

około 80 m3/d w punkcie zlewnym. Na obszarze gminy Pokój nie ma również sieci gazociągowej. Trwają uzgodnienia związane z możliwością zgazyfikowania całej gminy w ciągu najbliższych dwóch lat. Sieci energetyczne poprowadzone przez teren gminy nie w pełni zaspokajają lokalne potrzeby. Trwa obecnie ich modernizacja w rejonie Domaradzkiej Kuźni, Kozub i Żabieńca.

Rozwój turystyki wymaga obecnie dobrze rozwiniętej sieci stacji paliw zaopatrujących w benzynę, olej napędowy, gaz LPG. Na terenie gminy jest jedna tego typu stacja bez możliwości tankowania gazu. W wielu miejscowościach dobrze jest natomiast zorganizowana dystrybucja (wymiana) butli do kuchenek i grzejników gazowych.

Urządzone wysypisko śmieci pokrywa potrzeby składowania odpadów komunalnych z terenu gminy z możliwością zwiększenia ilości odpadów.

Telekomunikacja na terenie gminy rozwija się w sposób intensywny. Oprócz kablowej telefonii również systemy bezprzewodowe tworzą swą infrastrukturę. Nowoczesna centrala telefonii kablowej obsługuje zarówno połączenia w trybie analogowym jak i cyfrowym dając możliwość automatycznych połączeń telefonicznych, telefaksowych oraz korzystania z innych usług, np. z internetu. Z danych statystycznych wynika, że w okresie 1998-2000 liczba korzystających z telefonii kablowej maleje, na co może mieć wpływ regres w gospodarce. Wydawać by się mogło, że zostały zaspokojone potrzeby telefonizacji, ale w wąskim zakresie. Dużą uciążliwością na tym terenie jest słaby dostęp do sieci internetowej. Długi okres oczekiwania na połączenie z siecią nie wpływa korzystnie na m.in. rozwój przedsiębiorczości.

Telefonia cyfrowa pokrywa swym zasięgiem niemal wszystkie zakątki gminy, dając możliwość sprawnego, mobilnego porozumiewania się. Ma to istotne znaczenie przy tworzeniu specyficznego rynku usług turystycznych i drobnej przedsiębiorczości.

Infrastruktura społecznaNa terenie gminy system oświatowo-edukacyjny obejmuje:

- przedszkole w Pokoju wraz z czterema placówkami zamiejscowymi w: Domaradzu,

Lubnowie, Fałkowicach, Zawiści,

- dwie szkoły podstawowe w Pokoju i Domaradzu,

- gimnazjum w Pokoju,

- zespół szkół ponadgimnazjalnych w skład którego wchodzi Zasadnicza Szkoła Zawodowa

i Liceum Profilowane.

W porozumieniu z Opolską Komendą Ochotniczego Hufca Pracy (OHP) pod auspicjami Komendy Głównej OHP na terenie gminy utworzono pierwszy modelowy Hufiec pracy we wsi Dąbrówka Dolna. Obecnie mieszka, uczy się i zdobywa tam zawód około 30 wychowanków w dwu klasach gimnazjalnych z terenu kilku gmin: Pokoju, Murowa, Wołczyna i Kluczborka.

W 2000 roku w związku z likwidacją czterech na sześć istniejących wówczas szkół podstawowych doszło do wystąpień rodziców. Po dwóch latach funkcjonowania systemu oświaty można stwierdzić, że sprawnie funkcjonujący system dowozu obejmujący około 75% dzieci i młodzieży i dobrze działające szkoły z klasami liczącymi po około 22 wychowanków spełniły oczekiwania uczniów, rodziców i pedagogów. Jednak szkolnictwo ponadgimnazjalne na terenie gminy nie zaspakaja potrzeb młodzieży. Absolwenci gimnazjum kontynuują naukę w placówkach oświatowych głównie Opola, Kluczborka i Namysłowa.

Położenie gminy na terenie Stobrawskiego Parku Krajobrazowego i obszaru chronionego krajobrazu – terenów ustanowionych dla ochrony przyrody (w tym

88

bioróżnorodności) sprawiają, że zasadnym byłoby uruchomienie szkoły ponadpodstawowej o profilu dostosowanym do przyszłych potrzeb. Rozwój rybactwa śródlądowego na tym terenie powinien być bodźcem do rozważenia możliwości powołania szkoły (zawodowej lub liceum o odpowiednim profilu) dostosowanym do przyszłych ewentualnych potrzeb w tym zakresie.

Staraniem władz gminy uruchomiona została również placówka badawcza Uniwersytetu Opolskiego.

Na terenie gminy funkcjonują niepubliczne placówki służby zdrowia o charakterze opiekuńczo-leczniczym wsparte prywatnymi gabinetami lekarskimi. Usytuowany na terenie miejscowości Pokój szpital rehabilitacyjny pełni całodobowe dyżury, udziela również pomocy doraźnej mieszkańcom gminy. Jest to istotne dla podniesienia komfortu i bezpieczeństwa zdrowotnego mieszkańców. Szpital jest jedyną placówką rehabilitacyjną tego typu w województwie i swoje usługi świadczy dla mieszkańców całej Opolszczyzny. Może być podstawą do utworzenia specjalistycznego ośrodka sanatoryjnego ze szczególnym wskazaniem utworzenia centrum leczenia osteoporozy. Mimo tego około 20% respondentów uważa, że działalność placówek medycznych wymaga zmian i ulepszenia.

Znajdująca się filia banku umożliwia obsługę zarówno mieszkańców jak i podmiotów gospodarczych na tym terenie. Warto rozważyć zlokalizowanie w wybranych wsiach bankomatów ułatwiających pobieranie pieniędzy. Sieć handlowa jest wystarczająco rozwinięta by właściwie spełniać swoje zadania.

Brak jest folkloru o szczególnych rysach historyczno-kulturowych. Dla rozwoju kulturowego gminy wskazane byłoby odtworzenie wybranych z bogatej tradycji tego terenu obrzędów. Odtworzenie i wykreowanie nowych obrzędów (np. święta karpia, święta drwali itp.) zwiększą atrakcyjność turystyczną. Wskazane wydaje się utworzenie prężnego ośrodka kultury realizującego program powszechnej edukacji społecznej, angażującego ludność do wspólnych działań na rzecz dobra wspólnego (w tym sportu). Ośrodek taki może prowadzić edukację ekologiczną, doradztwo rolnicze i inne równoległe działania promujące gminę w regionie, Polsce, Europie.

Na terenie gminy brak jest odpowiednich warunków do rekreacyjnego uprawiania sportu. Brak ogólnodostępnych basenów, zbiorników wodnych, tzw. ścieżek zdrowia, szerokiej informacji turystycznej. Jest to przeszkodą w promowaniu walorów krajobrazowych i przyrodniczych gminy oraz całego parku. Warto podkreślić, że na początku 2002 r. przez atrakcyjne tereny poprowadzone zostały dwie ścieżki rowerowe. Jest to przyczynek do rozwoju turystyki kwalifikowanej na tym terenie. Brak jest jednak ścieżek dydaktycznych, które umożliwiałyby prowadzenie zajęć z młodzieżą w terenie. Dla podniesienia na wyższy poziom tej infrastruktury konieczna wydaje się współpraca gmin terenu Stobrawskiego Parku Krajobrazowego, które wspólnie mogą stworzyć atrakcyjną ofertę turystyczną. Przy drodze wojewódzkiej odczuwany jest brak zorganizowanych parkingów leśnych – obecnie funkcjonujący pomiędzy Krzywą Górą a Pokojem ma znacznie utrudniony zjazd, co zniechęca wielu kierowców do korzystania z niego.

Rozwój kulturyNa terenie gminy występuje znaczna liczba zabytków zgłoszonych do rejestru

Wojewódzkiego konserwatora zabytków. Liczne zabudowania i całe obejścia z przełomu XIX i XX w. oraz specyficzna, nietypowa zabudowa (np. na terenie Domaradza) stanowią o wyjątkowości architektonicznej tego terenu. Nie wszystkie zabytki są w dobrym stanie technicznym, część z nich wymaga wykonania zabiegów konserwatorskich.

Brak jest również skutecznej informacji promującej zabytki gminy. Objęcie wszystkich zgłoszonych do rejestru obiektów może – wbrew oczekiwaniom – utrudnić renowację tych obiektów. Zarejestrowanie obiektu jako zabytkowego nakłada na właściciela liczne obowiązki i ograniczenia w użytkowaniu, nie zapewniając odpowiednich środków na

89

ich realizację. Obecnie tylko niektóre zabytki gminy uzyskały wpis do rejestru konserwatora, pozostałe uznane są jako obiekty zabytkowe bez wpisu do rejestru.

W gminie organizowane są imprezy o charakterze lokalnym na stałe wpisane w kalendarz imprez kulturalnych. Co roku organizowanych jest 10 takich imprez, a oprócz nich organizuje się wiele imprez o zasięgu gminnym. Zwiększenie liczby tego typu spotkań ludności lokalnej wpływa na likwidację uprzedzeń i konsolidację społeczności poszczególnych miejscowości. Brak tradycji jednoczącej społeczność, imprez folklorystycznych powoduje, że do tej pory estetyka obejść nie była najwyższa i nie wynika to wyłącznie z braku środków na renowację. Podjęte siedem lat temu działania mają to zmienić. Cyklicznie organizowane konkursy na najładniejszą (najbardziej ukwieconą, najlepiej zagospodarowaną, najoryginalniejszą) zagrodę powinny poprawić wizerunek miejscowości tak w oczach mieszkańców jak i osób przyjeżdżających spoza terenu gminy.

Promocja gminyDziałania władz gminy w zakresie promocji prowadzone są w sposób systematyczny.

Ich efektywność przewidziana jest jako proces długofalowy. Władze podejmują szereg działań, których celem jest właśnie szeroko rozumiana promocja gminy. Dla tych potrzeb wydawane są foldery, informatory i lokalna gazeta informująca społeczność lokalną o bieżącej działalności.

Zgłaszanie udziału gminy w różnego rodzaju konkursach ogólnopolskich, udział w targach są również elementami promocji gminy realizowanymi z powodzeniem przez obecne władze. Są to działania pochłaniające znaczną ilość czasu a nie przynoszące natychmiastowego profitu. Otrzymywane nagrody zazwyczaj mają charakter dotacji, wpływają do budżetu gminy i są wykorzystywane na realizację zadań celowych.

Gmina założyła swoją stronę internetową. Promocja gminy wzmocniona zostałaby wprowadzeniem na strony internetowe informacji o gminie i podejmowanych przez nią działaniach. Zasadnym wydaje się wprowadzenie na strony internetowe szerokiej informacji o planie zagospodarowania przestrzennego gminy, w którym uwzględniono fakt jej usytuowania na obszarach objętych ochroną. Byłaby to dla przyszłych potencjalnych inwestorów informacja o możliwościach inwestycyjnych w tej gminie.

Nieadekwatne do potrzeb jest również oznakowanie w postaci tablic informacyjnych, znaków informacyjnych, plansz obiektów zabytkowych czy przyrodniczych.

Gmina utrzymuje kontakty z gminą partnerską w Niemczech. Nawiązanie takich kontaktów w okresie przedakcesyjnym może pomóc w rozwiązywaniu problemów społeczno-gospodarczych współpracujących miejscowości i promującym gminę poza granicami kraju. Wskazane byłoby nawiązanie kontaktów również z gminami położonymi w innych częściach Europy (w tym w krajach kandydujących do UE). Jedną z dróg nawiązania takich kontaktów jest uczestnictwo w euroregionach.

Dla koordynacji działań w zakresie budowy infrastruktury bytowej, turystycznej itd. zasadnym byłoby powołanie związków celowych gmin. Duże problemy gmin z zabezpieczeniem niezbędnych środków na realizację niektórych działań wynikają ze zbyt małych dochodów budżetowych. Udział w związkach celowych pomaga w uzyskaniu środków np. kredytów na realizację inwestycji. Związki celowe mają ponadto znacznie większe szanse na pozyskanie środków z programów zagranicznych. Duże programy kompleksowo traktujące problemy regionu mają większe szanse na realizację niż programy lokalne zamykające się w granicach gminy. Przykładem z terenu województwa opolskiego jest związek Trias Opolski, starający się o pozyskanie środków pomocowych z programu ISPA na realizację kanalizacji i oczyszczalni ścieków w 22 gminach województwa opolskiego i śląskiego. Wymagane środki własne udziału w programie obejmują poniżej 50% kwoty inwestycji. Jest to zatem istotne dofinansowanie działań inwestycyjnych prowadzonych we

90

współpracy z innymi jednostkami administracyjnymi. Platformą do takich programów mogą być również euroregiony powoływane do rozwiązywania problemów ponadlokalnych wspólnych dla regionu geograficznego, kulturowego itp.

91

Tabela 45. Diagnoza stanu w gminie Pokój

Lp. Wyszczególnienie Słaba strona Mocna strona1 2 3 4

1. Położenie geograficznew stosunku do stolicy województwa +w stosunku do dróg krajowych +w stosunku do ciągów komunikacyjnych lokalnych +

2. Uwarunkowania przyrodniczerzeźba terenu +krajobraz +lesistość +wody +gleby +zasoby zwierzyny łownej +zasoby flory +zasoby surowców mineralnych udokumentowane +obiekty chronione +obszary chronione +

3. Uwarunkowania demograficznegęstość zaludnienia +przyrost naturalny +udział mieszkańców w wieku produkcyjnym +udział mieszkańców w wieku poprodukcyjnym +liczba mieszkańców o wysokich kwalifikacjach +status materialny mieszkańców +zaangażowanie mieszkańców w sprawy gminy +

4. Uwarunkowania ekonomiczne i gospodarczestopień uprzemysłowienia +liczba małych i średnich przedsiębiorstw +stopień rozwoju przemysłu rolno-spożywczego +przemysł bazujący na surowcach naturalnych +istniejące rzemiosło +zainteresowanie inwestorów regionem +prowadzone inwestycje +rozwój budownictwa spółdzielczego i społecznego +rozwój budownictwa jednorodzinnego +zasoby mieszkaniowe (komunalne) +dochody gminy +wydatki gminy +pozyskiwanie przez gminę środków z zewnątrz +środki na uzbrojenie terenu pod budownictwo +/-inwestycje gminy +uwarunkowania dla przemysłu rolno-spożywczego +/-struktura gospodarstw rolnych +/-kondycja gospodarstw rolnych +gospodarka łowiecka i rybacka +doradztwo rolnicze +

92

c.d. tabeli 45 1 2 3 4

5. Rynek pracystopień bezrobocia +stopień zagrożenia bezrobociem strukturalnym +zjawisko ukrytego bezrobocia +zjawisko emigracji zarobkowej +/-aktywność w poszukiwaniu pracy +podaż siły roboczej o niskich kwalifikacjach +potencjalni pracodawcy +środki na likwidację bezrobocia +wdrażanie programu ograniczania bezrobocia +profil kształcenia dla potrzeb rynku +

6. Zagrożenia środowiskazasobów wodnych +/-powietrza +/-drzewostanów leśnych +flory i fauny +eksploatowane surowce mineralne +

7. Infrastruktura techniczna i komunalnasieć dróg +/-kolej +parkingi i miejsca obsługi podróżnych +gazyfikacja +sieć elektryczna +/-sieć wodociągowa +sieć kanalizacyjna +system gospodarki odpadowej +wysypisko +tereny uzbrojone pod inwestycje +sieć telefonii przewodowej i bezprzewodowej +

8. Infrastruktura społecznaszkoły podstawowe +szkoły gimnazjalne +szkoły ponadgimnazjalne +/-dostępność usług medycznych +/-banki +poczta +/-sieć handlowa +domy opieki społecznej +ośrodki kultury +/-przystanki komunikacji +infrastruktura dostosowana dla osób niepełnosprawnych +baza sportowa +/-zagospodarowanie terenów rekreacyjnych +

93

c.d. tabeli 451 2 3 4

9. Baza turystycznaośrodki sportowe +/-basen +naturalne zbiorniki wodne – kąpieliska +punkty widokowe +pola namiotowe +kempingi +trasy piesze i rowerowe +/-ścieżki przyrodnicze +ośrodek informacji turystycznej +cykliczne imprezy sportowo-rekreacyjne +

10. Promocja gminywydawanie wydawnictw (folderów, informatorów) +rozmieszczone plamy miejscowości i mapy +/-organizowanie imprez lokalnych +organizowanie imprez regionalnych +współpraca z miejscowościami partnerskimi +uczestnictwo w związkach celowych gmin +uczestnictwo w euroregionie +założona strona w internecie +informacje w prasie lokalnej +własna gazeta lokalna +akcje promocyjne gminy +uczestnictwo w targach +działania na rzecz integracji społeczności lokalnej +

11. Rozwój kulturyzabytki – liczba +zabytki – stan +parki podworskie +muzeum +rękodzieło ludowe +wystawy +imprezy folklorystyczne +dbałość o estetykę otoczenia +

94

3.2. Szanse i zagrożenia dla rozwoju gminy

Funkcjonowanie analizowanej gminy Pokój, podobnie jak pozostałych gmin w kraju, uwarunkowane jest czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Silne i słabe strony każdej z gmin mają charakter względny i zależny od otoczenia gminy. Określenie szans i zagrożeń wymaga przeprowadzenia analizy otoczenia zewnętrznego i wewnętrznego gminy (globalnego i terytorialnego).

Na otoczenie globalne składają się: - otoczenie polityczno-prawne, determinowane przez istniejący system polityczny oraz

podstawy prawne funkcjonowania państwa,

- otoczenie makroekonomiczne opisane wskaźnikami wzrostu gospodarczego kraju,

- otoczenie społeczno-demograficzne, związane ze zmianami w liczbie ludności oraz stylu i

warunków jej życia,

- otoczenie techniczno-technologiczne, związane z postępem technicznym i wdrażaniem

jego efektów.

