materijal za i kolokvijum_masteri

Adaptiran tekstovi: Havelka, N., Kuzmanović, B., Popadić, D. (1998). Metode i tehnike socijalnopsiholoških istraživanja. Beograd: Centar za primenjenu psihologiju Društva psihologa Srbije, str. 3-37; Đurić, S. (2013). Istraživanje bezbednosti – kvalitativni pristup, Beograd: Fakultet bezbednosti, str. 24-109.

UVOD U METODOLOGIJU NAUČNOG ISTRAŽIVANJA

1. VRSTE ISTRAŽIVANJAU metodologiji naučnih istraživanja postoje raznolike klasifikacije vrsta istraživanja. Prema jednoj

od njih, prema osnovnim načelima na kojim se zasniva njihova organizacija, sva istraživanja možemo grubo podeliti na eskperimentalna i neeksperimentalna. U svakoj od ove dve skupine moguće su dalje klasifikacije prema načinu i stepenu realizacije tih osnovnih načela, a moguće je takođe organizovati i kombinovana istraživanja.

EKSPERIMENTALNA ISTRAŽIVANJALaboratorijski eksperimenti

Ekserimenti u prirodnim uslovima

NEEKSPERIMENTALNA ISTRAŽIVANJAAnketna istraživanja

Terenska istraživanja

KOMBINOVANA ISTRAŽIVANJA

Akciona istraživanja

Prirodni eksperimenti

"Ex post facto" istraživanja

Takođe, veoma rasprostranjena klasifikacija naučnih istraživanja razlikuje kvalitativni i kvantitativni istraživački dizajn.

KVALITATIVNA ISTRAŽIVANJA KVANTITATIVNA ISTRAŽIVANJA

1.1. EKSPERIMENTALNA VS. NEEKSPERIMENTALNA ISTRAŽIVANJA

1.1.1. EKSPERIMENTALNA ISTRAŽIVANJA

Unutar kategorije eksperimentalnih istraživanja glavne vrste su laboratorijski eksperimenti i eksperimenti u prirodnim uslovima.

LABORATORIJSKI EKSPERIMENTI. Laboratorijski eksperimenti su tipičan pristup proučavanju neposredne socijalne interakcije, npr. takvih pojava kao što je socijalna percepcija, individualno i grupno odlučivanje, grupna dinamika, formiranje i menjanje stavova. Klasični primeri laboratorijskog eksperimenta u

1


socijalnoj psihologiji su Šerifovi ogledi o formiranju grupnih normi (Sherif, 1935)1 i Ašovi ogledi o konformizmu (Asch, 1952)2.

EKSPERIMENTI U PRIRODNIM USLOVIMA. Organizovanje eksperimenata u prirodnim uslovima motivisano je u prvom redu težnjom da i sama pojava koja je predmet istraživanja bude prirodna, sa svim svojim elementima i obeležjima. Mnoge pojave se iz različitih razloga ne mogu izučavati u laboratoriji, u okolnostima koje su veštački stvorene i iskonstruisane prema istraživačevoj zamisli. Sem toga, ako je organizovanje eksperimenta moguće u prirodnim uslovima, izbegavaju se neki od nedostataka istraživanja u laboratoriji. U prvom redu izbegava se dilema da li se pojave izazvane u laboratoriji mogu smatrati ekvivalentnim pojavama koje nastaju u prirodnim okolnostima.

1.1.2. NEEKSPERIMENTALNA ISTRAŽIVANJA

Najveći deo društvenih pojava nije moguće proučavati eksperimentalno. Poznati modeli eksperimentalnog istraživanja su neprimenjivi na mnoge pojave iz etičkih razloga. Ispitanike ne možemo izlagati socijalnim situacijama koje narušavaju njihovu slobodu i prava, samopoštovanje, koje bi mogle izazvati nepovoljne posledice i sl. Neke pojave su suviše složene, te se na njih ne može primeniti ni jedan od poznatih eksperimentalnih modela. I na postojeće eksperimente ima dosta primedaba, kako sa etičkog tako i sa konceptualnog stanovišta. To su samo neki od razloga da je najveći deo društvenih pojava predmet neeksperimentalnih istraživanja.

Neeskperimentalna istraživanja se mogu razvrstati na sondažna ili anketna istraživanja u populaciji i na terenska istraživanja u lokalnim zajednicama.

ANKETNA ISTRAŽIVANJA – ISTRAŽIVANJA NA UZORKU

Značajno mesto u društvenim disciplinama imaju istraživanja koja se bave proučavanjem rasprostranjenosti određenih obrazaca socijalnog ponašanja i dispozicionih svojstva u stanovništvu (populaciji) ili pojedinim njegovim delovima (subpopulacijama). Jedna od specifičnosti tih istraživanja je da se po pravilu, temelje na neposrednom proučavanju uzorka jedinica izabranih iz ciljne populacije, a ne na neposrednom proučavanju ciljne populacije u celini.

1 Da bi uspostavio nestrukturisanu socijaln u situaciju, situaciju u kojoj se, iako je objektivno ista za sve osobe, javljaju razlike u ponašanju, Šerif (1935, prema Sherif & Sherif, 1956, str. 249-262) je iskoristio pojavu poznatu pod imenom "autokinetički efekat" (osvetljena tačka, iako je fiksirana, u potpunom mraku se opaža kao da je u pokretu). Ta pojava se na relativno jednostavan način može izazvati u laboratoriji. Šerif je, koristeći činjenicu da postoje individualne razlike u procenama obima opaženog kretanja, iskonstuisao različite socijalne situacije, što mu je omogućilo da utvrdi da li se u nestrukturisanoj situaciji koja uključuje dve ili tri osobe javlja tendencija stvaranja grupnih standarda za procenu autokinetičkog efekta, da li su tako stvoreni standardi različiti u različito oblikovanim eksperimentalnim uslovima i da li oni deluju na procene pojedinaca u novim situacijama u kojim nisu prisutni ostali članovi grape.

2 Aš je organizovao istraživanje koje se sastojalo iz niza eksperimentalnih seansi u kojim je jednog po jednog ispitanika dovodio u nedoumicu da li da se u proceni svojstava vizuelne draži oslanja na ono što vidi ili na iskaze dragih osoba koje su pre njega saopštavale svoje "procene". U stvari te drage osobe i nisu bili ispitanici, one su po određenom planu, utvrđenom od strane eksperimentatora, davale odgovore od kojih su neki manje ili više odstupali od stvarne perceptivne situacije a time i od onog što je ispitaniku u prvi mah bilo očigledno. Ispitanici su tu nedoumicu razrešili na različite načine, ali i tako što su iskaze o svojim procenama perceptivne situacije usklađivali sa iskazima ostalih prisutnih osoba. Činili su to dovoljno često da su podaci o njihovim saopštenim procenama dali pouzdanu osnovu za zaključak da su njihovi iskazi bili pod uticajem većine.

2


Za istraživanja u populaciji je karakteristično da koriste naučne postupke za utvrđivanje podataka o sredinskim i personalnim, činiocima za koje se zna ili pretpostavlja da su povezani sa određenim načinima ponašanja i doživljavanja ljudi u različitim socijalnim situacijma i za utvrđivanje tipičnih i atipičnih, modalnih i devijacionih obrazaca ponašanja u određenim socijalnim situacijama. Osnovni cilj istraživanja u populaciji je da utvrde kakvog su karaktera veze između situacionih i personalnih činilaca, na jednoj strani, i ponašanja i doživljanja ljudi u socijalnim situacijama, na drugoj. U meri u kojoj uspevaju da ostvare taj osnovni cilj, istraživanja u populaciji unapređuju naše razumevanje socijalnog života ljudi. Na sistematskim istraživanjima u populaciji zasnovana su naučna objašnjenja ponašanja ljudi npr. u sferi proizvodnih, ekonomskih, političkih, međuetničkih i sl. socijalnih odnosa. Krajnji je cilj u pojedinim oblastima istraživanja u populaciji, kao što su npr. izborno ponašanje, tržišno ponašanje, načini ishrane, rekreativno ponašanje, religijsko ponašanje, vaspitni stilovi roditelja i sl., predikcija - predviđanje javljanja i menjanja, toka i ishoda ponašanja u tim sferama socijalnog života.

Za istraživanja u populaciji kod nas se odomaćio naziv anketa ili anketno istraživanje. U stranoj literaturi se istraživanja zasnovana na uzorcima iz opšte ili neke specifične populacije nazivaju sondažama ili pregledima (engl. survey ili sample survey). Najčešće teme sondažnih ili preglednih ili anketnih istraživanja su aktuelna zbivanja u društvu ili u pojedinim oblastima društvenog života. Učestalost istraživanja o pojedinim temama je povezana sa brojem institucija i organizacija koje se javljaju kao naručioci i korisnici rezultata tih istraživanja. S obzirom da su se prva pojavila i da su do danas ostala najčešća u većini razvijenih zemelja, istraživanja u oblasti javnog mnenja se mogu uzeti kao "prototip" sondažnih ili anketnih istraživanja u opštoj populaciji ili pojedinim njenim segmentima. Tipična tematika ispitivanja javnog mnenja je odnos stanovništva, posebno pojedinih njegovih slojeva i grupacija prema aktuelnim političkim, ekonomskim, pravnim, kulturnim, obrazovnim i sl. pitanjima koja su važna za istraživača ili za naručioca istraživanja.

TERENSKA ISTRAŽIVANJA

Važan oblik sistematskih neeksperimentalnih istraživanja u društvenim naukama je terensko istraživanje. Osnovna odlika tih istraživanja je proučavanje pojava u prirodnim uslovima, na mestu i u ambijentu u kojem se one javljaju i odvijaju, tj. na "terenu" ili u "polju" (field research). U želji da se istraživanjem obuhvati celovitost uslova i manifestacija društvenog ponašanja, naučnici se opredeljuju za detaljnije izučavanje manjih društvenih zajednica, pojedinih organizacija ili grupa. Model takvih istraživanja su prvi razvili kulturni antropolozi. Iskustva kompleksnih antropoloških istraživanja prenesena su u sociologiju i socijalnu psihologiju.

Etnolozi, socijalni psiholozi i sociolozi su razvili postupke za obuhvatno i sistematsko proučavanje savremenih lokalnih društvenih zajednica, kao što su sela, manji gradovi i prigradska naselja. Istraživači bezbednosti su često u prilici da svoja istraživanja sprovode u nebezbednim sredinama 3 Do podataka istraživač dolazi prvenstveno neposrednim posmatranjem raznih aktivnosti u zajednici i razgovorima sa članovima zajednice koji imaju određene položaje i za zajednicu karakteristične uloge. Do važnih podataka dolazi i analizom proizvoda aktivnosti, dokumentacionog materijala, raspoložive statističke građe i sl.

3 Šire o terenskom radu u nebezbednim sredinama u Đurić, S. (2013). Istraživanje bezbednosti – kvalitativni pristup. Beograd: Fakultet bezbednosti, str. 102-109.

