UNIVERZITET ZA POSLOVNI INENJERING I MENADMENT BANJA LUKADiplomski studijski program: Finansije I bankarstvo

Seminarski rad: MEUNARODNO KRETANJE KAPITALA

BANJA LUKA, novembar 2011.god.

Sadraj1.Uvod .................................................................................................................... 2.Oblici meunarodnog kretanja kapitala ......................................................... 2.1. Strane direktne investicija ..................................................................... 2.2.Strane portfolijo investicije .................................................................... 2.2.1. Trite kapitala .......................................................................... 2.3. Zajmovi I krediti .................................................................................... 3.Zakljuak ........................................................................................................... Literatura .............................................................................................................. 3 4 5 9 11 15 18 19

Sadaj slikaSlika 1. Pregled stranih direktnih investicija u BiH, 1996 - 2010. godina ............. Slika 2. Prekogranicne integracije i akvizicije ......................................................... 8 9

2

1.Uvod Pod meunarodnim kretanjem kapitala podrazumjevamo transfer realnih i finansijskih sredstava iz jedne zemlje u drugu, bez kontra transfera ili bez kontra transfera za odreeno vrijeme, a u cilju ostvarivanja ekonomskih i politikih interesa uesnika u tom transferu1. to vie jedna privreda danas uvozi i troi na osnovu korienja stranog kapitala, to e u budunosti morati vie da izvozi, a manje da troi, poto se mora otplatiti glavnica i zarada na strani kapital (1+i) gde je i kamata - profit ili dividenda. Privredna aktivnost ni jedne zemlje u svijetu ne moe normalno da se odvija, ukoliko u nju nije ukljueno i meunarodno kretanje kapitala, kako u korienju, tako i plasiranju kapitala. Kada je u pitanju vei deficit platnog bilansa i deficit budeta, kao i politika nestabilnost, kapital bjei iz te zemlje. ak su u bogatoj Americi 2000. godine izraunali da im je potreban neto godinji priliv kapitala od najmanje 450 milijardi dolara da bi odrali privredni rast i kurs dolara zadrali na eljenom nivou. Liberalizacija meunarodnog kretanja kapitala poveava svjetsku proizvodnju, efikasnost i konkurentnost, a obeshrabruje pekulante, koji tete svjetskoj privredi. Zemlje iz kojih se masovno seli (bei) kapital, to ugroava privrede i razvoj tih zemalja, moraju traiti kontrolne i regulacione mehanizme za smanjenje njegovog odliva. Meunarodno kretanje kapitala poravnava realne i finansijske suficite i deficite u pojedinim dijelovima svjetske privrede. Prema predvianjima Levinsona neke privrede, na primer, amerika, pretvorie se vremenom iz privrede usmjerenih na izvoz robe u iskljuive izvoznike kapitala2. Meutim, kod meunarodnog kretanja kapitala esto se starija generacija zaduuje,a mlaa vraa kredite. Ako oni nisu dali adekvatnu dodatnu vrijednost, teret nepravedno pada na mlau generaciju. Profiti, kamate, dividende, cijene i devizni kurs bitno utie na motive meunarodnog investiranja. Kapital, kod opredjeljenja objekta u koji eli investirati, uzima u raunicu, najee, tri pokazatelja: rentabilnost, likvidnost i sigurnost. Efikasnost trita kapitala, racionalnost investiranja i promptna likvidnost sutinski su motivi medunarodnog investiranja. Politiki, trini i valutni rizici, pogotovo nelikvidnost zemlje, smanjuju prilive kapitala u tu odreenu zemlju. Opte je stanovite da se privatni kapital plasira prema ekonomskim interesima motivima, a javni kapital na osnovu irih drutvenopolitikih interesa. Ivo Fabinc meunarodne tokove kapitala tretira kao odreene mase koji se kreu pod pritiskom odreene sile. Mase su vezane za suficitarnost kapitala u jednim i deficitarnost u kapitalu u drugim zemljama, dok su sile subjekti koji biraju motive3. Na poetku spiska ekonomskih motiva privatnih tokova kapitala je ostvarivanje visokih profita koji su vezani za nivo stope rasta u zemlji plasmana, a slijede motivi kao to su proirenje trita plasmana, snabdjevanje sirovinama, jeftina radna snaga, zaobilaenje carinskih barijera i mnogi1 2 3

Milorad Unkovi, Meunarodno kretanje kapitala i poloaj Jugoslavije, 1980. Beograd, Nauna knjiga. Str.11 Charles Levinson, Kapital, inflacija i multinacionalne kompanije, 1976., BIGZ Beograd, str.108. Ivo Fabinc, Strategija meunarodnih ekonomskih odnosa, 1976. BIGZ, Beograd, 1976.

