[mm2015-2-042] paweł jonczyk, magdalena potempa, dariusz kajdaniuk: charakterystyka nawyków...

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2www.medycyna-metaboliczna.pl

42

PAWE JONCZYK1, MAGDALENA POTEMPA1, DARIUSZ KAJDANIUK2

CHARAKTERYSTYKA NAWYKW YWIENIOWYCH I AKTYWNOCI FIZYCZNEJ WRD DZIECI

SZKOLNYCH W WIEKU OD 11 DO 13 LAT W MIECIE PIEKARY LSKIE

CHARACTERISTICS OF DIETARY HABITS AND PHYSICAL ACTIVITY AMONG SCHOOL CHILDREN AGED 11 TO 13 YEARS IN PIEKARY LSKIE

1 STN przy Zakadzie Patofizjologii Katedry Patofizjologii i Endokrynologii lskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, 2 Zakad Patofizjologii Katedry Patofizjologii i Endokrynologii lskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach.

STRESZCZENIE. Prawidowo bilansowana dieta oraz odpowiednia ilo aktywnoci fizycznej s elementarnymi czynnikami warunkujcymi wzrost i rozwj organizmu. Dobre nawyki ywieniowe i szeroko pojty zdrowy styl ycia nabyty ju w modym wieku pozwala na uniknicie konsekwencji zdrowotnych zwizanych z posiadaniem nadmiernej masy ciaa.Badaniu poddani zostali rodzice dzieci w wieku od 11 do 13 lat w miecie Piekary lskie. Grupa badana liczya 203 osoby: 105 chopcw (48,2%) oraz 98 dziewczynek (51,8%). Na podstawie otrzymanych danych obliczono wartoci wspczynnikw BMI i Cole`a oraz dokonano analizy stopnia odywienia. Ponadto wykonano statystyki dotyczce zwyczajw ywieniowych oraz aktywnoci fizycznej badanych dzieci. Prawidow mas ciaa w stosunku do wzrostu i pci odnotowano u 43,35% badanych. Co 5-te dziecko jest niedoywione a nadmiar masy ciaa wystpuje u ponad 36% badanych. Odpowiednio 36,73% i 34,29% dziewczynek i chopcw spoywa 5 lub wicej posikw w cigu dnia. Okoo 66% dzieci przed wyjciem do szkoy zjada codziennie I niadanie w domu, a 11,33 % z nich nigdy go nie zjada. W badanej grupie najczciej spoywanym posikiem w cigu dnia bya kolacja. 1/3 dzieci spoywa 1 lub 2 porcje owocw bd warzyw w cigu dnia. Jako sposb spdzania czasu wolnego 53,20 % dzieci wybiera ruch na wieym powietrzu. Ponad 36% badanych dzieci dotknitych jest problemem nadwagi lub otyoci. Ilo spoywanych w cigu doby porcji wieych warzyw lub owocw przez dzieci jest nieodpowiednia. Zaledwie 50% uczniw codziennie spoywa mleko lub jego przetwory. Niespena 10% badanych dzieci nie jada nigdy ryb. Najczciej kupowanymi produktami spoywczymi w szkolnym sklepiku s sodycze, woda mineralna i napoje sodzone. Wypoczynek bierny wybiera okoo 1/5 badanych, jako form spdzania czasu wolnego.

Sowa kluczowe dzieci szkolne, BMI, nawyki ywieniowe, aktywno fizyczna.

SUMMARY. Well-balanced diet and proper physical activity are two main factors, which determine human growth and development. Good diet habits and broadly defined healthy lifestyle acquired already in youth, let to avoid many serious disorders in the future related to overweight.In the questionnaire took part parents of schoolchildren in the age of 11-13 years old in Piekary lskie city. Research group counted 203 people, that is 105 boys (48,2%) and 98 girls (51,8%) . BMI and Cole index were evaluated and based on obtained data. Level of nutrition was also analyzed. Furthermore, statistic analysing related diet habits and physical activity of studied children was undertaken as well.Proper body mass in relations to height and sex was noted in 43,55% of children. Every fifth child was malnourished. 36,73% and 34,29% girls and boys respectively eat 5 or more meals per day. About 66% of children eat breakfast before going to school but 11,33% of them dont eat it at home. The main consumed meal in the research group was supper. 1/3 of children eat in turn 1 or 2 fruits or vegetables per day. A little above half of children as a way to spend free time choose activity on the fresh air.


43

WPROWADZENIE

Prawidowe odywianie jest podstaw fizjologiczne-go rozwoju fizycznego i psychicznego organizmu. Ma to szczeglne znaczenie u dzieci, kiedy do szybkiego wzrostu organizmu potrzebna jest zbilansowana dieta bo-gata we wszystkie skadniki odywcze. Niestety w ostat-nich czasach coraz czciej obserwuje si wystpowanie nadwagi i otyoci w spoeczestwie, a szczeglnie nie-pokojcy jest fakt, e odsetek tych zaburze masy ciaa wzrasta wanie wrd dzieci (1). Mwi si o otyoci i nadwadze, jako epidemii XXI wieku (2). Jak wynika z raportu WHO, obserwuje si du rnorodno wyst-powania otyoci wrd dzieci zalenie od kraju, z kt-rego pochodz. U 11-latkw otyo wystpuje u 5-30% z nich, a wrd 13 i 15-letnich dzieci - przekracza 30% (1). Powane implikacje kliniczne tego stanu wystpuj ju w grupie modszych dzieci i w miar ich wzrastania pogbiaj si, co powoduje, e trudniej jest wrci do prawidowej masy ciaa i unormowania gospodarki w-glowodanowej i tuszczowej organizmu. Pewne cechy ze-spou metabolicznego (stenie HDL-Ch poniej 40 mg/dl, u 19,5% TG > 150 mg/dl, obwd talii/wysoko ciaa > 0,5) s widoczne ju wrd dzieci (3). Std, nieprawd jest stwierdzenie do mocno ukorzenione w spoecze-stwie, e dziecko grubsze to dziecko zdrowsze, silniej-sze, e z tego wyronie (4,5,6).