Natomiast otoczenie terytorialne obejmuje:- sąsiednie gminy, z którymi relacje mogą układać się na zasadach komplementarnych lub

konkurencyjnych,

- inne gminy konkurencyjne,

- otoczenie powiatowe, regionalne i krajowe, ukazujące powiązania i zależności gminy od

administracji rządowej i samorządowej na szczeblu powiatu, regionu czy kraju.15

Otoczenie polityczno-prawne

Przeobrażenia, które nastąpiły na przełomie lat 80-tych i 90-tych spowodowały zmiany w

funkcjonowaniu naszego kraju. W wyniku transformacji ustrojowej gospodarka zaczęła

funkcjonować zgodnie z zasadami gospodarki rynkowej.

Przeprowadzono wiele zmian restrukturyzacyjnych w wielu gałęziach gospodarki. Procesowi temu towarzyszyło wiele zmian w prawodawstwie polskim.

Aspiracje Polski do członkostwa w Unii Europejskiej sprawiły, że nastąpił gwałtowny proces dostosowawczy do norm unijnych naszych podstaw prawnych a także poszczególnych gałęzi gospodarki. Dostosowanie do wymogów unijnych wymaga przeprowadzenia wielu reform, które nie zawsze są korzystne dla naszej gospodarki.

Otoczenie polityczno-prawne ma ogromny wpływ na funkcjonowanie gminy. Częste zmiany aktów prawnych, w tym szczególnie wykonawczych nie pozwala na szybkie podejmowanie decyzji w gminie, zwłaszcza finansowych.

15 W. Gorzym-Wilkowski, A. Miszczuk, M. Miszczuk, K. Żuk, Zakres ekonomiki gminy, Wydawnictwo Norbertinum, Lublin 1999, s. 237.

95

Otoczenie makroekonomiczne

Szereg zmian polityczno-społecznych doprowadziło do zahamowania wzrostu gospodarczego. Utrzymywana niska stopa inflacji wywarła niekorzystny wpływ na rozwój wielu przedsięwzięć. Stopa wzrostu ekonomicznego ma bezpośredni wpływ na poziom i charakter szans i zagrożeń dla rozwoju gminy. Wzrost ekonomiczny w gospodarce kraju przyczynia się do wzrostu popytu inwestycyjnego, konsumpcyjnego, wywiera wpływ na wyniki produkcji, co nie pozostaje bez wpływu na szanse rozwoju gminy. Recesja w gospodarce natychmiast ten proces hamuje.

Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy jest stopa inflacji. Wysoka inflacja, jaka utrzymywała się w latach 90-tych destabilizowała gospodarkę powodując wzrost stopy procentowej i wahania kursów walut. W okresie ostatnich lat wartość inflacji systematycznie malała, ale jednocześnie nałożenie się innych niekorzystnych czynników sprawiło, że nastąpił regres w gospodarce. Zakłada się, że wzrost gospodarczy nastąpi dopiero po roku 2004 i być może dopiero wtedy osiągnie poziom z roku 1997.

Przeprowadzone niemal jednocześnie reformy edukacji, służby zdrowia, ubezpieczeń społecznych i administracji państwowej zachwiały stabilność finansów publicznych. Wysokie koszty ich wprowadzania odbiły się negatywnie na gospodarce kraju i poziomie życia społeczeństwa. Niestabilność finansów publicznych stanowi zagrożenie dla wielu gmin kraju, których dochody nie wystarczają na pokrycie podstawowych potrzeb.

Niepewność gospodarcza doprowadziła do zaniechania wielu inwestycji, w tym szczególnie w zakresie przetwórstwa rolno-spożywczego, tworzenia nowych miejsc pracy, rozwoju wielu małych i średnich przedsiębiorstw, zwłaszcza na terenach wiejskich.

Proces restrukturyzacji rolnictwa wspierany przez działalność agend rządowych (ARiMR oraz AWRSP) nie spowodował poprawy w tym sektorze. Uległa nieznacznej poprawie struktura obszarowa gospodarstw, ale nadal warunki życia na wsi pogarszają się.

Uwarunkowania makroekonomiczne kraju miały wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw na terenie gminy. Do roku 1999 liczba podmiotów gospodarczych w gminie Pokój wzrastała. Niestety w okresie dwu ostatnich lat utrzymuje się tendencja spadkowa. Likwidacji lub przekształceniu uległo wiele gospodarstw państwowych i małych zakładów osób fizycznych.

Otoczenie społeczno-gospodarczeZmiany w otoczeniu polityczno-prawnym mają bezpośredni wpływ na otoczenie

społeczno-gospodarcze. Niestabilność gospodarki kraju wpłynęła na zmianę stylu życia, preferencji konsumpcyjnych, poziomu zamożności społeczeństwa oraz szeroko rozumianych warunków bytu ludności. Pogłębia się zjawisko pauperyzacji społeczeństwa. Prowadzić to może do ograniczenia konsumpcji. Niski poziom dochodów przy wzrastającym poziomie bezrobocia zahamował wzrost popytu konsumpcyjnego. Dobrem trudno dostępnym jest mieszkanie – podstawy funkcjonowania każdej rodziny.

Stan otoczenia demograficznego determinują zmiany populacji danego społeczeństwa. Jednak procesy demograficzne charakteryzują się wysokim stopniem bezwładności. W ostatniej dekadzie przyrost naturalny został spowolniony, nasiliło się zjawisko emigracji wewnętrznej i zewnętrznej, w tym zarobkowej.

Szansą dla wielu gmin jest możliwość korzystania z zachodnich źródeł finansowania inwestycji, zmian organizacyjnych czy programów szkoleniowych.

* **

96

Przeprowadzona analiza uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych gminy Pokój dała podstawę do określenia szans i zagrożeń jej rozwoju.

Tabela 46. Szanse rozwoju gminy Pokój

Uwarunkowania zewnętrznemożliwość korzystania z unijnych środków pomocowych, obniżenie stóp procentowych kredytów – możliwość inwestowania

Uwarunkowania wewnętrznedobra sieć drogowych powiązań komunikacyjnych, znaczne walory i zasoby oraz dobry stan środowiska przyrodniczego, wyposażenie gminy w wodociągznaczący potencjał ludzkirezerwy zdolności produkcyjnej w przetwórstwie rolno-spożywczym,dostępność terenów pod inwestycje oferty lokalizacyjne dla potencjalnych inwestorówzainteresowanie gmin sąsiednich w wykorzystaniu walorów przyrodniczych dla rozwoju własnej gminy (powołanie związku gmin)możliwość wykorzystania walorów powołanego Stobrawskiego Parku Krajobrazowegobliskość potencjalnego rynku zbytu (miasta wojewódzkiego, powiatowego)

Tabela 47. Zagrożenia rozwoju gminy Pokój

Uwarunkowania zewnętrznespadek dynamiki rozwoju gospodarczego spadek siły nabywczej społeczeństwa, zmiany preferencji konsumpcyjnych społeczeństwaspadek dynamiki zainwestowania zagranicznego w Polscewysokie koszty przeprowadzania kilku reform w państwieniezadowolenie w sektorze rolnictwaosłabienie wspierania rolnictwa, gospodarki żywnościowej spadek liczby małych i średnich podmiotów gospodarczychniestabilna sytuacja finansów publicznychnakładanie na samorządy terytorialne nowych obowiązków bez zabezpieczenia finansowegoniekorzystna polityka fiskalna państwasłaby rozwój usług dla wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskichniekorzystna polityka państwa w zakresie budownictwa mieszkaniowegopogarszanie się bezpieczeństwa publicznego i wzrost patologii społecznychniski poziom finansowania infrastruktury społecznej przez budżet państwastały wzrost wydatków ponoszonych przez społeczeństwo na edukacje i ochronę zdrowiazbyt słabe stymulowanie rozwoju przetwórstwa rolno-spożywczego w województwie niski przyrost naturalny, starzenie się społeczeństwawysoki stopień bezrobocia, znaczne rozmiary ubóstwa wśród mieszkańców wsiodpływ młodzieży wykształconej do większych miast

97

c.d. tabeli 47Uwarunkowania wewnętrzne

zagrożenie bezrobociem strukturalnymniski przyrost naturalny, starzenie się społeczeństwaemigracje zarobkowe do Niemiecniedobory w wyposażeniu w infrastrukturą technicznąmałe zainteresowanie inwestorów gminą

Walory gminy predysponują jej obszar do wykorzystania turystycznego, rolniczego, rybackiego i rozwoju przemysłu drzewnego. Wszystkie elementy infrastrukturalne, organizacyjne i społeczne przeszkadzające w rozwoju tych dziedzin działalności są zagrożeniem dla rozwoju gminy.

Prowadzone działania inwestycyjne, edukacyjne i organizacyjne nie mogą jednak naruszać stanu środowiska przyrodniczego. Pogodzenie rozwoju gospodarczego z ochroną środowiska jest bardzo trudne. Wiele inwestycji (np. wykonanie wodociągów, kanalizacji, oczyszczalni ścieków, podniesienia standardu dróg oraz dalsza rozbudowa ich sieci) pociąga za sobą konieczność ingerowania w krajobraz, który jest jednym z podstawowych walorów tego terenu. Jest to możliwe, lecz konieczna jest wyjątkowa dbałość o stan środowiska podczas realizacji inwestycji na wszystkich jej etapach. Konieczna jest kontrola oddziaływania tych inwestycji na krajobraz i bioróżnorodność. Przy braku takiego nadzoru i skutecznego przeciwdziałania zagrożeniom utracony zostanie krajobraz - podstawowy zasób gminy warunkujący jej rozwój.

98

3.3. Cele strategiczne

Strategia opracowywana jest dla wskazania kierunków rozwoju gminy w okresie 15-20 lat. Zawarte w niej wytyczne powinny stanowić również determinantę jej rozwoju. Dla osiągnięcia celów nadrzędnych powinny być realizowane cele główne.

Ze względu na zmieniające się otoczenie społeczne i techniczne, na zmienność środowiska gospodarczego i przyrodniczego pod wpływem realizacji strategii konieczne będzie jej stałe uzupełnianie i korygowanie w zakresie zadań szczegółowych, natomiast cele nadrzędne powinny pozostawać niezmienne.

Cele nadrzędne strategii:

1. Osiągnięcie wysokiej jakości życia mieszkańców gminy - poziom życia zbliżony do

standardów krajów Unii Europejskiej.

2. Zachowanie w optymalnym stopniu zasobów naturalnych gminy (walorów

krajobrazowych i przyrodniczych).

3. Rozwój kulturowy mieszkańców gminy w oparciu o tradycje i zasoby kultury

materialnej i niematerialnej występujące na terenie i w sąsiedztwie gminy.

Realizacja nadrzędnego celu strategicznego nr 1 wymaga realizacji celów głównych.

1. A) Nowoczesna infrastrukturaZadania szczegółowe: budowa i modernizacja istniejącej kanalizacji na terenie całej gminy w technologii

zapewniającej minimalne koszty krajobrazowe i minimalne oddziaływanie na

środowisko,

budowa odpowiedniej ilości oczyszczalni ścieków zdolnych do obsługi mieszkańców i

ewentualnego ruchu turystycznego (agroturystyka, ekoturystyka, zielone szkoły)

dobrze wkomponowanych w krajobraz miejscowości – w miejscowościach w których

to jest możliwe wykorzystanie przerzutu ścieków poza granice Stobrawskiego Parku

Krajobrazowego,

rozwiązanie zagospodarowania ścieków hodowlanych generowanych na obszarze

gminy przez budowę odpowiedniej liczby zbiorników, płyt gnojowych oraz nadzór nad

poprawnością wykorzystania ścieków i odpadów hodowlanych (nawozów

organicznych),

rozbudowa wodociągu gminnego dla zapewnienia dostawy wody mieszkańcom

miejscowości jeszcze nie zwodociągowanych,

99

budowa gazociągu i zaopatrzenie w gaz mieszkańców – ograniczanie zużycia paliw

stałych do ogrzewania mieszkań i wody na cele gospodarcze,

rozwój miejsc niezbędnych dla obsługi ruchu turystycznego z zachowaniem wiejskiego

klimatu miejscowości, w których prowadzona będzie działalność agroturystyczna,

poprawa stanu czystości gminy – poprawa estetyki

wykorzystanie turystyczne linii kolejowej na terenie Stobrawskiego Parku

Krajobrazowego – utrzymanie na niej ruchu lokalnego (jeżeli zostanie to uzgodnione z

gminami na terenie parku krajobrazowego),

budowa obwodnicy drogowej dla Zieleńca i Pokoju po analizie jej wpływu na warunki

funkcjonowania infrastruktury lokalnej, w tym zwłaszcza analizie wpływu na

atrakcyjność turystyczną i możliwość jej rozwoju,

budowa traktów pieszych – chodników we wszystkich miejscowościach gminy,

wyznaczenie i budowa tras rowerowych do lokalnej komunikacji oraz tras o

charakterze turystycznym, w tym kulturowo-przyrodniczej (rowerowe i piesze ścieżki

przyrodniczo-dydaktyczne).

1. B) Miejsca pracy

Zadania szczegółowe: stworzenie programów wspierania drobnej przedsiębiorczości oraz ich realizacja,

ułatwienia w pozyskiwaniu pozwoleń na budowę przez mieszkańców gminy poprzez

przejęcie i prowadzenie tych zadań od starostwa,

w porozumieniu z urzędami pracy kontynuowanie programu robót publicznych (budowa

chodników, kanalizacji, ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych, tras turystycznych,

utrzymanie czystości na tych trasach),

zachęcenie społeczności lokalnej do włączenia się w organizowane przez gminę oraz inne

organizacje działające na terenie gminy imprezy,

realizacja inwestycji na terenie gminy przy udziale społeczności lokalnej,

pomoc przy pozyskiwaniu pracy sezonowej za granicą,

powołanie gminnego centrum edukacji dla wielofunkcyjnego rozwoju wsi,

pomoc w tworzeniu gospodarstw agroturystycznych,

pomoc w przebranżowieniu części rolników na produkcję metodami tzw. ekologicznymi

oraz organizacji zbytu tego typu produktów,

wyznaczenie terenów pod inwestycje i ich uzbrojenie,

rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego,

100

dalszy rozwój usług,

stworzenie sprzyjających warunków do efektywnego zarządzania,

rozwój szpitalnictwa sanatoryjno-rehabilitacyjnego oraz ośrodków pomocy.

1.C) Ochrona zdrowiaZadania szczegółowe: rozwój edukacji prozdrowotnej,

wprowadzenie do praktyki zdrowotnej działalności lekarzy rodzinnych ,

ułatwienie dostępu do lekarzy specjalistów (organizacja przyjazdu mammobusów, grup

lekarzy: urologów, pulmunologów itd.),

poprawa wyposażenia ośrodka zdrowia,

rozwój działalności szpitala w Pokoju,

stworzenia bazy sanatoryjnej i możliwości rekonwalescencji na terenie gminy,

utworzenie domu (domów) opieki społecznej.

Realizacja nadrzędnego celu strategicznego nr 2 wymaga realizacji celów głównych.

2.A) Ochrona walorów krajobrazowychZadania szczegółowe

zachowanie struktury zabudowy miejscowości,

przeznaczanie pod zabudowę tylko terenów nadających się do tego celu – obszary

występowania gleb odpowiednich klas,

zachowanie lub zwiększenie udziału zbiorników wodnych w krajobrazie oraz

wprowadzenie ich do wykorzystania turystycznego (wędkarstwo, rekreacja na wodzie –

kajakarstwo, rowery wodne, łodzie wiosłowe),

ochrona wydm przed degradacją (erozją),

budowa punktów widokowych wraz z niezbędną dla przyjęcia zwiedzających

infrastrukturą (z wykorzystaniem np. robót interwencyjnych),

ograniczenie powstawania dróg o nawierzchniach szczelnych – asfaltowych i

betonowych – na rzecz brukowanych,

przywrócenie dawnej świetności istniejącym w gminie Pokój zabytkowym parkom.

2.B) Ochrona bioróżnorodnościZadania szczegółowe: objęcie zabiegami ochronnymi położonych na terenie gminy pomników przyrody,

powołanie nowych pomników przyrody,

101

szczegółowa analiza przyrodnicza obszaru gminy pod kątem wytypowania obszarów o

cechach użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, stanowisk

dokumentacyjnych oraz powołanie takich form ochrony i zabezpieczenie ich

funkcjonowania,

wytypowanie ostoi zwierzyny i objęcie ich ochroną,

ograniczenie dostępu do obszarów występowania roślin i zwierząt chronionych w celu

ich zachowania,

włączenie społeczności lokalnej do czynnej ochrony roślin i zwierząt,

bieżąca likwidacja powstających nielegalnych wysypisk i procederu zaśmiecania

otoczenia,

zaprzestanie odprowadzania ścieków bytowych i gospodarczych oraz odpadów

gospodarczych w miejsca przypadkowe (lasy, zadrzewienia śródpolne, wyrobiska),

zwiększenie na obszarach otwartych liczby zadrzewień śródpolnych oraz poszerzenie

miedz,

stworzenie warunków do gniazdowania na mokradłach ptaków wodnych i wodno-

błotnych,

opracowanie gminnego informatora o zwierzętach gminy (we współpracy ze związkiem

łowieckim, organizacjami ornitologicznymi itp.),

utworzenie stanowisk obserwacji ptaków,

rozszerzenie edukacji młodzieży szkolnej w zakresie walorów i zasobów środowiska

lokalnego.

2.C) Zachowanie zabytkówZadania szczegółowe: analiza zagrożenia zabytków w gminie i potrzeb renowacji (restauracji) oraz możliwości

finansowania tych działań,

realizacja czynnej ochrony zabytków poprzez wspieranie działań renowacyjnych i

restauratorskich prowadzonych przez właścicieli – pozyskiwanie prywatnych osób do

udostępniania obiektów zabytkowych do zwiedzania,

wzmożenie dbałości o obiekty zabytkowe będące we władaniu gminy,

poprawa stanu pomników i kapliczek przydrożnych (wprowadzenie tablic – tabliczek –

informacyjnych o ich historii),

komponowanie zabytków z architekturą nowopowstającą w sposób nie burzący ładu

architektonicznego,

102

podnoszenie standardu wyposażenia obiektów zabytkowych z pełnym zachowaniem ich

walorów architektonicznych – możliwa zmiana przeznaczenia i użytkowania lecz

pierwotne funkcje powinny być upamiętnione odpowiednimi informacjami (np.

tablicami).