3


Izraz teren za društvenu sredinu u kojoj se sprovodi istraživanje, kao i sintagma terensko istraživanje, iako jezičkom konvencijom opšteprihvaćeni, često mogu biti neadekvatni za razumevanje konteksta u kojem se sprovode savremena kvalitativna istraživanja. Terenom se može označavati svaka društveno definisana teritorija na kojoj se odvijaju aktivnosti neke grupe. Međutim, društvena grupa koja je predmet istraživanja može imati aktivnosti koje se vezuju za više takvih teritorija. Ukoliko je predmet proučavanja, na primer, neka supkulturna grupa, pod izrazom teren podrazumevaćemo sva mesta na kojima članovi takve grupe uspostavljaju međusobne interakcije i sprovode aktivnosti. Terenski rad, takođe, obuhvata istraživačke aktivnosti koje podrazumevaju boravak istraživača u institucijama u kojima će prikupljati sekundarne podatke.

U literaturi se pod terenskim radom uobičajeno podrazumeva kvalitativni pristup u kome istraživač proučava članove male društvene sredine. Istraživač direktno posmatra ponašanje i neposredno komunicira s osobama koje istražuje u njihovom životnom okruženju. Kroz višemesečne ili višegodišnje interakcije s njima, istraživač saznaje mnogo o učesnicima, njihovim životnim istorijama, obrascima ponašanja, interesovanjima, navikama, očekivanjima. Uporedo s tim, pažljivo prikupljajući i analizirajući relevantnu dokumentarnu građu, istraživač je u poziciji da istraži i kontekst u kojem se ispitivana pojava manifestuje.

Fleksibilnost je značajna karakteristika terenskog rada, a mnogi smatraju i ključna prednost kvalitativnih istraživanja. Terenska istraživanja se retko kada mogu usmeravati fiksirano planiranim istraživačkim koracima. Iskusan istraživač će lako prepoznati potencijale za sprovođenje istraživanja, pravovremeno reagovati na sve eventualne prepreke, usmeravati istraživački fokus na sve relevantne novonastale situacije i odnose. Od terenskog istraživača očekuje se ne samo dobra organizovanost već i spremnost na donošenje odluka u skladu s uslovima terenskog rada. Zato se plan terenskog istraživanja uvek posmatra kao otvoren vodič koji valja redefinisati i upotpuniti odlukama usklađenim s konkretnom istraživačkom situacijom. Kako istraživački proces odmiče, istraživač će se sve više fokusirati na manji broj pitanja i uspostavljati sve veći stepen kontrole nad procesom prikupljanja podataka.

Kompleksnost terenskih istraživanja nalaže snalažljivost istraživača i sposobnost da razumeju kulturni kontekst u kojem sprovode svoje istraživanje4. Oni istražuju pojave i procese u prirodnom okruženju, a onda se vraćaju na sopstvenu istraživačku poziciju i pokušavaju da uoče obrasce. Takav proces simultanog menjanja perspektiva odvija se kontinuirano dok traje prikupljanje podataka i treba da rezultira produbljenim razumevanjem istraživane pojave.

Pripreme za terenski rad podrazumevaju dobru prethodnu obaveštenost o sredini u kojoj će se istraživanje sprovesti i svim lokalnim prilikama, formulisanje fleksibilnog plana rada, spremnost za uspostavljanje adekvatnih odnosa sa članovima grupe koja će se istraživati i institucija u kojima će se prikupljati postojeći podaci, kao i dobru organizaciju uloga svih aktera istraživačkog procesa. Takođe, svakom ozbiljnom kvalitativnom projektu treba da prethodi period priprema svih osoba koje će biti uključene u istraživački proces, bez obzira na to da li će oni učestvovati u kompletnom istraživanju ili samo u određenoj istraživačkoj fazi.

4 Šire o veštinama potrebnim za terenski rad u Đurić, S. (2013). Istraživanje bezbednosti – kvalitativni pristup. Beograd: Fakultet bezbednosti, str. 96-98.

4


1.1.3. KOMBINOVANA ISTRAŽIVANJA

Kombinovanjem organizacionih elemenata navedenih vrsta istraživanja, mogu nastati nova, međusobno veoma različita metodska rešenja. S obzirom da u istom istraživanju mogu biti zastupljeni i eksperimentalni i neeksperimentalni elementi, bilo na nivou organizovanja istraživanja u celini ili na nivou samo pojedinih faza istraživanja, npr. u prikupljanju podataka, obradi podataka, logičkom modelu interpretacije nalaza i sl., sva takva metodska rešenja možemo uslovno označiti kao "kombinovane metode". U literaturi ih srećemo pod različitim terminima, npr. kao "akciona" istraživanja, "prirodne" eksperimente, "Ex post facto" istraživanja i sl.

AKCIONA ISTRAŽIVANJA5. Akciona istraživanja su poseban tip istraživanja podesnih za istraživanje društvenih promena. Ova sintagma se primenjuje za označavanje veoma raznolikih metodoloških postupaka kojima je zajedničko da objedinjavaju saradnju, učenje i akciju istraživačâ i ispitanikâ, a usmereni su ka nekom tipu socijalne transformacije. Akciona istraživanja su zbirni termin za brojne istraživačke pristupe u kojima istraživači rade zajedno sa učesnicima istraživanja, tako da se sámo istraživanje odvija kroz cikluse terenskog rada, refleksije, planiranja, istraživanja i akcije.

U svojoj klasičnoj formi akciona istraživanja obično podrazumevaju višefaznu proceduru (Dijagram 1), koja obuhvata ispitivanje, akciono planiranje, pilotiranje nove prakse i evaluaciju ishoda, a svaka faza podrazumeva prikupljanje i analizu podataka i izvođenje nalaza. Akciona istraživanja se karakterišu kao "saznavanje uz delovanje". U praksi to znači da se najpre utvrdi problem, preduzme se neka akcija da se taj problem reši, samere se efekti tih akcija i, ako oni nisu zadovoljavajući, nastupa se sa novim ciklusom promena. Učesnička istraživanja takođe slede ovakav ciklus koraka, uz učešće relevantnih aktera u svakoj fazi istraživanja.

5 Šire o akcionima istraživanjima u tekstu Đurić, S., Milašinović, S. (2011). Metodološki principi primene učesničkog akcionog istraživanja. U: S. Mijalković, D. Subošić, Z. Vukašinović-Radojičić (Ur.), Suprotstavljanje savremenom organizovanom kriminalu i terorizmu (str. 305-318).

5

I II

III

IV

V

DIJAGRAM 1. Koraci u akcionom istraživanju

I Dijagnoza (identifikovanje ili definisanje problema)

II Planiranje akcije

III Preduzimanje akcije

IV Evaluacija (procena posledica akcije)

V Sumiranje znanja (identifikovanje opštih nalaza)


Specifična priroda učesničkih istraživanja i posebno ciljevi usmereni na razumevanje konteksta i subjektivnih dimenzija prirodno upućuju na zaključak da se ovaj tip istraživanja primarno planira u kvalitativnom pristupu. Ipak, uz dominantno kvalitativne, ovaj tip ispitivanja često podrazumeva primenu i pojedinih kvantitativnih tehnika (anketiranje, skale, statističke analize) kako bi se osigurala pouzdanija interpretacija.

PRIRODNI EKSPERIMENTI. Planiranje društvenih promena je okolnost koja omogućuje da se u periodu neposredno pre njihovog sprovođenja sistematski izuče određene pojave a zatim se iste pojave izučavaju i u novim uslovima. U organizacionom pogledu ovo istraživanje može povezivati elemente sondažnog i terenskog istraživanja. Između "eksperimenta u prirodnim uslovima" i "prirodnog eksperi-menta" razlika je u tome što se prvi sastoji iz situacija koje se organizuju isključivo u cilju istraživanja a drugi se sastoji iz situacija koje imaju za cilj ostvarenje određenih društvenih efekata a ne istraživanje.

"EX POST FACTO" ISTRAŽIVANJA. Opšta odlika ovih istraživanja je da se organizuju u povodu nekog događaja koji se odigrao. Često su to neočekivana zbivanja koja dovode do znatnih promena u ponašanju ljudi. Sistematsko izučavanje tih promena omogućuje da se utvrde efekti neočekivanog zbivanja. Samo istraživanje najčešće poprima organizacioni oblik sondaže ili ankete.

1.2. KVALITATIVNA VS KVANTITATIVNA ISTRAŽIVANJA

Kvalitativna i kvantitativna istraživačka tradicija razvijale su se paralelno, kao dve relativno nezavisne oblasti. Konstatujući da je u većini oblasti društvenih istraživanja kvalitativna metodologija još uvek „drugi izbor“, Mojzer i Lešper (Meuser & Löschper, 2002) navode da je glavni razlog za to opšte očekivanje da društvena istraživanja treba da ponude „gole činjenice“, tj. precizne statističke uvide u distribuciju specifičnih vrsta ponašanja među različitim segmentima populacije. Zato ne iznenađuje što je kvantitativna tradicija u dužem periodu imala znatno širu primenu. Kvalitativne istraživačke studije obično traže mnogo više vremena da bi se formulisao istraživački nacrt, prikupili i analizirali podaci i izveli rezultati nego što to traže kvantitativne studije.

Rezimirajući razlike između kvalitativnog i kvalitativnog pristupa, Dabz (Dabbs, 1982:32) navodi da se pojam kvaliteta vezuje za pitanja šta, kako, kada i gde, za pitanja suštine i ambijenta. S druge strane, kvantitet se odnosi na utvrđivanje količine, učestalosti i merenje stvari. Razlike između kvalitativnih i kvantitativnih istraživanja Flik i saradnici (2004:8-9) sažimaju u dve tačke. Najpre, u kvantitativnom istraživanju najčešće se insistira na nezavisnosti istraživača od predmeta istraživanja. Kvalitativna istraživanja se, s druge strane, oslanjaju na istraživačevu subjektivnu (sistematski kontrolisanu) percepciju kao na komponentu koja učestvuje u rezultatima dobijenim istraživanjem. Dalje, u procesu prikupljanja podataka kvantitativna istraživanja se oslanjaju na visokostandardizovane postupke. Kvalitativna istraživanja su u tom smislu mnogo fleksibilnija i mogu se lakše prilagođavati konkretnim situacijama u kojima se sprovodi istraživanje.

Međutim, iako se u kvantitativnom pristupu istražuje ljudsko iskustvo izraženo brojčanim kategorijama, a kvalitativni pristup podrazumeva detaljan opis i analizu kvaliteta istraživanih segmenata ljudskog iskustva, ova dva pristupa nisu dijametralno suprotna. Oba pristupa se temelje na uverenju da

6


društveni svet realno postoji i da ga je moguće ispitivati. Dalje, oba pristupa, utemeljena na posebnim teorijskim konceptima, razvila su se kao dva logički dosledna naučna prilaza društvenoj stvarnosti.

U Tabeli 1 sumirane su glavne razlike između dva istraživačka pristupa prema njihovim pretežnim obeležjima koja se odnose na: istraživačke ciljeve, pristup, uzorak, prikupljanje i analizu podataka, kao i kriterijume valjanosti.