3

drugi. Kapital odlazi tamo gde su porezi manji, kriminal manji, a sigurnost vea i gde sudstvo nije korumpirano. Na grupi najrazvijenijih zemalja sveta G7 plus Rusija 2002. godine Dord Bu je rekao: Neemo finansirati drutvo koje je netransparentno i korumpirano. Takode, kapital bei iz rizine zemlje u kojoj vlada inflacija, privredna recesija i visoki porezi. Strani kapital je realno oekivati ako u zemlji postoji vrst pravni sistem, koji garantuje vlasnika prava stranih investitora i kreditora. Investicije su osnovno gorivo ekonomskog razvoja. Priliv kapitala, sa stanovita zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji (gde se nalazi i naa zemlja), motivisan je potrebom za sveim kapitalom, bez ije aktivne upotrebe nije mogue pokrenuti razvojni proces. Treba imati u vidu da strani kapital moe pokrenuti razvoj, ali na dugu stazu, razvoj mora biti oslonjen na domau tednju i investicije, jer je strani kapital dug koji treba vraati. Strani kapital, ako se pravilno investira, pozitivno utie na osnovne ekonomske pokazatelje: privredni rast, zaposlenost, inflaciju i platni bilans. Kod uticaja na privredni rast pozitivan je primjer Kanade od druge polovine devetnaestog vijeka, pa do pred Prvi svjetski rat, gde se privredni rast sa preko 40% objanjava investiranim stranim kapitalom. Drugi je primjer posleratna Evropa vezano za Maralov plan, gde se oko 35% privrednog rasta u evropskim zapadnim zemljama objanjava prilivom stranog kapitala. Trei primer su Grka, panija i Portugalija, po ulasku u Evropsku uniju, gde se oko 30% ukupnog njihovog privrednog rasta objanjava investicijama iz fondova Evropske zajednice odnosno Evropske unije. Ono to vai za privredni rast vai i za zaposlenost. Uticaj na stopu inflacije je, takoe, po definiciji pozitivan jer se nasuprot istih novanih sredstava kao tranje, prilivaju poveani robni fondovi, kao ojaana ponuda, iz inostranstva. Takoe pozitivno utie na platni bilans i zemalja korisnica i zemalja plasmana kapitala. Kod zemalja korisnica jer poveava uvoz koji e se tek kasnije otplaivati, a kod zemalja izvoznica jer poveava ekonomiju obima i donosi zarade na plasirani kapital. Svi ovi pozitivni efekti vae samo ako se kapital korisno investira u razvoj. U protivnom predstavlja samo stavku potronje koja e se kasnije otplaivati iz domae proizvodnje, to je posebno problem kod zemalja nekonvertibilne valute. Izvoz kapitala je poslednja faza liberalizacije deviznog trita, vezana za transferabilnost i konvertibilnost domae valute, koju nije lako dostii. 2.Oblici meunarodnog kretanja kapitala Glavni investitori meunarodnog kapitala su multinacionalne kompanije, komercijalne banke, drave, berze i investicioni fondovi. Prema davaocu sredstava (izvozniku kapitala), kapital se deli na privatni i javni. Privatni kapital plasiraju multinacionalne kompanije, banke i fondovi, a javni drave, dravni fondovi i meunarodne finansijske institucije. Kapital se, izmeu zemalja, kree u tri osnovna oblika: A. strane direktne investicije, B. strane portfolio investicije (trite kapitala), i C. zajmovi i krediti.4

2.1. Strane direktne investicija Podrazumevaju otvaranje ili poveanje broja filijala u drugoj zemlji, gde ulaga kontrolie ulog, jer je filijala deo iste organizacione strukture preduzea. Ulaga uiva dobit i snosi rizik. Polazi se od pretpostavke da e uloena sredstva donijeti dobit, ako se potuje teorija lokacije (blie izvorima) i teorija internacionalizacije (blie tritima). Polazi se od pretpostavke da su investicije u inostranstvu niske (u SAD svega 5% od ukupnog broja zaposlenih), pa ne tete zapoljavanju radnika u zemlji, a dobro zarauju u inostranstvu (24% finansijske aktive TNK i oko 1/3 prihoda ostvaruje se u inostranstvu). Po klasinoj teoriji, ulaganje kapitala u inostranstvo dolazi posle trgovine, a po savremenoj, istoj prethodi, to je posebno dokazano na kraju XX veka. U savremenoj privredi ulaganja kapitala imaju veu stopu rasta od trgovine. Osnovni oblici stranih direktnih investicija multinacionalnih kompanija u inostranstvu su: Potpuno vlasnitvo stranog inveestitora koje nastaje ili potpuno novim investiranjem na

ledini (tzv. green field investicije) ili otkupom postojeih kompanija u inostranstvu, Zjedniko ulaganje sa domaim firmama u zemlji plasmana (Joint venture), i Ulaganje kapitala u postojea preduzea koja ostaju vlasnitvo zemlje domaina. U direktne investicije spadaju i koncesije. U uem smislu koncesija je ugovorni odnos u kome davalac njenom primaocu (korisniku) ustupa pravo korienja nekog prirodnog bogatstva (obino se gleda da ono bude obnovljivo), javnog dobra ili obavljanje neke javne slube. Prednost im je to se na ovaj nain dolazi do kapitala i tehnologije, a dobro se otuuje samo za odreeno vreme (najee 10 do 30 godina), pa se onda, kao i dalje funkcionalno, vraa vlasniku. Angauju se domai kapaciteti i poveava zaposlenost. Prednost je i to strani kapital ulazi, a ne poveava se zaduenost zemlje, jer ne postoje fiksne otplate stranog kapitala. Poveava se finansijska stabilnost privrede i uravnoteuje platni bilans. Dobra u koncesiji i ukupno poslovanje imaju tretman domae proizvodnje, pa poveavaju bruto domai proizvod. U ove poslove ubrajaju se i poslovi koji se rade po BOT sistemu (Build, Operate, Transfer, izgradi, eksploatii, transferii). Najee se praktikuju kod izgradnje infrastrukturnih objekata, saobraajnica i mostova i to sa rokom eksploatacije do 30 godina. U ove poslove, takoe spadaju i poslovi Vremenskog korienja objekata (Time Sharing), kada, na primjer, stranac investira u izgradnju hotela, poslovnih i stambenih objekata, da bi iste ili ee njihov deo (na primjer jedan sprat, nekoliko apartmana, prostorija i sl. beslatno koristio odreeni broj godina (najee 10-80 godina), a onda ih vratio vlasniku na dalju upotrebu, kada naplati realnu vrijednost svoga uloga.