Otyo z medycznego punktu widzenia definiowana jest jako oglnoustrojowa przewleka choroba metabo-liczna bdca konsekwencj dysproporcji energetycznej organizmu z przewag jej poboru, charakteryzujca si patologicznym zwikszeniem iloci tkanki tuszczowej w organizmie, spowodowanym hipertrofi lub/i hiperpla-zj adipocytw (7). Otyo prosta (otuszczenie ciaa) spo-wodowana siedzcym trybem ycia oraz zymi nawykami ywieniowymi stanowi gwny typ otyoci wystpujcej zarwno wrd dorosych jak i dzieci. Zjawisko to jest bar-dziej typowe dla krajw rozwinitych i rozwijajcych si, gdzie status spoeczno-materialny jest wyszy, a dostp do wszelkiego rodzaju usug gastronomicznych szeroki (8, 4). Czynniki genetyczne - cho s bardzo zoone - wydaj si mie drugorzdn rol w rozwoju otyoci (8, 9, 10).

MATERIA I METODY

Badania przeprowadzone zostay wrd dzieci w wie-ku od 11 do 13 lat w szkoach podstawowych w miecie

Piekary lskie po wczeniejszym uzyskaniu akceptacji dyrekcji szk oraz rodzicw. W czasie od maja do listo-pada 2014 roku rozdano respondentom 500 papierowych autorskich kwestionariuszy. Ankiety wypeniane byy przez rodzicw dzieci na zebraniach rodzicw po wstp-nych instrukcjach autora pracy, a ponadto samodzielnie w domach. Kwestionariusz zawiera 34 pytania dotyczce zwyczajw ywieniowych dzieci, form spdzania przez nie wolnego czasu, aktywnoci fizycznej dzieci i ich ro-dzicw oraz pomiarw antropometrycznych badanych. W wyniku prowadzonych bada otrzymano 276 kwe-stionariuszy (response rate = 55%), z ktrych do analizy statystycznej zakwalifikowano 203 prawidowo wype-nionych ankiet. Kwestionariusze wypenione w sposb niekompletny bd puste nie zostay uwzgldnione w ba-daniach. Na podstawie otrzymanych danych przeprowa-dzone zostay analizy statystyczne przy uyciu programu STATISTICA.

Spord 203 przebadanych dzieci w wieku od 11 do 13 lat 105 stanowili chopcy (51,72%), natomiast pozo-stae 98 (48,28%) osb dziewczynki. Najwiksz grup tworzyy dzieci w wieku 11 lat (po 37 chopcw i dziew-czt) oraz 12 lat: 40 chopcw i 34 dziewczynki. Wrd badanych 13-latkw znalazo si 27 dziewczynek i 28 chopcw.

WYNIKI

1. Dane demograficzneOkoo 89% (181) ankietowanych pochodzi z rodzin

o strukturze penej, 9,85% (20) badanych dzieci z rodzin niepenych, natomiast 2 dzieci (okoo 1%) znajduje si pod opiek rodziny zastpczej. 59,11% ankietowanych rodzicw posiadao 2 dzieci, 24,63% stanowiy rodziny z jednym potomkiem, z kolei 16,25% badanych dzieci pochodzio z rodzin wielodzietnych. redni wiek matek biorcych udzia w badaniu to 38,51 5,19 lat, z kolei dla ojcw wynis on 40,44 5,62 lat. Struktura wykszta-cenia rodzicw okazaa si zrnicowana, przedstawiona zostaa w tabeli 1.

W wyniku ankietyzacji otrzymano rwnie informa-cj o stanie odywienia rodzicw: ot prawie 30% z nich deklaruje, e ktry z rodzicw badanego dziecka cierpi na nadwag bd jest otyy. 2. Masa ciaa badanych dzieci

Dziki przeprowadzonym w grupie 203 dzieci w wie-ku 11 13 lat w miecie Piekary lskie badaniom

More than 36% of children have overweight disturbances. An amount of daily eaten fruits and vegetables is improper. Barely half of children eat milk and milk products everyday. Approximately 10% studied children dont eat fishes at all. The main groceries bought in school shop were sweets, water and sugary drinks. Passive rest was favorised chosen by 1/5 of children as a way to spend their free time.

Key words school children, BMI, diet habits, physical activity.


44

Wyksztacenie Matki OjcowieWysze 31,53% 21,18%rednie 42,86% 43,84%

Zasadnicze zawodowe 22,66% 32,51%

Gimnazjalne lub podstawowe 2,96% 2,46%

Tab. 1. Struktura wyksztacenia rodzicw.

ankietowym moliwe stao si, na podstawie pomiarw antropometrycznych i wyliczonych wskanikw BMI (Body Mass Index) oraz wskanika Colea (CI), okrele-nie stopnia odywienia badanych dzieci.

Prawidow mas ciaa w stosunku do wzrostu i pci odnotowano u 43,35% badanych. Problem otyoci do-tyczy prawie 26% chopcw i ponad 14% dziewczynek, z kolei nadwag dotknitych byo ponad 17% chopcw i 16% dziewczynek. Stan niedoywienia w badanej gru-pie dzieci stwierdzono u 18,10% badanych pci mskiej oraz u 21,43% pci eskiej.

Zatem ponad 36% badanych dzieci dotknitych jest problemem nadwagi lub otyoci a jednoczenie co pite badane dziecko byo niedoywione.

3. Zwyczaje ywienioweNa podstawie 16 pyta ankietowych z moliwoci

wyboru jednej odpowiedzi scharakteryzowano nawyki ywieniowe badanych dzieci oraz ich rodzin. Pytania po-ruszay przede wszystkim zagadnienia zwizane z iloci oraz jakoci spoywanej ywnoci. Ponadto zapytano ankietowanych o czsto spoywania posikw w ba-rach typu FastFood oraz o najczciej kupowane przez dzieci produkty w szkolnych sklepikach. Z bada wynika, e w miecie Piekary lskie dzieci w wieku 11 13 lat zjadaj przynajmniej 2 posiki dziennie. W grupie dziew-czynek 36,73% spoywa 5 lub wicej posikw w cigu dnia; 52,04% - 4 posiki; 10,21% - 3 posiki, natomiast jedno dziecko (1,02%) zaledwie 2 posiki na dob. Wrd

chopcw natomiast 5 i wicej posikw konsumuje 34,29%, 4 posiki 49,52%, 3 posiki 15,24%, a tylko 2 posiki jedno dziecko, co stanowi 0,95% badanych chopcw. Rycina 1. przedstawia procentowy rozkad liczby spoywanych przez dzieci w cigu doby posikw.