Tabela 1. Uporedne karakteristike kvalitativnih i kvantitativnih istraživanja

Kvalitativna istraživanja Kvantitativna istraživanja

Ciljevi

EksploracijaIspitivanje percepcija, mišljenja života subjekataRazumevanje značenja

KonfirmacijaTraženje uzročnih objašnjenjaTestiranje hipotezaPredikcija

Pristup

Induktivan,Pretpostavlja višestruku i dinamičku društvenu stvarnost,Utemeljen, orijentisan na otkriće, eksplorativni, opisni,Holistički orijentisan,Kontekstualan, Široko fokusiran,Usmeren na proces,Prirodni uslovi, nekontrolisano posmatranje,Podaci prethode teoriji,Podaci su valjani, bogati, „stvarni“, „duboki“

Deduktivan,Pretpostavlja stabilnu stvarnost, deljivu na zasebne fragmente,Orijentisan na verifikaciju, obrazložen, redukcionistički,Partikularistički orijentisan,Usmereno fokusiran,Orijentisan na rezultate,Kontrolisano posmatranje, eksperiment,Teorija prethodi podacima,Podaci su pouzdani, „tvrdi“, ponovljivi

Uzorak

Subjekti, učesnici, informanti,Namerni i teorijski uzorak,Fleksibilan plan uzorka (do dostizanja zasićenosti podacima)

Ispitanici,Slučajni uzorak,Unapred fiksiran plan uzorka

Prikupljanje podataka

Istraživač kao glavni istraživački instrument,Dubinski nestrukturisani intervjui,Grupni intervjui i diskusije,Terenski rad,Učesničko posmatranje,Kvalitativna analiza dokumenata, fotografija, audio i video-zapisa

Standardizovani istraživački instrumenti (upitnici, skale, testovi),Anketiranje,Standardizovani intervjui,Kvantitativna analiza dokumenata

Analiza

Sekvencijalna, traje tokom celog istraživačkog procesa,Tematska, komparativna analiza,Veliki značaj interpretacije

Zasebna faza istraživanja, počinje po završetku prikupljanja podataka,Statistička analiza,Male mogućnosti za interpretativno mišljenje

Strogost Verodostojnost, autentičnost, tipičnost i transferabilnost (prenosivost)

Unutrašnja/spoljašnja valjanostUopštivost

Vremenom se polarizacija između kvalitativnog i kvantitativnog pristupa postepeno gubila kroz sve plodonosnije poduhvate njihovog komplementarnog korišćenja. Praksa savremenih akademskih istraživanja jasno ukazuje na sve češće i plodnije angažovanje oba pristupa unutar jedne istraživačke

7


studije. Današnju istraživačku praksu karakteriše multimetodski pristup u kojem se, u svrhu uspostavljanja što dubljeg razumevanja istraživanih fenomena, pažljivo kombinuje primena istraživačkih metoda iz različitih tradicija (Barbour & Barbour, 2003:179). Tako se, umesto dugo vođene debate u kojoj su ova dva pristupa suprotstavljana jedna drugom, u novijoj literaturi rasprava o odnosu kvalitativnih i kvantitativnih istraživanja fokusira na planiranje što adekvatnijih modela primene elemenata oba pristupa u istraživačkim projektima. Kraj 20. veka u metodološkoj literaturi je obeležen pokušajima kreiranja multimetodskih pristupa i pozivanjem na transdisciplinarnost u istraživanjima. Takav pristup podrazumeva primenu više metodoloških postupaka, angažman različitih disciplina, kao i prevazilaženje prethodno ušančenih epistemoloških pozicija pozitivizma i interpretatizma (Snape & Spencer, 2003:15).

8


2. TEHNIKE ZA PRIKUPLJANJE PODATAKAU društvenim istraživanjima koriste se tri široke grupe postupaka ili tehnika za prikupljanje

podataka.

Jednu grupu čine razne tehnike neposrednog posmatranja. One su sistematski razvijane u okviru izučavanja grupne dinamike.

Drugu grupu čine tehnike koje se temelje na verbalnoj usmenoj ili pisanoj komunikaciji između istraživača i ispitanika. U toj grupi se nalaze različite tehnike za vođenje polustrakturisanog i strukturisanog razgovora i brojne varijante tehnike upitnika i tehnike skaliranja.

Treću grupu čine tehnike analize sadržaja proizvoda koji nastaju u procesu socijalne interakcije (npr. analiza poruka, iskaza i replika, pisama i beleški, književnih i drugih umetničkih dela, sadržaja koje emitiju masovni mediji i si.) i/ili proizvoda koji imaju status socijalno relevantne dokumentacije (zakoni, propisi, svedočanstva, dnevnci, memoari i si.)

S obzirom da smo terminom metod označili osnovna načela na kojim počiva ukupna organizacija jednog istraživanja, terminom tehnika označićemo sve jasno strakturisane postupke, bilo da su standardizovani ili ne, kojim se u istraživanjima realizuju pojedini istraživački zadaci i aktivnosti.

2.1. POSMATRANJE

Posmatranje socijalnog ponašanja ljudi je jedan od najvažnijih izvora naših svakodnevnih i naučnih saznanja o socijalnim pojavama - socijalnim zbivanjima i socijalnim odnosima. U svakodnevnom životu ljudi posmatraju svet oko sebe, uočavaju i prate razna zbivanja i tako dolaze do podataka koji su im potrebni da bi uskladili svoje postupke sa onim što se dešava oko njih i da bi mogli učestvovati u tim zbivanjima. Tehnike posmatranja koje se koriste u naučnim istraživanjima su samo usavršeniji oblici tog svakodnevnog posmatranja. Njihova "usavršenost" ogleda se pre svega u tome što polaze od određenog cilja posmatranja, koji može biti veoma uopšten ili sasvim specifičan, što se oslanjaju na unapred sačinjen plan posmatranja, koji takođe može biti prilično uopšten ili veoma dataljan, i što redovno koriste neki od načina registrovanja zapažanja, koji mogu biti jednostavni zapisi ili precizno razrađeni sistemi registrovanja. Ako su cilj, plan i način registrovanja samo naznačeni, bez preciznijih određenja, onda se radi o slobodnom ili nestrukturisanom posmatranju. Zadatak posmatrača je da izvrši "izviđanje", da bliže upozna i opiše manifestnu stranu posmatranih pojava. Posmatrač ima slobodu da u toku posmatranja dopunjava plan posmatranja, da primenjuje onakav način registrovanja koji je u datoj situaciji najprikladniji. Kada su cilj, plan i način registrovanja jasno definisani i detaljno razrađeni, govorimo o strukturisanom ili standardizovanom posmatranju. Zadatak posmatrača je da doslovno sledi plan posmatranja, da vodi protokol posmatranja na unapred utvrđen način. Posmatrač je obavezan da se pridržava standardizovane procedure, ne sme u nju da unosi nikave izmene. Da bi se pripremili za naučno posmatranje, posmatrači prethodno prolaze kroz sistem obuke, uvežbavanja i provere. Kod standardizovanih tehnika posmatranja obuka posmatrača može trajati po nekoliko meseci. Tek kada postignu dovoljno visok stepen pouzdanosti, valjanosti i objektivnosti u zapažanju i registrovanju zapažanja, pomatrači mogu početi sa posmatranjima koja su u funkciji sistematskog proučavanja neke pojave, npr. toka i dinamike procesa grupnog odlučivanja, grupnog rešavanja problema i sl.

9


Posmatranje zbivanja u grupi podrazumeva da se posmatrač takođe nalazi u grupi ili u blizini grape. Samo prisustvo posmatrača može da utiče na ponašanje članova grupe. Između posmatrača i članova grupe se nužno uspostavlja izvestan odnos. Uzimajući taj odnos kao kriterijum, grubo možemo razlikovati dve vrste posmatranja - "bez učestvovanja" i "sa učestvovanjem" posmatrača u grupnim aktivnostima. Posmatranje "bez učestvovanja" imamo onda kada se posmataračevo prisutvo objasni na način koji je razumljiv za grupu i grupa se bavi svojim aktivnostima na uobičajen način, ne obraća pažnju na posmatrača, sa više ili manje uspeha zanemaruje njegovo prisustvo. Druga varijanta, u kojoj nema nikakvog učestvovanja je, kada osobe čije ponašanje je predmet posmatranja i ne znaju da su posmatrane. Takvo posmatranje se može izvesti u specijalno uređenoj laboratoji. Te dve varijante se često koriste u proučavanju fenomena grupne dinamike i interpersonalnih odnosa koji se javljaju u procesu grupnog rešavanja problema, grupne diskusije i sl. Posmatranje "sa učestvovanjem" je komplikovanija i delikatnija tehnika, koja je korišćena u više različitih studijama o lokalnim zajednicama, verskim sektama, adolescentskim gangovima i sl. Posmatrač zauzima mesto člana grupe i učestvuje u grupnim aktivnostima u skladu sa ulogom koju je dobio u grupi. U jednoj varijanti članovi grupe znanju da je on istraživač koji se interesujc za njihove aktivnosti, a drugoj oni to ne znaju. Uvek kada su osobe predmet posmatranja a ne znaju, od njih nije dobijena saglasnost pojavljuju se etički problemi. Ima časopisa koji neće da objavljuju radove u kojim su ispitanici bili predmet obmanjivanja od strane istraživača. To je tema oko koje se dugo vode ozbiljne diskusije6.

Do skora se činilo da je glavni problem u posmatranju raznih vrsta neposredne socijalne interakcije beleženje zapažanja, potpunost registrovanja posmatranih zbivanja. Na primer, u zbivanjima u diskusionoj grupi istovremeno učestvuje više osoba, komunikacione sekvence se odvijaju brzo, te je teško, a često i nemoguće, zabeležiti sve što bi želeli i što bi moglo biti potrebno u kasnijim fazama rada na utvrđivanju, sređivanju i analizi podataka. Beleženje zapažanja je nesumnjivo važno tehničko pitanje, ali suštinska pitanja uspešnosti naučnog posmatranja, a time i valjanog utvrđivanja i registrovanja podataka, su: šta treba posmatrati, šta je to što posmatramo, kako u raznovrsnim manifestnim postupcima prepoznati pojave koje proučavamo, kako ono što vidimo povezati sa značenjima koja proizilaze iz konceptualnog aparata na kojem se temelje ciljevi i zadaci našeg istraživanja? Da je to tako, najbolje pokazuje činjenica da je savremena audio-vizuelna tehnika omogućila da se grupne interakcije, kao i mnoga druga socijalna zbivanja, temljeno snime i na taj način "fiksiraju", ali da to nije radikalno povećalo upotrebu neposrednog posmatranja u socijalnoj psihologiji i drugim granama psihologije koje se bave interakcionim fenomenima (npr. razvojna, pedagoška, psihologija rada i sl.). Istina sa pojavom video rekordera u prvo vreme ormari istraživača su počeli da se pune snimljenim kasetama, ali broj objavljenih radova se nije značajno povećao. U čemu je problem? Upravo u tome, što je beleženje samo jedno od tehničkih pitanja, a pravo intelektualno ili naučno pitanje je: šta treba posmatrati, šta beležiti kao manifestacije pojave A, pojave B, pojave C..., u kakvom međusobnom odnosu su te pojave, u kakvom odnosu su prema celini zbivanja, u kakvom odnosu su sve posmatrane situacije prema opštijoj kategoriji pojava koje proučavamo... Ta pitanja se nisu postavljala samo pred situcijom "u živo", već se postavljaju i danas pred efikasno "arihiviranom" situacijom čije posmtranje možemo da ponavljamo onoliko puta koliko nam je to potrebno.

