milan radanovic_oslobodjenje beograda

7/24/2019 Milan Radanovic_Oslobodjenje Beograda

1/439

1

OSLOBOENJEBeograd, oktobar 1944.

Milan Radanovi


2/439

2


3/439

1

OSLOBOENJEBeograd, 20. oktobar 1944.

Milan Radanovi


4/439

2

IZDAVA

Rosa Luxemburg StifungRegionalna kancelarija za jugoistonu Evropu

Gospodar Jevremova 47, Beograd, Srbija

UREDNIK

Krunoslav Stojakovi

Lektura i Korektura: Dragomir Oluji i Krunoslav Stojakovi

Izvori:

Dokumentacioni centar Muzeja grada Beograda - otografije na stranama

82-83,125, 360-361 i 362-363

Muzej istorije Jugoslavije - akvareli Aleksandra Deroka,

strane 86-87, 94-95, 227, 263, 301, 303, 321

www.znaci.net - otografije na stranama 56, 101, 110, 158-159, 169, 194,

227, 237, 258-259, 308, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 379

Dizajn:

tampa: Standard 2,

Beograd, oktobar 2014.

Tira: 600

Supported by Rosa Luxemburg Stifung Southeast Europe with unds o the GermanFederal Ministry or Economic Cooperation and Development


5/439

3


6/439

4

Sadraj

OSLOBOENJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1Milan Radanovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

SKRAENICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

NOB u raljama historijskog revizionizma . . . . . . . .9

Neki aspekti historijskog revizionizma . . . . . . . . . . . 16Totalitaristiki diskurs kao antikomunistiki in . . . . 21

to je nama naa borba dal a ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 8

Post scriptum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

UVOD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

BEOGRADSKA OPERACIJA . . . . . . . . . . . . . . . . .50Vojno-strateki znaaj Beogradske operacije . . . . . . 51

Osnova jugoslovensko-sovjetske vojne saradnje. . . 67

Osloboenje zapadne Srbije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Napredovanje Crvene armijeu istonoj Srbiji i osloboenje Banata . . . . . . . . . . . . . 88

Snage kvislintva i kolaboracijeu Srbiji poetkom jeseni 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Osloboenje severnih delova umadijei proboj prema Beogradu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

ULINE BORBE U BEOGRADU . . . . . . . . . . . . . .126

Proboj spoljnje linije nemake odbraneu Beogradu, 13-14. oktob r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 7

Proboj unutranje linije nemake odbraneu Beogradu, 14. oktobra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Borbe oko Slavije. Prodorprema Londonu i Narodnoj skuptin i . . . . . . . . . . 1 6 3

Borbe u bloku zgrada ministarstavai okolnim ulicam a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 8 3

Borbe na ukaric i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 9 9


7/439

5

Borbe na Zvezdari i Palilul i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 0

Prodor prema Terazijama i Trgu republike.Borbe u Kosovskoj i Deans k o j . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2 0

Borbe oko Trga Republike.Zauzimanje Narodnog pozorita . . . . . . . . . . . . . . . . 246

Borbe na Dorolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

Razbijanje Korpusne grupe tetnerna prilazima Beograda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Zauzimanje palate Albanija,19-20. oktobra 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Zauzimanje Kalemegdanske tvravei poslednje borbe na ukaric i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 0

Borbe za zemunski mostobrani osloboenje Zemun a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 9

Zloini nemakog okupatora nad civilnimstanovnitvom Beograda poslednjih danaokupacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326

Sabiranje mrt v i h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3 4

ZLOINI OSLOBODILACA ZADATAK SRPSKEISTORIOGRAFIJE VISOKOG PRIORITETA . . . . . .364

Promena istorijske paradigme:

osloboenje kao nova okupacija. . . . . . . . . . . . . . . . . 365Procene i kvantifikacija broja stradalihna podruju grada Beograda nakon osloboenja. . 367

Odnos prema zarobljenim pripadnicimakvislinkih snaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376

Analiza registra rtava za grad Beograd Dravne

komisije za tajne grobnice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398IZVORI I LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414

I. ARHIVSKA GRAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

II. OBJAVLJENI ARHIVSKI IZVORI I DNEVNIC I . . . . . 4 1 5

III. RASPRAVE I LANCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417

IV. STUDIJE, MONOGRAFIJE I MEMOARI . . . . . . . . . 428


8/439

6


9/439

7

SKRAENICE

AJ Arhiv Jugoslavije, Beograd

DK Dravna komisija za utvrivanje zloina okupato-ra i njihovih pomagaa

AVNOJ Antifaistiko v(ij)ee narodnog osloboenja Ju-

goslavijeJVuO Jugoslovenska vojska u otadbini, etnici generala

Dragoljuba Drae Mihailovia

KNOJ Korpus narodne odbrane Jugoslavije

KPJ Komunistika partija Jugoslavije

NKOJ Nacionalni komitet osloboenja Jugoslavije, iz-

vrni organ (vlada) AVNOJ-a

NOF Nemaka oruana formacija

NOP Narodno-oslobodilaki pokret (u Jugoslaviji)

NOVJ Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije

OZN-a Odeljenje za zatitu naroda

SDS Srpska dravna straa, jedinice Ministarstva unu-tranjih poslova u Vladi Milana Nedia

SGS Srpska granina straa, granine jedinice VladeMilana Nedia

SKOJ Savez komunistike omladine Jugoslavije

SUK Srpski udarni korpus

UGB Uprava Grada Beograda

VA Vojni arhiv, Beograd

VKJ Vojska Kraljevine Jugoslavije


10/439

8

Predgovor


11/439

9

NOB u raljama

historijskog revizionizma

Kada su 20. oktobra 1944. godine snage Narodnooslo-bodilake vojske Jugoslavije i Crvene armije napokonoslobodile Beograd, stanovnici grada su, po rijeimalijenika i referenta saniteta Vrhovnog taba NOVJ-a

Gojka Nikolia,nagrnul[i] iz svih predgraa, od Narodnogpozorita pa do Slavije plela su se kozarakakola, harmonike krasnoarmejaca pozivale suna kazaok, a orkestri naih Cigana kao danisu doputali nikome da bude ispred njih,

ni buniji, ni prvak u veselju.1

Iako tog dana borbe za osloboenje cijele zemlje nisuokonane, navedena opaska svjedoi ne samo o odue-vljenju graana grada osloboenog od faizma, nego jovie o doeku osloboditelja Partizana i vojnika Crvenearmije. Usporedbe radi, zagrebaki novinar i publicist

Josip Horvat, ideoloki zasigurno suzdran kad je ri-je o simpatijama prema komunizmu, biljei 8. svibanj1945., dan osloboenja Zagreba od faistike Nezavi-sne drave Hrvatske, na sljedei nain:

Proetao kroz Tukanac. Putem sam sesmijao kao dijete - etiri godine i mjesec da-na nisi onuda smio prolaziti. Na toj sitniciosjetio sam da je do la sloboda, da ulazimou nov ivot. Tako je udno kod srca, mo-

1 Citirano po navodima autora Milana Radanovia, str. 319.


12/439

10

zgom ovjek ne kapira da je nestalo stra-ha...2

Danas, sedamdeset godina poslije osloboenja i dva-deset i pet godina nakon nasilnog razaranja zajednikedrave, Narodnooslobodilaka borba se u mnogo e-mu ocjenjuje drugaije, da ne kaemo protivno naracijiosloboenja. Rije je o amalgamu nekoliko ideologema

koji se meusobno upotpunjuju i pojaavaju, od ne-gacije opejugoslavenske karakteristike i idejne sutinepartizanskog pokreta, rehabilitacije raznih domaih ko-laboracionistikih snaga, do osporavanja samog oslobo-dilakog ina u znaku recentne antikomunistike ideo-logije totalitarizma.

No, glavni spor svakako nije problematizacija etiri go-dine NOB-a, kritika historiografija je duna pruiti topotpuniju sliku tog vremenskog razdoblja, uz sve po-sljedice koje slijede za samu tradiciju ljevice i komuni-stikog pokreta na prostoru bive Jugoslavije. Tvrdnjeda nema spornih toaka, da je NOB bio kao suza istpodjednako se trebaju ispitati kao i pokuaji revizije ukorist nacionalnih mitologija i antikomunistike ideo-logije. Naime, nije samo po sebi problematino kriti-zirati drutvena ureenja koja su se legitimirala komu-nistikom idejom i ljeviarskim rjenikom. Isto tako,kao to nije sporno kritizirati zloupotrebe dravne moinakon osloboenja Jugoslavije od faistike okupacije,

upitno je kriti osnovna pravila historiografske znanosti

2 Citirano po navodima u Historijska itanka, sv.4: Drugi svjetski rat. Na-

stava moderne historije jugoistone Evrope. Dodatni nastavni materijal,

Sarajevo, 2007, str. 114. Original Josip Horvat, Preivjeti u Zagrebu. Dnev-

nik 1943.-1945., Zagreb, 1989.


13/439

11

i metodologije u korist dnevnopolitike denuncijacijepolitikih neistomiljenika. Problem svakako postajeozbiljniji kada nisu u pitanju pojedinci nego dravneznanstvene institucije i akademije. Zato? Zato to teiste institucije predstavljaju dravu, u institucijama slu-e dravni slubenici, a slubenik, po svojoj profesio-nalnoj karakteristici unutar dravne strukture, govoriu korist i umjesto grupe kojoj se obraa, on govori za

sve zastupajui sve, on govori kao predstavnik Opeg.Izreeni slubeniki stavovi predstavljaju, dakle, stavoveOpeg, to jeste vladara, a istina vladara postaje istinaza sve, kako pie francuski sociolog Pierre Bourdieu usvojoj knjizi O dravi.3U ovom se kontekstu moeegzemplarno navesti nastojanje sutinskog brisanja i/

ili kriminaliziranja komunizma kao neega stranog,tetnog za nacionalno bie. Primjerice, prof. MomiloPavlovi, direktor Instituta za savremenu istoriju u Beo-gradu, u svome lanku Zloini oslobodioca - Zadataksrpske istoriografije visokog prioriteta u prvoj reeniciteksta problematizira dolazak komunista na vlast kroz

prizmu nacionalne prirodnosti toga dogaaja, od-nosno, da je komunistika vlast naroito u Srbiji pro-blematina poto je Srbija i 1944. bila listom protivkomunista.4Izvor autorove tvrdnje je izjava WinstonaChurchilla, dakle osobe koja o Narodnooslobodilakojvojsci i njezinom Vrhovnom komandantu Josipu BrozuTitu u kolovozu 1944. godine iznosi slijedee miljenje:

3 Vidi Pierre Bourdieu, ber den Staat. Vorlesungen am Collge de Fran-

ce, 1989-1992[O dravi. Predavanja na Collge de France, 1989-1992],

Frankurt/Main, 2014, str. 119-120 (prvi citat) i str. 123 (drugi citat).

4 Momilo Pavlovi, Zloini oslobodioca - Zadatak srpske istoriografije

visokog prioriteta, Istorija 20. veka, 3/2010., str. 9-22, ovdje str. 9.


14/439

12

Razlog zato smo prestali pomagati DrauMihailovia i njegove etnike je jednosta-van. On se ni je borio protiv Hitlera. Odlu-no smo na strani Tita, zbog njegove velike ihrabre borbe protiv njemake armije. Par-tizani su sada gospodari situacije i predsta-vljaju smrtnu opasnost za Nijemce5

Isti je Winston Churchill hvalio talijanskog faistikogvou Benita Mussolinija kao najveeg zakonodavcameu ivima, a faizmu pridodao nemjerivu zaslugucijelome svijetu u borbi protiv boljevizma.6Koja jeChurchillova izjava, na kraju, mjerodavna?

Izvlaiti citate iz konteksta i manipulirati brojkama stra-

dalih kako bi se opravdao i potkrijepio unaprijed zadaniideoloki sud sasvim je providna rabota, a predstavljagotovo olienje revizionistike historiografije, i to ne sa-mo u bivoj Jugoslaviji. Dakako, Pavloviev uvod nijepuka sluajnost ili neopreznost, ve je rije o orkestri-ranom pohodu, o ideolokoj matrici koja komunizamnastoji istrijebiti iz kolektivnog sjeanja kao neto ne-prirodno i suprotno odreenom nacionalnom biu,koja broji rtve i uee u Narodnooslobodilakom ratupo nacionalnom kljuu, a sam NOB promatra iz naci-onalistikog ugla, te koja svaki antikapitalistiki preo-kret a priorinastoji prikazati kao neopravdano nasilje.7

5 Citirano po http://www.lupiga.com/vijesti/uz-obljetnicu-smrti-sto-su-sve-svjetski-duznosnici-generali-knjizevnici-glumci-i-sportasi-rekli-o-josi-

pu-brozu-tituZadnji pristup 19.9.2014.