Zgodnie z zasadami racjonalnego ywienia respon-denci powinni spoywa 5 posikw dziennie, z czego w badanej grupie warunek ten spenia niewiele ponad 35% dzieci. Podejrzewa wic mona, e zarwno uczniowie, jak i rodzice posiadaj niewaciwe nawyki ywieniowe.

Okoo 66,01% dzieci (65,31% dziewczynek i 66,67% chopcw) przed wyjciem do szkoy zjada codziennie I niadanie w domu, 22,66% uczniw (24,49% dziew-czynek i 20,95% chopcw) nie kadego dnia, a 11,33 % z nich nigdy nie zjada I niadania w domu. Z kolei na pytanie dotyczce konsumpcji II niadania w szkole przez badane dzieci, wyniki przedstawiaj si nastpujco: 64,04% respondentw (70,41% dziewczynek i 58,10%

chopcw) codziennie na przerwie w szkole zjada II niadanie,

33,50% (28,57% dziewczynek i 38,10% chopcw) uczniw spoywa II niadanie, jednak nie kadego dnia, natomiast

2,46% (1,02% dziewczynek i 3,80% chopcw) bada-nych nigdy nie zjada II niadania w szkole.

Znaczca wikszo (93,10%) dzieci, ktre podczas zaj edukacyjnych zjaday II niadanie, zabieray je do

Rycina 1. Lista spoywanych przez dzieci posikw w cigu doby. Ryc. 1. Lista spoywanych przez dzieci posikw w cigu doby.


45

Ryc. 2. Czsto spoywania obiadw i kolacji.

Ryc. 3. Czsto spoywania owocw i warzyw w cigu dnia przez badan grup uczniw.

szkoy z domu; posiki te byy przygotowywane przez ro-dzicw. Pozostaa cz respondentw wskazywaa, jako sposb wyposaenia swojego dziecka w II niadanie, na posiek zakupiony przez ucznia w drodze do szkoy 4,93% ankietowanych bd w szkolnym sklepiku 1,97%.

W badanej grupie najczciej spoywanym posikiem w cigu dnia bya kolacja (a 91,63% respondentw de-klaruje, e ich dziecko zjada codziennie ten posiek), a na-stpnie obiad (85,22%). Czsto konsumowania przez uczniw obiadw oraz kolacji przedstawia ryc. 2. Ponadto 64,04% badanych dzieci nie korzysta z moliwoci wyku-pienia przez rodzicw obiadw w szkolnych stowkach (60,20% dziewczynek i 67,62% chopcw)

Jak wynika z analizy otrzymanych danych tylko niewielka grupa ankietowanych spoywa odpowiedni ilo warzyw i owocw w cigu dnia. Spord badanych

dziewczynek 5 porcji tych produktw zjada zaledwie 5,10% z nich, 4 porcje 11,22%, 3 porcje 22,45%, 2 porcje ponad 31%, za jedn porcj ponad 28%. Na-tomiast jedna dziewczynka (okoo 1% badanej grupy) nie spoywa w ogle warzyw i owocw w cigu dnia. Z kolei w grupie ankietowanych chopcw dane ksztatuj si na-stpujco: 5 porcji warzyw lub owocw spoywa niewiele ponad 3,8% badanych, 4 porcje niespena 2%, 3 porcje to okoo 14,3%, 2 porcje ponad 37%, natomiast 1 porcj ponad 38%. Jednake a 5 ankietowanych chopcw, co stanowi 4,76% badanej grupy, nie zjada nawet jednej por-cji wspomnianych artykuw spoywczych kadego dnia. Ryc. 3 przedstawia struktur procentow czstoci spoy-wania w cigu dnia przez dzieci owocw bd warzyw.

Autorzy pracy w przygotowanym kwestionariu-szu zadali respondentom rwnie pytania obejmujce

Rycina 2. Czsto spoywania obiadw i kolacji.

a) przez badan grup dziewczynek b) przez badan grup chopcw

Rycina 2. Czsto spoywania obiadw i kolacji.

a) przez badan grup dziewczynek b) przez badan grup chopcw

Rycina 3. Czsto spoywania owocw i warzyw w cigu dnia przez badan grup uczniw.

0 2,96%

1 33,50%

2 34,48%

3 18,23%

4 6,40%

5 i wicej 4,43%

1

0 5+ 4

3

2

2,96%

33,50%

4,43% 6,40%

18,23%

34,48%


46

Produkt spoywczy Czsto spoycia Dziewczynki Chopcy Wszyscy badani

Mleko lub przetwory mleczne

Codziennie 47,96% 53,33% 50,74%Kilka razy w tygodniu 45,92% 32,38% 38,92%

1 raz w tygodniu 3,06% 10,48% 6,90%

Rzadziej ni 1 raz w tygodniu

0% 3,81% 1,97%

Nigdy 3,06% 0% 1,47%

Woda mineralna

Codziennie 68,37% 65,71% 67,00%

Kilka razy w tygodniu 22,45% 24,76% 23,65%

1 raz w tygodniu 0% 1,90% 0,99%

Rzadziej ni 1 raz w tygodniu

5,10% 4,76% 4,93%

Nigdy 4,08% 2,87% 3,43%

Ryby

Codziennie 1,02% 0% 0,49%Kilka razy w tygodniu 10,20% 10,48% 10,34%

1 raz w tygodniu 57,14% 52,38% 54,68%Rzadziej ni 1 raz

w tygodniu23,47% 28,57% 26,11%

Nigdy 8,17% 8,57% 8,38%

Ciemne pieczywo



w tygodniu38,77% 38,10% 38,42%

Nigdy 17,35% 27,62% 22,66%

Miso



w tygodniu0% 0,95% 0,49%

Nigdy 0% 0,95% 0,49%

Sone przekski lub sodycze



w tygodniu9,18% 5,71% 7,39%

Nigdy 1,02% 0,95% 0,99%

Tab. 2. Czsto spoywania poszczeglnych produktw spoywczych w badanej grupie uczniw.

zagadnienia zwizane z konsumpcj przez uczniw pod-stawowych produktw spoywczych, niezbdnych dla ich prawidowego wzrostu i rozwoju, , takich jak: mleko lub produkty mleczne, woda mineralna, ryby, ciemne pie-czywo oraz miso. Poza tym zapytano take o czsto spoywania przez dzieci w ich domach sonych przeksek i sodyczy. Wyniki bada dotyczce powyszych artyku-w spoywczych zaprezentowane s w Tabeli 2.