6 Šire o etičnosti u kvalitativnim istraživanjima u Đurić, S. (2013). Istraživanje bezbednosti – kvalitativni pristup. Beograd: Fakultet bezbednosti, str. 69-86.

10


2.2. RAZGOVOR I UPITNIK

Najveći broj tehnika koje se koriste za prikupljanje podataka u društvenim istraživanjima zasniva se na uspostavljanju verbalne komunikacije između dva glavna učesnika u istraživanju: istraživača (ispitivača) i ispitanika. Prema tome da li se razgovor između istraživača i ispitanika odvija u usmenoj ili pisanoj formi, sve verbalne tehnike dele se na dve velike grape - na intervjue i upitnike. Intervjui mogu biti u formi relativno slobodnog razgovora, koji je vođen samo opštim ciljem i okvirnom temom samog istraživanja. Takav intervju se naziva slobodni ili nestandardizovani intervju. Ako je osnovna lista pitanja unapred određena, a intervjuer ima slobodu da ta pitanja formuliše na način koji smatra najboljim, da razradi pojedina pitanja ako se za tim ukaže potreba, onda govorimo i usmenom (fokusiranom) ili polustandardizovanom intervjuu. U istraživanjima se često koriti standardizovani intervju. To je tehnika razgovora u kojoj je istraživač precizno odredio pitanja, način i redosled postavljanja, vrstu reakcija koje se registruju i način na koji se oni registruju. Osnovni zadatak intervujera je da uspostavi dobar kontakt i da verno realizuje sve sto je strukturom intervjua predviđeno.

U načelu, visok stepen standardizacije u situaciji ispitivanja i velika ekonomičnost u realizaciji istraživanja postiže se korišćenjem raznih varijanti tehnike upitnika i drugih tehnika tipa papir-olovka. S obzirom na način primene, osnovna varijanta upitnika je ona koja se može dati grupi ispitanika, koji posle kraćeg uputstva ili bez njega samostalno čitaju upitnik i upisuju svoje odgovore u prisutvu ispitivača. Takav upitnik može imati dve podvarijante - može se davati individulano ispitanicima da ga popunjavaju u prisustvu ispitivača ili da ga popune npr. kod kuće i popunjene vrate istraživaču. Uz manje prerade uputstva, varijanta sa samostalnim popunjavanjem bez prisustva ispitivača može se slati poštom.

2.3. ANALIZA SADRŽAJA I DOKUMENTACIONE GRAĐE

Treću grupu čine tehnike analize proizvoda koji nastaju u procesu socijalne interakcije (npr. analiza sadržaja poruka, iskaza i replika, pisama i beleški, književnih i drugih umetničkih dela, zakona i propisa, sadržaja koje emituju masovni mediji i si.) i/ili proizvoda koji imaju status socijalno relevantne dokumentacije (sekundarna analiza podataka koje u sklopu svojih nadležnosti sakupljaju i sređuju statističke i druge službe državnih organa, privrednih, obrazovnih, političkih, verskih i drugih organizacija ili institucija).

Izvori postojećih podataka mogu biti zvanični ili lični dokumenti, predmeti, snimci, filmovi, štampani materijali, internet, kao i postojeće iskustvene evidencije iz drugih istraživanja. Dokumenti, kao izvor podataka, mogu biti značajni indikatori brojnih dimenzija društvenog i ličnog života. Sve savremene institucije generišu dokumente koji predstavljaju zapise o zvaničnim aktivnostima u okviru te institucije. S druge strane, istraživači često koriste i privatne dokumente ljudi kao dragocene zapise o njihovim ličnim iskustvima: pisma, fotografije, autobiografije. Snimci, takođe, predstavljaju čest izvor podataka u kvalitativnim istraživanjima i uključuju muzičke snimke, audio-trake, filmove i video-zapise, a koriste se kako bi se prepoznali obrasci, trendovi, socijalni ili kulturni stavovi. Filmovi i video-zapisi su posebno značajni izvori za istraživače zainteresovane za razumevanje ponašanja ljudi u kontekstu određene situacije. Predmeti kao objekti koje ispitanici koriste u svakodnevnim aktivnostima, takođe, mogu da predstavljaju važan izvor podataka, pa se u velikom broju naučnih disciplina pribegava analizi predmeta

11


(antropologija, arheologija, istorija umetnosti, istorija, geografija, etnografija, sociologija). Za istraživače na terenu, pod predmetima se podrazumevaju odeća, alati, igračke, nakit, muzički instrumenti, fotografije, građevine, keramika, oružje, pokloni, slike, grafiti, nameštaj, nadgrobni spomenici. Štampani materijali kao izvor sekundarnih podataka obuhvataju široku kategoriju izvora: arhivske dokumente, dnevnike, pisma, novine, reklamne pamflete, administrativne dokumente, grafite, priručnike, elektronsku poštu, memorandume, godišnjake, izveštaje, mape, crteže, fotografije, slike i slično. Sve značajniji izvor sekundarnih podataka u savremenim kvalitativnim istraživanjima jeste internet. Sekundarno se može analizirati i iskustvena građa stvarana za potrebe ranijih istraživanja.

12


3. PROBLEM UZORKA U NAUČNOM ISTRAŽIVANJUNaučna istraživanja se redovno zasnivaju na relativno malom broju osoba, na delu populacije koji

se naziva u z o r a k (uzorak populacije). Nije, međutim, svaki uzorak samim tim što je deo određene populacije i dobra osnova za proučavanje te populacije. Da bi to bio, uzorak mora da ispuni određene uslove. Dva osnovna uslova su: reprezentativnost i adekvatnost. Reprezentativan je uzorak koji verno odražava strukturu populacije koju predstavlja. Proporcionalno svojoj zastupljenosti u populaciji, u uzorku moraju biti zastupljeni svi njeni značajni ili karakteristični slojevi ili segmenti (npr. s obzirom na uzrast, pol, stepen obrazovanja, vrstu zanimanja, mesto boravka, bračni status ili neko drugo za istraživanje bitno obeležje). Adekvatan je uzorak koji svojom veličinom omogućuje istraživačima da u potpunosti ostvare ciljeve i zadatke konkretnog istraživanja. Adekvatan uzorak obezbeđuje takav obim, struktura i kvalitet podataka da se na njih, bez odstupanja ili bar bez znatnijih odstupanja, može primeniti planirana obrada. Od reprezentativnosti i adekvatnosti uzorka zavisi naučna i praktična vrednost nalaza do kojih se dođe u istraživanju.

U cilju postizanja reprezentativnosti i adekvatnosti uzoraka sa kojim rade, istraživači su razvili više postupaka planiranja i formiranja uzorka, te se u metodološkoj literaturi govori o različitim postupcima ili metodama uzorkovanja. Uzorkovanje je jedna od aktivnosti u okviru projektovanja istraživanja. Odluke o bitnim osobinama ili atributima uzorka moraju biti usklađene sa (1) karakteristikama populacije, (2) predmetom i ciljevima istraživanja, kao i sa (3) objektivnim uslovima pod kojim se istraživanje projektuje i realizuje. Ako je ciljna populacija uniforma, izrada uzorka je relativno jednostavan zadatak. Međutim, sa povećanjem slojevitosti populacije, njenog unutrašnjeg raslojavanja s obzirom na veći broj kritičnih svojstva, uzorkovanje postaje sve delikatniji složeniji zadatak. Ciljevi i predmet istraživanja mogu zahtevati strukturisanje uzorka po nekom svojstvu o čijoj zastupljenosti u populaciji ne postoji precizna i dosledna evidencija (npr. u ukupnoj populacji mladih koliki je broj onih koji su napustili osnovnu ili srednju školu pre završetka školovanja, kakva je struktura te grupe ili subpopulacije s obzirom na regionalnu i etnički pripadnost). U takvim slučajevima istraživač ne može unapred da obezbedi optimalni broj ispitanika u kategorijama defnisanim tim svojstvom, te je neizvesno da li će posle obavljenog istraživanja na uzorku mladih biti u mogućnosti da realizuje predviđene kvantitativne i kvalitativne analize o faktorima prevremenog napuštanja školovanja. Postoje razne vrste uzoraka. Istraživač nije uvek u mogućnosti da izabere najbolju vrstu, jer mu to ne dopuštaju uslovi u kojim radi - npr. finansijska, kadrovska i vremenska ograničenja. Ako je suočen sa takvim teškoćama, onda se opredeljuje za onu vrstu uzorka koja je u datim okolnostima najbolja (npr. umesto za slučajni uzorak, za čiji izbor je neophodan popis svih jedinica koje čine populaciju, odlučuje se za kvotni ili za prigodni uzorak kod kojih se takav uslov ne postavlja).

Izboru uzorka mora da prethodi detaljno proučavanje raspoloživih podataka o populaciji - npr. o njenoj veličini, stepenu unutrašnje diferenciranosti, glavnim stratifikacijskim kriterijumima i teritorijalnoj rasprostranjenosti i sl. Tek kada dobro upoznamo bitna obeležja populacije, možemo pristupiti donošenju odluka o tipu uzorka i o postupku uzorkovanja. Već je rečeno da nije uvek lako doći do relevantnih podataka o populaciji koja može da interesuje istraživača. Na primer, nepotpune evidencije o kretanju stanovništva otežavaju utvrđivanje osnovnih dimenzija populacije migranata - imigranta i emigranata. O nekim (sub)populacijama se može govoriti samo aproksimativno, jer o njima nema potpunih podataka. Kada se istraživači bave problemima za čije proučavanje su potrebni uzorci

13


alkoholičara, narkomana, maloletnih prestupnika, razvedenih osoba, starih osoba, zlostavljane dece, depresivnih osoba, dijabetičara i sl. pripadnike takvih (sub)populacija je teško identifikovati, a još je teže doći do podataka o veličini i strukturi tih subpopulacija da bi mogli proceniti stepen u kojem uzorak na kojem je vršeno istraživanje odražava bitna obeležja (sub)poluacije u celini. Istraživač je često u situaciji da iz podataka rasutih u raznim evidencijama sam rekonstruiše strukturu populacije s obzirom na jednu ili više dimenzija koje su značajne za njegovo istraživanje.