5

U ovaj oblik saradnje spada i montana proizvodnja. Prva montana proizvodnja u inostranstvu izvrena je od strane amerike firme Singer u kotskoj 1867. godine. Montaa se vri preko domaeg, stranog ili zajednikog preduzea (ili njihovih filijala). Motivi za ove poslove su nii trokovi transporta i infrastrukture, nie nadnice u inostranstvu i visok stepen zatite na stranom tritu koja se na ovaj nain izbegava. Lake se osvaja trite, ukljuiv i trita susjednih zemalja. Strane direktne investicije su najpovoljniji oblik meunarodnog kretanja kapitala i sa stanovita ulagaa, jer daju: znaajne mogunosti za ostvarivanje profita u stranim zemljama, omoguuju kontrolu nad sopstvenim poslovanjem u zemlji plasmana kapitala, anse da se iskoriste povoljni lokalni uslovi u pogledu carina, povoljne poreske stope, infrastruktura, jeftina radna snaga, jeftine sirovine, rastue trite i dr. Direktne strane investicije (priliv u toku godine) iznosile su u svijetu 58 milijardi dolara, 1982. godine, 1.400 milijardi 2000.godine, 818 milijardi 2001. godine, 650 milijardi 2002., 560 milijardi 2003., 916 milijardi 2005.godine., 800 milijardi 2008. Godine4 (WIR za pomenute godine). Strane direktne investicije, po Kindlebergeru, predstavljaju direktno investiranje u preduzea u inostranstvu u cilju sticanja trajne kontrole nad proizvodnjom, trgovinom i finansijama preduzea u koje se ulae. Zemlja se smatra sposobnom ako ima znaajne direktne investicije u inostranstvu5. Strane direktne investicije podstiu i razvoj zemlje u koju se kapital ulae jer daju marku proizvoda (brandname), marketinko znanje, ulaz na strana trita, menaderske sposobnosti neophodne za proizvodnju, konkurentnost izvoza i promjenu privredne strukture. Japan je osvojio 40% trita automobila u SAD, s tim da ih ne izvozi iz Japana, nego proizvodi u SAD u svojim fabrikama u koje je investirao znaajan kapital. Na to ga je prisilio protekcionizam u SAD ali i obilna, sposobna i kvalifikovana radna snaga u SAD. Najsigurnije se vlasnitvo obezbeuje kada ulaga posjeduje preko 50% vlasnitva kapitala u preduzeu u inostranstvu u koje ulae (stav MMF-a). Meutim, praksa je izmjenila ove procente. US Department of Commerce smatra da je dovoljno i 25% vlasnitva (akcija), ako su ostali vlasnici usitnjeni i nepovezani, a po pravilima OECD, dovoljno je ak 10%. Ako su ulaganja manja od 10% vrednosti kapitala tretiraju se portfolio investicijama. Dunning navodi sledee motive direktnih stranih ulaganja:6 4 5 6

obezbeenje resursa u zemlji domaina, obezbeivanje i proirivanje trita,

http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1465 (27.11.2011. 15:35) Unkovi Milorad, Meunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.130 Dunning J.,Multinational Enterprises and the Global Economy,Addison Wesley Publishing Company, 1992.str. 57

6

poveanje efikasnosti poslovanja, kroz ekonomiju obima, diversifikaciju proizvodnje i disperziju rizika, ostvarivanje stratekih prednosti u razvoju novih tehnologija i savlaivanje konkurencije u zemlji plasmana kapitala.

Prema ovim motivima kapital mijenja zemlje i privredne djelatnosti prilagoavajui se zakonu veeg profita i manjeg rizika, tako da je pre Prvog svjetskog rata 50% ukupnog plasiranog kapitala u inostranstvu ilo u zemlje u razvoju, a 2008. godine samo 25%. Isto tako najvie kapitala pre Prvog svjetskog rata je bilo plasirano u rudarstvo, naftu i poljoprivredu, a 2008. godine u preraivaku industriju najvieg stepena obrade i tehnolokog sadraja (tzv. tehnoloki intenzivnu proizvodnju) i usluge. Indikatori stranih direktnih investicija u BiH dati su na sledeoj slici:

7

Slika 1. Pregled stranih direktnih investicija u BiH, 1996 - 2010. godina (milijarde $ i procenti)7

7

http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=2441&lang=1 (27.11.2011. 15:55)

8

Slika 2. Prekogranicne integracije i akvizicije8 Nosioci direktnih stranih investicija su multinacionalne kompanije koje kapital plasiraju po sopstvenim interesima, ali i interesima zemlje plasmana, iji subjekti znaju da iskoriste blagodeti stranih direktnih investicija. Poto ova ulaganja omoguuju razvoj (ako se dobro koriste), a ne postoje fiksne otplate koje optereuju platni bilans zemlje, nego sve zavisi od ostvarenog profita i izvoza, ona daju pozitivne efekte i u zemljama plasmana. 2.2.Strane portfolijo investicije Osnovni motiv za strane direktne investicije je sopstveno upravljanje proizvodnjom i poslovima i vlasnitvo investitora. Motiv na tritu kapitala je zarada, zatita imovine od rizika i ostvarivanje likvidnosti. Proces funkcionisanja trita kapitala (komplementarno sa drugim oblicima meunarodnog kretanja kapitala) predstavlja bitnu mogunost za finansiranje proste i proirene reprodukcije. Ovaj nain finansiranja je u znatnoj prednosti u odnosu na kreditni odnos, jer u sutini tangira vlasniki odnos prema imovini. Smisao akcionarskog poslovanja je uveanje privrednih i finansijskih tokova putem emisije i prometa akcija, koje se promeu na berzi. Na sekundarnom tritu kapitala ostvaruje se koncentracija ponude i tranje dugoronih hartija od vrednosti I u isto vrijeme aukciono odreivanje cijene, po objektivnim trzinim kriterijumima. Trite kapitala omoguuje kupcima i prodavcima da diversifikuju svoje bogatstvo i smanje kolebanje svog dohotka. Na tritu kapitala promeu se tzv. portfolio plasmani (akcije i obveznice). Na akcijama je mogua vea zarada nego na obveznicama, ali je sigurnost plasmana kod obveznica vea. Nije sluajno na Srpskoj berzi daleke 1884. nastala krilatica: Ko hoe dobro da jede neka ulae u akcije, a ko hoe mirno da spava neka ulae u obveznice. To znai da je mogua zarada kod akcija vea, ali je, zato i rizik vei (na akcijama, ako nema zakonskog ogranienja, se za jedan dan moe zaraditi ili izgubiti i preko 50%, nekada i etiri puta, njihove vrednosti, dok se godinja kamatna stopa na obveznice najee kree do 10%). Razvoj trita kapitala je direktno povezan sa odnosom tednje i investicija, stopom inflacije, kamatom i deviznim kursom. Bez konvertibilne i stabilne nacionalne valute I niske stope inflacije nije mogu razvoj pravog trita kapitala. Trite kapitala:98 9