Jak si okazao, zaledwie niewiele ponad 50% ucz-niw (47,96% dziewczynek i 53,33% chopcw) codzien-nie spoywa mleko lub jego przetwory, z kolei prawie co trzeci chopiec i ponad 45% dziewczynek konsumu-je te artykuy spoywcze kilka razy w tygodniu. Z kolei wod mineraln kadego dnia wypija 67% respondentw (68,37% dziewczynek i 65,71% chopcw). Warte zauwa-enia s wyniki dotyczce czstoci spoywania przez


47

Ryc. 4. Najczciej kupowane przez uczniw produkty w sklepiku szkolnym.

dzieci ryb: mianowicie ponad 57% dziewczynek i 52% chopcw zjada ryby jeden raz w tygodniu, natomiast okoo 23% dziewczynek oraz 28% chopcw konsumuje ryby jeszcze rzadziej ni raz na tydzie. Warto doda, e 8,38% badanych dzieci w ogle nie ma w swoim menu ryb. Odnonie pytania dotyczcego ciemnego pieczywa ciekawe jest to, e blisko 3% dzieci (4,08% dziewczynek i 1,90% chopcw) spoywa je regularnie, co dnia. Nie-stety ponad 38% ankietowanych zjada ciemne pieczywo rzadziej ni raz w tygodniu, natomiast nigdy nie je tego rodzaju pieczywa kolejne 22,66%. Niemal 86% respon-dentw deklaruje, e ich dziecko kilka razy w tygodniu spoywa miso, a okoo 8% (7,14% dziewczynek i 9,52% chopcw) kadego dnia. Autorzy pracy w kwestiona-riuszu zamiecili take pytanie dotyczce spoycia przez dzieci sonych przeksek lub sodyczy. Ot blisko 58% uczniw (52,04% dziewczynek i 62,86% chopcw) kon-sumuje kilka razy w tygodniu sodycze albo inne prze-kski, natomiast ponad 26% dzieci spoywa te produkty codziennie.

W wyniku ankietyzacji otrzymano take informacje na temat powszechnoci korzystania przez dzieci z barw typu Fast-Food. Jak si okazao: 65,02% ankietowanych (60,95% chopcw i 69,39%

dziewczynek) korzysta z tego typu punktw gastrono-micznych rzadziej ni jeden raz w miesicu,

25,12% (29,53% chopcw i 20,41% dziewczyn) je posiki w barach fast-food rzadziej ni jeden raz w tygodniu,

8,88% badanych (8,57% chopcw i 9,18% dziewczy-nek) przynajmniej 1 raz w tygodniu,

0,49% (0,95% chopcw i 0% dziewczynek) kilka razy w tygodniu, natomiast,

0,49% (0% chopcw i 1,02% dziewczynek) codziennie konsumuje niezdrow ywno przygotowan w ba-rach szybkiej obsugi.

Autorzy pracy zapytali ponadto respondentw o to, jakiego typu produkty spoywcze zazwyczaj kupuj uczniowie w sklepikach szkolnych. Ot najczciej (31,43% chopcw i 25,51% dziewczynek) wskazywana bya odpowied: co sodkiego (np. wafelki, drodw-ki, cukierki, czekolada). Ponadto znaczna cz wybie-raa odpowied: napoje sodzone (np. Coca Cola, Fanta) 13,33% chopcw i 8,16% dziewczynek oraz woda mineralna 9,52% chopcw i 17,35% dziewczynek. Ponadto warto zauway, e prawie 35% ankietowanych rodzicw podao, e ich dziecko nie dokonuje zakupw w szkolnym sklepiku (ryc.4).

Prawie 5% respondentw nie odnalazo w kwestiona-riuszu preferowanego produktu.

4. Aktywno fizycznaNa podstawie przeprowadzonych wrd uczniw

szk podstawowych w wieku 11 do 13 lat bada auto-rzy otrzymali informacje dotyczce aktywnoci fizycznej dzieci oraz ich rodzicw, a take preferowanej formy sp-dzania przez uczniw wolnego czasu (ryc. 5).

Jak wynika z analizy 60,20% dziewczyn oraz 46,67% chopcw preferuje w ramach wolnego czasu ruch na wieym powietrzu, tzn. zabawy z rwienikami, jazda na rowerze, spacery. Regularne uprawienie sportu, dodat-kowo poza zajciami z wychowania fizycznego w szkole, wybiera 26,66% chopcw i 23,47% dziewczynek. Z kolei odpoczynek bierny, np. ogldanie telewizji, gry kompute-rowe, czy czytanie ksiek preferuje 16,33% dziewczy-nek oraz 26,67% chopcw. Na pytanie dotyczce iloci czasu powicanego przez dziecko w cigu tygodnia na

Rycina 4. Najczciej kupowane przez uczniw produkty w sklepiku szkolnym.


48

Rycina 5. Procentowy rozkad form spdzania wolnego czasu przez badanych uczniw.

Ryc. 5. Procentowy rozkad form spdzania wolnego czasu przez badanych uczniw.

Ryc. 6. Struktura redniej iloci czasu powiconego przez chopcw i dziewczynki na aktywno fizycznw okresie tygodniowym.

aktywno fizyczn 31,03% badanych odpowiedziao, e jest to 3 do 5 godzin. 27,09% ankietowanych zaznaczyo odpowied: 5 10 godzin. Nastpnie 19,70% wybrao od-powied mniej ni 3 godziny, 13,30% - 10 do 15 godzin, 5,91% - wicej ni 15 godzin, a pozostaa cz badanej grupy (2,97%) nie wykazuje adnej formy aktywnoci fi-zycznej. Na ryc. 6 przedstawiona zostaa struktura redniej

iloci czasu powicanego przez chopcw i dziewczynki na aktywno fizyczn w okresie tygodniowym.

Na pytanie: Czy ktre z rodzicw wsplnie ze swoim dzieckiem trenuje jaki sport? a 73,40% respondentw odpowiedziao przeczco. Wikszo rodzicw wic nie zachca swoich dzieci do wikszej ni przecitna aktyw-noci fizycznej. Autorzy pracy zainteresowali si rwnie

Rycina 6. Struktura redniej iloci czasu powiconego przez chopcw i dziewczynki na aktywno fizyczn w okresie tygodniowym.