Istraživanja u populaciji mogu biti organizovana na razne načine, zavisno od prirode pojava koje proučavaju i odluke o vrsti uzorka u kojem će te pojave biti proučavane. Tipično je da su u tim istraživanjima uvek neposredni predmet proučavanja osobe, pojedinci koji su izabrani u uzorak. Drugim recima, ključna faza u svakom istraživanju na uzorku je uspostavljanje komunikacije sa pojedinačnim osobama i prikupljanje podataka koje one mogu da saopšte ili koji se mogu izvesti iz njihovih verbalnih odgovora, izjava i ukupnog ponašanja u situaciji ispitivanja. Kroz artikulaciju, sređivanje i analizu podataka dobijenih u komunikaciji sa pojedinačnim osobama izvodimo opštije podatke i nalaze koji postaju građa za proučavanje različitih društvenih grupa kojim te osobe pripadaju - npr. malih grupa kao što je porodica, prijateljska ili radna grupa, organizacija kao što je radna, profesionalna ili politička, lokalnih zajednica, kao što su seoska ili gradska naselja, velikih grupa kao što su polne grupe, generacijske kohorte, etničke grupe, verske zajednice i sl. Takav način organizovanja istraživanja je dominantan u istraživanjima uverenja, interesovanja, preferencija, motiva, potreba, stavova, vrednosti, vrednosnih orijentacija, obrazaca ponašanja i sl. svojstava pojedinaca za koja se pretpostavlja da su povezana sa njihovim ponašanjem u različitim socijalnim situacjama ili različitim oblastima društvenog života. Složenija i ambicioznija istraživanja na uzorku uključuju i sekundarnu obradu podataka sadržanih u raznim dokumentacijama, statističkim evidencijama i dragim izvorima, a koji omogućuju detaljnije opisivanje sociokulturnog i političko-ekonomskog ambijenta u kojem istraživani uzorak (populacija) živi i deluje.

Prema načinu izbora jedinica populacije u uzorak koji će biti neposredni predmet istraživanja, razlikujemo slučajne i neslučajne uzorke.

TIP UZORKA Podtipovi uzorka ISTRAŽIVAČKI DIZAJN

SLUČAJNI UZORAK Jednostavni slučajni uzorakKvantitativni

Stratifikovani slučajni uzorak

NESLUČAJNI UZORAK Namerni uzorak

Kvalitativni

Prigodni uzorak

Uzorak „snežnih grudvi“

Kvotni uzorak

Teorijski uzorak

14


3.1. SLUČAJNI UZORAK

Najčešći način uzorkovanja u kvantitativnim istraživanjima predstavlja slučajno biranje jedinica iz ciljne populacije. Slučajni uzorci se biraju na principu matematičke verovatnoće: za svaku jedinicu verovatnoća izbora u uzorak mora biti ista. Preduslov za izbor slučajnog uzorka je raspolaganje popisom ili registrom svih jedinica koje čine populaciju. Ako za potrebe nekog istraživanja populaciju predstavljaju sve odrasle osobe u jednoj ili više opština, uzorkovanje se može izvršiti npr. na osnovu biračkih spiskova. U tim spiskovima se nalaze sve punoletne osobe koje su stalno nastanjene na datoj teritoriji. Na osnovu raspoloživog popisa se, nekom od tehnika uzorkovanja, biraju jedinice koje ulaze u uzorak. Telefonski imenik, registri poreskih ili vojnih obeveznika i slični popisi ne bi bili valjana osnova za formiranje slučajnog uzorka iz populacije odraslih osoba, jer to su popisi koji uključuju samo neke, bez obzira koliko su brojne, kategorije odraslih osoba.

Ispitivanje koje se sprovodi na osnovu slučajnog uzorka (random sampling) omogućava nam generalizaciju nalaza na širu populaciju kojoj pripada uzorak kao deo skupa. Slučajnost izbora ispitivanog dela populacije pojačava reprezentativnost ovakvog načina istraživanja. Podaci dobijeni od tako odabranog uzorka pružaju nam statističke procene obima i distribucije ispitivanih parametara za celu populaciju. Obim takvog uzorka određuje se na osnovu veličine ukupne populacije, stepena njene homogenosti/heterogenosti, očekivanih varijacija u populaciji i očekivane razmere prihvatljive greške. U metodologiji naučnog istraživanja izgrađene su brojne strategije za odabiranje slučajnog uzorka (sistematično slučajno uzorkovanje, stratifikovano slučajno uzorkovanje, višeetapno uzorkovanje) koje se mogu primeniti pojedinačno ili u kombinaciji.

3.1.1. PODTIPOVI SLUČAJNIH UZORAKA

ISTRAŽIVANJE NA JEDNOSTAVNOM SLUČAJNOM UZORKU. Osnovna odlika ovog uzorka je da su sve jedinice populacije ili osnovnog skupa imale istu verovatnoću da budu izabrane u uzorak. Izbor se može obaviti pomoću tablica slučajnih brojeva ili kompjuterskog programa za slučajno generiranje brojeva. Za uzorak koji je objektivno utemeljen na principu jednake verovatnoće, smatra se d a j e reprezentativan, tj. da verno odražava struktura populacije ili osnovnog skupa. U tome je i njegova glavna prednost - teorijski je jednostavan, lako se planira i realizuje. U praksi, međutim, nailazi na ograničenu primenu. Prvo, populacije u kojim se vrše istraživanja najčešće nisu iscrpno i precizno popisane, te primena ove vrste uzorka nemoguća ili je neophodno prethodno obaviti popis populacije; drugo, kada je populacija složena i visoko izdiferencirana, da bi sva varijabilnost pojava bila zastupljena potreban je veoma veliki uzorak, što istraživanje čini neracionalnim; treće, slučajano izabrane jedinice mogu biti raštrkane po velikoj teritoriji, te ispitivači da bi ispitali samo po nekoliko ispitanika moraju savladavati velike udaljenosti. Stratifikovani uzrak otklanja neke od ovih manjkavosti.

ISTRAŽIVANJE NA STRATIFIKOVANOM UZORKU. To je najčešći tip uzorka u istraživanjima u populaciji. On odražava strukturu populacije s obzirom na ona obeležja koja definišu stratume (grupe) koji su bitni za dato istraživanje. Istraživanja javnog mnenja kada se odnose na opštu populaciju vode računa o takvim obeležjima populacije kao što su npr. teritorijalna raspodeljenost, tip naselja, polna pripadnost, stepen i vrsta obrazovanja, vrsta zanimanje, i to sa ciljem da stratumi koje definišu ta obeležja u istoj proporciji u kojoj su zastupljena u populaciji budu zastupljena i u uzorku. Izbor

15


stratifikovanog uzorka prolazi kroz sledeće glavne faze: (a) utvrđivanje i definisanje svojstava populacije koja su bitna sa stanovišta proučavane pojave, (b) definisanje modaliteta u okviru svakog izabranog svojstva kao kriterijuma za podelu populacije na slojeve (stratume), (c) pribavljanje neophodnih statističkih podataka o populaciji i izračunavanje proporcionalnog učešća svakog sloja u populaciji (d) zavisno od odluke o veličini uzorka, izračunavanje proporcije učešća svakog populacijskog sloja u uzorku, (e) jednom od tehnika slučajnog uzorkovanja iz svakog sloja populacije u uzorak se bira utvrđeni broj broj osoba. Dakle, da bi izabrali stratifikovani uzorci nije neophodan popis cele populacije, ali su neophodni popisi jedinica svakog stratuma. To je već uslov koji se češće može zadovoljiti. Ukratko: stratifikovani uzorak je složen uzorak - zbir jednostavnih slučajnih uzoraka stratuma.

Ovaj tip uzorka može imati podvarijantu u kojoj se kod pojedinih stratuma ili obeležja određuje kvota koja je veća od one koja je utvrđena na osnovu, statističkih podataka o populaciji. Time se određenim segementima u uzorku daje veća težina od one koju prirodno imaju. Razlozi za to mogu biti različiti. Na primer, ako proučavamo nacionalne stavove, socijalnu distancu i vrednosne orijentacije u određenoj populaciji, pri čemu nam je etnička struktura populacije jedna od glavnih varijabli, ukoliko su neke etničke skupine malobrojne, u uzorak ćemo izabrati više pripadnika iz tih skupina nego što nam etnička dimenzija stratifikacije nalaže. Tako će svaka etnička skupina imati dovoljno ispitanika da bi mogla biti okvir za analizu proučavanih pojava. Međutim, kada utvrđujemo nalaze koji se odnose na populaciju u celini, svi stratumi moraju biti zastupljeni proporcionalno.

Kada ne postoji jedinstven popis jedinica populacije, ili kada bi formiranje takvog popisa od parcijalnih spiskova iz bilo kojeg razloga bilo nepodesno, primenjuje se višeetapno ili višefazno uzorkovanje. U prvoj etapi uzorkovanja se iz potpunog popisa segemenata populacije, npr. iz popisa opština (I etapa), bira željeni broj, zatim se unutar tih segmenata (opština) iz popisa određene vrste organizacija koje nas interesuju, npr. škola, bira željeni broj organizacija (škola) (II etapa), a unutar njih se iz spiskova konkretnih osoba, npr. učenika, biraju osobe (učenici) (III etapa) koje ulaze u uzorak koji na planirani način (treba da) reperezentuje populaciju koja je predmet istraživanja, u ovom primeru - učeničku populaciju7.

3.2. NESLUČAJNI UZORAKDok su kvantitativna istraživanja usmerena na otkrivanje statistički značajnih pravilnosti i

distribucija, što zahteva planiranje velikih uzoraka, u kvalitativnim istraživanjima je najčešće reč o malom broju jedinica koje se proučavaju. Budući da za cilj nemaju procenu učestalosti pojave u široj populaciji, već produbljeno razumevanje subjektivnih značenja i detaljan holistički uvid, te je ciljeve najčešće moguće ostvariti intenzivnim ispitivanjem malog broja sistematski odabranih jedinica.

Kvalitativna istraživanja počivaju na drugačijoj logici u odnosu na kvantitativna, njihova reprezentativnost označava sposobnost da se iskažu kvalitativne dimenzije ili aspekti istraživanog problema. Iako u literaturi nema saglasnosti o sadržaju pojma generalizacije kad su kvalitativna istraživanja u pitanju, opšti je stav da se nalazi ovih istraživanja ne mogu generalizovati na statističkoj osnovi. Dobijeni nalazi o onome što je tipično u ispitivanim slučajevima dalje se mogu analizirati iz aspekta važenja i za druge, slične slučajeve.

U metodološkoj literaturi vladaju brojne nedoumice i neusaglašenosti oko termina koji se koriste kako bi se označio proces uzorkovanja u kvalitativnim istraživanjima. Takav, nazovimo ga, terminološki

7 PRILOG: Istraživačka dokumentacija iz projekta “Strah od kriminala u velikim gradovima“

16


pluralizam postoji i u domaćoj literaturi, pa se uz izraz „neslučajni” (Havelka i sar., 1998), koriste i izrazi „neprobabilistički” (Fajgelj, 2004; Ševkušić, 2011) ili „neverovatnosni” (Ristić, 2006) uzorak. Nadalje, i svaki podtip kategorije neslučajnih uzoraka imenuje se na različite načine. Stoga smo za svaki od najčešćih tipova neslučajnih uzoraka, koje ćemo u nastavku predstaviti, naveli i engleski termin/e kojim se oni označavaju u inostranoj metodološkoj literaturi.

Osim izbora subjekata, adekvatan obim podataka zahteva pravilno uzorkovanje izvora podataka, mesta, događaja, situacija, procesa, tipova podataka (Fossey et al., 2002:726). Svrha uzorkovanja je prikupljanje podataka o slučajevima, događajima ili procesima koji omogućavaju i produbljuju razumevanje istraživanog problema. Zbog toga kvalitativno uzorkovanje nije utemeljeno na principu verovatnoće, već na pažljivom planiranju raznolikosti ispitanih slučajeva, njihove društvene i prostorno-geografske distribucije, tematske širine, vremenskog okvira za prikupljanje optimalnog obima podataka i stepena namernog ponavljanja – višestruka merenja istog slučaja ili potvrde dokaza iz višestrukih izvora (Safman & Sobal, 2004:10).

