MİTOLOJİ VE EĞİTİM

Mitolojisiz bir halk, mitsiz bir ülke olmaz. Sözel ve sanatsal, halk kültürü her

zaman kendi içinde mitolojinin en derin izlerini taşır. Arkaik mitolojik

efsanelerden başlayarak büyülü öyküler, tören folkloru ve bilmecelere kadar tüm

halk kültürü türlerinin kaynağı mitolojidir.

Mitoloji, milli kültür ve etnik-kültürel değerlerin doğru anlaşılması

bakımından ilk kaynaktır. Bir semboller bilimi olup mistik anlamlar içeren mitoloji, milli-geleneksel kültürün kaynağı ve tarihsel olarak en eski

şeklidir. Onun sembolleri sözleridir. İlk felsefi sistemler bile kaynağını

mitolojiden alırlar.

İlk inanış sistemleri çağında yaratılmış sözler yaşadıkça, mitolojinin kuralları çerçevesinde yaşanır, düşünülür ve davranılır. Geleneksel düşünce ve davranış şekillerinin temelini de bu kurallar oluşturur. Mitoloji bütün semavi

dinlerin de kutsal bilinen yazısının kaynağını oluşturmuştur. Mitte, insan uygarlığının ilk

bilgileri ve ilk dini inanışları yansımasını bulur. Mitte kavrayış anlayışı, geleneksel anlamıyla

anlaşılan bilgi kazanmak değil, bir dünya görüşüdür. Böylece mit konularında, insanın

kendi kendini kavrayışının çeşitli şekilleri kendi ifadesini bulur.

18. yüzyıl dilinde gerçekliğin dışına çıkan her şeye mit adı verilirdi. Mit konusunda farklı görüşler mevcuttur. Bu görüşlerden

biri de mitin, bilinçaltından gelen bir uydurma düşünce, motif, söz veya rivayet

olduğudur. Gerçekten de mitte, sık sık formel mantığın yasaları çiğnenir.

Belli bir bilgiyi aynı zamanda birkaç dille ifade edebilmek gibi bir özelliği olan mitoloji, arkaik

(eski çağa ait) halk kültürünün de temelini oluşturur. Mitolojik düşünce, yazılı uygarlıkla birlikte ve onun içerisinde kendisine ayrı bir

ortam yaratarak yaşamaya devam etmektedir. Mitoloji, sadece tarihin derinlikleri ve uzak

geçmişlerle bağlı eski milli manevi değerler sistemi olarak kalmıyor. O, halk kültürüyle derin ve sistemli bir bağ içerisinde olup, herhangi bir

etnik kültürün aktif kaynağı gibi, sistemin temeline dayanarak onun yapısını belirliyor. Aynı etnik kültürel geleneğin, taşıyıcı olan

insanların düşünce ve davranış modellerini düzene sokan da odur.

Halk kültürü her zaman kendi içinde mitolojinin en derin izlerini taşır. Arkaik mitolojik

efsanelerden başlayarak sihirli hikayeler, tören folkloru ve bilmecelere kadar, tüm halk kültürü türlerinin kaynağı mitolojidir. Halk kültürünün hem içerik hem de 'yapısal-anlamsal' olarak

bağladığı mitoloji, doğrudan milli karakterlerle bağlı bir olay olup, tamamıyla tarihi-milli

karakterin oluştuğu belli bir dünya modelinin oluşma, yaşama ve işleme mekanizmasını

aktarır. Milli karakterin içeriğini ifade etmekle kalmayıp, onu biçimlendiren de yine milli mitoloji

ve onun temeline dayanan dünya modelidir.

Bugün bile belli bir topluluğun temsilcileri ve etnik-kültürel birliklerinin düşünce ve

davranış biçimlerinin temelinde mitolojiden gelen formlar ve mitolojik dünya modelinin

kalıpları yatar. Bunun en çarpıcı örneği, Yahudilerin ‘dünyanın efendisi’ olma ülküsüdür. Bu anlamda etnik kültürel

geleneğin mitolojide belirginleşen, kodlanan ve programlanan başlıca çizgileri, halk var olduğu sürece güçlü kalır. Gerçek

etnik-kültürel birlikler de bu çizgilerle diğerlerinden ayrılırlar.