Realizacja nadrzędnego celu strategicznego nr 3 wymaga realizacji celów głównych.

3.A) InwestycjeZadania szczegółowe:budowa lub adaptacja budynku na gminne centrum edukacji ekologicznej (najlepiej w

bezpośrednim sąsiedztwie parku w Pokoju,

urządzenie boisk sportowych w każdej miejscowości,

urządzenie ogólnodostępnego basenu,

utworzenie parków rekreacyjno-edukacyjnych w każdej wsi,

utworzenie muzeum lasu.

3.B) Eksponowanie tradycji lokalnychZadania szczegółowe:analiza tradycji i folkloru miejscowego,

wybór i pomoc w kultywowaniu zapomnianych zwyczajów (w tym przywrócenie lub

opracowanie herbów miejscowości itp.),

pomoc w uruchamianiu usług i działalności o charakterze tradycyjnym (np. kowalstwo,

pszczelarstwo, szkółki jeździeckie, garncarstwo),

wprowadzenie do imprez: wiejskich kuligów, wyścigów saniami, biegów narciarskich,

święta karpia itp. w celu integracji społeczności lokalnych,

organizacja imprez kulturalnych (w tym folklorystycznych) lub sportowych o zasięgu

regionalnym i większym,

zwiększenie liczby imprez integrujących społeczności poszczególnych miejscowości

(uroczyste rocznice budowy kościoła, powstania OSP, budowy pierwszego stawu itp.),

udział grup reprezentantów gminy w imprezach regionalnych z emblematami gminy (targi

świąteczne w Bierkowicach k.Opola, targi turystyki, ogólnopolskie przeglądy zespołów

artystycznych, konkursy OSP itp.).

3.C) Edukacja powszechnaZadania szczegółowe:wykorzystanie walorów i funkcji Stobrawskiego Parku Krajobrazowego do utworzenia

pracowni, oddziału zamiejscowego uczelni wyższej z oddelegowaną kadrą do

103

prowadzenia badań historycznych, socjologicznych, przyrodniczych obszaru Parku i

wchodzących w jego skład gmin (wykorzystanie tych informacji w popularyzacji wiedzy

wśród mieszkańców poprzez pogadanki, odczyty, spotkania sołeckie, wspólne działania

na rzecz np. ochrony środowiska przyrodniczego danej miejscowości, ostoi zwierzyny

występującej w pobliżu itp.),

utworzenie filii powszechnego uniwersytetu ludności wiejskiej na terenie gminy w lub

pomoc w utworzeniu takiego ośrodka w gminie sąsiedniej,

organizacja lub pomoc w przeprowadzeniu kursów dokształcających dla rolników i

pozarolniczej ludności wiejskiej – nt. rolnictwa ekologicznego, rybactwa śródlądowego,

organizacji małej firmy, własnej działalności gospodarczej, korzyści spółek cywilnych,

dbałości o zdrowie na wsi itp.)

rozbudzenie aspiracji edukacyjnych

zwiększenie liczby osób z wykształceniem średnim i wyższym,

nowe propozycje w zakresie zagospodarowania wolnego czasu dla młodzieży i osób

dorosłych.

Mierniki oceny realizacji wytyczonych celów1.A) Nowoczesna infrastruktura- procent osób korzystających z gazociągu,

- procent osób korzystających z wodociągu,

- procent osób korzystających z kanalizacji,

- procent ścieków generowanych w gminie poddanych oczyszczeniu,

- procent gospodarstw prowadzących hodowlę w technologii „uszczelnionej”,

- m3 wytworzonych ścieków hodowlanych,

- obrót przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego,

- ilość gospodarstw domowych zgłaszających się do konkursu na najładniejszy dom,

najładniejsze obejście,

- liczba tablic informujących o walorach i historii gminy,

- liczba miejsc obsługi turystów,

- liczba km tras ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych w gminie,

- liczba km chodników w gminie,

1.B) Miejsca pracy- procent bezrobocia,

- roboczogodziny robót interwencyjnych,

104

- osobo-dni pracy za granicą,

- godziny dydaktyczne zrealizowane przez gminne centrum edukacji,

- liczba osobodni przyjętych wczasowiczów/liczba gospodarstw agroturystycznych,

- liczba osobodni kuracjuszy (osób przebywających na leczeniu),

1.C) Ochrona zdrowia- godziny dydaktyczne,

- liczba pacjentów objętych działaniem lekarzy rodzinnych,

- liczba osób przebadanych przez specjalistów podczas wszystkich akcji,

- liczba akcji badania ludności przez specjalistów,

- nakłady w złotych na podniesienie standardu wyposażenia ośrodka zdrowia i szpitali

(sanatoriów).

2.A) Ochrona walorów krajobrazowych- powierzchnia zbiorników wodnych,

- kwota pozyskana i wydatkowana na ochronę krajobrazu,

- liczba osób odwiedzających punkty widokowe (przebywająca na wypoczynku w pobliżu

punktów widokowych - na terenie miejscowości),

- km dróg o utwardzonej nawierzchni nieasfaltowej.

105

2.B) Ochrona bioróżnorodności- kwota wydatkowana na ochronę pomników przyrody/liczba pomników,

- liczba nowo powołanych pomników przyrody,

- kwota wydatkowana na ostoje zwierzyny,

- liczba roboczogodzin przepracowanych na rzecz ochrony środowiska przez

mieszkańców/liczba mieszkańców miejscowości,

- liczba zlikwidowanych dzikich wysypisk/liczby rozpoznanych dzikich wysypisk,

- liczba drzew nasadzonych poza lasami i parkami,

- liczba wykorzystywanych stanowisk do obserwacji ornitologicznych,

- godziny dydaktyczne przeprowadzonych zajęć nt. walorów i zasobów środowiska

lokalnego,

2.C) Zachowanie zabytków- kwota wydatkowana (z budżetu + dotacje + nakłady osób fizycznych) na naprawę

zabytków będących w „rękach prywatnych”,

- kwota wydatkowana (z budżetu + dotacje + nakłady osób fizycznych) na naprawę

zabytków będących własnością gminy,

- liczba odnowionych kapliczek,

- liczba opracowanych tablic informacyjnych o zabytkach i kaplicach/ liczba tablic

umieszczonych na zabytkach i kaplicach,

- dochód/liczba funkcjonujących zakładów prowadzących wyłącznie lub również rzemiosło

tradycyjne,

- liczba zorganizowanych imprez/ilość lat,

- liczba imprez w których gmina reprezentowana była przez przedstawicieli/ ilość lat.

3.C) Edukacja powszechna- liczba tematów badawczych realizowanych na terenie gminy/ilość lat,

- liczba osób starszych dokształcających się/liczba mieszkańców gminy,

- liczba uczestników kursów dokształcających/liczba kursów,

- liczba osób z wykształceniem średnim i wyższym/liczba mieszkańców gminy,

- liczba młodzieży biorąca udział/liczba imprez (zabaw, szkoleń, kursów, klubów

dyskusyjnych, organizacji sportowych) pozaszkolnych skierowanych do młodzieży,

- liczba imprez pozaszkolnych skierowanych do młodzieży.

4. Wskazanie kierunków dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Pokój

106

4.1. Kierunki wielofunkcyjnego rozwoju gminy (Krystyna Dubel)

„Rozwój turystyki na obszarach chronionych pozwoli przyciągnąć turystów, jeżeli zostaną ocalone nieprzeliczalne na pieniądze wartości przyrody i lokalnej kultury”

Eko- i agroturystyka

Duża różnorodność walorów przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych

Stobrawskiego Parku Krajobrazowego i stanowiącego jego otulinę obszaru chronionego

krajobrazu Lasy Stobrawsko-Turawskie sprawia, że gminy położone na tym terenie mają

możliwość wielofunkcyjnego rozwoju. Konieczne jest jednak przekształcenie gospodarki na

wsiach tak, by obok rolnictwa rozwijać się mogły pozostałe funkcje: leśnictwo, turystyka,

ochrona przyrody i krajobrazu. Aby przyszłość wsi położonych na analizowanym terenie

miała nie tylko koniunkturalny wymiar, w strategiach rozwoju gmin przewidzieć należy

działania, które umożliwią:

zharmonizowany rozwój społeczno-gospodarczy służący poprawie standardów życia

(równoważenie rozwoju), gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego i

kulturowego, integrowanie społeczności lokalnych wokół wspólnych programów

rozwoju, wykorzystanie lokalnego potencjału i zasobów zawartych w przyrodzie,

majątku, dorobku kulturalnym i zasobach ludzkich,

wprowadzenie ewentualnych zmian w dotychczasowych planach zagospodarowania

przestrzennego minimalizujących kolizje funkcji i wprowadzających ład przestrzenny.

Przyjmując założenie, że szczególnym zasobem gminy Pokój położonej na terenie

parku krajobrazowego i obszaru chronionego krajobrazu są walory przyrodnicze, w

szczególności osobliwości przyrody żywej, walory użytkowe wyrażone w takich parametrach

jak krajobraz i jego elementy (w tym stawy hodowlane) oraz walory kulturowe – w

planowanym rozwoju gospodarczo-społecznym gminy uwarunkowania te winny zostać

efektywnie wykorzystane.

Przykład wielu obszarów cennych przyrodniczo (np. Sudety, Bieszczady, Pojezierze Mazurskie) dowodzi, że różne formy turystyki mogą aktywizować gospodarkę na tych terenach. Żeby jednak obszary predysponowane do pełnienia funkcji turystycznej mogły ją pełnić – sposób zagospodarowania terenów winien minimalizować zagrożenia wynikające z nowej formy jego eksploatacji.

Zagospodarowanie terenu dla potrzeb turystycznych to między innymi:

107

budowa infrastruktury gospodarczej i usługowej, której obiekty (motele, pola namiotowe,

restauracje, bary, parkingi, stajnie wynajmujące konie) winny być lokalizowane w

miejscach łatwo dostępnych (otulinach parków, wzdłuż dróg dojazdowych),

budowa urządzeń sanitarnych i śmietników,

wytyczenie tras dydaktycznych z informacją i łatwo dostępnymi folderami,

urządzenie dróg, ścieżek, punktów widokowych i miejsc biwakowania (w tym stoły do

posiłków i ławy do wypoczynku) wzdłuż wytyczonych szlaków z zamieszczonymi przy

nich informacjami,

urządzenie ścieżek rowerowych i tras do jazdy konnej.

Na rozwój infrastruktury turystycznej składa się wiele różnorodnych działań mających

na celu:

uświadomienie miejscowej ludności (między innymi przez odpowiednie odczyty,

broszury, rozmowy) możliwości i atrakcyjności terenów przez nich zamieszkiwanych,

możliwość pozyskania kredytów, które będą mogły być przeznaczone na urządzenia

sanitarne a także tworzenie bazy noclegowej.

Turystyka i rekreacja wywołują w środowisku przyrodniczym szereg niekorzystnych

zmian, których skala zależy od:

charakteru przystosowania środowiska przyrodniczego do pełnienia funkcji turystycznych

czy rekreacyjnych, czyli sposobu jego zagospodarowania,

natężenia ruchu turystycznego, będącego efektem zapotrzebowania na dobra oferowane

przez przyrodę,

odporności tegoż środowiska na użytkowanie turystyczno-rekreacyjne.

zachowań turystów czy rekreantów w środowisku przyrodniczym.

Niewłaściwe (niezgodne z wymogami środowiska) zagospodarowanie przestrzenno-

funkcjonalne może wpłynąć niekorzystnie na walory środowiska przyrodniczego.

Zmniejszenie presji turystów na środowisko może nastąpić w wyniku wprowadzenia szeregu

działań organizacyjno-planistycznych. Nie da się jednak sterować zachowaniem turystów.

Kształtowanie właściwych zachowań turystów w kontakcie z przyrodą to wyzwanie dla

edukacji (formalnej i nieformalnej).16

Dla złagodzenia skutków środowiskowych wynikających z penetracji turystów

niezbędnym jest wyznaczenie i opis ścieżek przyrodniczych w parku. W opisie należy zwrócić

uwagę na wszystkie składniki środowiska. 16 Szerzej na ten temat: Alicja Krzymowska-Kostrowicka, Zachowania turystyczno-rekreacyjne w przyrodzie i ich skutki. (w:) Rola turystyki w edukacji przyrodniczej społeczeństwa, AWF w Poznaniu, Poznań 1996, s. 13-18.

108

Poza obszarami objętymi różnymi formami ochrony trasa ścieżek może prowadzić

przez teren nie objęty ochroną, a przydatny w edukacji przyrodniczej, np. ciekawe obiekty

przyrodnicze (drzewa pomnikowe, użytki ekologiczne i głazy narzutowe) w sąsiedztwie

zabudowy mieszkalnej.

Zadaniem ścieżki jest prezentacja typowych dla danego regionu form ukształtowania

terenu wraz z charakterystyczną roślinnością. Dla ułatwienia korzystania ze ścieżek winny

one być oznakowane, a dla umożliwienia samodzielnego zwiedzania przez turystów należy

opracować przewodniki i foldery.

Tworzenie ścieżek na obszarach cennych przyrodniczo – to szansa na właściwe

ukierunkowanie ruchu turystycznego, szczególnie na terenach postulowanych do objęcia

ochroną rezerwatową. Ścieżki przyrodnicze umożliwiają autentyczne i efektywne korzystanie

z najpopularniejszej formy rekreacji – jaką jest turystyka piesza. Ten rodzaj turystyki sprzyja

utrwalaniu pozytywnego stosunku człowieka do środowiska i kształtowania właściwego typu

zachowań w stosunku do niego. Poznawanie środowiska przyrodniczego wyrabia

emocjonalny stosunek do przyrody. Pozwala lepiej rozumieć zagrożenia i mobilizuje do

samoedukacji.

Proponowane w parkach krajobrazowych formy turystyki to eko- i agroturystyka. Pod

pojęciem ekoturystyka rozumiemy taką formę turystyki, która aktywnie zbliża do natury, daje

bliższe i pełniejsze poznanie związków człowieka z otaczającym go środowiskiem na

poziomie istotnego, indywidualnego doświadczenia. Tak pojęta turystyka nie jest oparta na

systemie zakazów, ale ma w sposób dynamiczny i indywidualny spełniać rolę wychowawczą i

kulturotwórczą. Ta forma turystyki zyskuje na znaczeniu wśród grupy turystów, która ceni

sobie kontakt z naturą, preferując zdrowy styl życia i związany z nim tzw. ekologiczny

wypoczynek. Ekoturystyka tym różni się od dotychczas funkcjonującej turystyki, że nie

narusza podstawowych parametrów środowiska przyrodniczego.

Agroturystyka – to forma turystyki oferująca pobyty u rodzin wiejskich, prowadzących

gospodarstwa rolne oraz zróżnicowane możliwości rekreacji w oparciu o zasoby gospodarstw

chłopskich i specyficzne walory obszarów wiejskich.

Warunkiem rozwoju agroturystyki są między innymi:

- walory przyrodniczo-kulturowe gminy (rejonu),

- atrakcyjność krajobrazu, w tym cieki wodne, zbiorniki, stawy, zróżnicowana rzeźba

terenu,

- specyfika rejonu (wsi, gminy) jak np.: duże powierzchnie lasów, użytków rolnych, mały

udział terenów zurbanizowanych i przemysłowych,

109

- szczególne atrakcje turystyczne, w tym: zbieractwo, wędkarstwo, możliwość jazdy konnej

i sportów wodnych,

- przystosowanie domów rolników i obejść wiejskich do przyjęcia turystów.

Każda wieś o walorach krajobrazowych i zachowanej historycznej strukturze może

pełnić funkcję wsi agroturystycznej. Jednak na rozwój tej formy turystyki mają duży wpływ

czynniki zewnętrzne takie jak: inwestycje komunalne (wodociągi, kanalizacja, oczyszczalnie

ścieków, system gospodarki odpadami, modernizacja dróg, telefonizacja) i ochrona

środowiska.

Do podstawowych zadań samorządu gminy położonej na obszarach cennych

przyrodniczo powinna należeć ocena możliwości rozwoju form wypoczynku, a co się z tym

wiąże, ocena korzyści i kosztów działalności turystycznej w gminie. Istotną rolą samorządu

terytorialnego jest wkład w rozwój infrastruktury wsi, bez której agroturystyce trudno się

rozwijać. Warunkiem rozwoju agroturystyki jest zaopatrzenie w wodę, uporządkowana

gospodarka ściekowa, zaopatrzenie w gaz przewodowy, telefonizacja, modernizacja i budowa

dróg.

Ważnym zadaniem dla gminy wspólnie z jej mieszkańcami jest dbałość o estetyczny

wygląd wsi. Dla tych celów więcej uwagi poświęcić należy kulturze życia w miejscu

zamieszkania, więcej dbałości o czystość własnych obejść i posesji. Niezbędna jest także

stanowczość władz lokalnych w egzekwowaniu od obywateli postanowień ustawy o

utrzymaniu czystości i porządku w gminach.17 Jeżeli każdy zadba o ład. porządek, kulturę

życia wokół siebie i będzie zwracał uwagę na otoczenie, nie będzie potrzebna akcja tego typu

jak, np. „sprzątanie świata” itp. Uwarunkowania rozwoju agroturystyki przedstawia rys. 10.