Nasuprot verovatnoći kao principu izbora kvantitativnih uzoraka, ovde se kao princip uspostavlja saturacija, tj. procena da je ispitivanjem ostvarena dovoljna zasićenost dobijenim podacima. Saturacija ili zasićenost podacima određuje se kao tačka u istraživanju kada istraživač prestaje da dobija nove ili relevantne podatke. Onda kada se prikupljenim podacima mogu dati odgovori na sva postavljena istraživačka pitanja, nema praznina u informacijama i neobjašnjenih pojava, a dalje ispitivanje rezultira ponavljanjem već prikupljenih podataka, prekida se dalje prikupljanje. Da bi istraživač doneo promišljenu i pravovremenu odluku o prekidu prikupljanja, potrebno je da kontinuirano sprovodi analizu dobijenih podataka već od samog početka faze prikupljanja, kako bi mogao da sagleda kvalitet i varijabilnost novih podataka. Zasićenje se, svakako, mnogo brže postiže ukoliko je uzorak homogen (ukoliko svi učesnici pripadaju određenoj grupi) ili je reč o teorijskom uzorku. Takođe, dostizanje saturacije je brže u istraživanjima u kojima istraživač boravi na terenu i u prilici je da mnogo bolje razume prikupljene podatke i proceni da je nastupilo zasićenje.

Sumirajući različite strategije uzorkovanja u kvalitativnim istraživanjima, Paton (1980:105), uz slučajni uzorak (jednostavni slučajni uzorak i stratifikovani slučajni i klaster uzorak, koje najčešće nije moguće sprovesti u kvalitativnom istraživanju), navodi i pet tipova namernog uzorka koje je moguće primeniti u kvalitativnim istraživanjima.8 Iako Paton objašnjava njihovu primenu u istraživanjima čiji je cilj evaluacija programa, ova klasifikacija je primenljiva i na najveći deo kvalitativnih istraživanja, pa ćemo je ukratko prikazati:

Ekstremni ili devijantni slučajevi. Primenjuje se onda kada je potrebno identifikovanje i razumevanje određenih podtipova, neobičnih, ekstremnih ili devijantnih slučajeva. Ova strategija se primenjuje i u slučajevima ograničenih resursa i vremena, i teži da se ispitivanjem određenog broja slučajeva jednog i drugog ekstrema dobiju što dublji podaci.9

8 Pored ovih, istraživač se može odlučiti i za druge strategije uzorkovanja. Izbor aktera ( stakeholder sampling) može se primeniti posebno u evaluacionim istraživanjima kada istraživač treba da identifikuje aktere uključene u realizaciju programa koji se procenjuje, kao i one na koje se taj program odnosi. U literaturi se pominje i uzorak prema kriterijumu ( criterion sampling), a najilustrativniji primer primene ove strategije jesu zdravstvena istraživanja u kojima se često traže osobe s nekom određenom bolešću.

17


Tipični slučajevi. Postoje i prilike kada se lako mogu identifikovati „normalni“ ili „prosečni“ slučajevi. Istraživanje samo tipičnih slučajeva, naravno, ne omogućava generalizaciju u strogom smislu te reči. Nalazi dobijeni ispitivanjem tipičnih slučajeva ne važe za atipične slučajeve.

Maksimalno varijantni slučajevi. Ukoliko je ispoljavanje ispitivane pojave praćeno većim brojem varijanata, potrebno je obuhvatiti slučajeve koji sadrže maksimalan broj postojećih varijanata. Na nivou izbora pojedinih učesnika, ova strategija se može postići uključivanjem osoba s različitim iskustvima, čime se teži dobijanju uvida u sve varijante.

Kritični slučajevi. Iako se ispitivanjem samo kritičnih slučajeva ne ostavlja prostor široj tehničkoj generalizaciji na sve ostale slučajeve, Paton obrazlaže značajne mogućnosti logičke generalizacije koju omogućava ovakva strategija uzorka, a kao sasvim ilustrativan primer navodi ispitivanje stepena razumevanja nekog programa u zajednici. Istraživač se može odlučiti da ispita samo članove zajednice s najnižim nivoom obrazovanja. Ako oni mogu da razumeju programske norme, moći će i svi ostali. Logička generalizacija se može vršiti i u suprotnom smeru. Ukoliko najobrazovaniji članovi zajednice imaju teškoće s razumevanjem nečega, to znači da će i svi ostali (manje obrazovani) imati problem razumevanja.

Politički značajni ili osetljivi slučajevi. Ova strategija predstavlja poseban slučaj ispitivanja kritičnih slučajeva, u situacijama kada je kritična dimenzija upravo politička značajnost ili osetljivost. Prepoznavanje takvih slučajeva prethodi odluci o njihovom uključivanju ili isključivanju iz uzorka. Na taj način se omogućava da se u uzorak, na poseban način, uključe ili iz njega isključe oni slučajevi koje smo identifikovali kao politički „osetljive“.

Istraživači se, nadalje, saglasno ciljevima istraživanja, odlučuju za manje ili više homogenu kompoziciju uzorka. Uobičajeno je da se za sticanje dubljeg uvida u istraživani problem primenjuje strategija homogenog uzorka, dok se heterogeni uzorak planira u projektima u kojima se centralna tema istražuje preko međusobno različitih jedinica.

3.2.1. PODTIPOVI NESLUČAJNIH UZORAKA

Prema načinu izbora jedinica populacije u uzorak, neslučajni uzorci se međusobno znatno razlikuju. Zajedničko im je obeležje što svim jedinicama populacije ne daju istu šansu da budu izabrane. Uprkos tome, neslučajni uzorci nisu nužno nereprezentativni. Reprezentativnost uzorka je dimenzionalno svojstvo, stvar stepena. Glavne vrste neslučajnog uzoraka su namerni, prigodni, uzorak „snežnih lavina“, kvotni i teorijski.

NAMERNI UZORAK (purposive sampling; u literaturi se sreću i nazivi judgment sample ili criterion based sample) jeste preporučeni tip uzorka u kvalitativnim istraživanjima. Namerno uzorkovanje podrazumeva da se jedinice uzorka biraju jer imaju posebne osobine koje će omogućiti detaljno istraživanje i razumevanje centralnih tema i pitanja koje istraživač želi da prouči. Naravno, izraz nameran u nazivu ovog tipa uzorka nikako ne sme da implicira proizvoljnost ili pristrasnost u izboru, već nalaže svrsishodnost u proceduri izbora koji je podložan spoljašnjoj nezavisnoj kontroli objektivnosti primenjenih kriterijuma i adekvatnosti postupaka (Ritchie et al., 2003:80). Članovi uzorka su izabrani s

9 Logiku ovog pristupa Paton sažima u ideji: „U mnogim prilikama više se može naučiti intenzivnim proučavanjem ekstremnih slučajeva nego što se može saznati iz pokušaja da se odredi kako izgleda prosečan slučaj.“

18


namerom da predstavljaju grupu, lokaciju ili tip u okviru utvrđenih ključnih kriterijuma izbora.10 Stoga procedura primene namernog uzorka iziskuje od istraživača izvesno poznavanja grupa iz kojih će se selektovati jedinice. Ukoliko istraživač ne poseduje takva znanja, potrebno je da prethodno sprovede terensko ispitivanje zajednice u eksplorativne svrhe i upozna se s populacijom, utvrdi sve raspoložive postojeće izvore podataka, da bi mogao da se odluči oko izbora jedinica koje će uključiti u istraživanje. U literaturi se navodi (Patton 1980:100-6; Vaughn et al., 1996:59-60) da je veliki potencijalni problem u vezi s namernim uzorkom to što postoji mogućnost da se namerni uzorak pretvori u prigodni. To se može desiti kada se istraživač ograniči na izbor učesnika do kojih je lakše doći i koji su voljni da učestvuju u intervjuisanju ili na izbor lako dostupnih dokumenata. Iako često nije lako ubediti ljude da deo svog vremena odvoje radi učešća u istraživanju, to ne znači da istraživači treba odmah da odustanu od ispitanika do kojih je teže doći, već da ovaj tip istraživanja zahteva pojačan napor u fazi planiranja ispravnog uzorka i, posebno, u nastojanju da se plan realizuje.

PRIGODNI UZORAK (convenience sample) može da se definiše kao uzorak u kojem su učesnici birani prema svojoj dostupnosti, tačnije čine ga osobe koje su spremne, voljne i sposobne da učestvuju u istraživanju. Ovaj tip uzorka često se naziva i slučajan ili dostupan uzorak, i uprkos kritikama koje mu metodolozi upućuju, ima relativno čestu primenu u kvalitativnim istraživanjima.11 Prigodni uzorak može da bude opravdana procedura uzorka onda kada želimo da testiramo adekvatnost istraživačkih instrumenata koje ćemo primeniti u kasnijem istraživanju. Međutim, iako se ispitivanjem ovako planiranog uzorka mogu steći značajni uvidi u preliminarnim fazama kvalitativnog istraživanja, istraživanje se u celini ne sme osloniti samo na ispitivanje na ovaj način određenih jedinica. Osnovna primedba je svakako to što prigodnom uzorku može da nedostaje uopštivost (ili spoljna valjanost). Takvi uzorci su jeftini i brzi, ali sistematske greške koje se lako pojavljuju mogu ih učiniti gorim nego da uzoraka uopšte nema.12

UZORAK „SNEŽNIH GRUDVI“. Uzorkovanje nazvano „grudva snega“ (snowball sample) ili „snežna lavina“ (naziva se i mrežno, lančano upućivanje, ili reputaciono uzorkovanje) jeste metod identifikovanja i uzorkovanja slučajeva koji pripadaju nekom tipu društvene mreže ili specifične zajednice. Ono se zasniva na analogiji sa grudvom snega, koja je u početku mala, ali kotrljajući se po mokrom snegu postaje sve veća što se novi sneg više na nju lepi. Ovaj tip uzorkovanja jeste višestepena tehnika – počinje ispitivanjem jedne ili nekoliko osoba ili slučajeva i širi se na osnovu veza sa početnim slučajevima. Uzorak „snežnih grudvi” jeste strategija izbora u istraživačkim projektima koji podrazumevaju učešće subjekata s nekom određenom karakteristikom, a koje je teško identifikovati i locirati u ukupnoj populaciji. Često se primenjuje u istraživanjima nekih vrsta devijantnosti, osetljivih

10 Riči (2003:79) smatra da ovo ima dva glavna cilja. Prvi je da se osigura pokrivenost svih ključnih jedinica (konstituenta) od značaja za predmet istraživanja. Drugi je da se obezbedi da je, u okviru svakog ključnog kriterijuma, zastupljena neka raznovrsnost, tako da uticaj određene karakteristike može biti istražen. Fajgelj (2004:550) podseća da namerno biranje, u većoj meri nego drugi tipovi uzoraka, može da favorizuje učešće aktivnih i otvorenih osoba, te je istraživač u obavezi da kompenzuje eventualno nadrepezentovanje takvih osoba.