http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=2441&lang=1 (27.11.2011. 15:55) Unkovi Milorad, Meunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.133

9

obezbeuje po trinim uslovima nedostajui kapital za privredni razvoj, ostvaruje optimalnu alokaciju sredstava i suficitima pokriva deficite u kapitalu preduzea, graana i drave, Utvruje realnu cijenu kapitala, odnosno realne kamatne stope. Investiranje u akcije i obveznice je rizino, a trite poiva na nadi da e sutra biti vea cijena, mada moe biti i gubitak (rizik).

Za razvoj trita kapitala potrebni su:10 Priblino uravnoteena ponuda i tranja novca i konvertibilna valuta na dug rok, Stabilne i niske cijene na dug rok , Transparentna i stabilna ekonomska politika, Stabilan politiki sistem, dinamian i stabilan privredni razvoj, Efikasna, konzistentna i transparentna pravna regulativa i sudska zatita vlasnika, Odgovarajui obim i struktura kvalitetnih finansijskih instrumenata. Banke, berze i investicioni fondovi, kao osnovni nosioci trita kapitala, su odavno postali multinacionalni, sa ogromnom finansijskom snagom i opremljene elektronskoautomatizovanim i digitalno sofisticiranim procesima, to odgovara zahtevima savremenog globalnog finansijskog trita. Pored banaka na tritu kapitala su berzanski posrednici, institucionalni investitori, komisija za hartije od vrijednosti i institucije dravnog nadzora. Na tritu se pojavljuju otvoreni i zatvoreni investicioni fondovi. Kod otvorenih investicionih (Mutual Funds) ulaga kupuje akcije fonda. Ono to ove fondove ine specifinim je njihova obaveza da zainteresovanim investitorima direktno prodaju akcije i da od svojih lanova (investitira) obavezno otkupljuju svoje izdate akcije na njihov zahtjev. Otkup akcija se vri po neto vrijednosti aktive fonda (net asset value - NAV). Prvi otvoreni investicioni fondovi osnovani su u SAD 1924. godine i to: Masachusetts Investor Trust i State Street Investment Trust. Oni ine preko 85% vrednosti svih fondova u razvijenih zemljama, a pojedini fondovi imaju aktivu veu od 100 mijardi dolara. Zatvoreni investicioni fondovi (Closed-end Funds) prikupljaju sredstva emitovanjem dokumenata o udelu u Fondu, te tako prikupljena sredstva Fond ulau u finansijske instrumente. Vlasnici dokumenata o udelu mogu, u svakom trenutku, od Fonda zahtevati da te udele otkupi po cijeni koja je jednaka neto vrijednosti imovine Fonda, podeljenoj sa brojem udjela. Prvi zatvoreni investicvioni fond osnovan je u Velikoj Britaniji krajem XIX veka. Pored fondova na tritu kapitala znaajni su i institucionalni investitori (kompanije za osiguranje, zdravstvo, penzije i sl.) investiraju meseno i preko 70 milijardi dolara na tritu kapitala u SAD, a prosena ulaganja u dravne obveznice SAD iznose 76 milijardi dolara.10

Unkovi Milorad, Meunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.133

10

Banka ima tri uloge na tritu kapitala:1. Plasman i kupovina vrijednosnih papira za svoj raun, 2. Komisionara kada preuzima emisiju efekata sa namjerom njene dalje prodaje investitorima

(u svoje ime, a za tu raun), 3. Posredniku, kada samo postupaju po nalogu kupca i prodavca (rad u tue ime i za tu raun tzv. kastodi bankarski poslovi). U razvijenim zemljama ukupna bankarska aktiva preko tri puta prevazilazi BDP. 2.2.1. Trite kapitala Na novanom tritu se trguje depozitima i kratkoronim papirima (mjenice, blagajniki zapisi, komercijalni zapisi, kratkorone obveznice i dr.), na deviznom tritu devizama, a na tritu kapitala efektima sa rokom dospjea duim od godinu dana (akcije, obveznice). Samo nacionalna novana trita, gde i stranci, nerezidenti, mogu da trguju spadaju u meunarodna trita. Od pedesetih, pa do poetka sedamdesetih godina XX vjeka svjetska trita kapitala bila su zatvorena i izolovana. U sedamdesetim godinama XX vjeka polet im daje trite evrovaluta i sindikalizovani zajmovi, pa ona, istovremeno dobijaju status otvorenih trita na kojima posluju ne samo domai nego i strani privredni subjekti. Portfolio predstavlja investiciju u vie razliitih oblika aktive, najee razliitih vrsta hartija od vrijednosti u posjedu individualnog investitora ili institucije. Izbor i struktura portfolija zavisi od oekivanog prinosa na pojedine oblike imovine (najee vrijednosnih papira), kapitalnih dobitaka i pripadajuih rizika. Pored veeg prinosa, osnovni razlog za formiranje portfolija, je i smanjenje rizika investiranja. U portfolio investicije spadaju akcije ispod 10% vlasnitva, preko toga su direktna ulaganja. Obimom i cijenom portfolio investicija upravlja trite, odnosno odnosi ponude i tranje na njemu. Primarno trite obuhvata finansijske transakcije izmeu emitenata hartija od vrijednosti i prvih investitora. Emisija na ovom tritu moe biti privatna ili javna. Javna moe biti na aukciji ili putem tendera. Privatno je po izboru i direktnom pozivu emitenta odreenom investitoru (investitorima). Nii su trokovi prodaje preko privatne emisije. Sekundarno trite je trite dalje prodaje papira (najee akcija i obveznica) emitovanih na primarnom tritu. Ono obezbeuje likvidnost, formiranje realne trine cijene, odravanje efikasnosti poslovanja privrednih subjekata i optimalizaciju structure njihove imovine. Trgovina moe biti organizovana kao berzanska i vanberzanska. Generalno, bez efikasnog sekundarnog trita nema ni pravog razvoja primarnog trita jer na sekundarnom tritu drava, preduzea i lokalne vlasti obezbeuju sredstva za sopstveni razvoj i poslovanje. Bez dobrog razvoja sekundarnog trita zemlja ne moe biti sposobna da privue strane investicije, bilo direktne koje utiu na poboljanje tehnologije i efikasnosti poslovanja preduzea, bilo portfolio investicije koje znaajno utiu na priliv kapitala u zemlju.11