Agroturystyka jest szansą dla społeczeństwa lokalnego na:

uzyskanie dodatkowych dochodów,

możliwość uzyskania korzystnych kredytów na budowę i rozbudowę obiektów

gospodarczych,

rozwój rolnictwa ekologicznego jako skutecznego sposobu ochrony środowiska na

obszarach wiejskich,

rozwój przetwórstwa ekologicznych surowców, handel, edukację, doradztwo, itp.,

zwiększoną sprzedaż produktów rolnych z gospodarstwa,

rozwój kulturalny – organizowanie występów folklorystycznych, prezentację sztuki

ludowej (jarmarki, kiermasze),

17 Ustawa z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. 1996, nr 132, poz. 622 z późniejszymi zmianami). Ustawa weszła w życie 1 stycznia 1997 r.

110

wzrost dbałości społeczności lokalnej o stan środowiska przyrodniczego wsi i wygląd

zagród i obejść wiejskich,

rozbudzenie świadomości ekologicznej społeczeństwa.

Wsie atrakcyjne turystycznie winny mieć własne programy rozwoju turystyki, w

których uwzględnić należy takie podstawowe przesłanki jak:

walory przyrodniczo-krajobrazowe i wartości klimatyczno-zdrowotne,

atrakcyjność elementów zainwestowania wsi oraz bezpośrednich czynników

przyrodniczych, rzutujących na wybór i zróżnicowanie form turystyki w danej

miejscowości (w tym uruchomienie „zielonej szkoły”),

relacje pomiędzy wielkością terenów o pozytywnych cechach fizjograficznych dla

zabudowy, a wielkością zasięgu obszarów dostępnych do penetracji turystycznej i

bezpośredniej rekreacji,

możliwość prawidłowego wyodrębnienia przestrzennego funkcji obszarów

zainwestowania, w celu zapewnienia właściwych warunków rozwoju przestrzennego wsi,

jako jednostki osadniczej o określonym kierunku gospodarki rolnej,

możliwość kształtowania odpowiednich powiązań komunikacyjnych i zapewnienia

infrastruktury technicznej.

Prywatni inwestorzy i gmina poprzez planowanie przestrzenne winni tworzyć system

zachęt dla rozwoju agroturystyki. Ta forma działalności na obszarach wiejskich winna być

rozpatrywana jako jeden z elementów wielofunkcyjnego rozwoju wsi i aktywizacji rozwoju

środowiska lokalnego. Na wsiach niezbędna jest rozbudowa infrastruktury towarzyszącej

turystyce (zwłaszcza usługowej i kulturalnej), dbałość o stan środowiska, estetykę oraz wzrost

sanitacji wsi.

Rozwój eko- i agroturystyki w gminie mógłby stać się motywacją do:

wzrostu zainteresowań przyrodniczych społeczeństwa,

zdobywania wiadomości o środowisku i problemach związanych z jego użytkowaniem,

kształtowania postaw proekologicznych,

aktywnego uczestnictwa w rozwiązywaniu problemów środowiskowych.

Wprowadzenie na wieś różnych form turystyki wiąże się z koniecznością

zastosowania nowoczesnych form kształcenia, oświaty, doradztwa rolniczego i socjalno-

bytowego.

Do najważniejszych instytucji regionalnych i ogólnopolskich zajmujących się

turystyką wiejską, a w tym agroturystyką należą:

Stowarzyszenie Agroturystyczne

111

Fundacja Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”

Ośrodki Doradztwa Rolniczego – propagują one na wsi rozwój agroturystyki jako

alternatywnego źródła dochodu i możliwości ograniczania bezrobocia. Zajmują się

prowadzeniem działalności szkoleniowej poprzez organizowanie kursów, szkoleń,

pokazów dla rolników podejmujących działalność agroturystyczną oraz udostępniających

swoją bazę wypoczynkowo-rekreacyjną. Udzielają konsultacji w zakresie przygotowania

i wyposażenia gospodarstwa, jego estetyki, warunków sanitarnych, żywienia, kalkulacji

kosztów oraz przepisów obowiązujących w agroturystyce.

Izby Rolnicze – do ich zadań należą działania w zakresie rolnictwa, w tym rozwoju

infrastruktury rolnictwa i wsi, podnoszenia kwalifikacji osób zatrudnionych w rolnictwie,

a także kształtowanie świadomości ekologicznej producentów rolnych.

Instytucją rządową wspierającą przemiany strukturalne obszarów wiejskich jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Udzielane przez ARiMR kredyty preferencyjne mogą być wykorzystane między innymi na sfinansowanie nakładów związanych z modernizacją i adaptacją budynków mieszkalnych i budynków towarzyszących na kwatery agroturystyczne i infrastrukturę z tym związaną.

Udzieleniem preferencyjnych kredytów i dotacji przeznaczonych między innymi na

rozwój agroturystyki i wypoczynku na terenach wiejskich zajmuje się także Europejski

Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej.

Wśród trzynastu jednostek osadniczych gminy Pokój predyspozycjami do pełnienia

funkcji wsi letniskowych charakteryzują się miejscowości: Ładza, Krogulna, Żabieniec,

Pokój, Jagienna, Świerczowskie, Fałkowice, Dąbrówka Dolna, Siedlice, Zawiść, Kozuby.

Wśród wymienionych obok Pokoju – siedziby władz samorządowych – znacząca rola

przypada wsi Ładza, położonej w otoczeniu kompleksów leśnych, w bliskiej odległości od

siedziby gminy. Szczególnym atutem tej wsi jest fakt usytuowania na jej terenie siedziby

Dyrekcji Opolskich Parków Krajobrazowych. Zasadnym wydaje się również zlokalizowanie

na jej terenie „zielonej szkoły”. Żeby wymienione wsie mogły pełnić nowe funkcje niezbędne

jest ich turystyczne zagospodarowanie.

Rolnictwo ekologiczne

System gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie

gospodarstwa określamy jako rolnictwo ekologiczne. Produkcja metodami ekologicznymi to

sposób uzyskania produktu rolnictwa, w którym zastosowano w możliwie największym

stopniu naturalne metody produkcji nie naruszając równowagi przyrodniczej.

112

Rolnictwo ekologiczne prowadzi produkcje w cyklu zamkniętym, nie stosuje „chemii”

w postaci nawozów ani pestycydów, dodatków do pasz nie występujących w naturze. Stosuje

wyłącznie własne nawozy organiczne. Zachwaszczeniu zapobiega przez odpowiedni

płodozmian, należyte zagęszczenie łanu, szkodliwe chwasty niszczy mechanicznie lub przy

użyciu swoistych homeopatycznych preparatów biologicznych. Przed chorobami i

szkodnikami chroni rośliny za pomocą naturalnych pestycydów organicznych i mineralnych

oraz działań profilaktycznych. Zwierzęta gospodarskie hodowane są w warunkach możliwie

najbardziej zbliżonych do tych, jakie panują w przyrodzie, uwzględniając przy tym wrodzone

reakcje i podstawowe potrzeby poszczególnych gatunków. Pokarm dla zwierząt pochodzi z

danego gospodarstwa.

Podstawowym założeniem rolnictwa ekologicznego, jest produkcja żywności w

systemach technologicznych, zapewniających utrzymanie równowagi biologicznej. W tym

celu propaguje się stosowanie odpowiednich płodozmianów roślin uprawnych dla

konkretnych warunków glebowo-klimatycznych i gospodarczych. Jest to podstawowy

warunek powstrzymywania degradacji i zmęczenia gleby, ograniczenia zabiegów

chemicznych stosowanych przy monokulturach. Wskazane jest także stosowanie zabiegów

agrotechnicznych przy pełnym uwzględnieniu zasad fotosyntezy i jej intensyfikacji celem

uzyskania wyższych efektów produkcyjnych przy mniejszych nakładach.

Celem rolnictwa ekologicznego jest nieszkodliwa dla środowiska i energooszczędna

produkcja pełnowartościowych fizjologicznie płodów. Na podstawie obserwacji całościowych

próbuje się optymalnie wykorzystać lokalne warunki siedliskowe oraz możliwie całkowicie

(bez dopływu substancji z zewnątrz) zamykać obieg materii organicznej i składników

pokarmowych (rys. 11).

Gospodarstwa ekologiczne należą do najbardziej wydajnych energetycznie i

ekonomicznie. Ideą gospodarowania ekologicznego jest oszczędzanie energii, szczególnie tej

pochodzącej z nieodnawialnych źródeł oraz optymalizacji produkcji, czyli taki maksymalny

plon jaki można uzyskać bez degradacji gleby i wody, taka produkcja zwierzęca, która w jak

największym stopniu wykorzystuje własne pasze.

Rolnik stosujący zasady rolnictwa ekologicznego ma obowiązek oczyszczania

ścieków (jeśli we wsi nie ma oczyszczalni), selekcji i utylizacji odpadów stałych, jak

najlepszego urządzenia krajobrazu wiejskiego.

Stan środowiska i sposób produkcji w gospodarstwie ekologicznym podlega stałej

kontroli, której wyniki są podstawą do nadania lub do przedłużenia atestu o kolejny rok.

113

Dotychczas w Polsce problematyka rolnictwa ekologicznego nie wzbudzała szerszego

zainteresowania mimo, że rolnictwo to ma w naszym kraju duże tradycje. W stosunku do

innych państw europejskich liczba certyfikowanych gospodarstw ekologicznych w Polsce jest

mała (około 500 gospodarstw, których łączna powierzchnia wynosi 10 000 ha).

Za rozwojem rolnictwa ekologicznego przemawiają fakty, w tym:

dostarcza pełnowartościową żywność

poprawia wynik ekonomiczny gospodarstw poprzez korzystanie z premii cenowej,

wzbogaca lokalny rynek i umożliwia potencjalny eksport produktów rolnych,

chroni i zwiększa bioróżnorodność,

zmniejsza negatywne oddziaływania rolnictwa konwencjonalnego na jakość wód i koszty

związane z ich oczyszczaniem,

stanowi realną barierę dla rozprzestrzeniania się genetycznie modyfikowanej żywności.

Produkcja żywności metodami ekologicznymi zalecana jest szczególnie na obszarach

przyrodniczo cennych, a za takie uważa się, poza parkami narodowymi, parki krajobrazowe i

obszary chronionego krajobrazu.

Funkcjonujące na tych terenach gospodarstwa rolne są przeważnie niewielkie i nisko

dochodowe, rolników charakteryzuje niski stopień świadomości ekologicznej. Dla

przyspieszenia wprowadzania rolnictwa ekologicznego konieczna jest:

promocja edukacji ekologicznej dzieci, młodzieży i różnych grup społeczno-

zawodowych,

dokształcanie rolników w zakresie metod produkcji, przetwórstwa i zbytu,

wsparcie finansowe państwa dla gospodarstw przestawiających profil produkcji,

rozwój infrastruktury produkcyjno-handlowej na terenach wiejskich.

W przeciwieństwie do państw UE do 1999 roku ta forma rozwoju rolnictwa nie była

wspierana przez państwo. Od 1999 roku w gospodarstwach podejmujących i produkujących

metodami ekologicznymi przyznawane są dotacje dla każdego hektara upraw (roślin

rolniczych, warzyw, sadów, plantacji jagodowych, łąk, pastwisk). 18

Wymogi stawiane rolnictwu ekologicznemu, warunki prowadzenia produkcji i

przetwórstwa metodami ekologicznymi, sposób kontroli i certyfikacji gospodarstw określa

ustawa o rolnictwie ekologicznym.19 Ustawa reguluje kompleksowo określony system

produkcji w rolnictwie. Produkcja żywności metodami ekologicznymi jest trudna i

18 Wysokość dotacji bezpośredniej wynosi od 75 do 230 złotych/ha w roku poprzedzającym uzyskanie atestu i 50 do 200 złotych/ha dla gospodarstw już posiadających atest. Wysokość dotacji uzależniona jest od całkowitej powierzchni gospodarstw (do 50 ha przysługuje 100% dotacji). 19 Ustawa z 16 marca 2001 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. 2001, nr 38, poz. 452).

114

pracochłonna, wymagająca wiedzy o prawach rządzących przyrodą, dużej uczciwości i

rzetelności. Rekompensatą za duży wkład pracy rolnika jest fakt, że za żywność ekologiczną

można uzyskać wyższą cenę w kraju, jest na nią także duże zapotrzebowanie za granicą.

W trudnych warunkach transformacji polskiego rolnictwa ekologizacja tego działu

gospodarki jest alternatywą na zagospodarowanie nadmiaru siły roboczej na obszarach

wiejskich i zwiększenie dochodów gospodarstw rolnych.

Wzorem państw Unii Europejskiej uzasadnienie znajduje zwiększenie procentowego

udziału użytków rolnych przeznaczonych pod uprawy metodami ekologicznymi.

W naszym kraju największe szanse rozwoju ma sadownictwo, warzywnictwo, niektóre

gałęzie produkcji zwierzęcej, uprawy rzepaku, roślin strączkowych jadalnych i paszowych.

Wzrasta również zapotrzebowanie na produkcję surowców pochodzenia naturalnego takich

jak: len, konopie, nasiona oleiste, zioła, przyprawy (dla potrzeb przemysłu: włókienniczego,

farmaceutycznego, kosmetycznego). Polską specjalnością może stać się przetwórstwo i

produkcja żywności o wysokich walorach ekologicznych i zdrowotnych. Model rodzinnego

gospodarstwa rolnego ma korzystne warunki do rozwoju tego sektora.

Ważną determinantą ułatwiającą pełną integrację polskiego rolnictwa z rolnictwem

UE jest jak najszybsze zniwelowanie luki prawnej w dziedzinie ochrony środowiska. W

proekologicznej restrukturyzacji polskiego rolnictwa znaczącą rolę winno zająć pozyskiwanie

i wykorzystywanie środków unijnych. Przed Polską stoją wyzwania związane z zdolnością do

absorpcji pomocy unijnej.

115

* *

*

Wprowadzenie ekologicznych metod produkcji rolnej w gminie Pokój (i nie tylko) stwarza potrzebę współdziałania rolników z władzami gminy, Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego, Izbą Rolniczą, a między rolnikami winny tworzyć się grupy producentów.

Na rozwój tej formy gospodarowania istnieje możliwość uzyskania pomocy

finansowej z funduszy krajowych i zagranicznych.

Słabe gleby i duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych tej gminy (na 666 gospodarstw

indywidualnych 225 to gospodarstwa do 2 ha i 221, gospodarstw od 2 do 5 ha jest 221 – to

dodatkowy argument za wprowadzeniem rolnictwa ekologicznego.

Szczególne predyspozycje do prowadzenia gospodarstw metodami ekologicznymi

charakteryzują się miejscowości: Ładza, Siedlice, Kopalina, Dąbrówka Dolna, Domaradzka

Kuźnia, Świerczowskie, Jagienna, Zieleniec.

Uzasadnienie znajduje również zalesianie gruntów rolnych o niskim potencjale

produkcyjnym.20 Pozwoli to na dodatkowe zatrudnienie rolników przy nasadzeniu,

pielęgnacji, poprawie infrastruktury leśnej itp. W art. 3.1 cytowanej ustawy grunty rolne

będące częścią gospodarstwa rolnego lub stanowiącego jego całość może być przeznaczony

do zalesienia jeżeli jest gruntem klasy VI lub V, okresowo zalewanym, zdegradowanym w

rozumieniu ustawy z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych.

20 Ustawa z 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia (Dz. U. 2001, nr 73, poz. 764).

116

4.2. Działalność edukacyjna dla potrzeb wielofunkcyjnego rozwoju gminy (Krystyna Dubel)

Konieczność tworzenia i realizacji programów zrównoważonego rozwoju na terenach wiejskich związana jest z pojawieniem się nowych, nieznanych dotychczas społeczności lokalnej problemów gospodarczych, społecznych i ekonomicznych.

W procesie przygotowania konkretnych programów rozwoju gospodarczego i ochrony

przyrody na terenach przyrodniczo cennych (w ujęciu krajowym i regionalnym) wyłania się

potrzeba odpowiedzi na 2 pytania:

co czynić musi wieś na rzecz całokształtu ochrony przyrody, oraz

co czynić powinno społeczeństwo kraju dla ochrony ekosystemów żywicielskich, trwałej

produkcji bezpiecznej żywności i zabezpieczenia miejsc rekreacji.

Opracowując program rozwoju gminy wyeksponowano rolę społeczeństwa. Bowiem o

powodzeniu strategii rozwoju decydować będą nie tylko przyjęte założenia i prezentowane

treści, lecz przede wszystkim zaangażowanie społeczeństwa w ich realizację i utożsamianie

się z nią.

Praca wykonywana bez przekonania nie daje efektów. Idea realizowana bez wiary

przestaje być ideą. Czy zawsze o tym pamiętamy? Musimy zdać sobie sprawę, że z

momentem przyjęcia programu ekorozwoju społeczeństwo zamieszkujące dany teren staje się

niezależnie od chęci współodpowiedzialne za realizację tego programu na równi z

przyrodnikami, ekologami, politykami i działaczami gospodarczymi. Jeżeli nie uda się

przekonać ogółu społeczeństwa do programu, zostanie on skazany na fiasko. Konieczne jest

zatem, aby dobrze opracowany program edukacyjny, adresowany do całego społeczeństwa,

wyprzedzał wdrożenie strategii. Program taki powinien spełniać dwie zasadnicze funkcje:

1. edukacyjną (podniesienie wiedzy i świadomości ekologicznej społeczeństwa),

2. informacyjną (informacja o celach opracowanej strategii ekorozwoju oraz o szansach

jakie stwarza ona dla społeczności lokalnej).

Realizacja ekologicznej polityki państwa stwarza potrzebę podjęcia szybkich działań

organizacyjnych, w wyniku których stworzony zostanie odpowiadający potrzebom system

kształcenia społeczeństwa, w tym społeczności wiejskiej dla potrzeb wielofunkcyjnego

rozwoju.