11 Kako navodi Berg (2001:32), postalo je sasvim uobičajeno da univerzitetski profesori sprovode istraživačke projekte tako što ispituju svoje studente.

12 Navodeći da se ovaj tip uzorka sreće i pod nazivima neplaniran ili slučajan, Nojman (2007:142) podseća da podaci dobijeni iz ovako selektovanih jedinica mogu produkovati neučinkovite, visokonereprezentativne uzorke koji mogu pogrešno da predstave populaciju kojoj pripadaju.

19


tema, teško dostupnih grupa, pripadnika manjinskih zajednica. U slučajevima kada ne postoje liste slučajeva, kada je zbog prostorne disperzije teško locirati osobe koje je potrebno ispitati, istraživači se mogu odlučiti za ovu strategiju. Posle početne identifikacije nekoliko učesnika, oni se zamole da istraživače upute na druge članove svoje grupe, a ovi na sledeće. Ovo se radi s pretpostavkom da subjekti znaju za osobe s kojima dele karakteristiku relevantnu za istraživanje. Naziv ovog tipa uzorka, kao što smo rekli, asocira na grudvu snega koja se, kotrljajući se, povećava. Tačnije, svaki subjekt nas može uputiti na sledeće subjekte s odgovarajućim karakteristikama, čime se postepeno ostvaruje saturacija izvora podataka. U zavisnosti od veličine uzorka i kvaliteta prikupljenih podataka, ovakav način regrutovanja novih subjekata može se odvijati u nekoliko rundi (ciklusa).

Uzorak grudve snega često se koristi u istraživanjima u oblasti bezbednosti. U velikom broju istraživanja u kojima je primenjen ovaj tip uzorka istraživane su raznolike grupacije ljudi: beskućnici, narkomani, prostitutke, pripadnici manjinskih zajednica u gradovima, pripadnici određenih kriminalnih grupa. Zanimljiva je tvrdnja nekih istraživača da je upravo uzorak grudve snega najadekvatniji tip izbora ispitanika u istraživanjima koja se sprovode u konfliktnim sredinama u kojima celokupna populacija, na izvestan način postaje marginalizovana i teško dostupna istraživačima (Cohen & Arieli, 2011). Ulaskom u mrežu ljudi u kojoj postoji neki stepen poverenja, istraživač će biti u prilici da lakše locira, pristupi i pridobije ljude na saradnju što je inače teško dostići u zajednicama sa znatnim problemima.

Iako je reč o strategiji izbora u mnogim istraživanjima, i u slučaju ovog tipa uzorkovanja nalaže se poseban oprez istraživača. Ukoliko početni informanti od kojih se kreće u nalaženju sledećih subjekata pripadaju nekom posebnom podskupu skupa koji je tema istraživanja, može se desiti da svi na taj način regrutovani subjekti, takođe, pripadaju tom podskupu koji se možda znatno razlikuje od drugih delova relevantnog skupa. Istraživač treba da obezbedi maksimalnu raznovrsnost početnih subjekata kako bi bio siguran da će preko njih uključiti sve segmente kvalifikovanih učesnika.

KVOTNI UZORAK (quota sample). Onda kada je za istraživače važno da jedinice uzorka biraju prema tačno određenom kriterijumu (pol, starost, obrazovanje itd.), oni će najpre odrediti kvote osoba koje u populaciji imaju te karakteristike, a dalje će birati određeni broj jedinica iz svake kvotne grupe srazmerno njenom učešću u ukupnoj populaciji. Kada je reč o kvotnom uzorkovanju u kvalitativnim istraživanjima, treba reći da se njime mnogo češće postavljaju kvote koje odgovaraju važnim, suštinskim kategorijama, nego demografske karakteristike koje nisu direktno relevantne za temu istraživanja. Kvotno uzorkovanje obezbeđuje da najvažnije kategorije stanovništva budu adekvatno zastupljene u uzorku.

TEORIJSKI UZORAK (theoretical sample) je posebna vrsta namernog uzorka u kome istraživač uzorkuje pojave, ljude ili jedinice na osnovu njihovog potencijalnog doprinosa razvoju i testiranju teorijskih pojmova. Istraživači najpre biraju početni uzorak, analiziraju podatke, a zatim biraju dalji uzorak kako bi unapredili teorijski koncept. Ovaj proces se nastavlja dok istraživač ne dostigne „zasićenje podataka“, ili trenutak kada više neće dobijati nova saznanja daljim širenjem uzorka. Ključni kriterijumi za izbor u teorijskom uzorkovanju jesu teorijska svrha i teorijska relevantnost. Uzorkovanje se nastavlja dok se ne dostigne teorijska zasićenost i prestanu novi analitički uvidi. Istraživač određuje iskustveni delokrug, te uključuje i eventualne negativne slučajeve i ispituje njihov značaj. Dakle, u kreiranju teorijskog uzorka, istraživač ne sme da bira samo one slučajeve koji podržavaju neki njegov argument ili stanovište; takav uzorak može da se kritikuje kao pristrasan, a nalazi takvog istraživanja neće se smatrati

20


valjanim. Teorijsko uzorkovanje je posebno prikladno za istraživanja koja se realizuju u nepoznatim oblastima, jer može biti teško unapred identifikovati grupe i karakteristike koje treba da budu uključene u uzorak. U takvim situacijama, ovo znanje će proisteći iz prikupljenih podataka. Izbor će, takođe, biti pod uticajem prirode proučavane populacije i njene složenosti. Teorijsko uzorkovanje zahteva više vremena, jer se izbor uzorka, rad na terenu i analiza preduzimaju sekvencijalno.

****

Pomenute aktivnosti mogu biti posebno zahtevne u istraživanjima bezbednosti u kojima se istraživač sreće sa nedovoljno vidljivom ili teže dostupnom populacijom, kao i kompleksnim uslovima u kojima se istraživanje odvija. Istraživači iz oblasti bezbednosti izgradili su brojne strategije uzorkovanja primenljive i u specifičnim uslovima u kojima se realizuju istraživanja bezbednosnih pojava13.

****

Važno je uočiti da su sva istraživanja koja se bave ponašanjem ljudi, a naročito njihovim doživljanjem socijalnog okruženja i reagovanjem na to okruženje, bez obzira o kojoj konkretnoj oblasti ponašanja je reč, zalaze na teren psihologije. I onda kada se analiza sakupljene građe vrši na nivou društvenih grupa npr. teritorijalih, obrazovnih, starosnih, polnih i sl., dobijeni nalazi se u stvari zasnivaju na podacima koji potiči iz verbalnih iskaza pojedinaca o svojim ponašanjima i postupcima, interesovanjima i ciljevima, stavovima i uverenjima. Pri analizi i interpretaciji nalaza dobijenih obradom takvih podataka treba voditi računa o psihološkim aspektima ponašanja ispitanika u istraživačkoj situaciji, o interakcijskom karakteru situacije ispitivanja, o selektivnosti percepcije i pamćenja, o razlikama među ispitanicima u pogledu sposobnosti za simboličku i verbalnu komunikaciju, i sl14.

13 Šire o primerima uzoraka u istraživanjima bezbednosti u Đurić, S. (2013). Istraživanje bezbednosti – kvalitativni pristup. Beograd: Fakultet bezbednosti, str. 56-60.

14 Šire o planiranju odnosa u istraživanju u Đurić, S. (2013). Istraživanje bezbednosti – kvalitativni pristup. Beograd: Fakultet bezbednosti, str. 88-96.

21


4. PRIRODA NAUČNOG ISTRAŽIVANJA4.1. NAUČNO ISTRAŽIVANJE KAO PROCES KOMUNIKACIJE

Empirijsko istraživanje je proces koji se sastoji od raznovrsnih intelektulnih i praktičnih aktivnosti. Ono se najčešće definiše kao delatnost usmerena na rešavanje saznajnih i praktičnih problema. Istraživanje je, međutim, uvek i društvena delatnost, te je i samo predmet izučavanja u društvenim naukama, pa i u socijalnoj psihologiji. Navešćemo tri osnovna argumenta u prilog određenju istraživanja kao društvene delatnosti.

Prvo, istraživanje je jedan od OBRAZACA KULTURE društvene zajednice u čijim okvirima se ostvaruje. Ono se javlja u raznim domenima društvenog života kao kontinuirani niz poduhvata mnogih pojedinaca, grupa, organizacija i institucija; u aktivnostima koje čine struktura istraživanja kumulirana su iskustva mnogih istraživača iz ranijih vremena i različitih sredina; smisao istraživanja je u njegovim ishodima, koji kao kulturne činjenice postoje samo ako su javni, dostupni naučnoj oceni i verifikaciji. U savremenim razvijenim društvima došlo je do izrazite "socijalizacije" naučnog rada. Kreativni kvalitet pojedinaca je osnova, ali sam istraživački rad je u sve većoj meri organizovan u timove, institucije i asocijacije. Produkcija saznanja ima ne samo intelektualnu ili duhovnu vrednost nego i materijalnu. Naučna saznanja se razmenjuju na ekonomski organizovanom tržištu te se mogu transformisati u materijalna dobra.

Sva navedena svojstva se uveliko razlikuju od društva do društva. Društveni položaj i uloga nauke nisu u svim društvima isti, niti su isti društveni odnosi unutar same nauke kao više ili manje razvijenog podsistema u sklopu ukupne društvene delatnosti. Te razlike su još veće kada su u pitanju društvene nauke, među kojim je i socijalna psihologija.

Drugo, s obzirom da društvene nauke izučavaju društvo, to je njihova uslovljenost karakterom neposrednog društvenog okruženja još izrazitija nego kod ostalih nauka. Predmet istraživanja društvenih nauka su pojave kojim je izvor u prirodi ljudske društvenosti (SOCIJALNE pojave), ali i pojave kojim je izvor u karakterističnom ustrojstvu društvenih odnosa i u organizaciji društvenog života (SOCIJETALNE pojave). Najznačajnije društvene pojave, a posebno socijetalne, su pod kontrolom kulturne tradicije i aktualne društvene politike. Društva i kulture se veoma razlikuju u spremnosti da društvenim naukama daju autonomiju koja je preduslov objektivnog i egzaktnog sagledavanja društvene stvarnosti, položaja čoveka u društvu i činilaca koji taj položaj uslovljavaju.

U tom smislu, rezultati pojedinačnog istraživanja, ili istraživanja jedne oblasti, ili čak pravac i tempo razvoja čitave naučne discipline, mogu se razumeti tek na osnovu poznavanja šireg društvenog konteksta koji je svojom ideologijom, aktuelnim problemima, uslovima za razvoj naučnih istraživanja itd. uticao na izbor problema, na finansijske i druge mogućnosti za ispitivanje, na prezentaciju i primenu rezultata. Uprošćeno rečeno, naučno istraživanje je društveno uslovljeno bar onoliko koliko su to npr. instaliranje određenog tehnološkog procesa u nekoj fabrici ili snimanje filma.