Glavni nosioci trita kapitala su berze. One su mjesta gde se susree ponuda I tranja i zakljuuju poslovi, preko brokera i dilera. Na njima se pojavljuju kupci I prodavci kapitala, banke, fondovi (penzioni, zdravstveni i investicioni) i drugi subjekti. Berze u Engleskoj i SAD su vlasnitvo akcionara (brokera i dilera). Banke i druge institucije ne mogu biti lanovi berzi. Londonska berza osnovana je poetkom XIX vjeka, ima 4.600 lanova organizovanih u 400 brokerskih i dilerskih kua. Njujorka berza osnovana je 1817., ima 1.366 lanova organizovanih u 604 brokerske i dilerske kue. Francuska berza (kao i italijanske, panske, portugalske) su pod direktnom kontrolom drave, a banke ne mogu biti lanovi berze. Postoji i trei, tzv. mjeoviti tip berzi, koje se nalaze u Nemakoj i njoj slinim zemljama (Austriji, vajcarskoj). Tu vlada mjeavina privatnog i dravnog kapitala. Veinski vlasnici berzi su banke, a i banke koje mogu biti lanovi berze. U Velikoj Britaniji postoje razliite berze vrijednosnih papira: Redovna berza vrijednosnih papira (ISE) sa berzanskim indeksom FTS 100

Londonski indeks FT 30, Indeks obinih akcija i Trite izvan altera (OTC). Za redovnu berzu (FTS 100) preduzea se moraju kvalifikovati da bi mogla poslovati na ovoj berzi, a kriterijumi su veliina i solventnost, visina akcijskog kapitala, oekivane dividende i veliina potencijalnog trgovanja akcijama. Na njoj uestvuje, I indeks akcija meri, 100 najveih i najuglednijih britanskih kompanija iz oblasti industrije i spoljne trgovine, sa kojima je najsigurnije trgovati na berzi. Londonski indeks FT 30 obuhvata 30 vodeih londonskih kompanija iz oblasti industrije. U njega nisu ukljuene kompanije iz oblasti banaka i osiguranja, kao ni dravne akcije. Indeks obinih akcija obuhvata akcije industrijskog i finansijskog sektora sa fiksnim dividendama. Trite izvan altera (OTC) osnovano je 1986. godine, u cilju omoguavanja kupovine i prodaje akcija i obveznica van berze. Uvoenje ovog trita povealo je konkurenciju, smanjilo trokove, ali su akcije i drugi papiri kupljeni na ovom tritu riziniji od onih sa redovnih trita. Oko 25% trajnih izvora sredstava kompanija u Velikoj Britaniji potie sa trita kapitala, a u USA 30%.11 U trgovini akcijama prednjae SAD sa 51% svetskog prometa, dok na region Azije otpada 20 %. U SAD na Njujorkoj berzi postoje etiri finansijska trita:

11

Unkovi Milorad, Meunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.137

12

1. Redovno trite, gde se mjeri indeks za 30 kompanija iz raznih oblasti i na kome se

primjenjuje indeks Dow Jones, 2. Trite za perspektivne kompanije novih tehnologija (NASDAQ), 3. Trite ostalih kompanija (najvie investicioni fondovi) koje su kvalifikovane za trite, a ima ih 500. Ovo trite naziva se S&P 500 4. Trite izvan altera (AMEX). Iako stara 200 godina Njujorka berza (NYSE) elektronsku trgovinu uvela je tek 2004. godine. Saglasnost je dala Komisija za hartije od vrijednosti (SEC). Meu 30 firmi u SAD u sastavu indeksa Dow Jones samo je jedna firma bila I pre jednog veka, General Electric. Sada se tu nalazi jedan proizvoa automobile (General Motors), jedan proizvoa aviona (Boeing), veliki trgovci (Sears, WalMart, Rebac), mona medijska kompanija (Disney), firme za potrona dobra (Coca Cola, Mcdonald s, Procter & Gembl), finansijske kue (American Express, Travelers, John P. Morgan). Tu su i ATeT, IBM, Pacard. Trite NASDAQ obuhvata tehnoloki najnaprednije kompanije poput MICROSOFTa. Kompanije su iz 50 privrednih grana, a indeks obuhvata ukupno 5.000 akcija. Indeks S&P 500 meri se od 1957. godine, a obuhvata investicione fondove i finansijske derivate (fjuerse, opcije) i sl. Trite izvan altera (AMEX) potpuno je slino OTC tritu na Londonskoj berzi. U SAD postoje i druge berze, kao npr. ikaka, koje imaju sobstvene specifine indekse akcija. U Nemakoj glavno trite akcija naziva se DAX, a u Francuskoj CAC. U Aziji su dve najpoznatije berze japanska NIKEI 225 i Hong Konka zvana HONG SENG. Osnovana je i EURONEXT berza koja objedinjuje akcije i obveznice Francuske, Belgije, Holandije i Portugala (ETS Eurofint 300). Ova berza je 2007. godine postala vlasnitvo Njujorke berze NYSE. Glavni finansijski instrumenti kojima se trguje na tritu kapitala su akcije i obveznice (hipotekarne zalonice su vrsta obveznica). Akcije su hartije od vrijednosti izdate u seriji koje glase na dio kapitala akcionarskog drutva i daju pravo na upravljanje i sticanje dividendi. Vlasnitvo akcionara se evidentira u knjizi lanova i u nacionalnom registru akcionara. Akcije mogu biti na ime i na donosioca, a najee su na ime. Dele se na obine (common stock) i prioritetne akcije (preffered stock). Obine akcije daju pravo u upravljanju, a uee u dividend tek posle isplate prioritetnih akcija. Prioritetne akcije imaju prioritet u raspodjeli dividendi, ali ne daju glasako pravo u upravljanju firmom. Kumulativne prioritetne akcije daju pravo akcionaru da ako u jednoj godini ne primi dividendu ima pravo da se naplati iz buduih dividendi, pre vlasnika obinih akcija. Akcionari obino imaju pravo na jedan glas po akciji, mada su mogue i tzv. pluraliteralne akcije. Cijena akcije zavisi od oekivane zarade kompanije vlasnika i odnosne ponude I tranje i mogueg rizika pri prodaji akcija u budunosti. Ocjenjuje se prolost firme, imid, koliko zarauje, kakvi su izgledi za budue zarade u odnosu na konkurenciju, kakve proizvode (usluge) robnu marku ima, ko rukovodi firmom.13

Jedan od najuspenijih igraa na berzi, Voren Bafet, dao je 4 sledea principa kako trgovati akcijama: 1. Analizirajte akciju kao konkretan posao koji stoji pred vama, 2. Traite prag sigurnosti pri svakoj kupovini, 3. Fokusirajte se na akcije manjeg broja kompanija, 4. Zatitite se od pekulanata i emotivne procjene trita. Trite akcija je veoma turbulentno i violentno. Na poetku Zalivskog rata 1991. indeks Dau Dons skoio je za 25%, da bi 2001. godine opao za 30%, a za vreme krize 2008. godine 40%, to pokazuje visoku nestabilnost trita akcija. Krah berzi desio se u julu 2002. a izazvan je lairanim bilansima firme VodCom i Enron u SAD. Dau Dons indeks koji se obino kree oko 10.000 spustio se 19.07.2002. na ispod 8.000, a indeks NASDAK sa 5048,62 na 1346,01. Velika kriza na tritima kapitala u svijetu desila se 2008. godine (i jo traje), vezano za nemogunost naplate hipotekarnih zajmova u SAD. Japanski indeks NIKEI pao je na najnii dvadesetogodinji prosek. pekulativni kapital je karakteristian za rad berzi, pa on utie na cijenu vrijednosnih papira koji kotiraju na berzama. U mnogim zemljama (na primjer i u Sloveniji) donet je propis da ako pojedinana kupovina akcija na berzi prelazi 25% vrijednosti kompanije saglasnost mora dati Komisija za hartije od vrijednosti, isto je i ako akcije dnevno fluktuiraju preko 20%. Obveznice su dunike hartije od vrijednosti izdate u seriji koje imaocu daju pravo na isplatu nominalne vrijednosti sa kamatom. Obveznice koje se mogu konvertovati u akcije ili druge oblike kapitala nazivaju se konvertibilnim obveznicama. Obveznica je obligaciona pravna hartija od vrijednosti u kojoj se izdavalac obavezuje da e licu na kog obveznica glasi, ili po njegovoj naredbi, ili donosiocu, biti isplaen nominalni iznos naveden u obveznici i odgovarajua kamata (fiksna ili promenljiva). Obveznice daju manju zaradu od akcija ali su sigurnije, tj. Manje rizine. Hegstrom navodi da je prosjena zarada na akcijama na Njujorkoj berzi 1979., iznosila 13% , a na obveznicama 9% 12. Izdavaoci mogu biti preduzea, banke, graani i drava. Dijele se po dospjelosti i nainu obezbeenja od rizika. Otplata obveznica najee se vri tako to se uredno estomjeseno ili dvanaestomjeseno pone isplaivati kamata (kamatni kupon), a glavnica poslije isteka roka na koji obveznica glasi. Postoji i praksa da se kamata, na kraju roka na koji obveznica glasi pripie glavnici, pa se onda u odreenom vremenskom periodu (estomjesenim ili dvanaestomjesenim anuitetima) otplauje istovremeno glavnica i kamata. To su obveznice bez kupona. Na kraju, mogue je da obveznice, pored kamate (ili bez kamate), daju I pravo uea u dobiti, ako su one emitovane od strane preduzea.

12

Robert G.Hegstrom, Voren Bafet za sva vremena, 2006. Beograd, Cardea. str.218.