Działania zmierzające do wprowadzenia zasad racjonalnego gospodarowania

zasobami przyrody często napotykają na opór. Obok różnych przyczyn tego stanu rzeczy

istotne znaczenie ma głęboko zakorzenione w świadomości społecznej „eksploatacyjne”

podejście do problemów przyrodniczych. Zmianę takiego podejścia może spowodować

117

jedynie właściwa edukacja ekologiczna, której ważnym elementem jest popularyzacja wiedzy

o środowisku przyrodniczym i jego reakcjach na antropopresję.

Podstawowe znaczenie ma upowszechnienie założenia, że rozwój zrównoważony nie

oznacza braku postępu, a strategia zmierzająca do zoptymalizowania relacji człowiek-

środowisko nie jest skierowana przeciwko rozwojowi społecznemu.

Jednym z założonych celów zmierzających do poprawy warunków życia i pracy

mieszkańców gminy jest:

rozwój infrastruktury społeczno-gospodarczej stanowiącej podstawowy warunek

aktywizacji obszarów wiejskich;

promowanie i wspieranie podejmowania działalności gospodarczej;

rozwój różnych form szkolenia oraz doradztwa, co stwarzyłoby możliwości podjęcia

działalności pozarolniczej lub podjęcia pracy poza gospodarstwem, przyczyniłoby się do

likwidowania zarejestrowanego bezrobocia.

Strategia wielofunkcyjnego rozwoju gminy nakłada na oświatę i służby doradcze

szczególne obowiązki dotyczące aktywnego uczestnictwa w procesie przejmowania przez

wieś ciągle nowych funkcji sprzyjających urozmaiceniu działalności gospodarczej

przyspieszającej przemiany strukturalne.

Występujące na obszarach wiejskich różne formy działalności gospodarczej powinny

się rozwijać, ale musi to być rozwój w zgodzie z przyrodą – rozwój zrównoważony.

Planowanie takiego rozwoju wyrażać się winno dążeniem do:

zgodności charakteru i struktury zagospodarowania przestrzennego z cechami i walorami

środowiska przyrodniczego;

zgodności poziomu i intensywności zagospodarowania z naturalną chłonnością

środowiska21 i jego odpornością na degradację;

eksponowania wartości i walorów krajobrazowych środowiska i ich zharmonizowania z

zagospodarowaniem w jeden krajobraz kulturowy;

tworzenia warunków przestrzennych zapewniających ochronę unikalnych wartości i

walorów środowiska przyrodniczego i antropogenicznego;

tworzenia warunków przestrzennych umożliwiających odzyskanie utraconej równowagi

ekologicznej.

21 Chłonność turystyczna dla terenów dopuszczonych do powierzchniowej penetracji wyrażana jest liczbą osób na ha lub na km2, a dla terenów, gdzie ruch turystyczny może się odbywać tylko liniowo wzdłuż wyznaczonych szlaków wyrażana jest liczbą osób na metr lub kilometr bieżący szlaku.

118

Aby środowisko przyrodnicze na terenie gminy nie było degradowane przez

niewłaściwą gospodarkę, konieczne jest wprowadzenie do szkół programów, w których

eksponowane będą prawa przyrody i ekosystemów.

Znajomość dynamiki środowiska jest niezbędna dla zrozumienia dróg

rozprzestrzeniania się szkodliwych substancji włączanych do obiegu wód i atmosfery,

przenikających następnie poprzez skażoną glebę do poszczególnych ekosystemów

naturalnych oraz upraw, a więc i do produktów żywnościowych.

Do zadań edukacyjnych, obok upowszechniania zasad i sposobów racjonalnej

gospodarki zasobami naturalnymi, należy kształtowanie umiejętności:

kompleksowego patrzenia na środowisko, z uwzględnieniem jego różnorodnych aspektów

i wewnętrznych powiązań,

oceny stanu środowiska i podejmowania działań na rzecz jego ochrony, a także wdrażanie

zasad kultury obcowania z szeroko pojętą przyrodą.

Wymienione aspekty ekologiczne winny zostać włączone do programów

edukacyjnych przygotowujących dla potrzeb gminy specjalistów z zakresu:

rolnictwa ekologicznego;

przetwórstwa rolno-spożywczego;

agroturystyki;

infrastruktury technicznej;

sanitacji wsi;

melioracji wodnych;

zagospodarowania obszarów wiejskich;

ochrony przyrody, inżynierii i ochrony środowiska;

obsługi ekonomicznej rolnictwa i gospodarki żywieniowej.

Warunkiem realizacji kształcenia dla ekorozwoju jest dobre przygotowanie nauczycieli

i innych osób związanych z edukacją ekologiczną.22

Zadania władz samorządowych gminy w odniesieniu do edukacji środowiskowej

społeczności lokalnej to m.in.:

zapewnienie dla potrzeb szkolnictwa odpowiednio wykształconej kadry kierowniczej i

nauczycieli,

dbałość o stworzenie szkołom warunków materialnych (środki dydaktyczne) niezbędnych

do realizacji nowatorskich programów nauczania,

22 Szerokie informacje na ten temat: K. Dubel, Kształcenie nauczycieli dla potrzeb edukacji środowiskowej na wsi (w:) Nauczyciel 2000-plus, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001, s. 32-40.

119

wspieranie działań nauczycieli wdrażających autorskie programy edukowania

środowiskowego,

propagowanie kształcenia różnych grup społeczno-zawodowych w zakresie ochrony i

kształtowania środowiska (w tym także szkolenie rolników dla potrzeb rolnictwa

ekologicznego i agroturystyki),23

popieranie działań szkół w pracach na rzecz rozwijania kultury ekologicznej społeczności

lokalnej (np. konkursy na czystą wieś, prezentację zagród i obejść wiejskich

przystosowanych do potrzeb agroturystyki, popularyzowanie wprowadzania do upraw

mniej znanych gatunków warzyw),

promowanie działań społeczności lokalnej na rzecz przygotowania wsi dla celów turystyki

wiejskiej,

prezentowanie na sesjach rad sołeckich wyników prac młodzieży szkolnej dotyczących:

- wiedzy na temat walorów przyrodniczych regionu, gminy,

- analizy zagrożeń środowiska we wsi, czy rejonie usytuowania szkoły i działań

podejmowanych dla poprawy tego stanu,

- zbierania surowców wtórnych, segregowania śmieci,

- działań na rzecz ochrony przyrody (w tym: dbałość o obiekty chronione – drzewa

pomnikowe, użytki ekologiczne, rośliny prawem chronione), porządkowania i

upiększania terenów wiejskich (w tym zakładanie ogródków szkolnych, dbałość o

estetykę parku w Pokoju i zieleń przydrożną),

- propagowania wiedzy o walorach przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowych (stałe

konkursy pod hasłem „Chrońmy przyrodę”), ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych

wyznaczonych w gminie,

- raportów z badań monitoringu środowiska.

Edukację społeczności wiejskiej należy realizować poprzez:

opracowanie i wprowadzenie do szkół nowych programów, które oprócz treści

niezbędnych do ogólnego wykształcenia, zawierałyby również szerokie informacje o

skutkach irracjonalnej gospodarki w środowisku przyrodniczym (np. stosowanie środków

ochrony roślin nie zawsze z zachowaniem ostrożności i okresów karencji, przenawożenie

pól gnojowicą) i zasadach racjonalnego użytkowania gruntów (np. dostosowanie

wielkości dawek nawozowych do rodzaju gleb i inne),23 Szerzej na ten temat: K. Dubel, Edukacja środowiskowa różnych grup społeczno-zawodowych w programach ekorozwoju gmin (w:) Kształcenie ekologiczne dorosłych, Zeszyty naukowe nr 23, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1998, s. 95-107.

120

edukację nieformalną w szkołach, w tym organizowanie kółek zainteresowań, takich jak:

ochrona środowiska, rolnictwo ekologiczne, turystyka wiejska,

aktywne włączanie młodzieży do prac na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego wsi i

gminy,

szerzenie oświaty ekologicznej wśród dorosłych.

Programy nauczania dla szkół wiejskich winny zostać dostosowane do warunków

przyrodniczo-gospodarczych gminy. Należy w nich uwzględniać zakładany rozwój wsi, w

tym wykorzystanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych dla rozwoju

turystyki wiejskiej.

W szkołach zawodowych o profilu rolniczym należy uruchomić specjalizacje w

zawodach pokrewnych lub związanych z rolnictwem (np. przetwórstwo, rolnictwo

ekologiczne, turystyka wiejska). Zasadne jest także uruchomienie nowych specjalizacji w

zakresie infrastruktury technicznej, zagospodarowania obszarów wiejskich, ochrony

przyrody.

W szerszym niż do tej pory zakresie włączać należy młodzież w prace porządkowe dla

wsi, powierzać młodzieży opiekę nad chronionymi obiektami przyrodniczymi i dobrami

kultury materialnej, uczyć dbałości o najbliższe otoczenie (zagrody wiejskiej).

Doprowadzenie do zrozumienia ochrony jako konieczności warunkującej nie tylko

przetrwanie, ale również rozwój społeczny i gospodarczy winno być celem działań

szkoleniowych uświadamiających i popularyzatorskich.

Nowe wyzwania rozwojowe powodują, że obok szkolnictwa różnych szczebli,

wprowadzania do szkół nowych programów, nowych specjalizacji pilną koniecznością jest

podnoszenie kwalifikacji zawodowych społeczności lokalnej (szkolenia specjalistyczne,

doradztwo).

Przeszkolenie zawodowe i doradztwo winno uwzględniać zarówno potrzeby rynku

pracy, jak i przyszłe potrzeby gospodarki. Programy edukacyjne powinny być zróżnicowane

w zależności od potrzeb społecznej czy zawodowej grupy, której dotyczy kształcenie.

Szkoleniami należałoby objąć tych wszystkich, których praca zawodowa i społeczna

może najszybciej przynieść widoczną poprawę środowiska, a jednocześnie zyskać wsparcie

współobywateli.

Działania edukacyjne powinny prowadzić do wychowania społeczeństwa

przekonanego o równorzędności celów społecznych i ekologicznych oraz o potrzebie

racjonalnego gospodarowania środowiskiem. Pierwszoplanową rolę w kształtowaniu nowego

sposobu myślenia o środowisku odgrywać będą konkretne, przemyślane i uwzględniające

121

problematykę środowiska decyzje gospodarcze, przykłady racjonalnego użytkowania jego

zasobów, skutecznej walki z marnotrawstwem, efektywne, chroniące środowisko urządzenia,

wprowadzanie nowych „czystych” technologii itd.

Od czasu przejęcia przez gminy nadzoru nad szkołami, na samorządzie spoczywa

odpowiedzialność za funkcjonowanie szkół podstawowych i ponadpodstawowych. W jego

gestii leży wiec zapewnienie formalnej edukacji środowiskowej młodzieży. Samorząd

powinien wspierać realizowane przez szkołę formy edukacji dla ekorozwoju, a w

szczególności:

tworzenie pracowni ekologicznych,

realizację przez nauczycieli programów autorskich z zakresu edukacji ekologicznej,

realizacje przez szkołę międzynarodowych i krajowych programów edukacji ekologicznej

(tzw. projektów),

prowadzenie przez nauczycieli zajęć pozalekcyjnych z zakresu ochrony środowiska,

organizowanie sesji popularnonaukowych promujących walory gminy,

działalność szkoły na rzecz edukacji ekologicznej rodziców.

O dużym zaangażowaniu w edukację ekologiczną nauczycieli z gimnazjum w Pokoju

świadczy bardzo aktywne włączanie się w realizację projektu „Czysta Odra – szkolny

monitoring środowiska”.

Drugim równie ważnym zadaniem samorządu gminy jest edukacja dla ekorozwoju

dorosłej części społeczeństwa.

Szczególną rolę w analizowanej gminie winny stanowić szkolenia osób, które zechcą

podjąć działalność w zakresie rolnictwa ekologicznego, agroturystyki, obsługi turystów.

Funkcjonujące na tym terenie dwie szkoły podstawowe i jedno gimnazjum nie

sprostają oczekiwaniom w zakresie edukacji – dla potrzeb wielofunkcyjnego rozwoju gminy.

Uzasadnienie znajduje uruchomienie szkoły o profilu zawodowym przygotowującej młodzież

do przyszłych zadań.

Dla promocji gminy Pokój i walorów przyrodniczo-krajobrazowo-kulturowych

Stobrawskiego Parku Krajobrazowego uzasadnienie znajduje również zorganizowanie w

analizowanej gminie „zielonej szkoły”. Jej szczególnym atutem byłyby zajęcia terenowe

prowadzone przez nauczycieli miejscowego gimnazjum (biologów, geografów) znających

uwarunkowania parku. celem jej uruchomienia byłoby umożliwienie kontaktu z przyrodą –

młodzieży szkolnej województwa opolskiego.

122

4.3. Tworzenie bazy dla rozwoju turystyki kwalifikowanej i edukacyjnej (M. Juszczyszyn-Pieczonka, J. Kubok)

Współczesna turystyka staje się jedną z najsilniej rozwijających się gałęzi gospodarek. Wspomagana przez lepszą komunikację drogową czy lotniczą oraz wzrost wolnego czasu odgrywa znaczącą rolę w tworzeniu narodowego produktu globalnego dla wielu krajów.

Jednak turystyka nie może się rozwijać bez odpowiedniej infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej. Pozyskanie gości odwiedzających region uzależnione jest od dobrze przygotowanej bazy, na którą składają się między innymi: wytyczone ścieżki dla pieszych, trasy rowerowe, punkty widokowe czy ścieżki dydaktyczne. Dobrze wytyczone w terenie i oznakowane ścieżki i trasy dają możliwość poznania walorów i osobliwości regionu zachęcając do ponownego przyjazdu.

Punkty widokowe

Na terenie gminy Pokój, położonej w większości w granicach Stobrawskiego Parku Krajobrazowego, autorzy wytypowali siedem miejsc do lokalizacji punktów widokowych. Potencjalne miejsca lokalizacji punktów widokowych usytuowane są w okolicach: Krzywej Góry, Siedlic, Domaradza, Lubnowa i Dąbrówki Dolnej.

1. Punkt widokowy „Krzywa Góra”

Punkt widokowy wyznaczono w proponowanym zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Łąki nad Budkowiczanką” (rys. 12). Trasa do punktu widokowego prowadzi wzdłuż wydm porośniętych drzewostanem. Na jednej z nich odkryto stanowisko archeologiczne – XIII wieczne grodzisko. Wieżę widokową można usytuować na niewielkim wzniesieniu powstałym podczas budowy stawów hodowlanych.

Jest to doskonałe miejsce do obserwacji wielu bytujących w tym rejonie ptaków i

zwierzyny łownej (np. saren, dzików, jeleni). Rozpościerający się krajobraz stanowią

liczne stawy hodowlane z niewielkimi wysepkami pośrodku, piaszczyste wydmy (niektóre

z nich mają odsłonięte zbocza) i okalające je podmokłe łąki przecięte przepływającą

Budkowiczanką. Podczas wędrówki można zapoznać się z wieloma gatunkami roślin

typowych dla podmokłych łąk.

2. Punkt widokowy „Winna Góra”

123

Punkt widokowy wyznaczono przy kompleksie stawów hodowlanych Gospodarstwa Rybackiego Lasów Państwowych w Krogulnej przy drodze krajowej nr 454 Opole-Namysłów około 1,7 km od Krzywej Góry (rys. 12).

Jest miejsce skąd można obejrzeć typowy krajobraz stawów, na których prowadzona jest gospodarka rybacka. Stawy te otoczone drzewostanem leśnym są miejscem bytowania wielu gatunków ptaków wodnych. Zaobserwować można typową roślinność porastającą brzegi stawów wzdłuż utworzonych grobli.

3. Punkt widokowy „Przy stawach”

Punk widokowy wyznaczono w kompleksie stawów w odległości około 2,5 km na południowy zachód od drogi krajowej nr 454 Opole-Namysłów (rys. 13). Trasa do punktu widokowego biegnie w kierunku Nowych Siłokowic, przez las tzw. „Drogą Pokojską”. Wieżę widokową proponuje się usytuować nad stawem przy niewielkim moście.

Z wyznaczonego punktu oglądać będzie można krajobraz licznych stawów hodowlanych z wysepkami w otoczeniu drzewostanu leśnego. Występują tu również tereny podmokłe i rozlewiska tworzące się w okolicach przepływającej Budkowiczanki. Jest to doskonałe miejsce by obserwować wiele ciekawych gatunków ptaków bytujących na tym terenie i gatunki flory charakterystycznej dla terenów podmokłych.

4. Punkt widokowy „Siedlice”

Punkt widokowy wyznaczono za miejscowością Siedlice, przy moście nad Stobrawą (rys. 14). Trasa do punktu widokowego prowadzi drogą Pokój-Karłowice (około 2,5 km), następnie drogą powiatową z Pokoju do Siedlic (około 3 km w kierunku zachodnim), miejscowość Siedlice a dalej drogą gruntową w kierunku Bielic (około 1 km na południowy zachód od zabudowań miejscowości w kierunku rzeki Stobrawy).

Z wyznaczonego punktu widokowego można będzie obserwować krajobraz nizinny – typowy dla Stobrawskiego Parku Krajobrazowego – przecięty meandrującą Stobrawą, łąki z niewielkimi oczkami wodnymi i remizami, egzemplarz dębu szypułkowego o szerokiej kulistej koronie (proponowany do objęcia ochroną) i otaczający ten teren drzewostan leśny. Ze względu na bliskie sąsiedztwo stawów hodowlanych zaobserwować tu można przelatujące liczne gatunki ptaków wodnych, bytującą w okolicznych lasach zwierzynę i występujące gatunki roślin typowych dla łąk tego terenu.

5. Punkt widokowy „Domaradz”

Punkt widokowy wyznaczono na łące za miejscowością Domaradz, w odległości około 1 km na zachód od zabudowań wsi (rys. 15). Usytuowanie tego punktu na płaskim terenie daje możliwość obserwowania krajobrazu nizinnego poprzecinanego licznymi ciekami – dopływami Bogacicy z licznymi łozami i zakrzaczeniami wierzbowymi. W dali widoczne są niewielkie zalesione wzniesienia okolic Świerczowa.