49

Ryc. 7. Sposb pokonywania codziennego dystansu dom szkoa przez badan grup dzieci.

tematem organizowanych przez placwki owiatowe w miecie Piekary lskie dodatkowych ruchowych zaj pozalekcyjnych, takich jak: taniec, gimnastyka, czy sztuki walki. Ot 57,64% ankietowanych rodzicw stwierdzio, e w szkole, do ktrej uczszcza ich dziecko takie zajcia s organizowane, natomiast spord grupy uczniw maj-cych moliwo korzystania z tej formy dodatkowej ak-tywnoci fizycznej a 75,86% nie bierze w nich udziau. W kwestionariuszu znalazo si take pytanie dotyczce czstoci korzystania przez dzieci z obiektw sportowych dostpnych w miecie, m.in.: boisk sportowych, pywalni miejskich oraz skateparku.

Wyniki s nastpujce: 51,23% badanych (54,29% chopcw i 47,96% dziew-

czynek) korzysta z obiektw sportowych 2 do 4 razy w tygodniu,

24,14% uczniw (20,00% chopcw i 28,57% dziew-czynek) jeden raz tygodniowo,

13,79% dzieci (9,52% chopcw i 18,37% dziewczy-nek) nigdy z nich nie korzysta, natomiast

10,84% ankietowanych (16,19% chopcw i 5,10% dziewczynek) korzysta z obiektw sportowych od 5 do 7 razy w tygodniu.

Poza tym respondentw zapytano o odlego pomi-dzy miejscem zamieszkania dziecka a szko oraz o naj-czstszy sposb pokonywania tego dystansu przez uczniw. 39,90% badanych mieszka w najbliszej okolicy szkoy, czyli w odlegoci do 500m. 29,56% codziennie pokonuje od 500 do 1000m, 17,24% - od 1000 do 1500m, tymczasem 13,30% uczniw wicej ni 1500m. Ponad 71% chopcw oraz okoo 75% dziewczynek codzienny dystans miedzy domem a szko pokonuje pieszo, natomiast okoo 16%

dziewczyn i chopcw jest przywoonych przez swoich rodzicw samochodem. Z kolei 6,67% chopcw i 5,10% dziewczyn korzysta z komunikacji miejskiej. Sposb po-konywania codziennego dystansu dom szkoa przez ba-dan grup dzieci przedstawia ryc. 7.

DYSKUSJA

W pimiennictwie istnieje wiele bada dotyczcych stanu odywienia wrd dzieci, ich przyzwyczaje ywie-niowych i preferencji dotyczcych sposobw spdzania czasu wolnego.

Polskie due badanie, przebiegajce w ramach pro-gramu OLAF u ponad 15 tys. uczniw, bdcych w wie-ku 6-19 lat, wykazao nadwag bd otyo odpowied-nio u 18,7% oraz 14,1% chopcw i dziewczynek. Pod wzgldem struktury wyksztacenia rodzicw dominuje wyksztacenie rednie, podobnie jak w naszym badaniu. Rodzice posiadajcy wyksztacenie wysze stanowi-li w badaniu OLAF 18%, co jest odmiennym wynikiem w porwnaniu do 31% rodzicw z wyszym wyksztal-ceniem w naszym badaniu (11). Badania Bojar i wsp. pokazuj, e wrd gimnazjalistw w Polsce 10,64% jest otyych, 5,79% ma nadwag. Prawie co trzecie dzie-cko kiedy si odchudzao, a poowa uczniw przyzna-je, e ma kopoty z nadmiern konsumpcj. Co ciekawe, w grupie respondentw z nadwag, a 80% twierdzi, e ich budowa ciaa jest zgodna z norm (12). W badaniach Wolnickiej i wsp. wrd 9-letnich dzieci z wybranych 5-ciu wojewdztw kraju, niedobr masy ciaa stwierdzo-no u 11,5% dziewczt i 8% chopcw. Nadwaga wyst-powaa u 18,7% i 17,2% - odpowiednio dziewczt oraz

Rycina 7. Sposb pokonywania codziennego dystansu dom szkoa przez badan grup dzieci.

samochd

16,26%


50

chopcw, za otyo u 4,1% dziewczt i 6,5% chopcw. W wojewdztwach mazowieckim i pomorskim zaobser-wowano najwikszy odsetek otyych dzieci (13). Z ba-da przeprowadzonych wrd uczniw klas pierwszych Gimnazjum Sportowego wynika, e 44 (77%) badanych nastolatkw ma prawidow mas ciaa. Niedowaga wy-stpuje u 12 (21%) ankietowanych, a 1 (2%) ma lekk nadwag (14).

Jak ju byo we wstpie wspomniane, nadmierna masa ciaa dzieci wi si z wystpieniem cech zespou meta-bolicznego w tej populacji. Badania okrelajce jego wy-stpowanie u dzieci wg wytycznych dla dorosych, wska-zuj na wystpowanie cech tego zespou u 4,3% dzieci z nadmiarem masy ciaa w wieku 1014 lat (15) oraz u 8,9% otyych Wgrw w wieku 818 lat (16). W 2007 roku definicj zespou metabolicznego u dzieci i modzie-y okrelia IDF (International Diabetes Federation), w ktrej pooono nacisk na otyo brzuszn oraz opor-no tkanek na insulin (17). Zgodnie z jego kryteriami, w 2011 r. Sangun i wsp. w badaniu tureckich dzieci i mo-dziey okreli czsto wystpowania zespou metabo-licznego na 33%. W grupie wiekowej dzieci starszych (12-18 lat) ryzyko to byo wysze ni u modszych dzieci (18). Badania Lubelskiej Akademii Medycznej pokazay, e ju u nastolatkw mona zauway podstawowe czyn-niki ryzyka decydujce o zawaach serca. 7% nastolatkw ma nadcinienie ttnicze, 3% podwyszony procent cho-lesterolu, a 1% cierpi na otyo (19).