6 Citirano po navodima u Ishay Landa, The Apprentice`s Sorcerer. Liberal

Tradition and Fascism, Chicago, 2012, str. 321.

7 Egzemplarno Kosta Nikoli, Obraun Titova reima s jugoslavenskim

monarhistikim protukomunistikim snagama na kraju Drugog svjet-


15/439

13

Spomenuti lanak dravnog slubenika prof. MomilaPavlovia itekako je postao slubena istina, istina vlada-ra Republike Srbije koji su na osnovu u tekstu iznesenihstavova u srpnju 2009. formirali Dravnu komisiju za

pronalaenje i obeleavanje svih tajnih grobnica u kojima

se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle osloboenja 1944.na ije je elo postavljen dravni slubenik prof. Slobo-dan Markovi s Fakulteta politikih nauka u Beogradu.

Sline komisije su ve ranije osnovane u Sloveniji (Ko-misija Vlade Republike Slovenije za rjeavanje pitanja pri-

krivenih grobnica 1990. godine) i u Hrvatskoj (Komisijaza utvrivanje ratnih i poratnih rtava, 1991. godine).8

Slovenski filozof Rastko Monik s pravom pie da se ju-goslavenski narodi nisu borili samo protiv faizma, vei za drugaiju vrstu drave, za demokraciju i drutvolieno eksploatacije. to su to na kraju dobili ve je dru-go i komplicirano pitanje. No jasno je da demokracijai revolucija idu zajedno, da imaju zajedniki izvor ida je volja za radikalnu promjenu postojeega neraz-dvojivo povezana s voljom za demokracijom.9Ospo-

skog rata, asopis za suvremenu povijest, 3/2012 god., str. 631-650;

, 1944-

1985, 20. , 2/2008., . 272-315; Sran Cvetkovi, Izme-

u srpa i ekia. Represija u Srbiji 1944-1953, Beograd, 2006.

8 Milan Radanovi, Otkopavanje istine ili normalizovanje kolaboracioni-

zma? O ormiranju i delovanjudve revizionistike komisije pod okriljem

Vlade Republike Srbije, Preispitivanje prolosti i istorijski revizionizam

(ur. Milo Petrovi), Beograd, 2014, str. 143-174.9 Rastko Monik, Koliko aizma?, Zagreb, 1998, str. 25-26 (prvi citat);

Boris Buden, Zone des bergangs. Vom Ende des Postkommunismus,

Frankurt/Main, 2009, str. 30-31 (drugi citat). Srpski prijevod knjige je

2012. godine objavljen pod naslovom Zona prelaska. O kraju postkomu-

nizma u beogradskoj izdavakoj kui Fabrika knjiga; svi daljnji navodi iz

knjige slijede njemako, prvobitno izdanje.


16/439

14

ravanje demokratskog karaktera osloboenja i denunci-jacija Komunistike partije Jugoslavije vana su mjestai zajednike toke svih vrsta historijskog revizionizma ubivim jugoslavenskim republikama. U meunarodnimrazmjerima takav je postupak uvjetovan dvjema tenden-cijama unutar revizionistike historiografije: pokuajukriminalizacije jakobinskog tipa revolucije od 1789., pasve do Oktobra 1918., kako iscrpno analizira Domeni-

co Losurdo10, te analizi zasnovanoj na tezi o ideokrat-skim reimima, dakle sustavima lienim drutva. Svitakvi pristupi, pie francuski filozof EnzoTraverso,

svode centralno jezgro revolucionarniheksperimenata na teror (jakobinsku dikta-turu godine I, diktaturu boljevika za vri-

jeme ruskog graanskog rata) koji onda,uglavnom, ako ne ak iskljuivo, objanja-vaju kategorijama psihoze, strasti, ideologi-

je, nasilja i fanatizma.11

U jugoslavenskom sluaju pristup oslonjen ili blizaknavedenim analitikim tendencijama revizionistikehistoriografije preuuje utvrene empirijske injenice

jugoslavenske revolucije, njezin izravno plebejsko-de-mokratski karakter. Slijedei tezu Darka Suvina o po-sebnostima jugoslavenske revolucije moemo navesti tri

10 Navod po Domenico Losurdo, Kamp um die Geschichte. Der historische

Revisionismus und seine Mythen[Bitka za povijest. Historijski revizioni-

zam i njegovi mitovi], Kln, 2009, str. 7-44.

11 Citat po EnzoTraverso, Geschichte als Schlachteld. ZurInterpretation der

Gewalt im 20. Jahrhundert[Povijest kao bojno polje. O interpretaciji nasi-

lja u 20. stoljeu], Kln/Karlsruhe, 2014, str. 63.


17/439

15

specifinosti koje naznauju kompleksnost, ali i visokistupanj drutvenosti socijalistike Jugoslavije:

Prva je jugoslavenska posebnost to je revolucija od1941.-45. voena kao antiimperijalistiki rat za narod-no osloboenje i drutvenu pravednost. Iako su borbupotaknula faistika ubojstva i ugnjetavanje, a predvo-dila ju je hijerarhijska mrea Partije, ona se vodila odo-

zdo prema gore a iz nje je proiziao narod (ili grupanaroda) koji je vlastitim snagama oslobodio samog sebe.Druga posebnost nastupila je oko 1948. kad su Tito ivelika veina Partije odbili Staljinov pokuaj da namet-ne svoju vlast. Trea revolucionarna posebnost ocrtala jenesigurnu cestu ka stvarnoj socijalistikoj demokraciji isamoupravljanju odozdo.12

Revizionisti u osnovi izbjegavaju istraivanje historijeodozdo, drutvo u njihovom pristupu ostaje sa stra-ne kao amorfna masa bez prava na glas, a is trauju seuglavnom veliki voe i politiki zapleti. Otud proiz-lazi i opsesivno bavljenje Josipom Brozom Titom prekokojega se prelama poetak, kraj i sutina socijalistike

Jugoslavije.

12 Citat po Darko Suvin, Samo jednom se ljubi. Radiografija SFR Jugoslavije

1945.-72., uz hipotezu o poetku, kraju i sutini, Beograd, 2014, str. 172.

Podvlake u originalu.


18/439

16

Neki aspekti historijskog revizionizma

Misaoni razvoj historijskog revizionizma na podrujubive Jugoslavije svakako ne poinje tek s razaranjemdrave i pada drutvenih ustroja pod vlau SovjetskogSaveza. Od, u hrvatskim emigracijskim krugovima Ju-ne Amerike, proslavljenih historiografskih napisa Fra-nje Tumana, preko Memoranduma Srpske akademije

nauka i umetnosti, Knjige o Milutinu Danka Popo-via iz 1985., pa sve do rodoljubnog govora SlobodanaMiloevia na Gazimestanu 1989. i historijske shizo-frenije Stjepana Mesia pred financijski dobrostojeimhrvatskim iseljenicima u Australiji 1992. pokuajakonstrukcije povijesti po nacionalistikim potrebama

bilo je, dakle, i za vrijeme jugoslavenskog socijalizma.Zajednika crta svih revizionistikih tretmana povijesti

je, manje vie, pokuaj potpune diskreditacije druge, tj.socijalistike Jugoslavije.

Milan Ristovi, redovni profesor na Filozofskom fakul-tetu u Beogradu, opisuje zborno mjesto postjugoslaven-

skog revizionizma sljedeim rijeima:

Ako se paljivo analizira pisanje znatnogbroja istoriara, koji su se u svojim sada ne-zavisnim nacionalnim istoriografijama ba-vili jugoslovenskom, posebno savremenom,istorijom, italac se suoava sa tiradama omukama svakog pojedinanog naciona po-sebno u jugoslovenskoj tamnici naroda.13

13 , ?

, 1/2013., . 133-143, . 134.


19/439

17

Panje vrijedna je injenica da Ristovi u citiranom dje-lu teksta nezavisnost nacionalnih historiografija stavljapod navodnike, to, naravno, treba sugerirati da dotinehistoriografije vre intelektualne usluge u ime odreenenacije, odnosno u slubi duhovnog projekta nacionali-stike rekonstrukcije historije u kojem su Jugoslavija isuivot s ostalim jugoslavenskim narodima trajna mrljana inae blistavom putu nacionalnog uspona.

Koliko god je ova opaska realna, opisana intelektualnaovisnost historijskih revizionista je ipak dvostruko uvje-tovana. Naime s jedne strane prema unutranjim po-trebama novih elita koje zahtjevaju novu legitimaciju uokviru ekskluzivno-nacionalnih drava, a s druge premavanjskim potrebama integracije u meunarodni ustr-oj pod ideolokom platom antitotalitarizma, tj. anti-komunizma. Obje uvjetovanosti historijskog revizioni-zma su meusobno usko povezane i tek u zajednikomsagledavanju kulturno-povijesne i politiko-ekonomskestrukturiranosti se upotpunjuje sutina ideologije kojastoji u zaleu ovoga preokreta, naime antitotalitarna

naracija o konanosti vladajueg liberalno-kapitalisti-kog poretka.

Ostanemo li jo trenutak na domaoj sceni, moemo sesloiti sa beogradskim sociologom Todorom Kuljiemkoji je, uz gore spomenutog Milana Ristovia jedan odrijetkih primjera dostojanstvenog znanstvenog rada na

temu suvremene povijesti Jugoslavije i njenih bivih re-publika. Piui o restituciji nacionalnih historiografija,Kulji zakljuuje da je na djelu pokuaj invencije naci-onalne povijesne istine, a jugoslavenski period se, nu-no, tumai kao nasilni i pogreni prekid autentine


20/439

18

i kontinuirane nacionalne povijesti.14U autentinoj ikontinuiranoj nacionalnoj povijesti jasno je koje mje-sto neminovno pripada vienacionalnoj Jugoslaviji, Na-rodnooslobodilakoj borbi, partizanima, antifaizmu,Komunistikoj partiji Jugoslavije i svima onima koji sene ele uklopiti u kalup nacionalnog autizma to jestsmetite povijesti:

Socijalizam se izdvaja iz nacionalne histo-rije te se brie iz kolektivnogsjeanja dravanasljednica. Nije vie organski dio povijestinego totalitarni, od strane vanjskih sila na-metnuti i nasilno odravan reim. Komuni-stiko rukovodstvo je odjedanput sainjenood stranaca koji su se terorom, partijom ipomou nadmonog Sovjetskog Saveza dr-ali na vlau. 1945. je godina, u narativu

Jugoslavije godina osloboenja od faisti-ke okupacije, nasilno prekinula nacionalne(hrvatske, srpske itd.) povijesti.15

Primjera koji potkrijepljuju gore navedene stavove imabezbroj, od ruenja spomenika NOB-u, preimenovanjaulica i trgova, nerijetko zamijenjenih imenima istaknu-tih faistikih zloinaca i kolaboracionista, do skurilnihnapisa o porijeklu i pravim namjerama vodeih parti-zana i oslobodilaca.16

14 Todor Kulji, Umkmpfe Vergangenheiten. Die Kultur der Erinnerungim postjugoslawischen Raum[Kultura sjeanja na postjugoslavenskom

prostoru], Berlin, 2010, str. 73;Vidi na srpskom jeziku Todor Kulji, Kultu-

ra seanja. Teorijska objanjenja upotrebe prolosti, Beograd, 2006.