W odległości około 1 km wybudowano stawy hodowlane, które stanowić będą miejsce bytowania wielu gatunków ptaków wodno-błotnych, co daje możliwość ich obserwacji.

6. Punkt widokowy „Lubnów” – punkt dydaktyczny

124

Punkt widokowy wyznaczono przy drodze powiatowej z Lubnowa do Domaradzkiej Kuźni w odległości około 0,5 km od Lubnowa (rys. 16). Wyznaczone miejsce to wydma z częściowo odsłoniętym zboczem, a częściowo porośnięta drzewostanem iglastym. Stanowi doskonałe miejsce do przeprowadzania zajęć dydaktycznych z geografii czy środowiska. U podnóża wydmy znajdują się niewielkie oczka wodne powstałe po eksploatacji piasku z roślinnością typową dla terenów podmokłych.

Jednak teren ten jest bardzo zaśmiecony zwłaszcza u podnóża wydmy, wzdłuż brzegów oczka wodnego. Składowane odpady bytowo-gospodarcze należałoby usunąć, co wpłynęłoby na poprawę estetyki tego terenu.

7. Punkt widokowy „Dąbrówka Dolna”

Punkt widokowy zlokalizowany jest w odległości około 3,5 km od Dąbrówki Dolnej w kierunku południowo-wschodnim (rys. 17). Trasa do punktu prowadzi drogą powiatową około 3 km z Dąbrówki Dolnej do Święcin, dalej drogą leśną około 1,5 km w kierunku południowym.

Punkt widokowy usytuowano na najwyższej w tym rejonie wydmie, porośniętej drzewostanem świerkowo-sosnowym. Wydmy tworzą niewielkiej szerokości pasmo. Wydmy w części południowej są wyższe, nieco niższe schodzące tarasowo znajdują się w części północnej. Cały teren porośnięty jest licznymi gatunkami mchów, borówką czarną i borówką brusznicą.

125

Trasy rowerowe

Obok turystyki pieszej popularną formą turystyki kwalifikowanej staje się turystyka rowerowa. Daje ona możliwość przebywania na świeżym powietrzu, sprawnego i szybszego przemieszczania się po terenie. Rowerem można dotrzeć do miejsc najciekawszych pod względem przyrodniczym, krajobrazowym czy kulturowym.

Trasy rowerowe zazwyczaj wytyczane są tak, aby poruszać się nie tylko po szlakach komunikacyjnych, ale także drogami leśnymi i polnymi, co znacznie ją wzbogaca w walory krajoznawcze. Jednak muszą być one dobrze oznakowane by można było swobodnie poruszać się po terenie. Początek trasy rowerowej powinien być zaopatrzony w tablicę informacyjną zawierającą informacje dotyczące między innymi:

- całkowitej długości trasy,

- potencjalnego czasu jej pokonywania (z odpoczynkami i bez odpoczynków),

- miejsc przystankowych,

- ogólnej oceny trudności trasy,

- ciekawostek i osobliwości w jej pobliżu.

Gmina Pokój poprzez swoją wysoką lesistość, licznie występujące stawy i rozbudowaną sieć rzeczną stanowi doskonały obszar do uprawiania turystyki rowerowej. Zaproponowane przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze w Opolu trasy rowerowe umożliwiają poznanie walorów i osobliwości przyrodniczo-krajobrazowych Stobrawskiego Parku Krajobrazowego. PTTK zaproponowało wytyczenie pięciu tras rowerowych, z których dwie zostały wytyczone i oznakowane w 2002 r. (z Karłowic do Pokoju i z Zagwiździa do Pokoju).

Trasa 1 rozpoczyna się w miejscowości Pokój przy ul. Wojska Polskiego. Jej przebieg wyznaczony został przez miejscowości: Jagienna, Wilczą Budę, Zagwiździe, Grabice, Młodnik, Radomierowice, Święciny, Dąbrówkę Dolną. Z miejscowości tej proponuje się poprowadzić trasę nad stawy (okoliczne prywatne kąpielisko), dalej do Domaradzkiej Kuźni i Paryża, a następnie drogą leśną w kierunku ruin leśniczówki, a stamtąd do Pokoju (wjazd od ul. 1 Maja).

Trasa 2 również rozpoczyna się w miejscowości Pokój przy ul. Wojska Polskiego. Jej przebieg wyznaczony został przez miejscowości: Jagienną, Wilczą Budę, Zagwiździe. Dalej polną drogą wzdłuż Budkowiczanki przez Murów (gdzie jest wodny tartak) do Czarnej Wody, Winnej Góry i przez park do Pokoju (wjazd od ul. Wolności).

Trasa 3 rozpoczyna się w Pokoju przy ul. Kościelnej. Jej przebieg proponuje się poprowadzić polną drogą w kierunku prywatnych stawów hodowlanych do proponowanego zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Łąki nad Budkowiczanką”. Następnie przez miejscowości: Lubienie, Siołkowice Stare, Chróścicki Młyn, Kwaśno, Chróścice, Ameryka, Kaniów, Ładza, Grabczok, Okoły, Czarna Woda, Winna Góra do Pokoju (wjazd od ul. Wolności).

Trasa 4 rozpoczyna się w Pokoju przy ul. Brzeskiej. Jej przebieg proponuje się poprowadzić przez miejscowości Siedlice, Przygorzele, Bąkowice, Mąkoszyce, Rogalice, Nowy Świat, Tarnowiec, Kurznie, Stobrawa, Stare Kolnie, Karłowice, Kuźnica Katowska do Pokoju (wjazd od ul. Brzeskiej).

126

Trasę 5 proponuje się rozpocząć w Pokoju przy ul. 1 Maja. Jej przebieg poprowadzić drogą koło cmentarza żydowskiego, dalej drogą leśną do Żabieńca, Domaradza, polną drogą wzdłuż cieku do Fałkowic, Pieczysk, Starościna, i Dąbrowy. Następnie przez Krogulną, szosą Wołczyn-Brzeg, leśną drogą do Pokoju (wjazd od ul. Brzeskiej).

Przebieg otwartych tras rowerowych został zaznaczony na mapie – Uwarunkowania przyrodnicze Stobrawskiego Parku Krajobrazowego – załącznik.

Ścieżki przyrodnicze

Ścieżki przyrodnicze to trasy przeznaczone dla osób bardziej zainteresowanych poznaniem bogactwa flory, fauny terenu, przez który zostały poprowadzone. Przygotowane zostały głównie z myślą edukowania młodzieży szkolnej poprzez osobisty kontakt z przyrodą. Są to przeważnie szlaki do pokonywania pieszo. Dobrze oznakowanie (mapa przebiegu trasy, czas przejścia), wzbogacone tablicami informacyjnymi (edukacyjnymi) na wyznaczonych przystankach mogą poszerzać wiadomości nie tylko dzieci, ale również dorosłych. Nie należy zapominać o umieszczaniu znaków przypominających o zasadach zachowania się na trasie ścieżki.

W gminie Pokój pracownicy Dyrekcji Stobrawskiego Parku Krajobrazowego zaproponowali poprowadzenie ścieżki przyrodniczej o nazwie „Dolina Budkowiczanki” z miejscowości Ładza (siedziby Dyrekcji Stobrawskiego Parku Krajobrazowego) przez zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Łąki nad Budkowiczanką” do miejscowości Krzywa Góra.

Zaproponowano dwa warianty wyznaczenia trasy ścieżki. Łącznie zaproponowano 10 miejsc–przystanków o nazwach: „Rośliny łąk”, „Ptaki drapieżne”, „Świerszcze”, „Gdzie mieszkają ptaki”, „Elementy krajobrazu”, „Synantropizacja”, „Budkowiczanka”, „Rozlewisko”, „Murawy piaskowe”, „Wydmy”.

Autorzy rozdziału proponują również wytyczenie ścieżki przyrodniczej przebiegającej z Pokoju do Winnej Góry. Trasa rozpoczynałaby się w parku, dalej ścieżkami do pomnika przyrody – sosny wejmutki. Kolejny przystanek proponuje się nad stawem w Winnej Górze. Początek i koniec proponuje się w parku od ul. Wolności. Cały przebieg trasy ścieżki uzależniony jest od wyników rozmów z właścicielami lub zarządcami gruntów, głównie Lasów Państwowych.

Ścieżka umożliwiłaby zapoznanie się młodzieży szkolnej z wieloma gatunkami dendroflory rodzimego i obcego pochodzenia. W centralnej części parku usytuowany jest najstarszy egzemplarz sosny wejmutki w Polsce godny obejrzenia. Obok okazałych sosen na uwagę zasługują egzemplarze buka pospolitego. Wokół oczek wodnych występują liczne gatunki roślin wodno-błotnych. Nad stawem w Winnej Górze można będzie zapoznać się z roślinnością charakterystyczną dla tego typu terenów i zaobserwować liczne gatunki ptaków wodnych bytujących nad stawami. Zapoznać się również można z typowymi siedliskami leśnymi tego terenu. W bliskiej odległości od zabudowań widoczne ślady po dawnej winnicy – utworzone tarasy do nasadzeń winorośli. Po dawnych okazałych budowlanych pozostały jedynie ruiny. Około 2 km na południowy wschód – przy drodze Opole-Namysłów – zachowały się jeszcze elementy dawnej architektury parkowej, strzelnica, „Ciemne Ganki”, Elisjum, Świątynia Matyldy na wyspie czy pomnik cesarza Fryderyka I.

127

128

4.4. Proponowane kierunki rozwoju gospodarczego

Warunkiem ożywienia gospodarczego terenów wiejskich jest aktywizacja ludności lokalnej. Narzędziem umożliwiającym kształtowanie przyszłości gminy jest strategia, w której wskazane winny być działania minimalizujące zagrożenia i maksymalizujące szanse rozwoju. Nowe inicjatywy gospodarcze poza rolnictwem dają możliwość zatrudnienia ludności, są wskaźnikiem unowocześnienia terenów wiejskich.

Wybór przyszłych kierunków rozwoju zależy od uwarunkowań przyrodniczych, stanu

zagospodarowania, decyzji samorządu lokalnego, uwarunkowań społeczno-gospodarczych.

Opracowanie programu rozwoju gminy Pokój poprzedzone zostało:

1. Przeprowadzoną przez zespół w 2001 r. inwentaryzacją zasobów, walorów przyrodniczo-

krajobrazowych i kulturowych oraz zagrożeń gminy Pokój.

2. Analizą sporządzonych wcześniej opracowań, w tym:

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Pokój

(Główny projektant mgr Helena Nowik), Pokój 1999.

Miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego wsi gminnej Pokój

(Opracowanie arch. Marek Przybylski, inż. Zbigniew Wydrych), Pokój 2001.

Prognozy skutków wpływu ustaleń miejscowego planu zagospodarowania

przestrzennego wsi Pokój na środowisko przyrodnicze (Autor opracowania prof. dr

hab. Krystyna Dubel, współpraca dr Mariusz Głowacki, mgr Małgorzata Juszczyszyn-

Pieczonka), Opole 2002.

3. Analizą materiałów źródłowych z gminy, danych Urzędu Statystycznego w Opolu,

Regionalnej Izby Obrachunkowej w Opolu.

4. Badaniami ankietowymi przeprowadzonymi przez zespół w 2002 r. wybranej losowo

grupy mieszkańców gminy.

Gmina Pokój położona w 90% w granicach Stobrawskiego Parku Krajobrazowego i w

10% w granicach obszaru chronionego krajobrazu Lasy Stobrawsko-Turawskie w przyszłym

rozwoju gospodarczym, zgodnie z ustawą o ochronie przyrody24 winna uwzględniać

obowiązujące dla obszarów chronionych niektóre ograniczenia. Z definicji parku

krajobrazowego wynika, że grunty rolne, leśne i inne nieruchomości znajdujące się w

granicach parku krajobrazowego pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu.

24 Ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. (Dz. U. 1991, nr 114. poz. 492, z późniejszymi zmianami).

129

Niemniej jednak w wydanym zarządzeniu wojewody opolskiego określone zostały

pewne ograniczenia w sposobie użytkowania tego obszaru parku. W parku krajobrazowym

oraz na obszarze chronionego krajobrazu ograniczona została możliwość lokalizowania

nowych obiektów mogących znacząco pogorszyć stan środowiska. Dla ochrony wyjątkowych

walorów przyrodniczo-krajobrazowych objętych ochroną prawną w zarządzeniu podane

zostały warunki, jakie dla tych celów określono. I tak zabrania się:

utrzymywania otwartych rowów i zbiorników ściekowych,

dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody

i zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz gospodarki rybackiej,

likwidowania małych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych,

wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia własnych gruntów rolnych,

lokalizacji ośrodków chowu, hodowli – posługujących się metodą bezściółkową,

organizowania rajdów motorowych i samochodowych, pokazów lotów akrobacyjnych,

umieszczania tablic reklamowych poza obszarami zabudowanymi,

likwidowania zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych,

umyślnego zabijania dziko żyjących zwierząt, niszczenia nor, lęgowisk zwierzęcych,

tarlisk i złożonej ikry, ptasich gniazd oraz wybierania jaj,

wypalania roślinności i pozostałości roślinnych, wydobywania skał, minerałów, torfu oraz

niszczenia gleby,

wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem

obiektów związanych z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym.

Analizowana gmina nie należy do obszarów o dużym stopniu uprzemysłowienia. Brak

dużych zakładów przemysłowych jest przyczyną wielu niekorzystnych zjawisk, w tym:

- wysokiego bezrobocia,

- nasilania się niezadowolenia społecznego,

- obniżania się dochodu jednostkowego (liczonego na jednego mieszkańca),

- spadku dochodów budżetu gminnego pozwalającego na prowadzenie inwestycji

komunalnych,

Większość podmiotów prowadzących działalność gospodarczą to zakłady osób

fizycznych. Wśród wielu branż niewielki procent stanowią zakłady przetwarzające drewno

(główny zasób tego terenu). Dominuje handel, brak jest również usług dla potrzeb

wielofunkcyjnego rozwoju terenów wiejskich.

130

Większe przedsiębiorstwa to gospodarstwa rybackie zajmujące się hodowlą i

sprzedażą ryb na lokalnych rynkach.

Ze względu na uwarunkowania przyrodnicze wskazane byłoby rozwinięcie

działalności w zakresie:

- przetwórstwa drzewnego (w małym stopniu oddziałującego na środowisko),

- rybactwa śródlądowego i drobnego przetwórstwa ryb słodkowodnych

- przetwórstwa rolno-spożywczego,

- hodowli z rozwiązaną utylizacją gnojówki, obornika i gnojowicy,

- produkcji rolniczej oraz ogrodniczej,

- produkcji rzemieślniczej o niskiej uciążliwości dla środowiska,

- turystyki kwalifikowanej, agroturystyki, ekoturystyki,

- kulturotwórczym,

- naukowym (poprzez utworzenie pracowni, filii wyższej uczelni na terenie parku

krajobrazowego np. w siedzibie Opolskich Parków Krajobrazowych).

Niektóre rodzaje działalności gospodarczej wymagają przygotowania

infrastrukturalnego. Zakładany rozwój turystyki wymusza potrzebę doinwestowania gminy

w zakresie:

- bazy lokalowej,

- bazy gastronomicznej,

- usługowej,

- sieci dróg, ścieżek, chodników,

- informacji turystycznej,

- urządzenia bazy turystycznej (pól namiotowych, biwakowych, miejsc parkingowych,

ambon, platform widokowych).

Uruchomienie w Stobrawskim Parku Krajobrazowym „zielonej szkoły”, dla której

najlepszym miejscem dla lokalizacji byłaby miejscowość Ładza (na terenie której mieści się

siedziba Opolskich Parków Krajobrazowych). Wraz z powołaniem „zielonej szkoły” winny

powstać punkty gastronomiczno-usługowe zaspakajające potrzeby przyjeżdżającej na ten

teren młodzieży szkolnej województwa opolskiego i nie tylko.

Gęsta sieć drogowa i dość dobry dojazd do gminy, przy jednoczesnym braku intensywnego ruchu samochodowego, tworzą sprzyjające warunki do budowy i funkcjonowania domu opieki nad osobami o ograniczonej zdolności przemieszczania się – np. „domy złotej jesieni”, ośrodki pourazowej rehabilitacji ruchowej, ośrodki dla osób (dzieci) niepełnosprawnych psychoruchowo. Bliskość wsi zapewnia możliwość prowadzenia

131

rehabilitacji przy pomocy zwierząt np. hippoterapia czy temu podobne. Dla rozpoczęcia tego zadania konieczne jest jednak stworzenie infrastruktury dostosowanej dla obsługi osób niepełnosprawnych (chodniki o obniżonych krawężnikach, podjazdy i windy do urzędów, ośrodków zdrowia, sklepów, banków itp.).

Specyficzny mikroklimat okolic Pokoju sprawia, że funkcjonujący tu od lat jedyny w

województwie opolskim Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny w Pokoju mógłby zostać

rozbudowany przez co liczba osób korzystających z jego usług wzrosłaby, co jednocześnie

zwiększyłoby zapotrzebowanie na personel medyczny tego ośrodka. Zwarte kompleksy leśne

otaczające miejscowość predysponują ten teren do wszczęcia starań o uznanie go

miejscowością uzdrowiskową. Jest to jedyna tego typu placówka w województwie opolskim i

zasadnym wydaje się utworzenie centrum leczenia osteoporozy.

Znaczący udział użytków rolnych w strukturze użytkowania gruntów tej gminy, przy

słabych stosunkowo glebach, wysokie rozdrobnienie rodzinnych gospodarstw rolnych,

uzasadnia celowość tworzenia gospodarstw ekologicznych produkujących zdrową żywność.

Byłby to dodatkowy argument za tworzeniem podstaw pod rozwój agroturystyki na tym

terenie. Należy jednak podkreślić, że działalność agroturystyczna jest jedynie dodatkowym

źródłem dochodów dla rolników udostępniających swoje mieszkania dla przyjeżdżających z

zewnątrz osób. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze nie pozwalają na tym terenie

traktować tej działalności jako głównego źródła dochodów.