Przechodzc do iloci i jakoci spoywanych posi-kw, w badaniach Strzaby 40% ankietowanych nasto-latkw spoywa 5 posikw dziennie a odpowiednio po 25% ankietowanych spoywa 4 i 3 posiki (14). Roszko--Kirpsz i wsp. wykazaa wrd 80% dzieci z regionu Pod-lasia spoycie czterech posikw dziennie a niecaa 1/5 badanych spoywaa tylko 3 posiki dziennie (20). Ba-dania Batyk I. przeprowadzone wrd modziey (n=80) w wieku 14 lat pokazay, e tylko 55% ankietowanych je 4 i wicej posikw dziennie. A 15% je zaledwie 2 po-siki dziennie. Tylko 45% badanej modziey spoywao pierwsze niadanie przed wyjciem do szkoy, natomiast a 25% zadeklarowao, i nie jada tego posiku. Za przy-czyn tego stanu wikszo badanych wskazaa na brak czasu 57,5%, w dalszej kolejnoci znalazo si: brak apetytu 32,5%, brak przygotowanego niadania 7,5%. Drugie niadanie byo spoywane przez 62,5% biorcej udzia w badaniu modziey, a tylko u 6,2% z nich byy to owoce. Sodkie buki stanowiy gwny rodzaj poywie-nia, jako drugie niadanie. Jeeli chodzi o miejsce jego zakupu dominowaa odpowied, e jest to sklepik szkolny (60% ankietowanych). Jedynie 15% badanych przygoto-wywaa je w domu. Kolacj konsumowao 62,5% bada-nych (21). W badaniach Kurzak i wsp. prawie 75% ucz-niw jada niadanie zawsze lub prawie zawsze. Oznacza to, e co 4-ty nie je tego posiku. Za kolacj spoywa

77% uczniw (22). W niniejszym badaniu, jako najczst-szy posiek ankietowani wykazali kolacj. 95% badanych zaznaczyo, e spoywa j codziennie. Na drugim miejscu by obiad (82,30%).

W badaniach Strzaby codzienne picie mleka deklaruje 33% gimnazjalistw, a 38% 2-3 razy w tygodniu, nato-miast 7% nastolatkw wyeliminowao je cakowicie z die-ty. Tylko 21% badanych preferuje codzienne jedzenie wa-rzyw, a 11% osb spoywa warzywa do kadego posiku, 12% wykluczyo je ze swojej diety. Kilka razy dziennie owoce spoywa nieco ponad 1/3 badanych, raz dziennie 28%, a 2-3 razy w tygodniu 32%. Produkty misne co-dziennie spoywa rwnie okoo 1/3 ankietowanych, a 5 razy w tygodniu - 25% osb. Czstotliwo spoywania ryb przedstawia si w sposb nastpujcy: 32% ankieto-wanych je ryby 2-3 razy w tygodniu i porwnywalnie tyle uczniw (33%) rzadziej ni raz w miesicu (14).

Produkty bogate w cukry proste, czy wszelkiego ro-dzaju sodycze, sone przekski czy lody s szczeglnie faworyzowanymi posikami wrd dzieci szkolnych. W ostatnich czasach spoywanie sodkich produktw zwiksza si wrd dzieci. czc to zjawisko z siedz-cym trybem ich ycia, niekorzystne tego skutki s bar-dzo wyrane. Wg Bojar i wsp. prawie ankietowanych przyznaje, e chtnie spoywa potrawy sone a z prze-ksek kupionych w szkole korzysta 9% badanych (12). W badaniach Strzaby 42% przyznao si do codziennego jedzenia sodyczy. 30% badanych ogranicza to spoycie do 2-3 razy w tygodniu, a raz w tygodniu konsumuje te produkty mniej ni 25% badanych. Tylko 9% twierdzi, e nie je sodyczy (14). Badania Batyk I. dodatkowo poka-zay, e wikszo respondentw (65%) podjada pomi-dzy posikami, a produktem najczciej konsumowanym w tym celu byy wanie sodycze, natomiast po owoce sigaa jedynie 1/5 badanych. Z produktw typu fast-food codziennie korzystao a 56,3% ankietowanych w tej gru-pie badawczej (21). Ma si to przeciwnie do wynikw na-szych badan, z ktrych wynika, e tego rodzaju produk-ty nie s faworyzowanymi przez dzieci. Jednak rnice mog w tym wypadku wynika z modszego wieku naszej grupy badawczej i wskutek tego gorszym dostpem do tych produktw.

Edukacja jest bardzo wanym aspektem, ktry bdc nieobecny, nie zmieni nawykw ywieniowych i trybu ycia. Mylc o maych dzieciach ze szkoy podstawo-wej, meritum sprawy dotyczy rodzicw tyche dzieci. Ich wiadomo na temat istoty utrzymywania prawidowej masy ciaa, co wicej - ich nauka o tym, w jakich war-tociach jest ona prawidowa - moe ju duo zmieni. Badania Bojar i wsp. wskazuj na konieczno edukacji rodzicw. Ot okoo 41% rodzicw dzieci, ktre uwa-aj, e maj nadwag twierdzi, e ich dziecko posiada odpowiedni do wieku i wzrostu mas ciaa (12). Ba-danie przeprowadzone u 346 gimnazjalistw pokazao,


51

e nawyki ywieniowe s nieprawidowo wyksztacone wrd tych dzieci. Zawieraj one w sobie skadow ilo-ciow jak i jakociow. A 40% z nich nie je II, a co 4-ty ucze I niadania (22).

Obserwujc zjawisko stopniowego zmniejszania si iloci czasu powicanego na aktywno fizyczn, powa-nym problemem staje si szerzenie tego zjawiska wrd coraz to modszych grup wiekowych. Tymczasem ruch jest jedn z podstawowych potrzeb czowieka. Okres dzie-cistwa jest szczeglny, poniewa wtedy waciwa ilo czasu powiconego na aktywno ruchow umoliwia prawidowy rozwj fizyczny dziecka. Jest zatem rwnie wanym czynnikiem co odpowiednia dieta.