14

Finansijski derivati su instrumenti ugovori ija vrijednost zavisi od cijene predmetnog ugovora, ija su vrsta, koliina i druga svojstva standardizovana, a najznaajnije su fjuersi i opcije. Fjuers je sporazum dva subjekta u trgovini koji obavezuje prodavca da po unapred ugovorenoj cijeni (fjuers cijeni) i na odreeni dan u budunosti proda odreenu cijenu kupcu. U momentu ugovora dogovara se samo cijena i uplauje inicijalni depozit do 10% vrijednosti ugovora. Na dan isteka ugovora roba se moe, a ne mora isporuiti, samo se uplauje razlika izmeu stvarne i ugovorene fjuers cijene robe. Ove ugovore berza je standardizovala, a obavezno se objavljuju preko klirinkih kua na berzi. Oni su pekulativnog karaktera. Opcija je finansijski instrument ugovor kao pravo kupca opcije naspram prodavca da zahtjeva od prodavca da na utvreni dan: a) isporui (proda) osnovni predmet opcije po ugovorenoj (strike) cijeni opcije (call opcija sa isporukom osnovnog predmeta opcija) ili b) primi isporuku (kupi) predmet opcije po ugovorenoj cijeni opcije (put opcija sa isporukom predmeta opcije), ili c) isplatiti (prema uslovima trgovine) razliku izmeu trine cijene i ugovorene cijene opcije (call opcija sa gotovinskom isplatom), ili d) isplatiti (prema uslovima trgovine) razliku izmeu ugovorene cijene opcije i trine cijene opcije osnovnog predmeta opcije (put opcija sa gotovinskom isplatom).13 2.3. Zajmovi I krediti Zajmove i kredite daju: Komercijalne banke, Meunarodne finansijske institucije, i Organizacije za finansiranje izvoznih poslova (ree i preduzea). Drave daju (iz budeta) ekonomsku pomo, tj. poklone, koji su uslovljeni raznim ucjenama, pa se slobodno moe rei da je nesrena zemlja koja sebi dozvoli da ivi od bespovratne pomoi. Komercijalne banke odobravaju dve vrste kredita i to: kreditne linije (revolving credit facilities) i zajmove sa fiksnim otplatnim programima (terms loans). Prvu kategoriju kredita daju kreditorske banke pojedinano partnerskim bankama, sa osnovnom namjenom tih kredita da olakaju tekue finansijske spoljnotrgovinske transakcije (najee se radi o uvozu sirovina i energenata iz zemlje kreditora u zemlju debitora). Za ove kredite obino se ugovara meubankarski kreditni limit.13

Unkovi Milorad, Meunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum, str.139.

15

Drugu kategoriju kredita daju, pojedine banke ili konzorcijumi komercijalnih banaka direktno korisnicima, najee uz garanciju drave (syndecated loans): kod sindikanizovanih kredita radi se o velikim iznosima, pa pojedinane banke ne ele da nose tolike rizike. Svaka komercijalna banka aktivno uestvuje u konzorcijumu sa odreenim ponderom koji zavisi od veliine kreditnog potencijala te banke i njene spremnosti (interesa) da se angauje u nekom projektu. pojedinani krediti daju se preko stranih banaka, ili direktno korisniku u inostranstvu, ili korisniku u zemlji radi plasmana robe u inostranstvu ili za druge potrebe, ili se daju direktno bankama. Krediti komercijalnih banaka imaju, po pravilu, rokove dospea do 5, odnosno 7, izuzetno do 10 godina. Kako se trina kamatna stopa mijenja u toku trajanja kreditnih aranmana, u kreditnim ugovorima se ugrauju klauzule o reviziji kamatnih stopa na odobrene kredite u svakom sukcesivnom periodu od tri ili est meseci (roll over period). Kao referentna kamatna stopa za odreene kredite obino se uzima LIBOR (London Interbank Offered Rate) plus kamatna mara (spread) koja se fiksira u kreditnom ugovoru, a zavisi od boniteta dunika i stepena rizika njegove zemlje. U zemljama ulanjenim u sistem evra, primenjuje se EUROLIBOR. Korisnici konzorcijalnih kredita najee su strane banke, strane drave ili ugledne privredne kompanije, a koriste se za projektno finansiranje, finansiranje preuzimanja kompanija kroz fuzije i akvizicije (Mergers and Aqusition), te za finansiranje platnog bilansa i popunu deviznih rezervi. Osnovna im je karakteristika brzina i efikasnost pri njihovom odobravanju, jer se odobravaju na bazi standardno propisane kreditne dokumentacije. Da bi zatitile potraivanja iz odobrenih kredita banke su organizovane u Londonski klub poverilaca. Multilateralne zajmove odobravaju MMF, Svjetska banka i regionalne banke. Meunarodni monetarni fond daje kratkorone i srednjorone kredite radi finansiranja platnog bilansa. i popune deviznih rezervi radi odravanja stabilnog kursa domae valute. Svetska banka, kao veoma znaajna banka, odobrava srednjerone i dugorone kredite za razvoj, strukturno prilagoavanje i sprovoenje drutvenih reformi i tranzicije. Isto kao Svjetska banka, kredite odobravaju i regionalne banke. Kreditiranjem izvoza i osiguranjem naplata izvoznih potraivanja bave se nacionalne institucije za ove poslove. Prva institucija za osiguranje kredita u svijetu osnovana je u vajcarskoj 1906. godine. Kreditira i osigurava opremu, transportna sredstva i graevinske radove u inostranstvu. Velika Britanija je osnovala svoju Export Credit Guarantee Department (ECDG) 1919.godine. U Francuskoj je slina institucija formirana 1928. godine, Nemakoj 1926. godine, Japanu 1931.godine.