15 Isto, str. 75.

16 Iz rapantno velikog broja revizionistikih napisa i ispada izdvojit emo

samo nekoliko recentnih: Vladan Dini, Tito (ni)je Tito. Konana istina,Be-


21/439

19

Ozbiljni, kritiki osvrti na dotini dirljivi anr povi-jesno-nacionalne mitologije uivaju, meutim, jedvaneto vei status od onog marginaliziranih nacionalnihnevjernika, te ne dopiru u iru raspravu o Osloboenjui Drugom svjetskom ratu.17

Ovom prilikom u se, to zbog egzemplifikacije, tozbog stupnja medijske i financijske podrke koju je taj

dravni projekt pridobio, osvrnuti samo na slavno pro-pali televizijski podvig Ravna gora reisera RadoaBajia.

ograd, 2012; Pero Simi, Broz protiv Tita, Beograd, 2014; William Klinger/

Denis Kulji, Tito. Neispriane prie, Banja Luka/Zagreb, 2013. Publici-

stiki zapisi su doista nepregledni, primjera radi navodim Ratko Dmitro-vi, Sedlo belog konja, Veernje novosti,19.9.2014; o izjavama predsjed-

nika HDZ-a Tomislava Karamarka vidi Marinko uli, Opasno blefiranje,

Novosti, 15.9.2014; o nevjerojatnim nastupima Splitskog gradonaelnika

vidi Viktor Ivani, Mr. Kompromis, Novosti, 8.9.2014., te Dragan Mar-

kovina, Baldasar.Tumanov uenik ili kako se brie povijest na splitski

nain, dostupno na http://tacno.net/novosti/dragan-markovina-balda-

sar-tudmanov-ucenik-ili-kako-se-brise-povijest-na-splitski-nacin/. Zad-

nji pristup 7.10.2014.17 , -, -

, 1-3/2005, . 171-184; , -

:

,

, 2/2012, . 33-47; -, -

, , , 1-2/2009, .

207-213; -, .

1918-1989, , 2014; Jovo Baki, Ju-goslavija. Razaranje i njegovi tumai, Beograd, 2012; Milan Radanovi,

Kontroverze oko kvantifikovanja i strukturisanja stradalih u Srbiji nakon

osloboenja 1944-1945, Politika upotreba prolosti. O istorijskom revizi-

onizmu na postjugoslovenskom prostoru(ur: Milivoj Belin/Sran Milo-

evi/Momir Samardi), Novi Sad, 2013, str. 157-220; Tvrtko Jakovina,

Povijest u eteru, Historijski zbornik, 53/2000., str. 185-194.


22/439

20

U koprodukciji s Radio-televizijom Srbije, i uz finan-cijsku podrku poduzea Swisslion-Takovo, prole jegodine snimljena serija Ravna Gora koja je, prema ri-

jeima samog reisera, trebala predstavljati civilizacijskiiskorak srpskog drutva u celini.18Ideoloko podzemljecivilizacijskog iskoraka, meutim, pojanjava NebojaGlogovac. Isti u dotinoj seriji tumai Dragoljuba Dra-u Mihailovia, naelnika taba Vrhovne komande rav-

nogorskog etnikog pokreta, glavnog optuenika Na-rodne vlasti 1946. godine za ratne zloine i kolaboracijus okupacijskim snagama tijekom Drugog svjetskog rata.Dosadanja slika etnikih formacija i pojedinaca u (ju-goslavenskoj) kinematografiji, ali i cjelokupnom dru-tvu, prema glumevim rijeima, previe je zlonamjerna:

To je igra komunistikog reima i pobednika iz Dru-gog svetskog rata, koji su se trudili da ocrne drugu stra-nu, analizira Glogovac u razgovoru s beogradskim Ve-ernjim novostima, no napokon je dolo do preokreta,izalo se iz doba masovne hipnoze to je bilo ponia-vajue po inteligenciju, ali sada moemo da priamo i

istinu, zakljuuje Neboja Glogovac.19

Uvaavanje inteligencije i dizanje civilizacijskog stup-nja za Glogovca i Bajia se, dakle, oitavaju u etni-tvu, u pokretu koji je po svim svojim karakteristikamabio represivan, a ideoloku retrogardnost nadgraivao jekolaboracijom s ustaama, izdajom i suradnjom s oku-

patorima te masovnim nasiljem nad civilima i ubojstvi-18 http://www.blic.rs/Kultura/Vesti/418815/Rados-Bajic-Komunizam-se--

nigde-nije-primio-kao-kod--nas-u-Srbiji. Zadnji pristup 7.10.2014.

19 http://www.novosti.rs/vesti/kultura.71.html:461229-Nebojsa-Glogovac-

Trudio-sam-se-da-ozivim-Drazu-Mihailovica-u-pravom-svetlu. Zadnji

pristup 7.10.2014.


23/439

21

ma sviju onih koji se nisu uklapali u velikosrpsko-mo-narhistike ciljeve.20etnika se politika ve od kraja1941. godine svodila uglavnom na borbu protiv Narod-nooslobodilake vojske, a pokuaji rehabilitacije, kao uovom prozirnom sluaju, otvaraju pitanja koja svakakonadmauju priu pomirenja srpskog naroda. Ovomprilikom nema potrebe za opirnim obrazloenjem ide-oloke defektnosti takve pozicije, nego moemo ukrat-

ko zakljuiti da se pristae dotinog narativa, svjesno ilinesvjesno, svrstavaju u monarhistiko-nacionalistiku ivelikosrpsku ideologiju, dakle u jednu drutvenu zami-sao koja bi, da je pobijedila, jugoslavenskim narodimanametnula kraljevsku diktaturu po uzoru na meuratnuvladavinu Karaorevia. Putu ka slobodnoj i liberalnoj

Europi, moemo zakljuiti, prepreku ne predstavlja mo-narhistika diktatura (ili u sluaju Hrvatske ustatvo)nego iskljuivo komunistika prolost.21

Totalitaristiki diskurs

kao antikomunistiki in

Ideoloko pokrie svim nastojanjima delegitimacije ikriminalizacije NOB-a te doprinosa Komunistike par-tije Jugoslavije u osloboenju zemlje od faizma prua

20 Vrijedna je u ovom kontekstu historiograska studija Fikrete Jeli-Buti,etnici u Hrvatskoj 1941.-1945., Zagreb, 1986.

21 Vidi i nedavno otkrivanje spomenika ruskom caru Nikolaju Romanovu

II. u Banja Luci uz prisustvovanje ruskog ambasadora u BiH Aleksan-

dra Bocan-Harenkog i Milorada Dodika, objavljeno na http://www.rts.

rs/page/stories/sr/story/11/Region/1629377/Spomenik+caru+Nikola-

ju+u+Banjaluci.html. Zadnji pristup 7.10.2014.


24/439

22

teorija totalitarizma. Neko glavno intelektualno oru-je u razraunjavanju liberalno-kapitalistikog Zapadas etatistiko-socijalistikim, uglavnom staljinistikimIstokom, totalitarizam je u ideoloku borbu recentnogneoliberalnog poretka ponovno uao na velika vra-ta. Premda se uglavnom uope ne ulazi u znanstvenudebatu o samom nastanku i svrsi teorema22, pristaliceistoga uareno se slue njime u politikom obraunu

sa socijalistikim nasljeem kako ekonomsko-soci-jalnim tako i kulturno-spomenikim. Uvaimo li izja-vu novosadskog filozofa i ekonomiste Alpara Loonca,moemo konstatirati da teorija totalitarizma promoviraapstraktnu Drugost liberalne demokratije u kojoj seotelovljava figura Protivnika, u kojoj se briu spojni-

ce izmeu delata i rtve. Na koncu, ideoloka mo-tivacija je jasna: U teorijama o totalitarizmu marksi-zam je leglo pragreha, a Marksov opus je koren iz kojegizrastaju totalitarni narataji.23Suoeni smo, dakle, saantikomunistikim valom u interpretaciji historije, a natemeljima totalitarizma nastoji se legitimirati nacional-

na, liberalno-kapitalistika drava pomou potpune ne-gacije legitimiteta socijalistike prolosti.

Na podruju teorijskog diskursa, recentni totalitaristi-ki narativ kolokvijalno podrazumijeva izjednaenje ko-munizma s faizmom kao u biti srodnim ideologijamakarakteristinim po [dravnoj] ideologiji, jednopartij-

skom sistemu (tipino predvoenim jednim liderom),22 Todor Kulji, Teorije o totalitarizmu, Beograd, 1983; novijeg datuma je

Aleksandar Molnar, Rasprava o demokratskoj ustavnoj dravi, 3. tom:

Moderne revolucije: Francuska Rusija Nemaka, Beograd, 2002.

23 Alpar Loonc, Totalitet i totalitarizam - O Lukau i Merlo-Pontiju, Arhe,

7/2006, str. 147-162, ovdje str. 148.


25/439

23

teroristikom policijom, monopolom nad komunikaci-jom i naoruanjem, te centralno-diktiranom ekonomi-jom [], a za austrijskog ekonomistu i jednog od za-etnika neoliberalizma, Friedricha Augusta von Hayeka,naroito je ekonomska kontrola karakteristian ig to-talitarizma.24Nasuprot tome, liberalizam se karakterizi-ra kao suprotno usmjereni poredak, kao poredak zasno-van na odsustvu ideologije, viestranaju, demokratskoj

policiji, komunikacijskom polipolu i, nadasve, trinojekonomiji. Iz toga proizlazi da su svi drutveni sustavikoji odstupaju od gore navedenih liberalnih karakteri-stika, a naroito ako je u pitanju kontrola ekonomije,totalitarni i nasilni. Dakle, jedini legitimni poredak, ja-sno je, predstavlja trenutana neoliberalna vladavina.25

Na djelu je, dakako, epohalni historijski redukcioni-zam koji se na meunarodnom planu oitava u rezo-luciji Organizacije za europsku sigurnost i suradnju,donesenoj u lipnju 2009. u Litvi, u kojoj je 23. kolovozodreen kao Europski spomen-dan svim rtvama tota-litarnih reima, odnosno dan sporazuma Ribbentrop-

Molotov izmeu nacistike Njemake i SovjetskogSaveza o meusobnoj neutralnosti. Koliko god se o spo-razumu moe i treba kritiki raspravljati, a ljevica je sna-no kritizirala taj sporazum od samog potpisivanja, ipak

je Sovjetski Savez najvie stradao od njemakog naci-zma, a najvie doprinijeo meunarodnoj antifaistikoj

borbi. Ta vrsta egzorcizma, kako francuski politolog24 Domenico Lasurdo, Towards a Critique o the Category o Totalitaria-

nism, Historical Materialism, 2/ 2004, str. 25-55, ovdje str. 42 (prvi citat) i

str. 27 (drugi citat).

25 Buden,Zone des bergangs, str. 17-33, 74-99, 161-200; Monik, Koliko

aizma?, str. 59-62.


26/439

24

Enzo Traverso imenuje istjerivanje komunizma iz sferejavno-historijskog sjeanja, slui povijesnoj apsolutiza-ciji liberalizma kao treeg puta, koji nije ukaljan stolje-em ekstrema, a pritom je sustavni dio povijesti dvade-setog stoljea i njegovih politikih preokreta.

Pogledamo li historijski kontekst i ideoloko-teorijskerasprave koje su voene u liberalnim krugovima 20. sto-

ljea, vidimo u kojoj je mjeri liberalna misao upletenau sam uspon faistikih ideja i njih prateih pokreta, akoliko se ustrajno borila protiv svih oblika socijalisti-kih i komunistikih alternativa. Srodnost koja je odre-dila stav vodeih teoretiara i zagovornika liberalizmaprema faizmu lei u instrumentalnom odnosu premademokraciji, tj. ideolokom suprotstavljanju irenja de-mokracije na sve razine drutvenih odnosa. U duhu vespomenute Hayekove izjave, trn u oku objema ideolo-gijama je nadasve socijalistiko nastojanje struktural-ne promjene vlasnitva nad sredstvima proizvodnje temasovna demokratizacija ekonomskih struktura. Kakoizraelski povjesniar Ishay Landa u svojoj temeljnoj stu-

diji o liberalnoj tradiciji i faizmu na bezbroj primjeradokazuje, glavna otrica ideoloke borbe vodila je se okopitanja ekonomske demokratizacije i dokidanja kapita-lizma. U tom pogledu ilustrativan je stav Oswalda Spen-glera, filozofa koji slovi za jednog od glavnih ideolokihprednjaka njemakog naci-faizma. U knjizi Godine

odluke, objavljenoj 1933., Spengler argumentira u kla-sinom liberalnom maniru protiv svih oblika drutvenesolidarnosti te zagovara potpunu odgovornost individuau svim ivotnim prilikama:


27/439

25

Svako ljudsko bie, kao i svaka ivotinja,ima potrebu da se brani od neprocjenjivogdjelovanja sudbine - ili da joj se pre da. Sva-ko ima svoje vlastite brige, potpunu vlastituodgovornost. Svakom ovjeku neizbjeno jeda donosi vlastite odluke bilo da je ugroenon ili njegovi ciljevi.26

Na drugom mjestu iste knjige Spengler se konkretnoosvre na ekonomiju, pa sa izravno liberalnog stajalitakritizira dravne intervencije u privredi koje su uslijedilepo zavretku Prvog svjetskog rata:

Vlade svugdje u svijetu, jo od 1916. svebre su postale ovisne od njih [lidera rad-

nikih pokreta, napomena K.S.] i dune daispunjavaju naredbe ako ne ele biti svrgnu-te. Takve brutalne intervencije na strukturei samo znaenje ekonomskog ivota ih tje-raju da ili prihvate ili da podnesu ostavku...Prirodni teini centar ekonomskog tjela,ekonomska procjena pravih strunjaka,zamjenjena je artificijelnim, partijsko-po-litikim nestrunjacima... Zar nisu ljudi skreativnim ekonomskim talentima, oni kojiodravaju privatne ekonomske poduhvate,rtvovani toj diktaturi...?27

Srodnost s izjavama suvremenih ideologa neoliberali-zma i politikih pobornika teorije totalitarizma su ite-kako oite. Skoro pa identine stavove moemo nai

26 Landa,Apprentice`s Sorcerer, str. 63.

27 Isto, str. 61.


28/439

26

i u izjavama mnogih liberalnih intelektualaca. Domi-nantna misaona matrica liberalizma je sumnja, oprez iodbacivanje masovnog, drutvenog angairanja u jav-nim poslovima. Zagovara se elitistika vladavina kojademokraciju uglavnom prihvata u razmjeri privatnogvlasnitva nad sredstvima za proizvodnju i strunogupravljanja. Alexis de Tocqueville, poznati francuskifilozof, pravda svoju podrku konzervativno-monarhi-

stikoj struji za vrijeme februarske revolucije 1848. go-dine u Francuskoj kao svojevrsni doprinos borbi protivsocijalizma:

Bio sam, priznajem, mnogo vie zauzet sbrzim ustolienjem snanog lidera na elorepublike nego s izradom savrenog republi-kanskog ustava. U to vri jeme smo bili podpodijeljenoj i kolebljivoj vladavini Izvrnogkomiteta, socijalizam je bio na pragu naihvrata...28

Tocqueville, dakle, priznaje da je zarad borbe protivsocijalizma i legitimne demokratske vlasti izdao republi-kanska naela i potpomogao ustolienje monarhistike,antidemokratske vladavine Louisa-Napoleona.

Bez elje da me monarhistike partije zane-su, nisam se dvojio da s njima glasam za svemjere skrojene za ponovnu uspostavu reda i

discipline u drutvu i da suzbijemo revolu-cionarnu Socijalistiku partiju.29

28 Isto, str. 226.

29 Isto, str. 229.


29/439

27

Alexis de Tocqueville pripada svakako kanonu liberalnetradicije, kao i Ludwig von Mises, austrijsko-amerikiekonomist koji potkraj dvadesetih godina 20. stoljeafaizmu i slinim pokretima pridodaje najbolje na-mjere i da su njihove intervencije, u trenutnoj situaciji,spasile Evropsku civilizaciju. Mises zakljuuje kako efaistika zasluga, ime, naravno, aludira na suzbijanjesocijalizma, zauvijek ivjeti u historiji.30

No, daleko od toga da su samo mnogi liberalni teore-tiari u faizmu vidjeli saveznika i zgodnu mogunostsuzbijanja socijalistikih i komunistikih pokreta; nivisoki dunosnici i imbenici velikih demokratskihdrava se nimalo opreznije nisu izjanjavali. Za naeprilike indikativan je naroito stav Nevilla Hendersona,izmeu 1929.-1935. godine poslanika britanske vlade uKraljevini Jugoslaviji, koji svoj estoki antikomunizamnadograuje s rasistikim stereotipima koji su, vice ver-sa, neodvojivo povezani s figurom naprednog, kapitali-stikog Zapada i nerazvijenog, komunistikog Istoka.31Glavna opasnost za Veliku Britaniju, po Hendersonu,

su necivilizirani Slaveni iza kojih, nije teko pretpostavi-ti, stoji Sovjetski Savez: Da kaem otvoreno Nijemcisu zasigurno civiliziraniji od Slavena i, na kraju, ako seprimjereno upravlja, potencijalno manje opasni za bri-tanske interese.32

Recentni apologeti teorije totalitarizma odbacuju histo-

rizaciju vlastite, svakako problematine ideoloke pro-

30 Isto, str. 237.

31 Vidi teorijski razraeniju raspravu u Buden,Zone des bergangs, str. 17-

33.

32 Landa,Apprentice`s Sorcerer, str. 326.


30/439

28

losti koja je dobrim dijelom, ne odgovorna, ali svakakosuodgovorna za uspon faizma. Kao to je suodgovornai staljinistika ljevica odbijanjem stvaranja jedinstvenefronte socijaldemokratskih i komunistikih snaga zago-varajui tezu o socijal-faizmu.

to je nama naa borba dala?

Dakle, novi val revizionistikih nastojanja ne samo da seuklapa, ve je sastavni dio ideoloke ofanzive protiv sva-kog oblika sutinske drutvene kritike. A domai revizi-onisti ne samo da propagiraju rehabilitaciju zloinakihpokreta, ve su dio globalne antikomunistike hajke u

korist obrane postojeeg drutvenog sustava.Studija Osloboenje. Beograd, oktobar 1944. beo-gradskog istraivaa Milana Radanovia predstavlja ri-

jetki primjer znanstveno osnovane sinteze Beogradskeoperacije. Analizom velikog broja primarnih i sekun-darnih izvora te opsene literature pisane na ovu te-

mu, autor koncizno opisuje dogaaje, borbe i uesniketog znaajnog i zajednikog podviga NOVJ-a i Crvenearmije. Detaljno opisivanje ulinih borbi i krutog su-protstavljanja njemakih formacija, kolaboracionista ikvislinga sve do kraja itatelju prua neposredni uvidu herojstvo i veliinu tog dogaaja. Uee stanovnika

Beograda i ostalih graana Srbije (ali i graana iz svihrepublika Jugoslavije) u osloboenju mnogo govori oraspoloenju toga vremena, o otvaranju politikog ho-rizonta za bolju, pravedniju budunost svim Jugoslave-nima zahvaljujui pobjedi NOV-a nad faizmom i do-


31/439

29

maim kolaboracionistima. Borba protiv faizma bila jei ostaje, dakako, borba za opu demokratizaciju drutva.

Braniti dosljedno tekovine antifaistike borbe jugosla-venskih naroda nuno znai biti kritiar suvremenogneoliberalnog, antidemokratskog poretka. Revizioni-stika historiografija, u svome naporu da demantiraprogresivnost i emancipacijsku sutinu antifaistike

borbe i da je svrsta u teorijski oklop totalitarizma, za-pravo odbacuje svaku mogunost drutvenog napretka.U ime stabilizacije i legitimizacije recentne vladavinekapitalizma i neoliberalne ideologije, korjenita kritikapolitiko-ekonomskog sustava se nuno predstavlja kaototalitaristika, kao napad na demokratska dostignu-a liberalizma. No, to je manji legitimitet suvremeneneoliberalne ideologije, sve je vea potreba dokazivanjaneophodnosti odreenih ekonomskih i socijalnih mjera(npr. nedavno doneseni Zakoni o radu u Hrvatskoj i Sr-biji) a neophodnost se kreira difamiranjem politikihi ekonomskih alternativa.

Rosa Luxemburg Stiftung za jugoistonu Evropu, s to-ga, pozdravlja sve napore historiografsko-kritikog pre-ispitivanja povijesti kako bi se progresivne idejno-po-litike opcije zasnovane na principima demokratskogsocijalizma odrale i primijenile za analizu dananjice.


32/439

30

Post scriptum

U trenutku pisanja ovoga teksta Komisija za imenova-nje ulica i trgova Skuptine grada Beograda donijela jeodluku o imenovanju dvaju ulica po Peki Dapeviu iKoi Popoviu, partizanskim komandantima i oslobo-diteljima Beograda 1944. godine. Napokon, moglo bise zakljuiti, je politika elita priznala dvije istaknute

linosti antifaistikog pokreta i druge, socijalistike Ju-goslavije te im zasluno dodijelila ulice u gradu kojegsu oslobodili i u kojem su veinu svoga ivota ivjeli.Kako se, dakle, dotina odluka uklapa u ovdje iznese-nu naraciju o antikomunistiki ustrojenom politikomsjeanja? Kako detektirati politiku pozadinu odluke

uzimajui u obzir opu orijentaciju Skuptine grada Be-ograda i Republike Srbije? Dotina odluka dio je slu-benih manifestacija povodom proslave sedamdeseto-godinjice osloboenja grada Beograda, koja obuhvaaitav niz dogaaja, od raznih izlobi preko vojne paradedo sredinje proslave u Beogradskoj areni 20. listopada

u reiji glumca i redatelja Dragana Bjelogrlia. Na voj-noj paradi, kojoj treba prisustvovati ruski predsjednikVladimir Putin, prema izjavi ministra obrane RepublikeSrbije Bratislava Gaia od 1. listopada, nee biti etni-kih obiljeja, jer:

etnici nisu uestvovali u oslobaanju Be-

ograda u Drugom svetskom ratu i zato neebiti nikakvih etnikih obeleja i simbola


33/439

31

tokom niza sveanosti obeleavanja 70 go-dina od tog dogaaja.33

Meutim, savjetnik predsjednika Srbije Oliver Anti seu vezi uea okuava u teoriji relativiteta, pa u razgo-voru s Blicom iznosi antologijsku tvrdnju historijskogrevizionizma da su, posmatrano sa makro stanovita, ietnici i partizani, i Ukrajinci i Rusi bili na istoj strani,

te da nee biti niega kontradiktornog ukoliko se odapoast i etnicima:

Uee jednih ne iskljuuje uee drugih.Nema nieg kontradiktornog u tome da svibudu zastupljeni. Ova vojna parada treba dapredstavlja veliki dogaaj svih saveznika.34

U kojem su saveznitvu bili pripadnici Crvene armijekao osloboditelji i etnici, zanimljivo je pitanje za psi-hoanalitiko istraivanje historijske amnezije, a surad-nja partizana s etnicima uglavnom je okonana vepokraj 1941. godine kada je bilo izvjesno da etnikipokret Drae Mihailovia a.) primarno tei borbi pro-

tiv komunizma, b.) da je u biti zasnovan na faistikimnaelima, c.) da izravno surauje s okupatorom i do-maim kolaboracionistima i, d.) da je u svojoj idejnojsutini usmjeren protiv bratstva i jedinstva jugoslaven-skih naroda zagovarajui velikosrpsko-monarhistikuideologiju.35

33 Citat po navodima na portalu http://www.021.rs/Ino/Srbija/Vojna-para-

da-u-Beogradu-bez-cetnickih-obelezja.html. Zadnji pristup 3.10.2014.

34 http://www.blic.rs/Vesti/Drustvo/499610/Oliver-Antic-Cetnicka-obelezja-

zasluzuju-mesto-na-vojnoj-paradi. Zadnji pristup 3.10.2014.

35 Vidi Instrukcija Drae Mihailovia od 20. decembra 1941. komandantu

etnikih odreda u Crnoj Gori i komandantu Limskih etnikih odreda o


34/439

32

Imenovanje ulica po herojima antifaistike borbe u do-ba politike koju nagovjetava gornji citat Olivera Antia,u konanici lii vie na uvredu lika i djela Peke Dape-via i Koe Popovia nego li na odlikovanje. U najbo-ljem sluaju, rije je o pokuaju nacionizacije srpskogdoprinosa Narodnooslobodilakoj borbi, kao to se la-ni imalo prilike vidjeti u Hrvatskoj na primjeru sporaoko dana ustanka protiv faizma, naime je li ustanak,

i s time i dan slubene proslave borbe protiv faizma uRepublici Hrvatskoj, 27. srpanj 1941. (ustanak u Srbu)ili 22. lipanj, dakle dan osnivanja Sisakog partizanskogodreda.36Prisustvo ruskog predsjednika Vladimira Puti-na, kojemu u domaoj politici velianje Crvene armijeslui u ambiciji stvaranja novog, velikoruskog senzibi-

liteta, proteiralo je zasigurno politiku odluku o ime-novanju ulica po dvojici istaknutih suboraca Crvene ar-mije tijekom osloboenja Beograda i naelnog odsustvaetnikih obiljeja na paradi, jer etnikog uea bilo jeiskljuivo na drugoj strani barikade. Dodatni politiko-memorijalni kuriozitet, svakako u vezi s politiko-eko-

nomskim odnosima Srbije s Rusijom, je najava otkri-vanja spomenika ruskom caru Nikolaju Romanovu IIusred Beograda vladaru koji je nemilosrdno postupaoprotiv svih opozicijskih struja unutar ruskog carstva, a

organizaciji, ciljevima i upotrebi etnikih odreda. Meu ostalom se pod

toki broj dva navodi Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju,

etniki istu u granicama Srbije Crne Gore Bosne i Hercegovine

Srema Banata i Bake.; pod tokom broj etiri se navodi ienje

dravne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata,

a toka pet upuuje Stvoriti neposredne zajednike granice izmeu Sr-

bije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenake ienjem Sandaka od Musli-

manskog ivlja i Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog ivlja. Dokument

je objavljen na http://www.znaci.net/zb/4_14_1_34.htm. Zadnji pristup

7.10.2014.