“Genel Türk’’ mitoloji modeli, bugün hem bir bütün hem de unsurlar şeklinde ciddi bir

değişikliğe uğramadan, çağımızdaki farklı Türk halkları arasında yaşamaya devam

etmektedir. Bu halkların kültürel gelenekleri, bu anlamda ulu Göktürk çağına ait mitolojik dünya modelinin

versiyonları olarak kabul edilmektedir.

Türk mitolojisinin temelinde Tanrıcılık bulunur. Tanrıcılık, eski Türk dini sistemi olarak bilinir. Türk mitolojisi zemininde

oluşup, Türk mitolojik düşüncesinin temelini oluşturan ve daha derin

kökleriyle kozmogonik mitlerde yansıyan bu inanç sisteminin başlıca özelliği

kainatın bir bütün olarak kavranılmasıdır.

İlk Türk inanç ve düşüncesine göre gökyüzü, yer ve insanlık tek bir vücut gibi

olup uyum içindedirler. Tek Tanrı’ya inanılan eski Türk inanç ve düşüncesinde

birlik vardı. Bu birlik, gökyüzü, yer ve insan üçlüsünü birleştirerek eski Türklerin kainat hakkındaki görüşlerinin temeline yerleşti. Eski Türklere göre yerle gök bölünmez bir bütünü oluştururdu. Her ikisi de kutsaldı ve

her ikisi de birbirine bağlıydı. Yemin edildiğinde yere de gökyüzüne de birlikte

yemin edilirdi.

Eski çağlardan beri mevcut olan bu din geleneği, tek tanrılı inanç sistemi olarak

bilinmektedir. Türk dini-mitolojik düşüncesinin içinde olup onun yapısını

belirleyen Tanrıcılık “yazılıp, dizilip, gökten gelen Tanrı bilimi” yasalardan oluşmuş gökten inme bir kitabı veya peygamberi olmayan bir dindir. Yani insanla Tanrı arasında hiçbir aracı veya ruhani bir konumun olmamasıdır. Bu bakımdan

“Tanrıyla kul arasına girilmez.’’ şeklinde ifade edilen ünlü Türk atasözü iyi bir

örnektir.

Eski Türklerin Tanrı anlayışı, Tanrılarını kalpleriyle değil, gözleriyle kavrayan veya dini inanışlarının temelini korku ve tehdit üzerine kuran Asur, Babil, Yunan, Roma vb. halkların Tanrı anlayışından farklı olarak kendi ölçütleri

vardır. Göktürk yazılarında Tanrı ezeli ve ebedi olup, her şeyin yaratıcısı olan bir güçtür ve cismani olarak gök denilir. Türklerde göğün

ruhu sayılan, yeri ve göğü yaratan ulu bir güç olarak bilinen Gök Tanrı’nın adına hiçbir

tapınak yapılmamıştır. Çünkü tüm yerlerin ve göklerin aslında Tanrı’nın olduğuna

inanılmıştır.

Türk Tanrıcılığı ‘’tek tanrı’’(Gök Tanrı) inanışı etrafında şekillenmiş ve kendine özgü bir tektanrılı dindir. Bunun için de eski Türk dini, ‘’Gök Tanrı’’ dini olarak

adlandırılır. Elbette, hiçbir dini sistem, tek bir tanrıya inanıştan ibaret olamaz.

Türk dini-mitolojik dünya görüşünde de en ulu varlıktan başka, daha alt seviyelerde bilinen ancak O’nun varlık veya gücüne hiçbir şekilde gölge düşürmeyen diğer

kutsal varlıklar, iyeler, ruhlar vb. her zaman var olmuşlar. Ancak bunun putperestlikle veya çok tanrıcılıkla hiçbir ilgisi yoktur.

Şamanizm ise Türk dini düşünce sistemine yabancı bir olay değildir. Ancak Türk dini düşüncesi çok ölçekli bir sistem gibidir ve

Şamanizm de bu ölçeklerden biridir.

Eski Türk dinine göre, yaratılmış olan her şeyin yaratıcısı ve koruyucusu olan ulu

varlık Gök Tanrı ile kul arasında insanoğlu aracı olamazdı. Kurt, ağaç, ışık ve dağ

gibi varlıklar ise olsa olsa, O’nun ile insanoğlu arasında sadece köprü olabilecek sembolik görüntülerden

ibarettir. Alemdeki her şey ona bağlıdır ve onun ayrılmaz bir parçasıdır. Ancak bu bir

panteizm de değildir.