16

U SAD je 1934. osnovana US Exportimport Bank, kada je osnovana i tzv. Bernska unija (International Union of Credit and Investment Insurance). Godine 1946. u Francuskoj je osnovana Compagnie Francaise d Assurance pour la Commerce Exterieur (COFACE). U Italiji je formirana organizacija za osiguranje i kreditiranje (prvenstveno za osiguranja) izvoznih poslova tzv. SAE. Kasnije su i zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji formirale svoje institucije, tako da danas preko 70 zemalja u svijetu ima ove institucije. Njemaka osigurava izvozne naplate preko HERMESa. Izvozni krediti dijele se na komercijalne i robne kredite. Komercijalne odobravaju preduzea proizvoai opreme i graevinskih radova, a robne odobravaju banke prodavcu (sales credits) ili direktno kupcu (buyers credits). U okviru Bernske unije 1969. godine izmeu 13 zemalja usaglaeni su i standardizovani uslovi za odobravanje izvoznih kredita, koji su dopunjeni 1978. i 1997., tako da su uslovi odobravanja izvoznih kredita sledei: rok otplate, do 10 godina, period poetka otplate (grace period) 2 godine, kamatna stopa do 10% na godinjem nivou zavisno od valute (na primjer u jenima 1,80%, a u maarskim forintama 9,13%), minimalni avans 15%. Oprema, transportna sredstva i graevinski radovi u svijetu u 2008. su u procentu 41% finansirane izvoznim kreditima. Ukupno oko 11% svjetskog robnog izvoza podlee kreditiranju od strane komercijalnih i robnih kredita. Posebni oblici kreditiranja izvoza (ili uvoza) su lizing, faktoring i forfeting. Lizing istovremeno predstavlja i meunarodnu robnu transakciju, pa je obraen u tom poglavlju. Faktoring slui za kratkorono finansiranje spoljne trgovine. Otkup izvoznih dokumenata (mjenica, faktura, akreditiv, ree garancija) vre faktoring firme (najee banke). Najee se radi o roku dospjea finansijskih dokumenata do est mjeseci. Klijent (vlasnik potraivanja u inostranstvu po osnovu izvoza) prenosi pravo naplate na faktora (najee banka). Banka klijentu isplauje potraivanje umanjeno za kamatu, rizik naplate i trokove obrade predmeta, a sama preuzima i snosi rizik naplate. Time se ovaj posao svodi na kratkorono kreditiranje izvoza (izvoznik dobija sredstva- neto umanjena) pre roka dospea naplate. Poto se, najee, radi o diskontovanju fakture izvoznika, po fakturi je ovaj bankarski posao i dobio naziv faktoring. Postoji sluaj u praksi, kada banka samo kreditira klijenta (kredit vezan za naplatu izvoza), rizik naplate i dalje snosi klijent koji unapred cedira budui devizni priliv na banku radi sigurnosti otplate kredita, a banka pomae u naplati potraivanja. Forfeting je, po sutini i tehnologiji posla, slian faktoringu, samo su rokovi dospea diskontnih dokumenata dui, najee od 6 mjeseci, pa do 5, izuzetno 10 godina. Radi se o otkupu solo ili vuenih mjenica. U igri su etiri subjekta: prodavac, kupac, banka prodavca i banka kupca.17

Banka izvoznika, putem cesije, preuzima od klijenta potraivanje prema licu u inostranstvu i isplauje sredstva izvozniku u stranoj ili domaoj valuti, zavisno od ugovora, umanjeno za kamatu i trokove. Pored mjenice moe se raditi i o otkupu akreditiva ukljuiv i stand by akreditive. Izvoznik rizik naplate prenosi na forfetera, a forfeter se naplauje od kupca, preko banke kupca. I kod ovog posla banka, izuzetno, odgovornost naplate moe zadrati na izvozniku. Dok faktoring, zbog kratkoronosti, prati potrona dobra, forfeting, zbog dugoronosti, prati izvoz opreme, saobraajnih sredstava i graevinskih radova.

3.Zakljuak Osnovne meunarodne ekonomske transakcije su: meunarodno kretanje robe, meunarodno kretanje usluga, medunarodno kretanje novca i kapitala, meunarodni transfer tehnologije i medunarodne migracije radne snage. Meunarodno kretanje kapitala nuno je kako kod obezbedivanja tekue proizvodnje, a jo vie kod investicija. Pod meunarodnim kretanjem kapitala podrazumeva se transfer realnih i finansijskih sredstava iz jedne zemlje u drugu, bez kontra transfera, ili bez kontra transfera za odreeno vreme, a u cilju ostvarivanja ekonomskih i politikih interesa u tom transferu. Osnovni motiv meunarodnog kretanja privatnog kapitala u svetskoj privredi je profit, a javnog ostvarivanje interesa ravnotee svetske privrede. Osnovni oblici medunarodnog kretanja kapitala su: strane direktne investicije, strane portfolio investicije (akcije i obveznice na tritu kapitala) i zajmovi i krediti. Poto je kapital osnovni pokreta razvoja, sve zemlje u njemu deficitarne, bore se da ga privuku kroz mogunost uveane zarade (profita) i sigurnost njegovog korienja. Pri tome svaka zemlja mora voditi rauna da efikasno plasira kapital, kako ne bi zapala u duniku krizu prilikom njegove otplate (povraaja kapitala i profita).

LITERATURA1. Unkovi Milorad, Meunarodna Ekonomija 2010, Beograd: Univerzitet Singidunum 2. Budimir Staki, Meunarodna ekonomija, 2004. Beograd: Univerzitet Singidunum. 3. Milorad Unkovi, Meunarodno kretanje kapitala i poloaj Jugoslavije, 1980. Beograd, Nauna knjiga 4. Charles Levinson, Kapital, inflacija i multinacionalne kompanije, 1976. BIGZ, Beograd. 5. Ivo Fabinc, Strategija meunarodnih ekonomskih odnosa,1976. BIGZ, Beograd. 18

6. Dunning J., Multinational Enterprises and the Global Economv, Addison Wesley Publishing Company, 1992. 7. Robert G.Hegstrom, Voren Bafet za sva vremena, 2006. Beograd, Cardea. 8. http://www.unctad.org/Templates/Page.asp?intItemID=1465 9. http://cbbh.ba/index.php?id=693&lang=sr 10. http://www.wto.org/

19