36 Vidi komentar Josipa Jagia, Tko je ustao 27. jula 1941. i protiv koga?,

Bilten. Regionalni portal, 25.7.2014., tekst je dostupan na http://www.bil-

ten.org/?p=1863 . Zadnji pristup 3.10.2014.


35/439

33

naroito se isticao ugnjetavanjem nacionalnih manjina iotporu svakom obliku demokratizacije zemlje.37

U mjeri u kojoj bi etnika obiljeja na paradi predsjed-nika Putina iritirala, spomenik Nikolaju Romanovu IIsigurno e zadovoljiti njegove velikoruske ambicije aPeko Dapevi, Koa Popovi i njihovi suborci iz Crve-ne armije (vojska koja je upravo stvorena u borbi protiv

kontrarevolucionarnih bjelogardijsko-monarhistikihformacija), ostat e tek spomenika fusnota historijekoju se nadasve pokuava liiti svakog politikog sadr-aja i znaaja.

Krunoslav Stojakovi,Beograd, 7.10.2014.

37 Vidi Mark D. Steinberg, Russias fin de sicle, 1900-1914, The Cambridge

History o Russia, vol. 3: The Twentieth Century (ur. Ronald Grigor Suny),

str. 65-93.


36/439

34

UVOD


37/439

35

Borbe za osloboenje Beograda, 14-20. oktobra 1944,kao sastavni deo Beogradske operacije1, spadaju u naj-znaajnije dogaaje koji su se odigrali na tlu Jugoslavijetokom Drugog svetskog rata. Znaaj osloboenja glav-nog grada Jugoslavije ne lei samo u injenici proteriva-nja nacistikog okupatora koji je odgovoran za smrt iz-uzetno velikog broja stanovnika Beograda, ali i brojnihdrugih rtava faistikog terora sa ireg podruja Srbije

i Jugoslavije, koji su skonali u beogradskim logorima ina stratitima u okolini grada. Nakon osloboenja Beo-grada postalo je oigledno da je mogue oekivati sko-ranji poraz nemakog okupatora i njegovih saradnikana jugoslovenskom tlu. Nijedan prethodni dogaaj to-kom Drugog svetskog rata na podruju Jugoslavije nije

tako snano nagovestio ovakav ishod.Kada govorimo o lokalnoj istoriji, dogaaji 1941-1944,svakako podrazumevaju ogromna stradanja lokalnog

1 Beogradska operacija, kao pojam u domaoj istoriografiji, podrazumeva

borbena dejstva jedinica 1. armijske grupe NOVJ i dela jedinica 3. ukra-jinskog ronta i manjeg dela jedinica 2. ukrajinskog ronta Crvene armi-

je, angaovanih septembra i oktobra u operaciji za osloboenje Srbije

i Beograda. Vremenski, Beogradska operacija, ukljuujui i pripremnu

azu, poinje 21. septembra (prelazak jugoslovensko-rumunske granice

na Dunavu od strane Crvene armije) i traje do 22. oktobra 1944 (i oslo-

boenje Zemuna, odnosno zauzimanje linije u Sremu od koje je Beograd

ostao van dometa nemake teke artiljerije). Prostorno, re je o borba-

ma voenim sa linije Loznica-Valjevo-Aranelovac, pa preko borbi na i-rim prilazima gradu i vanim komunikacijama prema umadiji, do linije

Obrenovac-Topola-Smederevska Palanka), dejstvima na neposrednim

prilazima gradu i u samom gradu, razbijanju Armijske grupe tetner u

rejonu Avale, prelasku preko Save, zauzimanju Zemuna i istonog dela

Srema. (Osnovni podaci o Beogradskoj operaciji, Beogradskaoperaci-

ja. Uesnicigovore, (ur. Ivan Matovi), Beograd, 1985, str. 77).


38/439

36

stanovnitva.2Sem toga, nikako ne treba zanemariti ve-like vojne gubitke zaraenih strana u borbama za oslo-boenje Beograda. Nemaka vojska je i pre 20. oktobra1944. trpela poraze na jugoslovenskom ratitu, ali visokigubici u ljudstvu i tehnici oznaili su Bitku za Beogradkao najtei poraz nemakog oruja na tlu Jugoslavije udotadanjem toku rata. Sem toga, visoki gubici Narod-nooslobodilake vojske Jugoslavije blizu tri hiljade po-

ginulih i preko tri hiljade ranjenih (ne raunajui blizuhiljadu poginulih sovjetskih vojnika) predstavljali sunajvee gubitke partizanskih snaga u dotadanjem tokurata, ako izuzmemo Bitku na Sutjesci. Meutim, NOVJ

je nakon osloboenja Beograda, Vojvodine i Srbije zna-ajno uveala vlastite snage i, zahvaljujui sovjetskoj po-

moi i zaplenjenom nemakom naoruanju, kvalitetnonaoruala jedinice. Zapravo, NOVJ je uoi, tokom i na-kon pobede u Beogradskoj operaciji prerasla iz gerilskevojske u modernu oruanu silu sposobnu za izvoenjeoperativno-taktikih dejstava u uslovima frontalnog ra-tovanja. Izvoenjem ove vojne operacije NOVJ se ne-

posredno povezala sa saveznikim antifaistikim fron-tom. Okonanjem vojne operacije stvorena je do tadnajvea slobodna teritorija u Jugoslaviji od okupacije1941, koja je pruila mogunost kvalitetnijeg snabdeva-nja i preoruavanja snaga NOVJ, time i prelaz na nove,vie forme organizacije oruanih snaga. Uspeno izvo-enje Beogradske operacije, sem proterivanja nema-kog okupatora iz Srbije, znailo je i nanoenje kljunogvojnog poraza snagama kolaboracije u Srbiji i njihovo

2 Domaa istoriografija jo uvek nije kvantifikovala ukupne gubitke sta-

novnitva Beograda 1941-1945.


39/439

37

politiko neutralisanje. O ovome, izmeu ostalog, sve-doi i govor kralja Petra II Karaorevia, odran 21.oktobra 1944, u kome je pozdravljeno osloboenje Be-ograda kao simbol nae pobede nad neprijateljem, tri-

jumf junatva i patriotizma. U ovom govoru Petar II jejo jednom pozvao narode Jugoslavije da se ujedine uokviru NOVJ.3

U meuvremenu, u poslednjih etvrt veka, u kolek-tivnoj memoriji i dominantnom narativu o Drugomsvetskom ratu i posleratnim dogaajima na tlu Srbije,potisnuta je predstava o intenzitetu borbi za osloboe-nje Beograda, o visokom broju rtava jugoslovenskih isovjetskih oslobodilaca, o veinskom raspoloenju sta-novnika prema oslobodiocima, ali i o tome da se ne-maki okupator nije povlaio ve je energino, estoiznad mogunosti raspoloivih snaga, nastojao da posvaku cenu zadri delove teritorije Jugoslavije, o emusvedoi injenica da je nemaka vojska uoi otpoinja-nja Bitke za Berlin drala pod kontrolom znatne delo-ve jugoslovenske teritorije. Umesto toga, nametnuta je

medijska predstava o apokaliptinim prilikama nakonosloboenja Beograda, o stradanju velikog broja imu-nih i obrazovanih stanovnika glavnog grada navodnoiskljuivo iz ideolokih i politikih razloga (pri emuse najee istiu fabulozne brojke od 10.000, ali i do30.000 rtava komunistikog terora), dok je predstava

o Sremskom frontu, ak i u delu istoriografije, tumae-na u svetlu navodnog kanjavanjagraanskeomladinei sumnjivog stratekog znaaja, pri emu takoe do-miniraju viestruko uveliane brojke poginulih boraca

3 Zbornik NOR-a, XIV/4, Beograd, 1985, str. 1046.


40/439

38

NOVJ na ovom ratitu.4Ako uporedimo sledee datu-me dolazimo do zanimljivog zakljuka: Sremski front jeprobijen 12. aprila 1944, Be je osloboen 13. aprila,dok su nemake snage potisnute iz Osijeka sutradan,14. aprila, a Slavonski Brod je osloboen prisustva us-tako-nemakih snaga tek 20. aprila 1944. Ako su senemake snage samo povlaile, kako je mogue da je ugradovima u Slavoniji prisustvo nemake vojske due

trajalo u odnosu na delove Austrije?

Jedan od primera zamagljivanja i potiskivanja vanihinjenica vezanih za Beogradskioktobarjeste i neposto-

janje predstave u domaoj javnosti o znaaju prodora 3.

4 Uporediti: Srpska omladina masovno je mobilisana i upuena na Srem-

ski ront, u vojvoansku ravnicu, gde je u strateki nepotrebnim juriimana utvrene nemake poloaje izginulo preko deset hiljada mladia iz

uglednih i zato sumnjivih graanskih porodica. ( -

, (. . ), , 2000, . 349). Je-

dan od naina na koji su se mogli iskupiti gresibio je odlazak na Srem-

ski ront, koji je u nekim sluajevima bio utena nagrada i nain da se

izbegne revolucionarni sud. U isto vreme bio je to indirektan put da se

novi reim oslobodi onih koji ga nisu mirisali. Posle prisilne mobilizaci-

je i dvodnevne obuke omladina, uglavnom iz Srbije, u oskudnoj opremii slabo naoruana nala se u prvim borbenim redovima kao topovsko

meso. Na taj nain vie hiljada mladih ljudi (izmeu 10.000 i 30.000), do-

brim delom iz graanskih porodica, nije imalo vee anse da se vrati sa

ronta. (Sran Cvetkovi, Izmeu srpa i ekia. Represija u Srbiji 1944-

1953, Beograd, 2006, str. 179-180). U ovim stereotipiziranim tumaenji-

ma Sremskog ronta, ignorie se nunost suprotstavljanja okupatoru na

Sremskom rontu, velik priliv dobrovoljaca, stvaran broj poginulih (iako

o tome postoje podaci u domaoj literaturi) i realna socijalna strukturapoginulih pripadnika NOVJ na ovom ratitu (ubedljivo najvei broj pogi-

nulih poticao je iz seljakih i radnikih porodica), kao to se pokuava

sugerisati da je postojala nekakva namera reima da se slanjem na ront

oslobodi neistomiljenika. Naravno, ovakva tumaenje nisu potkre-

pljena relevantnim izvorima i naunim istraivanjem.


41/439

39

ukrajinskog fronta na Balkan i srednje Podunavlje. Jedi-nice 3. ukrajinskog fronta zapoele su prelazak Dunavana rumunsko-bugarskoj granici 8-9. septembra 1944.Mostobran kod Batine uspostavljen je ve 11. novem-bra. Uspeno i brzo okonanje Beogradske operacije iosloboenje Srema, omoguili su izvoenje Batinskebitke, odnosno uspostavljanje dobrih polaznih pozicijaza uspeno izvoenje Budimpetanske operacije. Ovo je

bio kolosalan vojni uspeh postignut za relativno krat-ko vreme, uz angaovanje mnogo manjih snaga negou prethodnoj (Jako-kiinjevskoj) operaciji i potonjoj(Budimpetanskoj) operaciji, i uz znaajno manje gu-bitke po Crvenu armiju u odnosu na prethodne i poto-nje vojne operacije.