Görünen alemin suları, dağları ve ağaçları kendi sembolik özellikleri ve Tanrı’nın işlevlerinin

ifadecisidirler. Örneğin; mitolojik düşünce için de, su bir canlı gibidir. Su ölüm, doğum, üreme ve hatta bu anlamsal grupta yer alan ölümsüzlük kavramını da kendinde birleştirir. O olmadan

yaşam olmaz. Ebedi başlangıç olan kaos ve onun eş değeri yaratılış sürecinde rol oynayan tek

yapıcı, yaratıcı, dirilik veren, ebedi yaşatan ve yaratılışın başlıca unsuru aynı zamanda ölüm getiren su, hayatı yaratan güçtür. Dünya’nın

yenilenmesi de yine onun gücü ile olur. Bunun için Türklerde suyu kirletmek hoş görülmezdi.

Türk mitolojisi çok zengindir, çeşitlidir ve kaynakları çok eskilere dayanır. En azından

10.000 yıllık bir geçmişten kaynaklanır. Mezolitik dönemdeki anaerkinin ve klanlar

düzeninin geliştiği tarihsel süreçten başlayarak günümüze kadar ilk temelini koruyarak farklı

görünüşlerde varlığını sürdüren Türk mitolojisi Türk toplum düzeni ile Türk ahlak ve adetlerinin

bir aynası gibidir.

Türk mitolojisi diğer dünya mitolojilerinde olduğu gibi ölü fikir ve anlayışlardan

meydana gelmemiştir. Türk mitolojisinin bazı kahramanları yaşamış tarihi

kişiliklerdir. Toplumu düzenleyen ve yönlendiren canlı düşüncelerin bir

toplamıdır. Artık şu bir gerçektir ki, dünya mitolojisinin pek çok konusu 10.000 yıllık Türk inanç sisteminin ve Türk insanının

mitolojik izlerini taşımaktadır.

Etnik-kültürel birliği içerden bağlayan mitolojik yapılar, mitolojik metinlerin

ölümüyle kaybolup gitmiyorlar. Sonraki dönemlerin arkaik mitolojik metinlerinden

kurtulmuş kültürlerinde ve sanatsal edebiyatın örneklerinde mitolojik adlar motifler ve konular olarak serpilip farklı

görünüşlerde, onun alt yapıları gibi yaşamaya devam ediyorlar.

Einstein’in görecelik kuramından bildiğimiz, zaman-mekan ilişkisinde,

mitolojideki dünya modelinde bu yönüyle belli bir benzerlik vardır. Elbette ki sonraki

dönemlerde bu yapıların üzerine yeni benimsenmiş yapılar oluşur. Bu yapıların gözden geçirilmesi, eski mitolojik metinler hakkında belirli fikirler edinmeye yardımcı

olur. Çünkü onlar ilk örneklerdir. Ezeli formül veya tarihi değişimlerden uzakta

kalan temel fikirlerdir.

Arkaik mitolojik formüller bir kenara bırakılırsa bu eski yapılar, halk kültürü

geleneği ve halk inanışları alanında varlığını sürdürür. Mitolojik motifler ve arketipik konular, halk kültüründe farklı

sembol, mecaz ve unvan olarak korunabilirler. Kolektif düşünceler, kültürel-

tarihsel koşulların etkisiyle değişikliğe uğrayabilir, ancak kültürel geleneğin bir

parçası olan mitolojik yapılar belli ölçülerde yaşamlarını sürdürürler.

Türk mitolojisinden alınan ilhamla, ister resim, heykel, müzik, isterse yazın ve

film formlarında ortaya konulacak sanat eserleri; küreselleşmeyi bir kader gibi dayatan günümüzün sosyo-kültürel ve

siyasal konjonktüründe, tarihsel öz değerlerimizden kopmadan, dünya

halklarıyla birlikte barış içinde toplumsal ilerleme sürecinde

küçümsenemeyecek bir yer edinecektir.

Hazırlayan : Hilal ERKOL

Kaynak : 2008/Adana-TürkiyeERDOĞAN BAKAR