Bliskość od dużej aglomeracji miejskiej (30 km), stosunkowo łatwy i krótki czas

dojazdu, przy wyróżniających gminę walorach przyrodniczo-krajobrazowych mogłaby być w

ograniczonym stopniu wykorzystana do promowania jej wybranych terenów pod osadnictwo

jednorodzinne, w tym letniskowe. Uzasadnienie znajduje dostosowanie przyszłego

budownictwa do istniejącego charakteru zabudowy i układu osadniczego zgodnie z

otaczającym krajobrazem. Wyszukane budownictwo, np. zbyt wysokie, o niewłaściwej

konstrukcji dachów, zeszpeciłyby architekturę lokalnego krajobrazu. Żeby tak się stało gmina

musi być promowana z wykorzystaniem radia, telewizji i internetu.

Uzasadniony wielofunkcyjny rozwój gminy Pokój sprawia, że winno się dostosować

zakres kształcenia społeczności lokalnej tego terenu do nowych wyzwań. Gmina będzie

potrzebowała specjalistów w zakresie:

- ochrony przyrody,

- kompleksowej obsługi turystów,

- doradztwa rolniczego, w tym ds. rolnictwa ekologicznego i agroturystyki,

- infrastruktury technicznej dla potrzeb wsi.

132

Plan ożywienia gospodarczego gminy nie zostanie zrealizowany, jeśli cała

społeczność lokalna i samorząd nie uznają go za swój własny.

Zakładany w strategii wielofunkcyjny rozwój gminy stwarza potrzebę zaangażowania

lokalnej społeczności i umożliwienia jej dokształcenia w zakresie szeroko rozumianej

edukacji ekologicznej.

Wszystkie proponowane kierunki perspektywicznego rozwoju gminy Pokój wymagają

zaangażowania znacznych nakładów finansowych. Oprócz środków wygenerowanych przez

gminę możliwe jest podjęcie starań o pozyskanie środków spoza budżetu gminy, z różnych

funduszy celowych. Wybrane instytucje wspierające rozwój terenów wiejskich, małej

przedsiębiorczości i działań proekologicznych zamieszczono w załączniku niniejszego

opracowania.

5. Załączniki

Załącznik 1 – Zbiorcze zestawienie wyników ankiet

Załącznik 2 – Wzór ankiety A

Załącznik 3 – Wzór ankiety B

Załącznik 4 – Wykaz instytucji wspierających działalność inwestycyjną i proekologiczną

Załącznik 5 – Mapa: Uwarunkowania przyrodnicze Stobrawskiego Parku Krajobrazowego

Załącznik 6 – Mapa: Uwarunkowania antropogeniczne Stobrawskiego Parku Krajobrazowego

Załącznik 7 – Mapa: Możliwości użytkowania przestrzeni Stobrawskiego Parku Krajobrazowego

Załącznik 8 – Mapa: Uwarunkowania przyrodnicze gminy Pokój

Załącznik 9 – Mapa: Uwarunkowania antropogeniczne gminy Pokój

Załącznik 10 – Mapa: Możliwości użytkowania przestrzeni gminy Pokój

Załącznik 11 – Wykaz wybranych instytucji wspierających działania na rzecz rozwoju terenów wiejskich, działań proekologicznych

133

Załącznik 1.

Zbiorcze zestawienie ankiet „B” (150 sztuk) pt. „Oczekiwania mieszkańców gminy Pokój w zakresie kierunków rozwoju gminy”

1. Miejsce urodzenia – Gmina Pokój tak – 55 nie – 95

2. Czy Pan/Pani posiada pracę? tak – 80 nie – 70

3. Czy Pan/Pani podejmuje prace dorywcze?tak – 37 nie – 113

4. Czy Pan/Pani próbował lub prowadził własną działalność gospodarczą? tak – 39 nie – 111

5. Czy Pan/Pani zamierza w najbliższym czasie (roku) podjąć własną działalność gospodarczą? tak – 16 nie – 134

6. Czy posiadana praca daje Panu/Pani satysfakcję?tak – 70 nie – 62 brak odpowiedzi – 18

7. Czy zamierza Pan/Pani w najbliższym czasie zmienić rodzaj wykonywanej pracy?tak – 14 nie – 122brak odpowiedzi – 14

8. Jak ocenia Pan/Pani swoje dochody?

wysokie – 1 satysfakcjonujące – 30 zbyt małe z pracy podstawowej – 56 zbyt niskie pomimo różnych źródeł zatrudnienia – 12 absolutnie niewystarczające – 51

9. Kiedy i jakie inwestycje ostatnio (w okresie ostatnich 3 lat) Pan/Pani poczynił?

zakup odkurzacza, telewizora lub temu podobne – 59 zakup samochodu (maszyny lub temu podobne) do kwoty 20.000 zł. – 14 zakup samochodu (maszyny lub temu podobne) w zakresie 20.000-50.000 zł. – 13 rozbudowa posesji – domu (podłączenie kanalizacji, rozbudowa domu, budowa garażu

itp.) – 82 budowa domu dla siebie lub pomoc finansowa w budowie domu najbliższej rodzinie w

pobliżu (na terenie sąsiednich miejscowości lub na terenie gminy) – 6 rozpoczęcie działalności gospodarczej - budowa zabudowań, zakup maszyn itp. – 6

134

10. Jak Pan/Pani ocenia swoją znajomość prawa?

bardzo słaba – 53 przeciętna – 94 bardzo dobra – 3

11. Czy Pan/Pani wspomógłby nieodpłatnie (w zakresie własnych możliwości) działania społeczne na rzecz rozwoju gminy?

tak – 72 nie – 78

12. Ile czasu miesięcznie mógłby Pan/Pani przeznaczyć na pracę społeczną na rzecz gminy, gdyby takie prace były organizowane?

1 godz. – 3, 2 godz. – 2, 4 godz. – 7, 5 godz. – 14, 6 godz. – 4, 8 godz. – 3, 10 godz. – 13, 12 godz. – 1, 15 godz. – 1, 16 godz. – 1, 20 godz. – 6, 30 godz. – 2, 40 godz. – 2, 1 tydzień – 2, 2 tyg. – 1, 2 dni – 1, 3 dni – 1, 4 dni – 2, 5 dni – 1.

13. W jakich organizacjach społecznych (politycznych) Pan/Pani działa lub działał i z jakiego powodu zaprzestał działać?

PSL – 5 Związki zawodowe – 5 Związki kombatantów – 3 OSP – 3 SLD – 3 ZHP – 3 Komitet Rodzicielski – 2 Koło Gospodyń Wiejskich – 2 PZPR – 2 LK Sport. – 1 CARITAS – 1 Solidarność – 1 PCK – 1 OHP – 1 ZMS – 1 ZMW – 1 LOK – 1 Związek Nauczycielstwa Polskiego – 1 Polski Związek Łowiecki – 1 Mniejszość Niemiecka – 1 Ławnik Sądowy – 1 Komisja Rozwoju Problemów Alkoholowych – 1.14. Ile czasu średnio miesięcznie poświęca Pan/Pani na działalność w organizacjach społecznych?

SLD, PZŁ – 40 godz. OHP – 30 godz.

135

SLD – 10 godz. CARITAS – 8 godz. LKS – 24 godz. Kom. Rodz. – 1-2 dni ZNP – 1 godz. ZHP – 3-4 godz. Kom. Rozw. Problemów Alk. – 2-3 godz. Mniejszość Niemiecka – niewiele Ławnik Sądowy – 1 dzień na 3 miesiące

15. Do jakiego typu organizacji społecznych chętnie Pan/Pani zapisałby się i podjął działalność społeczną?

PCK, CARITAS – 11 charytatywnych – 13 Honorowych Dawców Krwi – 1 SLD – 1 Opieka Społeczna – 3 Koło Gospodyń Wiejskich – 1 organ. gminnej – 1

16. Jakie są przeszkody w podjęciu takich działań?

brak czasu – 50 brak zainteresowania – 26 brak sił, zdrowia – 15 studia – 1 brak dostępu do organizacji – 2 brak wiary w skuteczność działań – 5 brak kontaktów – 12 brak kompetentnych ludzi – 3 brak zaufania – 3 brak funduszy – 3 brak zapotrzebowania – 2

17. Co najbardziej przeszkadza Panu/Pani w codziennym funkcjonowaniu?

brak funduszy – 36 zdrowie – 22 brak czasu – 6 brak pracy – 8 złe drogi, chodniki, złe oświetlenie ulic – 16 za wysokie podatki – 4 słabe zarobki – 2 złe wiadomości polityczne – 1 dojazd do pracy – 1 dojazd do szkoły – 1 zmiana prawa i przepisów – 1 biurokracja – 1 bałagan i niekompetencja – 1

136

zapaść gospodarcza – 1 zamykanie szkół – 1 stresująca praca – 1 brak rodziny – 1 brak pomocy ze strony gminy – 3 brak kontenerów na odpady – 1 brak infrastruktury kulturalnej – 1 brak kompetentnego zarządu gminy – 2 mieszkanie na wsi – 1 sąsiadka – 1 brak kanalizacji i ścieżek rowerowych – 1 złe połączenia komunikacyjne, brak prawa jazdy – 1 brak klientów (fryzjer) – 2 brak życzliwości międzyludzkiej – 1 przynależność do gminy Pokój, woli do gminy Dobrzeń Wielki (z Ładzy) – 1

18. Jakie działania podjął Pan/Pani dla poprawy swego statusu i co przeszkadzało w nich najbardziej?

dodatkowa praca – 5 kursy dokształcające – 13 własna działalność gospodarcza – 8 kursy mistrzowskie – 4 praca dorywcza – 2 zmiana pracy – 2 poszukiwanie pracy – 5 kursy językowe – 2 kursy menedżerskie, zarządzania – 1 studia – 2 kursy komputerowe – 2 studia podyplomowe, kursy – 2 własny zakład fryzjerski – 1 zmiana pracy i dokształcanie się do nowego zawodu – 1 ograniczenie zatrudnienia we własnej firmie – 1 odbywany staż na nauczyciela dyplomowanego – 1 praca na zachodzie – 1 założenie ogrzewania 0 wodociągu własnego – 1

19. Jakie inwestycje zamierza Pan/Pani w najbliższym czasie podjąć dla poprawy stanu posiadania – podniesienia standardu życia?

remont mieszkania – 22 remont domu – 18 znaleźć pracę – 4 ocieplenie domu – 3 rozpoczęcie własnej działalności – 3 kupienie samochodu – 3 poprawienie ogrodzenia – 4 pomalowanie mieszkania – 3 uzupełnienie sprzętu domowego – 3

137

dokształcanie się – 1 założenie kanalizacji – 1 zrobienie prawa jazdy – 1 budowa sauny, siłowni, przebudowa baru – 1 przebudowa dachu na budynku gospodarczym – 1 wyjazd do Niemiec do pracy – 2 zlikwidowanie działalności gospodarczej – 1 założenie działalności deweloperskiej – 1 wydanie własnej poezji – 1 założenie centralnego ogrzewania – 1 zadaszenie tarasu – 1 zakup mieszkania – 2 otwarcie własnego sklepu – 1 wymiana okien – 2 doprowadzenie wody i c.o. – 1 zmiana profilu działalności – 1 ukończenie studiów podyplomowych – 1 zakup komputera – 1 wybudowanie pomieszczenia gospodarczego – 1

20. Jakie inwestycje zrealizowane przez gminę konieczne są dla poprawy życia mieszkańców miejscowości?

kanalizacja – 79 oczyszczalnia ścieków – 11 chodniki – 63 drogi – 46 oświetlenie ulic – 13 wodociąg – 30 wysypiska śmieci – 2 uruchomienie Domu Kultury – 7 więcej miejsc pracy – 6 więcej zajęć dla młodzieży – 3 uruchomienie sali gimnastycznej – 3 poprawa estetyki wsi – 3 pomoc emerytom – 3 odśnieżanie dróg – 2 doprowadzenie gazu – 2 melioracja rowów – 2 zadbanie o ekologię – 1 reforma oświaty – 1 budowa basenu – 1 remont świetlicy w Krzywej Górze – 1 budowa miejsca zabaw dla dzieci w Zieleńcu – 1 Budowa boiska szkolnego w Domaradzu – 1 poprawa bezpieczeństwa – 1 odbudowa cegielni w Zieleńcu – 1 dofinansowanie zakładów – 1 wypłata dodatków mieszkaniowych – 1

138

21. W jaki sposób może Pan/Pani pomóc w realizacji tych inwestycji i co powinna gmina uczynić aby Pan/Pani włączył się do realizacji wymienionych zadań?

zainteresowanie życiem mieszkańców – 3 proponowanie czynów społecznych – 3 pomoc finansowa – 3 zadbanie o interesy mieszkańców – 2 zmiana wójta – 2 ponoszenie kosztów – 1 poprawa prawa – 1 wprowadzenie opłat, korzystne rady – 1 współpraca, doradztwo – 1 zwiększenie pomocy społecznej – 1 brak porozumienia z zarządem gminy – 1 uzupełnienie oświetlenia – pomoc ze strony gminy – 1 możliwość częściowego odpracowania kosztów sieci wodno-kanalizacyjnej – 1 działanie w szkołach – 1 przyspieszenie realizacji sieci wodno-kanalizacyjnej – 1 stworzenie miejsc pracy – 2 przygotowanie materiałów promocyjnych gminy i poszczególnych miejscowości – 2 zmiana organizacji i zwiększenie inicjatywy zarządu gminy – 2 przekonanie do zarządu gminy mieszkańców gminy – 1

22. Jak Pan/Pani ocenia dotychczasowe działania zarządu gminy?

negatywnie – 60 dostatecznie – 72 dobrze – 15 bardzo dobrze – 2 wzorowo – 1

23. Zaniechania jakich działań zarządu gminy odczuł Pan/Pani najbardziej dotkliwie?

brak chodników – 22 złe drogi – 17 brak kanalizacji – 16 kłopoty z wodociągami – 15 zamykanie zakładów pracy – 5 brak ścieżek rowerowych – 1 słabe odśnieżanie – 1 brak estetyki wsi – 2 brak kontroli nad przedszkolem w Pokoju – 1 brak kontaktu z mieszkańcami – 4 brak stomatologa w Pokoju – 1 brak pomocy finansowej – 1 brak odpowiedzi na skargi i zapytania mieszkańców – 1 zmiana dyrekcji szkoły podstawowej w Pokoju – 1 brak melioracji rowów – 2 słaba opieka społeczna – 2 zbyt wysoka cena przedszkola – 2

139

brak inwencji twórczej gminy – 1 rozwiązanie komisji oświaty – 1 słabe oświetlenie ulic – 1 brak odbioru płodów rolnych (Zieleniec) – 1 zamieszanie związane ze szkołą w Domaradzu – 1 zbyt wysoka cena za wodę i nieczystości – 1 zbyt wysoki czynsz za lokal – 1 brak pracy – 1

24. Co jest niezbędne dla poprawy losu Pana/Pani i współmieszkańców?

praca – 67 zmniejszenie opłat i podatków – 13 lepsze chodniki – 17 lepsze drogi – 10 kanalizacja – 13 oświetlenie ulic – 3 wyższe zarobki – 5 estetyka wsi – 4 wyższe emerytury – 3 zdrowie i pieniądze – 3 przywrócenie zaufania do władzy – 1 umożliwienie sprzedaży budynków lokatorom – 2 wyższe dotacje dla urzędu gminy – 1 liczenie się z opinią mieszkańców – 1 lepszy stan służby zdrowia – 1 porozumienie zarządu gminy z mieszkańcami – 6 zmiana wójta i zarządu – 4 uczciwy wójt i jego pracownicy – 1 zorganizowanie czasu młodzieży – 5 działania w Gminnym Ośrodku Kultury – 1 wykorzystanie bezrobotnych do prac społecznych – 1 przynależność do innej gminy – 2 przystanek komunikacji lokalnej w Ładzy – 1 zmiana pory wyjazdu dzieci z Zieleńca do szkoły– 1 zwiększenie pomocy społecznej – 5 sprawna administracja – 3 wodociągi – 3 nowe inwestycje – 4 podniesienie stopy życia – 3 plac zabaw dla dzieci – 3 rozwój gospodarczy gminy – 2 pomoc zachodu – 1

25. Jaki problem społeczny uważa Pan/Pani za najważniejszy dla rozwoju gminy?

zagospodarowania czasu wolnego dzieci i młodzieży – 87 poprawa czystości i estetyki wsi i czystości środowiska – 77 lepsze zaspakajanie potrzeb kulturalnych mieszkańców – 51 zwiększenie bezpieczeństwa – 45

140

poprawa funkcjonowania pomocy społecznej – 38 poprawa funkcjonowania służby zdrowia – 31 poprawa stanu szkolnictwa (dojazdu do szkół) – 19 inne (bezrobocie – 4, kanalizacja – 2) – 6 nie mam żadnych uwag – 3 brak odpowiedzi – 11

26. Płeć respondenta kobiet – 82 mężczyzn – 68

27. Wiek respondenta

Przedział wiekowy kobiety mężczyźni razemdo 20 lat 1 2 321 – 30 8 6 1431 – 40 29 10 3941 – 50 20 23 4351 – 60 12 19 3161 – 70 12 4 16powyżej 70 - 4 4Razem 82 68 150

28. Wykształcenie respondenta

Wykształcenie kobiety mężczyźni razemwyższe 16 8 24policealne 1 - 1średnie 27 20 47zawodowe 23 36 59podstawowe 14 4 18bez wykształcenia 1 - 1Razem 82 68 150

29. Zawód wykonywany respondenta

nauczyciel – 17 emeryt – 17 handlowiec – 9 sprzedawca – 7 fryzjer – 6 prac administracji – 7 pracownik fizyczny – 8 ekonomista – 5 monter konstrukcji – 1 kominiarz – 2

141

bufetowa – 1 konserwator sprzętu p.poż – 1 farmaceuta – 1 pracownik samorządowy – 1 student – 1 malarz – 1 leśnik – 1 hydraulik – 1 repasator pończoch – 1 meliorant- 1 technik rolnik – 1 bezrobotny – 5 elektronik – 1 elektromonter – 4 kucharz – 3 monter – 3 operator maszyn – 3 laborant – 2 kierowca – 3 krawcowa – 4 ślusarz – 3 budowlaniec – 1 gospodyni domowa – 7 dozorca – 2 księgowa – 3 cieśla – 1 stolarz – 3 pielęgniarka – 1 technik – 1 pracownik socjalny – 1 spawacz – 1 kasjerka – 2 brak wykształcenia – 5

30. Miejscowość

Pokój – 67 Ładza – 21Zieleniec – 21Fałkowice – 10Dąbrówka Dolna – 9Zawiść – 9Domaradz – 7Lubnów – 3Krogulna – 2Krzywa Góra – 1Domaradzka Kuźnia – 0Kopalina – 0Siedlice – 0

142

Załącznik 10

Instytucje wspierające działalność gmin w zakresie inwestycji proekologicznych25

EUROPEAN COMMISSION Directorate-General XTown-Twining, Bureau VM-2 5/34Rue de la Loi/Westraat 200B-1049 Bruxelles/Brusseltel. (32-2) 295 26 85 fax (32-2) 296.23.89e-mail: Anne-Blanche. Haritos@dg10.cec.be. www.europa.eu.int/comm/dg10/towntwin/

Celem programu współfinansowanego przez Komisję Europejską jest współpraca pomiędzy miastami bliźniaczymi oraz rozwój nowych inicjatyw poprzez starannie dobierane środki. na program ten przeznacza się corocznie około 10 000 000 euro.