Bez preterivanja moemo kazati da u bogatoj ratnojprolosti Beograda njegove ulice nikad nisu bile svedocitoliko dramatinih dogaaja, kao u sedam oktobarskihdana 1944, i pored injenice da su stanovnici Beogra-da u toj deceniji iskusili mnogo traginije dogaaje. Ia-ko su jo uvek ivi pojedini savremenici ovih dogaaja,

dogaaji o kojima govorimo, naroito uline borbe usvim delovima centralne gradske zone, o kojima i danassvedoe rupe od metaka i gelera na pojedinim zdanji-ma, potpuno su potisnuti iz drutvenog pamenja i nanjih se sporadino podsea samo povodom decenijskihgodinjica. U razmaku od dve dekade, znaaj borbi za

osloboenje Beograda po pravilu se ignorie ili degradi-ra, a pojedini aspekti ovog istorijskog dogaaja se mi-stifikuju i interpretiraju van istorijskog konteksta, priemu se neretko koriste neprovereni i netani podaci,od ega nije imuna ni akademska istoriografija.


42/439

40

Revizionistika istorijska publicistika preutkuje inje-nicu da je veina boraca 1. armijske grupe NOVJ, kojisu uzeli uea u Beogradskoj operaciji, poticala sa te-ritorije Srbije (akademska revizionistika istoriografijaignorie ovu temu, stoga se ne moe rei da namernopreutkuje navedenu injenicu, ali se moe kazati da

je ne konstatuje jer bi jedna ovakva konstatacija bila ukoliziji sa revizionistikom tezom koja podrazumeva da

je stanovnitva Srbije navodno bilo najvie naklonjenoetnikom pokretu). Omladina Srbije, odnosno najbor-beniji i vojno najspremniji deo stanovnitvo, u leto i

jesen 1944, masovno je dobrovoljno pristupala jedinica-ma NOVJ. Ova pojava je prisutna i nakon osloboenjaBeograda kada se u jedinice NOVJ dobrovoljno prijavio

velik broj omladinaca. Meutim, dominantna medijskapredstava o ovim dogaajima iskljuivo podrazumevaprisilne mobilizacije nakon osloboenja glavnog grada,navodno u cilju kanjavanja srpske omladine i njenomsmiljenom desetkovanju na Sremskom frontu.

Uproen dominantni narativ o navedenim istorijskim

dogaajima mogao bi se svesti na nekoliko reenica:Nemci bi se ionako povukli iz Beograda, time gubiciNOVJ i Crvene armije u borbama za osloboenje Beo-grada ne zavreuju panju, pogotovo to je ulazak par-tizanskih snaga podrazumevao nasilno preuzimanjevlasti. S druge strane, mnogo su vanije nevine rtve

komunistikog terora kojih je navodno bilo najmanje10.000, a moda i do 30.000, kako tvrde ljubitelji isto-rije i potomci i potovaoci rtava, ili kako tvrde pojediniistoriari ne manje od 5.000 i ne vie od 10.000.


43/439

41

Partizani i crvenoarmejci u Beogradu, u jesen 1944, za-pravo su neprieljkivani navodni oslobodioci.

Revizionistika interpretacija osloboenja Beograda,kao istorijskog fenomena, ignorie prethodne istorijskedogaaje i stradanje stanovnitva glavnog grada tokomvladavine nemakog okupatora i kvislinkog reima, priemu se protivnici oslobodilakog pokreta koji su stra-

dali nakon osloboenja po pravilu viktimiziraju. Zva-nina politika seanja poslednjih desetak godina pruilaje podrku revizionistikim subjektima, prvenstvenopredstavnicima akademskog istorijskog revizionizma, unastojanju da apsolutizuju dogaaje nakon osloboenjaBeograda u navodnom cilju osvetljavanja zatamljeneprolosti. Istraivanja zloina oslobodilaca nametnutasu u delu akademske istoriografije kao zadatak srpskeistoriografije visokog prioriteta. Junaci i rtve borbi zaosloboenje Beograda opstaju u zvaninoj politici se-anja onoliko koliko odavanje pijeteta oslobodiocimane podrazumeva reafirmaciju ideolokog i politikogpokreta koji je zasluan za osloboenje glavnog grada,

i onoliko koliko je to oportuno i korisno u odnosi-ma prema zvaninoj politici Moskve. Ipak, u ovakvimokolnostima, obletnice Beogradskog oktobra i zvaninakomemorativna praksa podrazumevaju potiskivanje izkolektivne memorije ime, linost i dela marala Josi-pa Broza Tita kao vrhovnog komandanta vojske koja

je oslobodila Beograd, od strane zvaninika, dravnihinstitucija i reimskih medija. S druge strane, nedavna(2011) institucionalna i medijska potraga za grobomgenerala Dragoljuba Mihailovia, jasno odaju istorijske


44/439

42

favorite predstavnika vladajue ideologije i nosilaca ofi-cijelne politike seanja.

Svoenje tumaenja Beogradskog oktobra prvenstvenona dokazivanje injenice da je re o osloboenju, a neo novoj okupaciji, donekle bi dodatno trivijalizovaloznaaj ovog istorijskog dogaaja i jo jednom zamaglilobrojne injenice vezane za uee snaga NOVJ i Crvene

armije u Beogradskoj operaciji i borbama za osloboe-nje Beograda, naroito kada je re o rezultatima bor-bi jugoslovenskih partizana u ovom segmentu Drugogsvetskog rata na tlu Srbije i Beograda. Stoga je jednaod glavnih intencija ove publikacije podrazumevala po-novno podseanje, u to zaokruenijem obliku, na tokborbi za osloboenje grada, budui da je njihov celovit,iscrpan i detaljan prikaz izostajao u svim ili skoro svimdosadanjim publikacijama na ovu temu. Ovo je raz-log zbog ega smo u rekonstrukciji navedenih dogaajanajobilnije koristili grau jugoslovenske provenijencije,odnosno dokumentaciju jedinica NOVJ i seanja savre-menika i uesnika borbi za osloboenje Beograda, na-

stojei da ne zaobiemo nijedan vaan izvor jugosloven-ske provenijencije. Ustalom, najbrojniji i najdragocenijiistorijski izvori o borbama za osloboenje Beogradaupravo su izvori jugoslovenskog porekla.

Kada govorimo o primarnim istorijskim izvorima (iz-vetaji i operacijski dnevnici jedinica koje su uestvovale

u borbama), najznaajniji korpus izvora pohranjen je uVojnom arhivu u Beogradu. Znaajan deo ovih izvo-ra publikovan je u seriji tampanih arhivskih izvora oDrugom svetskom ratu na tlu Jugoslavije u izdanju ne-kadanjeg Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, u 173


45/439

43

toma Zbornika dokumenata i podataka o Narodnooslo-bodilakom ratu naroda Jugoslavije, to je u godinama idecenijama nakon Drugog svetskog rata bio jedinstvenizdavaki poduhvat u Jugoslaviji, a verovatno i u sve-tu, kada je re o objavljivanju najvanije ratne doku-mentacije.5 Veina najznaajnijih primarnih izvora nanaslovnu temu, publikovani su jo 1956-1957, a jedandeo objavljen je 1979.6Re je o dokumentima jedinica

NOVJ i jedinica Nemakog Rajha. Jedan deo dokume-nata jedinica NOVJ, koje su uestvovale u Beogradskojoperaciji, pohranjenih u Vojnom arhivu, nije publiko-van.

Depee, izvetaji i operacijski dnevnici tabova parti-zanskih jedinica koje su uestvovale u borbama za oslo-boenje grada odlikuju se lapidarnou i neizraenomnarativnou. Isto se odnosi i na vojna dokumenta ne-makog i sovjetskog porekla. U operacijskom izvetajutaba 1. proleterske brigade tabu 1. proleterske divizije(31. oktobar 1944) navodi se jedna zanimljiva reenica:Opis borbi voenih u Beogradu nije prost i jednosta-

van posao, detalje borbe, podvige jedinica i pojedinacateko bi ovjek opisao, a da prikae pravu sliku tih bor-bi.7Na osnovu izvetaja i operacijskih dnevnika jedi-nica koje su uestvovale u ovim dogaajima nemogue

je sagledati celokupnu sliku dogaaja i izvriti njihovurekonstrukciju. Meutim, ovi dokumenti dragoceni

5 Mladenko Coli, Osnovne inormacije o Zborniku dokumenata i podata-

ka o NOR-u jugoslovenskih naroda, Vojno delo, 4/1982, Beograd, 1982,

str. 141-157.

6 Izdvajamo: -, I/13, , 1956; -, I/14,

, 1957;Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979.

7 -, I/14, , 1979, . 422.


46/439

44

su zbog sagledavanja hronologije dogaaja. Malobroj-ni objavljeni dnevnici uesnika borbi u Beogradu, negovore mnogo o vanijim dogaajima, budui da su ihpo pravilu pisali borci koji su se nalazili u pozadini, od-nosno oni koji su imali mogunosti da se posvete bele-enju kratkih dnevnikih zapisa. Ovo najbolje ilustrujereenica iz dnevnika Vlade Potonjaka, borca 17. sla-vonske brigade, zabeleena u danima borbi za Beograd:

Piem navike radi, ali se uope ne mogu snai u tojopoj guvi.8

Sreom, objavljen je velik broj svedoenja neposrednihuesnika borbi, u mnogobrojnim publikacijama obja-vljivanim naroito tokom osme i devete decenije pro-log veka. Iako je re o sekundarnim izvorima, ovo su nesamo najznaajniji narativni izvori ve, ukupno gleda-no, najdragoceniji izvori za rekonstrukciju ulinih borbiu Beogradu, 14-20. oktobra 1944. Budui da su opisiistorijskih dogaaja u ovim izvorima stvarani nekolikodecenija nakon samih dogaaja, nuan je kritiki pri-stup izvorima. Dokumenta formacija koje su uestvo-

vale u borbama, sa obe strane, dragocena su radi utvr-ivanja okvirne slike, a seanja uesnika i savremenikaradi sagledavanja mnogobrojnih zanimljivih detalja,koji nisu pomenuti u dokumentima. Najvei broj mo-nografija i zbornika seanja jedinica koje su uestvovaleu ovim dogaajima, objavljen je u okviru edicije Rat-

na prolost naroda i narodnosti Jugoslavije, u izdanju

8 Vlado Potonjak, Izvod iz dnevnika, 17. slavonska NO udarna brigada u

dokumentima, zapisima i otografijama, (ur. Miodrag ivkovi), Grubino

Polje-Beograd, 1983, str. 171.


47/439

45

Vojnoizdavakog zavoda iz Beograda (edicija je ukupnobrojala blizu 400 knjiga). Srenu okolnost predstavljainjenica da je gotovo o svim brigadama i divizijamaNOVJ (u sluaju 1. proleterske brigade suoavamo sepostojanjem zbornika seanja pripadnika bataljona ove

jedinice) koje su uestvovale u borbama za Beograd ob-javljena monografija ili zbornik seanja boraca. Re je onekoliko desetina knjiga. Prvi narativni zapisi uesnika

borbi, objavljivani mahom u tampi i periodici u prvedve decenije nakon osloboenja, karakteristini su popokuajima beletrizacije i transponovanja proivljenihdogaaja u dokumentarnu prozu. U listovima partizan-skih jedinica iz 1944-1945, vrlo su retki prilozi znaajniza rekonstrukciju dogaaja o kojima je re.

Domai mediji i izdavai naroitu panju Beogradskomoktobru posvetili su oktobra 1964, kada je objavljen i-tav niz tekstova i nekoliko feljtona u domaoj, naroitobeogradskoj, tampi, dok je u publikaciji Gradborbeislobode.Beograd1941-1944, oko polovine priloga po-sveeno borbama za osloboenje grada. Svi beogradski

listovi koji su se bavili drutvenim i vojnim temama,oktobra ove godine, objavili su seanja savremenika iuesnika. Primera radi, asopis Beogradskanedelja ob-

javio je specijalni broj posveen obletnici osloboenjagrada. Iste godine, u izdanju Instituta za vojnu istorijuMinistarstva odbrane SSSR-a i Vojnoistorijskog institu-

ta iz Beograda, objavljena je najznaajnija monografijana temu osloboenja Beograda: Beogradska operacija.20. oktobar 1944, da bi 1989. bilo objavljeno dopu-njeno izdanje ove knjige pisane na osnovu dokumena-ta jugoslovenskih, sovjetskih i nemakih jedinica. Neki


48/439

46

od tekstova i priloga objavljenih u periodici i publi-kacijama, povodom dvadesetogodinjice osloboenja,spadaju meu znaajnije narativne izvore o ovoj temi.9Povodom tridesetogodinjice osloboenja, beogradskatampa je takoe objavila vei broj tekstova posveenihovom dogaaju, ali manjeg znaaja nego pre 10 godi-na, podrazumevajui mnoga ponavljanja poznatih i-njenica.10U Vojnom muzeju u Beogradu je povodom

40 godina osloboenja organizovana izloba dokume-nata, fotografija i autentinih predmeta (uglavnom jere o oruju i drugim delovima vojne opreme uesni-ka borbi).11Sline izlobe prireene su u Muzeju gra-da Beograda 1994. i Muzeju istorije Jugoslavije 2004.U meuvremenu objavljen je itav niz znaajnih nara-

tivnih izvora. Najznaajniji narativni izvori o borbamaza osloboenje, kada je re o partizanskim uesnicima,

9 Izdvajamo: Beogradska operacija. 20. oktobar 1944, (ur. Sergej S. Bir-

juzov, Rade Hamovi), Beograd, 1964; Grad borbe i slobode. Beograd

1941-1944, (ur. Radovan Blagojevi), Beograd, 1964; , , 1944.,

(), , XXIX, 278-296, , 9-27.10.1944; -

, , (), , XII, 3494-

3507, , 16-31.12.1964; ,

, (), , XII, 3442-3444, ,

15-17.10.1964.