W badaniach Kurzak i wsp. blisko 20% uczniw dekla-rowao ponad 4 godziny dziennie spdzania czasu przed ekranem komputera. Byo to gwnie w celach rozrywko-wych, natomiast ponad 80% uczniw uywao komputera w zwizku z nauk szkoln nie wicej ni godzin dzien-nie. Prawie 75% uczniw deklarowao uprawianie sportu poza lekcjami wychowania fizycznego, lecz a 27,5% nie wykazywao adnej aktywnoci ruchowej poza lekcjami WF. Czas przeznaczony na tygodniow aktywno ru-chow wynosi u wikszoci badanych (57% u dziewczt oraz 35% u chopcw) 1-2 godziny. Ponad 55% badanych deklarowaa e na sen powica do 7 godzin dziennie. Po-nad 1/3 badanych (37,6%) kadzie si spa midzy 22:00 a 23:00, a niewiele mniej uczniw - 32,1% po godzinie 23. Niespena 1/4 badanych uczniw kadzie si spa po p-nocy (22). Jeeli chodzi o uczszczanie na zajcia wycho-wania fizycznego, z bada Pituchy wynika, e zaledwie 21,7% przyznaje si do uczestnictwa w nich tylko raz w tygodniu lub wcale. Poowa ankietowanych wiczy na WF-ie dwa razy w tygodniu a 28,3% dzieci trzy razy w ty-godniu. Niestety przekada si to na wady postawy, ktre s rwnie nierzadkie w badanej grupie (23). W duym badaniu liczcym 899 ankietowanych (ze szk podstawo-wych, gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych) wyka-zano, e 28% badanych prezentowao przecitny poziom aktywnoci fizycznej. Poziom zadowalajcy i niski by obecny u 1/5 ankietowanych. Najmniejszy odsetek (14%) charakteryzowa wysoki poziom aktywnoci. Analiza spo-sobw spdzania czasu wolnego wykazaa, e 1/3 ankieto-wanych spdzaa go z kolegami i koleankami na boisku, a 24% jedc na rowerze. Wolny czas przed ekranem te-lewizora lub komputera spdzao a 30% uczniw (24). Wg bada Golec i wsp. przeprowadzonych u modziey gimnazjalnej, przed komputerem i na ogldanie rnych programw telewizyjnych powicao czas 17,4% ankie-towanych dziewczynek oraz 24,8% chopcw. Okoo 1/5 zarwno chopcw jak i dziewczynek deklaruje okrelon aktywno fizyczn 3 i wicej razy w tygodniu (25).

Nie bez znaczenia jest udzia mediw w aspekcie oglnie pojtego zdrowego trybu ycia. Niestety efekty tego s w wikszoci negatywne. Wszechobecne reklamy

produktw spoywczych, najczciej niezdrowych, ktre otaczaj modych ludzi, nieustannie zachcaj do ich zakupu. Modzi ludzie czsto dokonuj zakupw pod wpywem medialnego przekazu, pomimo nie odczuwania godu. To zjawisko jest bardzo czste i przyczyna si do promowania zych nawykw ywieniowych (26).

PODSUMOWANIE

W populacji dzieci szkolnych w wieku od 11 do 13 lat w miecie Piekary lskie stwierdzono, e:

Ponad 36% badanych dzieci dotknitych jest proble-mem nadwagi lub otyoci. Jednoczenie co pity ucze jest niedoywiony.

Niewiele ponad 35% dzieci spoywa odpowiedni ilo posikw w cigu dnia. Najczciej dzieci nie zja-daj I oraz II niadania. Jednoczenie znaczca wikszo dzieci spoywa kolacj (ponad 91%) i obiad (ponad 85%).

Ilo spoywanych w cigu doby porcji wieych wa-rzyw lub owocw przez dzieci jest nieodpowiednia: zale-dwie 4,43% ankietowanych zjada ich 5 i wicej na dob.

Zaledwie 50% uczniw codziennie spoywa mleko lub jego przetwory.

Wod mineraln kadego dnia wypija 67% respondentw.

Okoo 8% badanych dzieci nie jada nigdy ryb, ponad 54% uczniw spoywa ryby jeden raz w tygodniu.

Ponad 85% badanych uczniw kilka razy w tygodniu spoywa miso.

Jedynie 2,96% dzieci konsumuje codziennie ciemne pieczywo, ponad 61% ankietowanych zjada ciemne pie-czywo rzadziej ni raz w tygodniu bd nigdy nie je tego rodzaju pieczywa.

Najczciej kupowanymi produktami spoywczymi w szkolnym sklepiku s sodycze, woda mineralna i na-poje sodzone.

Ponad 53% ankietowanych w ramach wolnego czasu preferuje aktywny wypoczynek na wieym powietrzu, wypoczynek bierny wybiera niespena 22%, natomiast re-gularnie trenuje jaki sport tylko co czwarty ucze.

Prawie 76% badanych dzieci nie korzysta z dodatko-wych pozalekcyjnych zaj ruchowych organizowanych przez szko.

Uczniowie biorcy udzia w badaniu posiadaj nie-waciwe nawyki ywieniowe. Najczstszymi bdami ywieniowymi popenianymi w badanej grupie dzieci szkolnych zalicza si gwnie nadmierne spoycie wy-sokokalorycznych produktw spoywczych, takich jak: sodycze i sone przekski oraz niewystarczajce przyj-mowanie innych produktw, przede wszystkim warzyw i owocw, ryb oraz mleka (lub jego przetworw) i wy-soko bonnikowych produktw zboowych. Dodatkowo zachowania zdrowotne w zakresie aktywnoci fizycznej wrd badanych dzieci we wczesnym okresie dorastania


52

s nieprawidowe; dzieci nie powicaj wystarczajcej iloci czasu na aktywno fizyczn.

Podzikowania. W tym miejscu autorzy pracy chcie-liby serdecznie podzikowa za wspprac, powicony czas oraz zaangaowanie w prowadzone badania przede wszystkim rodzicom oraz dzieciom, a zarazem dyrekcji, nauczycielom oraz pedagogom szkolnym Miejskiej Szko-y Podstawowej nr 9, Miejskiej Szkoy Podstawowej nr 5, Miejskiej Szkoy Podstawowej nr 12, Miejskiej Szko-y Podstawowej nr 13, Zespou Szk im. Marii Grzego-rzewskiej, Zespou Szk Katolickich, Zespou Szkolno- Przedszkolnego Nr 1 w Piekarach lskich.

PIMIENNICTWO

1 Prevalence of overweight and obesity in children and adolescents. ENHIS 2009, http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0005/96980/2.3.-Prevalen-ce-of-overweight-and-obesity-EDITED_layouted_V3.pdf (stan z 05.02.2015)

2 Zahorska-Markiewicz B., Otyo epidemia XXI wieku. Profilaktyka i leczenie zachowawcze otyoci. Postpy Nauk Medycznych. 2009; 7, 494-497.

3 Pyrak B, Czerwonogrodzka-Senczyna A, Majcher A, i wsp., Ryzyko wystpienia zespou metabolicznego u dzieci w wieku 17 lat z otyoci prost. Endokry-nologia Pediatryczna. 2012; 11 (38): 61-70.