Priorytety przy podejmowaniu decyzji o finansowaniu:- wymiana pomiędzy miastami z krajów członkowskich Unii Europejskiej i miastami

państw Europy Środkowej i Wschodniej, - projekty aranżujące współpracę państw członkowskich Unii Europejskiej oraz państw

Europy Środkowej i Wschodniej.

Formy finansowania – dotacje

Wnioskodawca zarządy miast i organizacje działające na terytorium Unii Europejskiej, Europy Środkowej i Wschodniej

Przedmiot udzielania pomocy

- wymiana pomiędzy miastami i działającymi w nich organizacjami- konferencje i spotkania oraz działalność planowania w celu nadania

nowych impulsów bliźniaczej współpracy- szkolenie i seminaria organizacji działających w miastach

bliźniaczychZewnętrzne źródło finansowania pomocy

Komisja Europejska

Maksymalny udział w finansowaniu

2/3 wydatków na dany projekt, jednak nie więcej niż 50 tys. euro

Minimalny udział środków własnych wnioskodawcy

1/3 wydatków na dany projekt

25 Wykaz opracowano na podstawie: Źródła i zasady finansowania inwestycji w ochronie środowiska w Polsce, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001.

143

Wymagania odnośnie składania wniosków o przyznanie dotacji

wniosek składa się nie później niż na 3 miesiące przed planowanym terminem realizacji projektu

144

Dodatkowe wymagania kryteria przyznawania dotacji:- liczba uczestników- odległość pomiędzy uczestniczącymi w realizacji projektu miastami- udział małych miast i wiosek (mniej niż 5000 mieszkańców)- ważność tematu i zakresu współpracy – na przykład ochrona

środowiska- udział młodzieży, kobiet i osób niepełnosprawnych- siła i zakres wpływu na kraje nie będące członkami UE

Maksymalna kwota udzielonej pomocy

50 tys. euro

145

EUROPEAN COMMISSION Directorate-General XIUNIT D.4 (GLOBAL ENVIRONMENT)TRMF 01/77, rue de la Loi 200B-1049 Bruxelles/Brusselfax (32-2) 296 95 57e-mail: christoph.bail@dg11.cec.be

Celem departamentu Generalnego XI jest między innymi kreowanie finansowych instrumentów wspomagania działań ochraniających środowisko i przyrodę.

Priorytety przy podejmowaniu decyzji o finansowaniu:- ochrona środowiska- zachowanie różnorodności przyrody i krajobrazu- wspomaganie państw trzecich. Formy finansowania – dotacje

Wnioskodawca osoby fizyczne i prawnePrzedmiot udzielania pomocy

- w zakresie środowiska – innowacje i demonstracyjne programy działania w przemyśle, promocja i wspomaganie technicznych działań lokalnych instytucji,

- w zakresie przyrody – działania zaplanowane w celu ochrony przyrody, szeroko rozumianej fauny i flory

Zewnętrzne źródło finansowania pomocy

budżet Unii Europejskiej

Maksymalny udział w finansowaniu

30% uznanych wydatków dla projektów dochodowych 70% uznanych wydatków dla działań priorytetowych 100% uznanych wydatków wsparcia technicznego, którego celem

jest założenie struktur administracyjnych koniecznych w kraju dla sektora ochrony środowiska

Minimalny udział środków własnych wnioskodawcy

zawsze uzupełniający uzyskane wsparcie dla danego rodzaju projektu

Wymagania odnośnie składania wniosków o przyznanie dotacji

wniosek należy złożyć do DG XI za pośrednictwem Ministerstwa Środowiska lub Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

wnioski składa się w listopadzie i grudniu wniosek wraz z instrukcją można otrzymać występując z prośbą o

jego dostarczenie do DG XIDodatkowe wymagania wniosek musi mieć formę uznaną przez Komisję EuropejskąDodatkowe informacje z niniejszego programu finansowane mogą być małe projektyOkres dostępności do środków

w każdym roku budżetowym

Maksymalny okres udzielania pomocy

1 rok

Maksymalna kwota udzielonej pomocy

w zależności od wagi projektu od 20 tys. do 60 tys. euro

146

FUNDACJA NA RZECZ ROZWOJIU WSI POLSKIEJ„POLSKA WIEŚ” im. Macieja Ratajaal. W. Reymonta 12 A; 01-849 Warszawatel. (022) 663 78 00; fax (022) 663 09 86

Priorytety przy podejmowaniu decyzji o finansowaniu: inicjowanie i wspomaganie inwestycji związanych z rozprowadzeniem wody w wiejskich

budynkach użyteczności publicznej, udzielanie kredytów na budowę i modernizację urządzeń grzewczych zasilanych gazem lub

olejem w budynkach wiejskich.Formy finansowania: dotacje, kredyty.

Dotacje

Wnioskodawca wiejskie komitety społeczne rady wiejskie

Przedmiot udzielenia dotacji rozprowadzanie wody na terenach wiejskich w budynkach użyteczności publicznej

Zewnętrzne źródło finansowania pomocy środki uzyskane od fundatorów, pochodzące z darowiznMaksymalny udział w finansowaniu do 30%, ale nie więcej niż 50 tys. PLNWymagania odnośnie składania wniosków o przyznanie dotacji

zbiorcze zestawienie kosztów decyzja zezwalająca na budowę umowa z wykonawcą bankowa karta wzorów podpisów zdjęcie potwierdzonego zaawansowania prac wypełniony wniosek

Dodatkowe wymagania brakDodatkowe informacje wnioski rozpatrywane są według kolejności zgłoszeń – cały rokMaksymalny okres udzielania pomocy do wyczerpania środkówMaksymalna kwota udzielonej pomocy do 50 tys. PLN

Kredyty

Kredytobiorca urzędy gminPrzedmiot kredytowania Budowa i modernizacja urządzeń grzewczych zasilanych gazem lub olejem

opałowymTerminy składania wniosków do wyczerpania zapasówProcedury ubiegania się o środki złożenie wniosku wypełnionego do Fundacji

po uzyskaniu opinii Fundacji jest składany do banku BOŚ w WarszawieWaluta kredytu PLNOkres kredytowania 2 lataKwota kredytu na projekt do 30 tys. PLNMinimalny udział środków własnych kredytobiorcy

50%

Maksymalna liczba transz kredytu nie określonoOprocentowanie (z wyszczególnieniem zadłużenia przeterminowanego, prowizji

8% w stosunku rocznym

Maksymalna karencja spłaty rat okres karencji płatności rat kapitałowych do 6 miesięcyRozkład spłat w czasie 2 lata

147

FUNDACJA WSPOMAGANIA WSIRURAL DEVELOPMENT FOUNDATIONul. Obozowa20; 01 –161 Warszawatel./fax (022) 632 00 76www.fww.org.pl; e-mail: fww@fww.org.pl

Fundacja powstała w 1999 roku w wyniku połączenia dwóch organizacji pozarządowych: Fundacji Wspomagającej Zaopatrzenie Wsi w Wodę i Fundacji

Rolniczej. Obie fundacje miały wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu programów wspierających rozwój obszarów wiejskich.

Celem działania Fundacji jest wspieranie inicjatyw gospodarczych i społecznych mieszkańców wsi i małych miast związanych z poprawą stanu infrastruktury obszarów wiejskich. Fundacja wspiera społeczny, gospodarczy i kulturalny rozwój obszarów wiejskich oraz niekonwencjonalnych źródeł energii.

Kredyty udzielane ze środków Fundacji udzielane są za pośrednictwem Banku Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.

Mikropożyczki to program, który polega na połączeniu szkoleń i doradztwa z możliwością uzyskania pożyczki przez osoby zainteresowane rozpoczęciem działalności gospodarczej lub pragnące rozwinąć swoje małe przedsiębiorstwa.Formy finansowania: kredyty, mikropożyczki.

Kredyty*

Kredytobiorca zarządy gmin zakłady komunalne

Przedmiot kredytowania kanalizacja oczyszczalnie ścieków przydomowe oczyszczalnie ścieków

Źródło zewnętrzne USA (w tym: USAID, US-Polish Joint Commission on Humanitarian Assistance, Fundacja Forda)

Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej rządy: Niemiec, Norwegii, Szwajcarii, Islandii, Kanady, Belgii, Włoch, Australii i

FrancjiProcedury ubiegania się o środki pisemne zgłoszenie do biura Fundacji przez kredytobiorcęWaluta kredytu PLNOkres kredytowania do 5 latKwota kredytu na projekt do 300 tys. PLNOprocentowanie (z wyszczególnieniem zadłużenia przeterminowanego, prowizji)

8%

Rozkład spłat w czasie kwartalnieZabezpieczenie weksel in blancoWymagania dodatkowe w przypadku budowy kanalizacji – minimalnie 10% udziału mieszkańców w

kosztach ogólnych warunki udzielenia kredytu na budowę oczyszczalni przydomowych:

- inwestycja obejmuje budowę nie mniej niż 20 oczyszczalni przydomowych- wkład mieszkańców (właścicieli gospodarstw), dla których budowane będą

oczyszczalnie ścieków, wyniesie co najmniej 10% kosztu budowy oczyszczalni. Wkład ten może być wniesiony w postaci gotówki, robocizny (pracy własnej) lub materiału

- projekt techniczny oczyszczalni przydomowych zostanie przygotowany zgodnie z przepisami ustawy o ochronie środowiska [1], prawa budowlanego [10] i wodnego [4]

- mieszkańcy utworzą spółkę wodno-ściekową lub komitet społeczny, który z pomocą samorządu zajmie się pozyskaniem dodatkowych funduszy, wyborem projektanta, zakupem materiałów, zorganizowaniem przetargu na wybór oczyszczalni przydomowych oraz przetargu na wybór wykonawcy

- kredytobiorcą będzie spółka wodno-ściekowa bądź zarząd gminy- rodzaj oczyszczalni i technologia oczyszczania zostaną wybrane w drodze

przetargu z procedurą przewidzianą w ustawie o zamówieniach publicznych [2]

- Fundacja zostanie poinformowana o terminie przetargu tak, aby jej przedstawiciel mógł wziąć w nim udział

* w 2002 roku mogą nastąpić zmiany w powyższych zasadach (informacje z tym związane dostępne będą na stronie www.fww.org.pl).

148

Mikropożyczka*

Pożyczkobiorca pożyczkobiorcą mogą być:- bezrobotni mieszkańcy popegeerowskich osiedli- młodzież wiejska- rolnicy, którzy z różnych względów nie mogą uzyskać

zadowalającego dochodu z pracy na swoim gospodarstwie- osoby zamieszkałe na terenach wiejskich i małych miasteczkach,

które prowadzą swoje małe przedsiębiorstwa, ale nie mogą uzyskać pożyczki z banku ze względu na brak koniecznych zabezpieczeń

o pożyczkę mogą się starać osoby indywidualne lub zorganizowane grupy; głównym celem tworzenia grup jest umożliwienie ich członkom wzajemnego poręczania pożyczek

Przedmiot pożyczki produkcja (z wyłączeniem produkcji rolniczej, leśnej i łowiectwa) usługi (w tym agroturystyka, usługi budowlane i transportowe) handel (w tym handel obwoźny)

Procedury ubiegania się o środki pożyczkobiorca ma prawo ubiegać się o kolejną pożyczkę po zgodnym z przeznaczeniem wykorzystaniu i spłaceniu poprzedniej

Waluta kredytu PLNOkres udzielania kredytu zróżnicowane w zależności od wysokości pożyczki

pierwsza do 12 miesięcy ostatnia do 24 miesięcy

Kwota pożyczki na projekt pierwsza – do 3 tys. PLN druga – do 5 tys. PLN trzecia – do 10 tys. PLN czwarta (ostatnia) – do 15 tys. PLN

Kwota pożyczki na pożyczkobiorcę suma udzielonych pożyczek nie może przekroczyć 18 tys. PLNOprocentowanie (z wyszczególnieniem zadłużenia przeterminowanego, prowizji)

od 7% do 14% w zależności od wysokości pożyczki i liczby członków w grupie pożyczkowej

Maksymalna karencja spłaty rat 2 miesiąceInformacje dodatkowe obsługę programu na poziomie powiatu i gminy zapewniają doradcy

pożyczkowi, którzy współpracują z Fundacją; są oni w bezpośrednim kontakcie pożyczkobiorcami, pomagają przy opracowaniu planu przedsięwzięcia, wniosku o pożyczkę, a następnie przy bieżącym rozwiązywaniu problemów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa

program jest realizowany we współpracy z władzami samorządowymi, powiatowymi urzędami pracy lub lokalnymi organizacjami pozarządowymi

w 2002 roku mogą nastąpić zmiany w powyższych zasadach (informacje z tym związane dostępne będą na stronie www.fww.org.pl).

149

FUNDUSZ MIKRO Sp. z o.o.ul. Żurawia 22; 00-515 Warszawatel. (022) 629 00 92; fax (022) 628 88 11www.funduszmikro.com.pl; e-mail: fm@funduszmikro.com.pl

Fundusz Mikro, instytucja „not-for-profit”, został utworzony w 1994 roku przez

Polsko-Amerykański Fundusz Przedsiębiorczości (PAFP) do realizacji programu wspierania

mikroprzedsiębiorczości w Polsce. Przeznaczono na ten cel 20 mln USD. Kapitał

udostępniany jest w formie oprocentowanych pożyczek tym spośród właścicieli małych firm,

którzy zapewniają ich najbardziej racjonalne wykorzystanie, dając w ten sposób szansę

skorzystania z możliwości dofinansowania rozwoju większej liczbie przedsiębiorstw. Ofertę

współpracy skierowaną do właścicieli najmniejszych firm działających w miastach

poszerzono w 1999 roku o program wspomagania kapitałowego osób mających zamiar

rozpocząć działalność na własny rachunek, osób prowadzących działalność pozarolniczą na

terenach wiejskich, stowarzyszeń utworzonych w celu niewielkich inwestycji mających na

celu ułatwienie życia lokalnym społecznościom. Fundusz Mikro działa za pośrednictwem

sieci stałych przedstawicielstw lokalnych w miastach (30 na 1 stycznia 2001 roku) i punktów

konsultacyjnych. Do 1 października 2001 roku współpracę z Funduszem Mikro nawiązało 25

tys. właścicieli małych firm, którym wypłacono 334 mln zł w formie pożyczek.

Priorytety przy podejmowaniu decyzji o finansowaniu: Fundusz Mikro proponuje stałą współpracę polegającą na udostępnianiu kapitału w formie oprocentowanych pożyczek osobom prowadzącym działalność gospodarczą w mikroskali, nie spełniającym kryteriów stawianych kredytobiorcom przez banki i inne instytucje finansowe; pożyczki przeznaczone są na cele związane z prowadzoną działalnością gospodarczą i udzielane na zasadach innych niż bankowe.

Formy finansowania: pożyczki

Pożyczki

Rodzaj udzielanej pomocy udostępniany jest kapitał w formie oprocentowanych pożyczek, przy formalnościach ograniczonych do niezbędnego minimum

Wnioskodawca osoby fizyczne prowadzące lub zamierzające rozpocząć działalność gospodarczą w małej skali, właściciel gospodarstwa agroturystycznego, stowarzyszenie lokalne

Przedmiot udzielanej pomocy zakup środków trwałych zwiększenie środków w obrocie remont, modernizacja czy adaptacja lokalu realizacja inwestycji mających na celu ułatwienie życia lokalnym

150

społecznościom (w przypadku lokalnych stowarzyszeń)Zewnętrzne źródło pomocy kapitał własny Funduszu MikroMaksymalny okres udzielania pomocy 12 miesięcy (spłata w ratach miesięcznych), dla stowarzyszeń – 18 miesięcyMaksymalna kwota pomocy do 30 tys. PLN (dla stałych klientów i stowarzyszeń także wyższe) Informacje dodatkowe indywidualne podejście do klienta; nie są wymagane zabezpieczenia

materialne; oprocentowanie komercyjne, stałe w czasie trwania umowy istnieje możliwość wzajemnego poręczenia w grupie przedsiębiorców

Adres przedstawiciela lokalnego:OPOLE ul. Katowicka 55; 45-061 Opole; tel./fax (077) 456 74 38

151