10 Izdvajamo: , ,

(), , LXXI, 21910-21963, , 3.10-25.11.1974; , , (), ,

LII, 298-307, , 30.10-8.11.1974;

11 Beogradska operacija 1944-1984, Katalog izlobe, (pr. Pavle Ljumovi),

Beograd, 1984; 1944, , (. -

), , 1994; Beograd je slobodan!: oktobar 1944. ok-

tobar 2004, Katalog izlobe, (pr. Momo Cvijovi i dr.), Beograd, 2004.


49/439

47

predstavljaju zbornici seanja boraca 1. proleterske i 8.crnogorske udarne brigade.12

U Beogradu je 18. oktobra 1984, u organizaciji Vojno-istorijskog instituta, uprilien okrugli sto pod nazivomBeogradska operacija: uesnici govore. Organizator jepozvao komandante i politike komesare korpusa, divi-zija i brigada NOVJ koje su uestvovale u borbama za

osloboenje grada. Pozivu su se odazvala 32 uesnikaove operacije, a u raspravi je uestvovalo, ili priloiloradove, 23 uesnika. Okrugli sto bavio se iskljuivo voj-nim aspektom ovog istorijskog dogaaja. Zanimljivo jeda akademski istoriari nisu uzeli uea u radu okru-glog stola, to sugerie da istoriarima ova tema nije bi-la naroito inspirativna, budui da se smatralo da je oovim dogaajima manje-vie sve poznato i razjanjeno.Interesovanje domaih medija za rad okruglog stola bilo

je izuzetno, prvenstveno zbog toga to su meu izlaga-ima bili najistaknutiji jugoslovenski protagonisti ovogdogaaja. Trideset est redakcija akreditovalo je i upu-tilo svoje izvetae o ovom dogaaju... Filmske novosti

su pripremile poseban prilog koji je emitovan vie putai u toku vie dana u bioskopskoj mrei Jugoslavije (oko600 bioskopa).13

12 , (.

), , 1977; .

, (. ), , 1978; - , (. ),

, 1984; . , III, (.

), , 1986; , II, (.

), , 1986.

13 Beogradska operacija. Uesnici govore, (ur. Ivan Matovi), Beograd, 1984,

str. 10, 459-460.


50/439

48

Institut za noviju istoriju Srbije objavio je 2010. zbor-nik radova na temu osloboenja Beograda. Zanimljivo

je da u zborniku nisu zastupljeni prilozi sa vojnoistorij-skom tematikom, dok je u nekoliko radova kritiki pro-govoreno o promeni istorijske paradigme u konteksturevizionistikih tumaenja osloboenja Beograda.14

Vredi pomenuti jo dve knjige objavljene povodom 40, odnosno 50 godi-

na od osloboenja. U dvotomnoj publikaciji -

, I-II (, 1984), borbama za osloboenje grada posveena je

znaajna panja. Petar Vinji, uesnik borbi za osloboenje, posle rata

vojni istoriar, povodom 50-godinjice osloboenja objavio je knjigu -

1944.(, 1994). Naalost, prva publikacija jepisana bez kritikog aparata, dok je u drugoj navoenje izvora u odre-

enim segmentima manjkavo, pri emu je najvei deo knjige posveen

pripremnim borbama za osloboenje grada, budui da je autor bio naj-

bolji poznavalac ove teme.

14 1944, , (. -

), , 2010.


51/439

49


52/439

50

BEOGRADSKAOPERACIJA


53/439

51

Vojno-strateki znaajBeogradske operacije

Jedinice 2. i 3. ukrajinskog fronta Crvene armije, 20-29.avgusta 1944, nanele su teak poraz grupaciji nemako-rumunskih snaga Juna Ukrajina (24. nemake i 23.rumunske divizije) na podruju Moldavije. Ovaj doga-aj u vojnoj istoriografiji poznat je pod nazivomJako-kiinjevska operacija.

U ovoj vojnoj operaciji uestvovalo je 1.314.000 sovjet-skih vojnika, a poginulo je, prema zvaninim podacima,13.197 crvenoarmejaca (1%).15Upadljivo je da su bes-povratni ljudski gubici Crvene armije u Jako-kiinjev-skoj operaciji, poput gubitaka u Beogradskoj operaciji,procentualno i brojano znatno manji od gubitaka uBudimpetanskoj operacijii Bekoj operaciji. U Jako-ki-injevskoj operaciji zabeleeni su visoki gubici nema-kih i rumunskih snaga: 135.000 poginulih, ranjenih inestalih i 208.600 zarobljenih vojnika.

Ubedljivi poraz nemako-rumunskih snaga, oslobaa-nje Moldavije i jugozapadne Ukrajine i prodor Crvenearmije zapadno od reke Prut, odnosno zauzimanje ru-munske teritorije, ubrzali su izbijanje oruanog ustankau Rumuniji, pod vodstvom Komunistike partije Ru-munije (23. avgust 1944) i dravni prevrat u ovoj ze-mlji, kada je zbaen faistiki reim Jona Antoneskua(Ion Antonescu). Narednog dana (24. avgust) novou-

15 . (.

.), , 2009, . 150.


54/439

52

spostavljena rumunska vlada sastavljena od nacional-demokrata i leviara, ukljuujui komuniste, uz podr-ku kralja Mihaja I Rumunskog (Mihai I al Romniei),proklamovala je izlazak Rumunije iz saveznitva sa Ne-makom i objavila rat Nemakoj i Maarskoj. Vlada

je uspostavila kontrolu nad rumunskom vojskom kojaje ve 25. avgusta, uz pomo Crvene armije, zapoeladejstva protiv nemakih snaga. Jedinice 2. ukrajinskog

fronta 31. avgusta ule su u Bukuret.

Nastavljajui nastupanje, jedinice 2. ukrajinskog fronta,pod komandom generala Radiona Malinovskog (- ), krenule su u dva pravcaka zapadnom delu rumunske teritorije, potiskujui ne-make snage: ka Transilvaniji (Erdelj) i prema erda-pu. Jedinice 3. ukrajinskog fronta, pod komandom ge-nerala Fedora Tolbuhina ( )izbile su na rumunsko-bugarsku granicu 3. septembra,da bi granicu prele 8. septembra. U meuvremenu, 5.septembra, vlada Sovjetskog Saveza je objavila rat Bu-garskoj zbog nespremnosti bugarske vlade da napusti

saveznitvo sa Nemakom. Crvena armija je u Bugar-sku prodrla bez ometanja od strane bugarske armije, a unoi izmeu 8. i 9. septembra izbio je opti ustanak bu-garskih antifaista, pod vostvom komunista (Bugarskaradnika partija [komunista]), nakon ega je obrazova-na vlada Oteestvenog fronta koja je objavila rat Ne-

makoj. Jedinice Crvene armije, pozdravljene od stranelokalnog stanovnitva, ule su u Sofiju 15. septembra,da bi u drugoj polovini septembra izbile na jugosloven-sko-bugarsku granicu. Pobedom septembarske revolu-cije i legitimizacijom vlade Otaestvenog fronta, omo-


55/439

53

gueno je reorganizovanje bugarske rojalistike vojske uNarodnu armiju, pod kontrolom bugarskih antifaista iCrvene armije.16

Napredovanje Crvene armije ka zapadu Rumunije, od-nosno izbijanje na erdap i potonji prodor u Banat, kaoi izbijanje na jugoslovensko-bugarsku granicu, omogu-ili su sprovoenje Beogradske operacije, odnosno oslo-

boenje velikih delova istone, severne i centralne Srbi-je, ukljuujui i glavni grad Jugoslavije, kao i ubrzanoosloboenje Vojvodine, to je omoguilo sprovoenjeBudimpetanske operacije (29. oktobar 1944. - 13. fe-bruar 1945). Ovakav sled dogaaja, odnosno promenapolitike i strategijske situacije na Balkanu, omoguen

je pobedom Crvene armije nad zdruenim nemako-rumunskim snagama u Jako-kiinjevskoj operaciji, kaoto je pobeda Crvene armije i Narodnooslobodilakevojske Jugoslavije (NOVJ) nad vojskom Treeg Rajha useveroistonoj Jugoslaviji (Beogradska operacija) omo-guila kapitulaciju faistike Maarske, poslednje save-znice Treeg Rajha u Evropi (ako izuzmemo Nezavisnu

dravu Hrvatsku).

Prelazak Crvene armije na desnu obalu Dunava, kapi-tulacija faistike Bugarske i proboj Crvene armije kadolini Velike Morave prisilio je mnogobrojne nemakesnage u Grkoj (Armijska grupa E) da se probijaju kacentralnom Balkanu, trpei velike potekoe u proboju

zahvaljujui dejstvu NOVJ. Ove snage su se tokom je-seni nale ugroene u balkanskim planinama, menajui

16 Beogradska operacija. 20. oktobar 1944, (pr. Dimitrij Antonovi Volkogo-

nov, Sekula Joksimovi), Beograd, 1989, str. 86-92.


56/439

54

planirani pravac evakuacije, umesto da uzmu uea ukonsolidovanju nemake odbrane u Srbiji i Podunavlju.

Prema podacima koje je koristila jugoslovenska vojnaistoriografija, uoi otpoinjanja Beogradske operacije,krajem septembra 1944, odnosno uoi prodora Cr-vene armije u Jugoslaviju i u vreme prodora i ofanzi-ve NOVJ u Srbiji, na tlu Jugoslavije nalazilo se oko

430.000 okupatorskih vojnika, pri emu su nemakesnage (14 kompletnih i osam nepotpunih divizija) bro-jale oko 400.000 vojnika, a maarske snage ostatak.Nemake snage su imale podrku operativne grupe va-zduhoplovstva Jugoistok, u ijem sastavu se nalazilooko 200 aviona. Pored snaga okupatora, u Jugoslaviji subili aktivne i brojne formacije domaih saradnika oku-patora, pri emu je Jugoslavija bila zemlja sa najvie kvi-slinkih formacija u okupiranoj Evropi. U jugosloven-skoj istoriografiji broj kvislinkih i kolaboracionistikihsnaga u Jugoslaviji, u leto 1944, procenjivan je na oko270.000.17Najbrojnije snage kvislintva i kolaboracijeu okupiranoj Srbiji odnosile su se na formaciju pod ko-

mandom generala Dragoljuba Mihailovia JVuO, kojaje prema nemakim izvorima sredinom 1944. brojala25.000 boraca (pri emu se ovaj broj od sredine 1944.konstantno osipao) i SDS, formacija pod ingerencijomkvislinkog Ministarstva unutranjih poslova (vlada Mi-lana Nedia) i kontrolom nemakog okupatora. Jedini-

ce SDS i SGS, objedinjene u SUK, brojale su 6. ok tobra1944, kako se najee istie u literaturi oko 6.800 ljudi(to je ve rovatno uvean broj u odnosu na re alan brojpripadnika SUK), ali borbena snaga SUK, zbog demo-

17 Isto, str. 107, 138.


57/439

55

ralizacije ljudstva, nije bila od velikog znaaja u nastu-pajuim dogaajima.18Snage pod komandom generalaMihailovia aktivno su saraivale sa nemakim okupa-torom u vremenu koje prethodi osloboenju Srbije, to

je nastavljeno sve do kraja rata.19

Prema sovjetskim podacima, u Beogradskoj operacijije uestvovalo oko 300.000 vojnika Crvene armije, od-

nosno oko 200.000 vojnika 3. ukrajinskog fronta, oko93.500 vojnika 2. ukrajinskog fronta i oko 6.500 voj ni-ka Dunavske ratne flote,20pri emu treba napomenutida su u borbama za osloboenje Srbije juno od Du-nava, odnosno u borbama koje neposredno prethodeosloboenju Beograda, kao i u borbama za osloboenjegrada, uglavnom uestvovali borci 3. ukrajinskog fron-ta, dok su vojnici 2. ukrajinskog fronta preteno bili an-gaovani u borbama za osloboenje Banata i, potom, uborbama za osloboenje Bake. Jedinice 2. ukrajinskogfronta odigrale su kljunu ulogu prilikom forsiranjaDunava kod Kladova i Brze Palanke (22-23. septem-bar), forsiranja Dunava izmeu Beograda i Grocke (8.

oktobar), forsiranja Tise kod Ade i Sente (8. oktobar),a najznaajniji reni desant Crvene armije (jedinice 3.ukrajinskog fronta) na jugoslovenskom tlu bio je forsi-ranje Dunava kod Batine (uvod u Batinsku bitku, 11.