4 Sikorska-Winiewska G., Nadwaga i otyo u dzieci i modziey. ywno. Nauka. Technologia. Jako, 2007; 6 (55): 71 80.

5 Stankiewicz M, Pieszko M, liwiska A, i wsp., Obe-sity and diet awareness among polish children and adolescents in small towns and villages Cent Eur J Public Health 2014; 22 (1): 1216.

6 Stankiewicz M, Pieszko M, liwiska A, i wsp., Wy-stpowanie nadwagi i otyoci oraz wiedza i zachowa-nia zdrowotne dzieci i modziey maych miast i wsi wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast En-dokrynologia, Otyo i Zaburzenia Przemiany Mate-rii. 2010; 6 (2): 59-66.

7 Branca F, Nikogosian H, Lobstein T., The challenge of obesity in the WHO European Region and the stra-tegies for response. World Health Organization. Den-mark, 2007

8 Monteiro P.O, Victora C.G., Rapid growth in infancy and childhood and obesity in later life a systematic review Obesity Review 2005; 6: 143154

9 Hinney A, Nguyen T.T, Scherag A, i wsp., Genome wide association (GWA) study for early onset extre-me obesity supports the role of fat mass and obesity associated gene (FTO) variants. PLoS One. 2007; 2 (12): e1361.

10 Mczekalski B, Czyyk A, Warenik-Szymankiewicz A., Rola genw w powstawaniu otyoci. Wspczes-

ne pogldy, patogeneza, aspekty kliniczne. Endokry-nologia, Otyo i Zaburzenia Przemiany Materii. 2008; 5 (1): 2737.

11 Kuaga Z, Litwin M, Tkaczyk M, i wsp., Polish 2010 growth references for school-aged children and adole-scents Eur J Pediatr 2011; 170: 599609

12 Bojar I, Wojtya A, Biliski P, i wsp., Zwyczaje ywie-niowe modziey w Polsce. Medycyna Oglna. 2010; 16 (4): 547-557.

13 Wolnicka K, Taraszewska A, Jaczewska-Schuetz J., Wystpowanie nadwagi, otyoci oraz niedoboru masy ciaa wrd uczniw klas III szk podstawo-wych z uwzgldnieniem rnic regionalnych. Endo-krynologia, Otyo i Zaburzenia Przemiany Materii. 2012; 8 (3): 8085.

14 Strzaba B., Nawyki ywieniowe i aktywno fizycz-na uczniw klas pierwszych Gimnazjum Mistrzostwa Sportowego w Poznaniu. Praca dyplomowa. Uniwer-sytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Po-znaniu, Pozna, 2014.

15 Cook S, Weitzman M, Auinge P. i wsp., Prevalence of metabolic syndrome phenotype in adolescents Arch Pediatr Med 2003; 157: 821-827

16 Bloomgarden Z.T., Adiposity and diabetes. Diabetes Care 2002; 25: 2342-2349

17 Bryl W., Pupek-Musialik D., Otyo u osb w mo-dym wieku konsekwencje zdrowotne, konieczno prewencji, zasady postpowania. (W): Pupek-Musia-lik D. (red.) Otyo i zesp metaboliczny od teorii do praktyki. Via Medica. Gdask, 2007: 79-89.

18 Sangun , Dndar B, Kker M, i wsp., Prevalence of Metabolic Syndrome in Obese Children and Ad-olescents using Three Different Criteria and Evalua-tion of Risk Factors - Original Article J Clin Res Ped Endo. 2011; 3 (2): 70-76.

19 Zgrski W., Sprawno i aktywno fizyczna w kon-tekcie oddziaywa rodowiskowych i zdrowia. Li-der 2006; 11: 3-4

20 Roszko-Kirpsz I, Olejnik B.J, Zalewska M. i wsp., Wybrane nawyki ywieniowe a stan odywienia dzie-ci i modziey regionu Podlasia. Problemy Higieny i Epidemiologii 2001; 92: 778-784

21 Batyk I., Zwyczaje ywieniowe wrd modziey. Journal of Health Sciences. 2012; (2): 713.

22 Kurzak M, Pawelec K., Zachowania zdrowotne war-szawskich gimnazjalistw. Zeszyty Naukowe. 2013; 8: 11-17

23 Pitucha A, Petera A., Charakterystyka nawykw y-wieniowych i aktywnoci fizycznej dziecka w wieku wczesnoszkolnym w Grze Puawskiej. Zeszyty Na-ukowe WSSP 2013; 17: 67-85

24 Marcysiak M, Zagroba M, Ostrowska B, i wsp., Ak-tywno fizyczna a zachowania ywieniowe dzieci


53

i modziey powiatu ciechanowskiego. Problemy Pie-lgniarstwa. 2010; 18 (2): 176-183.

25 Golec J, Czechowska D, Maso A, i wsp., Oce-na uwarunkowa wystpowania nadwagi i otyoci w wybranych grupach modziey. Ostry dyur. 2013; 6 (4): 132-137.

26 Mazur A, Szymanik I, Matusik P, i wsp., Rola reklam i mediw w powstawaniu otyoci u dzieci i modzie-y. Endokrynologia, Otyo i Zaburzenia Przemiany Materii. 2006; 2 (1): 1821.

Adres do korespondencji: Pawe Jonczyk

Pl. Traugutta 2, 41-800 Zabrze

e-mail: [email protected]

Ryzyko medyczne Fast foods

Produkowane za pomoc przemysowych technologii i z uyciem duych iloci tuszczw, cukru, soli oraz

innych przypraw bogatokaloryczne prefabrykowane potrawy okrela si czsto mianem fast foods (szybkie

dania). S one szkodliwym wytworem wspczesnej cywilizacji. Sprzyjaj otyoci i miadycy, oraz znacznie

pogarszaj wyniki leczenia.

Naley je zupenie wykluczy z diety osb z nadwag i otyoci.

Wytwarzaj je firmy o oglnowiatowym zasigu i bardzo aktywnym marketingu (Arby`s, Boston Market,

Burger King, Carl`s Kr., Chick-Fil-A, Dairy Queen, Domino`s, Hardee`s, Kentucky Fried Chicken, McDonald`s,

Pizza Hut, Subway`s, Taco Bell, Wendy`s i inne).

[mm2015-2-042] paweł jonczyk, magdalena potempa, dariusz kajdaniuk: charakterystyka nawyków...

Documents