18 Vojni arhiv (dalje: VA), NAW-T-311-195-983;Zbornik NOR-a, XIV/4, Beo-

grad, 1985, str. 211-212; Milan Borkovi, Kontrarevolucija u Srbiji: Kvislin-

ka uprava 1941-1944, I-II, Beograd, 1979, str. 355-359; . -, 1941-1945, , 2014, . 508.

19 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, v.m; Zbornik NOR-a, XIV/4, Be o-

grad, 1985, v.m.

20 ( ),

XX : . -

, , 2001, . 300.


58/439

56

novembra 1944). Navedene brojke o ueu pripadni-ka Crvene armije u Beogradskoj operaciji odnose se narazdoblje od 28. septembra do 20. oktobra 1944, uznapomenu da je prisustvo pripadnika Crvene armijenakon ovog razdoblja dodatno uveano. Vredi napome-nuti da nisu sve snage 3. ukrajinskog fronta, koje su bile

angaovane u Srbiji u navedenom razdoblju, odnosnoupotrebljene u Beogradskoj operaciji, bile angaovaneu borbama za osloboenje Beograda, budui da su isto-vremeno ove jedinice uestvovale u borbama u Poduna-vlju, nikom regionu, delovima umadije i dolini Za-

Smotra boraca 2. crnogorskog bataljona 1. proleterske brigade,neposredno pred Bitku za Beograd (Izvor: www.znaci.net)


59/439

57

padne Morave. Zapravo, najvei deo sovjetske peadije,koji se oktobra nalazio na tlu Srbije, nije uzeo uea uborbama za osloboenje Beograda.

Brojnost pripadnika Crvene armije koji su uzeli ueau Beogradskoj operaciji znatno je vea u poreenju sabrojem pripadnika NOVJ u Srbiji septembra-oktobra1944. (raunajui divizije pristigle iz Bosne i Crne Go-

re), iako se broj pripadnika NOVJ uveavao iz dana udan, pri emu je dolazilo do formiranja novih borbenihjedinica. Opremljenost Crvene armije ratnom tehni-kom bila je neuporedivo znaajnija u odnosu na slabuopremljenost NOVJ.

Na osloboenom podruju, nakon privremenog ili stal-

nog oslobaanja veih mesta, dolazi do masovnog pri-liva lokalnog stanovnitva u redove NOVJ. Najpre jetokom maja i juna 1944, preteno na podruju Toplice,

Jablanice i Puste Reke, formirano 10 brigada, odno-sno pet divizija NOVJ. Od poetka avgusta do poetkaoktobra (dakle, pre otpoinjanja borbi za osloboenjeBeograda) na tlu itave Srbije formirano je 19 brigada(odnosno tri nove divizije), pri emu je devet brigadaformirano pre poetka proboja Crvene armije na desnuobalu Dunava (Klju) iz pravca Rumunije (dakle, pre22. septembra 1944).21

U Beogradskoj operaciji uestvovalo je 18 divizija

NOVJ, od ega je osam divizija koje su tokom 1944.formirane na tlu Srbije, uz dve vojvoanske divizije for-

21 Nikola Ani, Sekula Joksimovi, Mirko Guti, Narodnooslobodilaka voj-

ska Jugoslavije. Pregled razvoja oruanih snaga Narodnooslobodilakog

pokreta 1941-1945, Beograd, 1982, str. 369-378.


60/439

58

mirane u severoistonoj Bosni mahom od sremskih par-tizana. Ostale divizije su formirane na podruju Bosnei Hercegovine i Hrvatske i popunjene borcima iz CrneGore, Bosanske krajine, istone Bosne, Like, Dalmacijei Slavonije, ukljuujui i srbijanske ustanike u sastavu1. i 2. proleterske brigade. Sem toga, divizije koje suprodrle u Srbiju iz Bosne i Crne Gore neprestano supopunjavanje dobrovoljcima, a neretko i dezerterima i

zarobljenicima iz JVuO, pri emu je broj dobrovoljaca uveini jedinica nadmaio prvobitni broj boraca.

Komandant Jugoistoka, generalfeldmaral Maksimili-jan fon Vajks (Maximilian von Weichs), uputio je 20.septembra izvetaj nemakoj Vrhovnoj komandi o de-avanjima na balkanskom ratitu, u kom se osvre nanaraslu snagu NOVJ: Treba, konano, smatrati pogre-kom klasifikaciju toga neprijatelja kao banditskog pro-tivnika a borbi koje se vode protiv njega kao rat protivbandi. Radi se, izuzimajui novoformirane jedinice, ooperativno i taktiki dobro voenim, tekim orujemdo zavidne mere naoruanim grupacijama snaga, koje

se odlikuju dinamikom koju ne treba potceniti i ijabrojnost stalno raste.22

Ako numerike podatke o broju pripadnika crvene ar-mije u Beogradskoj operaciji uporedimo sa brojem cr-venoarmejaca angaovanih u Jako-kiinjevskoj opera-ciji (1.314.200) i Budimpetanskoj operaciji (719.500)

dolazimo do zakljuka da je Beogradska operacija biladodatno uspena, s obzirom na to da je u njoj bilo an-gaovano znatno manje sovjetskih vojnika (pri emu su

22 Zbornik NOR-a, XII/4, Beograd, 1979, str. 599-608.


61/439

59

zabeleeni znatno manji gubici nego u prethodnim i po-tonjim operacijama: 4.350 poginulih ili 1,5%) i da jepri tom osloboena velika teritorija, pri emu je nakonBatinske bitke (11-29. novembar 1944.) Crvena armijapostigla najzapadniji pravac nadiranja, u odnosu na sveostale frontove.23 Balkansko ratite, u pravom smislu,odnosno, znatno izraenije nego u prethodnom razdo-blju, postalo je juni front evropskog ratita.

U celini, grupacija sovjetskih jedinica, privuena za na-stupanje u severoistone delove Jugoslavije, imala je 19streljakih divizija, jedan mehanizovani korpus, 13 va-zduhoplovnih divizija, tri artiljerijske divizije za proboj,pet protivavionskih artiljerijskih divizija, oko 50 samo-stalnih artiljerijskih i minobacakih pukova.24

Prodor Prvog proleterskog korpusa NOVJ, unutra-nja dejstva ojaanih ili novoformiranih srpskih divizijaNOVJ na irem podruju Srbije, kao i oekivani do-lazak sovjetskih trupa na istone granice Jugoslavije,omoguili su pokretu pod komandom Josipa Broza Titada postane kljuni politiki faktor uoi i nakon borbi zaosloboenje Srbije kao teritorije od centralnog znaajana Balkanu.

Srbija je imala centralni znaaj kako u planovima ne-makog okupatora (izvlaenje velikih snaga iz Grke iutvrivanje linije odbrane u cilju zaustavljanja prodora

23 ( ),

XX : . -

, , 2001, . 300;

. (.

.), , 2009, . 155.

24 Beogradska operacija..., str. 119.


62/439

60

Crvene armije ka dolini Morave, uz napore ka neutrali-sanju NOVJ koji su ukljuivali produbljivanje saradnjesa JVuO), tako i u planovima Britanaca koji su nastojalida, uz pomo jugoslovenske emigrantske vlade, prika-u Srbiju kao podruje slabog partizanskog prisustvai okosnicu budueg dravnog organizovanja koje nijepodrazumevalo uspostavljanje vlasti komunista, ali i uplanovima vojno sve ugroenijeg i politiki sve kompro-

mitovanijeg etnikog pokreta koji je, uz neprotivljenjeNemaca, nastojao da se vojno konsoliduje prisilnimmobilizacijama, kao i u planovima NOP ije rukovod-stvo je shvatalo kljuni vojno-strateki i politiki znaajosloboenja Srbije. Isto tako, donosei odluku o preno-enju borbenih dejstava u Pomoravlje i srednje Podu-

navlje, sovjetska strana je uzela u obzir vaan politiki istrategijski znaaj Srbije i Beograda. Beograd je bio naj-znaajnija raskrsnica eleznikih i drumskih komunika-cija na Balkanu. Osloboenje glavnog grada Jugoslavijebudilo je nadu u skoranje osloboenje ostatka zemlje.Takoe, rukovodstvu NOP-a bilo je jasno da osloboe-

nje Beograda, kao centra politike i ekonomske moiu Jugoslaviji, predstavlja uvod u pobedu jugoslovenskerevolucije.25

Beogradska operacija koincidira sa etvrtom moskov-skom konferencijom (9-18. oktobar 1944), na kojojsu najvii sovjetski i britanski rukovodioci razgovarali

o posleratnom ureenju pojedinih evropskih zemalja,ukljuujui i Jugoslaviju.

25 Branko Petranovi, Istorija Jugoslavije 1918-1988, Druga knjiga: Narod-

nooslobodilaki rat i revolucija 1941-1945, Beograd, 1988, str. 329.


63/439

61

Uvidevi novonastalu situaciju nakon prodora Crvenearmije u Rumuniju i Bugarsku i usled rasplamsavanjapartizanske borbe na junom i centralnom Balkanu (to

je znatno otealo koordinaciju izmeu Armijske gru-pe E u Grkoj i Druge oklopne armije u Jugoslavi-

ji), Nemci su nastojali da izvuku snage iz Grke i Ma-kedonije i da uspostave odbrambenu liniju na pravcuSkadar - Skoplje - Bela Palanka - hrbat Stare Planine-

erdap (tzv. Plava linija). Ova odluka definitivno jeformulisana u nemakoj Vrhovnoj komandi 3. oktobra1944, kada je postalo oigledno da su nemake pozi-cije u Grkoj, junoj Albaniji i Makedoniji neodrive.Ipak, proboj i evakuacija nemakih snaga iz Grke kaPanoniji, uz konstantne borbe sa NOVJ i napade save-

znike avijacije, bili su onemogueni glavnim pravcem(Skoplje-Beograd), budui da je Vranje osloboeno jo7. septembra, ukljuujui i druga osloboena mesta nastratekoj komunikaciji izmeu Vranja i Grdelice. Ne-makim snagama preostao je alternativni elezniki pra-vac izvlaenja snaga (Skoplje - Pritina - Kosovska Mi-

trovica - Kraljevo - Kragujevac - Beograd, ukljuujuidrugi elezniki pravac Kraljevo - Kruevac - Jagodina- Beograd), uz napomenu da je nastupanje od Kosov-ske Mitrovice ka Beogradu konstantno bilo ometano odstrane NOVJ i da su pravci Kraljevo-Kragujevac-Beo-grad i Kraljevo - Kruevac - Jagodina - Beograd po ne-make snage postali neprohodni najkasnije 10. oktobra.Stoga je dalje premetanje Armijske grupe E premaPanoniji bilo preusmereno preko Sandaka ka istonojBosni i dalje prema bosanskoj Posavini. Ako ovim inje-nicama dodamo podatak da su Nemci zapoeli konanonaputanje Atike tek 7. oktobra, kada su izvrili uni-


64/439

62

tavanje lukih postrojenja u Pireju (poslednje nema-ke snage napustile su Atinu tek 13. oktobra), dolazimodo zakljuka da je evakuacija nemakih snaga iz Grkebila krajnje oteana i da je njen plan bio umnogomeosujeen, a pravac preusmeren. Ove injenice su znatnod

milan radanovic_oslobodjenje beograda

Documents