Treće, istraživanje je PROCES SAOBRAĆANJA među akterima koji su nosioci intelektualnih i praktičnih aktivnosti iz kojih se sastoji istraživanje.

U empirijskim istraživanjima između predmeta proučavanja i istraživača uspostavlja se dvosmerni interakcijski odnos. Društveni istraživač proučava razne vidove i aspekte ponašanja

22


pojedinaca i grupa u raznim socijalnim situacijama, te i osobe čije ponašanje je izvor podataka postaju ne samo ispitanici ili subjekti već u izvesnom stepenu dobijaju ulogu saradnika na realizaciji istraživanja. To se jednako odnosi na istraživanja koja zahtevaju od istraživača da ulazi u pojedine grupe, posmatra njihove aktivnosti i ponašanje njihovih članova, kao i na veoma rasprostranjena istraživanja u kojim se do podataka dolazi na osnovu verbalnih iskaza ljudi čije osobine i ponašanje su predmet istraživanja. S druge strane, ulaskom u određeni socijalni milje istraživač i sam postaje deo zbivanja koja su predmet posmatranja. Nije bitno drugačija situacija ni u onim istraživanjima koja se temelje na korišćenju sekundarnih izvora podataka o društvenim pojavama. Pripadnost istraživača društvenim grupama i slojevima određuje ako ne stavove i namere a onda sigurno saznajno-iskustveni okvir u koji smešta podatke i u kojem ih analizuje i intrepretira.

Interakcija između istraživača i predmeta istraživanja u društvenim naukama uvek je socijalna, a često i neposredna i uzajamna. Ona se ne sme izgubiti iz vida kada se govori o valjanosti, pouzdanosti i objektivnosti podataka, nalaza i svega ostalog što se podvodi pod veoma široki i često korišćeni izraz "rezultati istraživanja".

4.2. OPŠTI MODEL ORGANIZACIJE ISTRAŽIVANJA

4.2.1. AKTERI ISTRAŽIVANJA - NJIHOVE ULOGE I MEĐUSOBNI ODNOSI

Uz manje dopune, shemu koju je dao Ackoff (1953, str. 8-11) možemo upotrebiti kao podesno analitičko sredstvo za uporedno prikazivanje istraživanja kao procesa saobraćanja i kao procesa rešavanja problema. Time se u prvom redu želimo da postignemo pedagoški cilj: da opis jedne izuzetno složene pojave učinimo relativno preglednim i instruktivnim. Iz opisa bi trebalo da bude jasno da su ta dva tesno povezana i da se u izvesnim fazama istraživanja izražavaju kroz iste aktivnosti.

Aktivnosti iz kojih se sastoji istraživanje mogu se objediniti u četiri glavne uloge: NARUČILAC, ISTRAŽIVAČ, ISPITIVAČ (POSMATRAČ) i ISPITANIK. Jedan akter može imati jednu ili više uloga, svaku ulogu može igrati jedan ili više aktera. Za svaku od navedenih uloga karakteristična je određena struktura aktivnosti. Uloge su međusobno povezane u manje ili više jedinstven i organizovan sistem aktivnosti. To povezivanje se ostvaruje putem interakcije ili saobraćanja među nosiocima pojedinih uloga, te se o procesu istraživanja može govoriti kao o nizu komunikacijskih aktivnosti. Za efikasnost istraživanja u prvom redu je značajna neposredna interakcija između aktera koji su nosioci komplementarnih uloga.

Glavne komunikacijske aktivnosti prikazane na shemi odvijaju se između naručioca i istraživača, istraživača i ispitivača, ispitivača i ispitanika. Neophodno je da se na svakom od ta tri glavna nivoa saobraćanja postigne potpuno uzajamno razumevanje i optimalna saradnja.

Istraživač kao glavni "nosilac" istraživanja mora poznavati kako se to postiže, gde su izvori potencijalnih nesporazuma i konflikata i kako se oni mogu preduprediti. Jasna slika komunikacione strukture istraživanja je preduslov uspešnog vođenja istraživanja kao procesa rešavanja problema.

Društvena istraživanja najčešće uključuju veliki broj saradnika - ispitivača i ispitanika. I samo planiranje i organizovanje takvih istraživanja sve češće postaje timski posao. Unutar istraživačkog tima se diferencira niz specijalizovanih uloga (uz rukovodioca istraživanja rade istraživači koji su eksperti npr. za pojedine elemente problema ili pojedine metode i tehnike za prikupljanje i obradu podataka) i razvija

23


karakteristična komunikaciona mreža. Zbog visine troškova ili iz drugih razloga nekoliko naručioca mogu da se udruže u finansiranju pojedinih istraživanja. Iza ambicioznih istraživačkih programa sve češće stoje konzorcijumi naručilaca ili korisnika.

ISTRAŽIVANJE...

...kao komunikacioni proces ... kao proces rešavanja

među akterima(1-7) problema (a-g)

NARUČILAC

a) Identifikuje problem i 7) Zajedno sa istraživačem razmatra odlučuje se za istraživanje efekte akcije

1) Iznosi problem, g) Preduzima predloženu akciju, postavlja projektni zadatak rešava problem

ISTRAŽIVAČ

b) Formuliše problem, metode, 6) Podnosi izveštaj o

razvija projekat rezultatima istraživanja

2) Organizuje rad na terenu, f) Obrađuje podatke, piše priprema ispitivače izveštaj

ISPITIVAČ

c) Ozbeđuje standardnost 5) Sav registrovani materijal

uslova ispitivanja prenosi istraživaču

3) Uspostavlja kontakt, e) Registruje odgovore i

ispituje, posmatra zapažanja (protokol)

ISPITANIK

4) Prihvata ispitivanje, d) daje odgovore, reaguje

24


uvažava uputstvo na stimuluse

Komunikacijske operacije:

1. Naručilac saopštava problem istraživaču, postavlja projektni zadatak

2. Istraživač organizuje rad na planiranju i realizovanju israživanja, priprema ispitivače (posmatrače) za rad sa ispitanicima

3. Ispitivač uspostavlja kontakt sa ispitanicima, motiviše ih za učestvovanje u ispitivanju i daje uputstvo za rad

4. Ispitanik prihvata ispitivanje, postupa u skladu sa uputstvom koje je dobio od ispitivača

5. Ispitivač prenosi istraživaču svu sakupljenu građu (popunjene upitnike, protokole intervjua, posmatranja i sl.)

6. Istraživač posle završene obrade podataka saopštava naručiocu nalaze i

zaključke istraživanja, formuliše preporuke

7. Naručilac i istraživač razmatraju efekte preduzete akcije

Faze rešavanja problema:

1. Uočavanje problema i donošenje odluke o istraživanju

2. Formulacija problema i hipoteza, specifikacija metoda i tehnika (pravi idejnu skicu i razrađuje projekat istraživanja)

3. Organizovanje istraživanja, obezbeđivanje standardnih uslova za registrovanje podataka putem posmatranja ili ispitivanja

4. Ispitivanje/posmatranje, stvaranje situacije koja izaziva odgovore/reakcije koje su predmet istraživanja

5. Registrovanje dobijenih odgovora/reakcija, sređivanje empirijske građe, artikulisanje podataka

6. Obrada sakupljnih podataka, interpretacija nalaza, izvođenje zaključaka i pisanje izveštaja

7. Preduzimanje predložene akcije, rešavanje problema

4.2.2. NARUČILAC I ISTRAŽIVAČ: PROJEKTNI ZADATAK

Nesumnjivo glavni akter istraživanja je naučnik-istraživač. To je uvek pojedinac, koji može raditi sam ili u timu. Za savremenu nauku je tipično da istraživači rade u okviru neke institucije koja se isključivo ili između ostalog bavi istraživanjem određene problematike. Sve je izraženija tendencija da takve institucije raspolažu sa više istraživačkih timova koji su angažovani na realizovanju šireg, manje ili više jedinstvenog istraživačkog programa (tzv. makro projekti). Ipak, ima opravdanja za pitanje: zašto se istraživač bavi upravo onim pojavama kojim se bavi, ko o tome odlučuje? Pojednostavljeno, moguća su dva odgovora: o tome odlučuje sam istraživač ili istraživač organizauje istraživanje na "zadanu temu". U obe situacije naručiocem ili korisnikom smatramo onog ko je naišao na problem i ideju o novom

25


istraživanju, a istraživačem onog od koga se traži da isplanira, organizuje i sprovede istraživanje. Istina, u naučnim istraživanjima naučnik često ima obe uloge - on definiše problem i odlučuje da ga istražuje, a zatim priprema i realizuje istraživanje. Finansijer takvog istraživanja vodi računa o značaju istraživanja, ali ne utiče na njegov sadržaj.

"Naručilac" je ovde opšti naziv za sve pojedince ili institucije koje mogu doneti odluku da neke od problema, teškoća i nejasnoća na koje nailaze u svojoj delatnosti pokušaju rešiti u saradnji sa jednom ili više naučnih institucija. Uloga naručioca je u prvom redu da što potpunije i preciznije opiše kako se ispoljava ono što smatra problemom, da što određenije formuliše pitanja na koja su mu neophodni odgovori. Naručilac utvrđuje svoje ciljeve i na osnovu kojih se kasnije određuju konkretni zadaci budućeg istraživanja. Drugim recima, u skladu sa (1) svojim motivima i (2) raspoloživim sredstvima, naručilac specifikuje (a) vrstu ishoda (rezultata) koji očekuje od istraživanja, (b) precizira vreme u kojem istraživanje treba da se obavi, (c) utvrđuje finansijske i tehničke ulove. U svakom slučaju, kada se obrati istraživaču naručilac će u nekoj formi saopštiti na kakav problem je naišao i kakva pomoć mu je potrebna.

Glavni naručioci istraživanja do skora su bili naučni fondovi (republički i regionalni), pojedini resori državne uprave, privredne organizacije i društveno-političke organizacije, a istraživački rad je isključivo bio deo tzv. "društvenog sektora" rada. U novije vreme situacija postaje znatno fleksibilnija, a organizacija istraživačkog rada donekle raznovrsnija. Npr. već su formirani privatni istraživački centri za ispitivanje tržišta i javnog mnenja. Oni nude svoje usluge, traže naručioce.

"Istraživač" je ovde opšti naziv za sve pojedince ili institucije kojim se "naručlac" obraća i koje su specijalizovane i kompetentne za istraživanja koja su neophodna da bi se došlo do rešenja postavljenjog problema, do odgovora na pitanja naručioca. Kada se naručilac obrati istraživaču, među njima započinje komunikacija: razmena informacija, ideja i ocena u kojoj treba da postignu uzajamno razumevanje i potpunu saglasnost. Istraživač dobijenu formulaciju problema i očekivane pomoći mora pažljivo da analizuje i reformuliše u konceptima koji mu omogućuju da taj problem situira u naučni okvir - konceptualno i metodološki, i zatim saopštava naručiocu kako je sagledao stvari o kojim je reč. Postavlja pitanja kojim traži dopunske informacije, postavlja alternativne pravce akcije i predlaže opredeljenje, ukazuje na stepen verovatnoće različitih ishoda, njihovu vremensku i finansijsku cenu i sl. Iz takvih razgovora i fiksiranja njihovog sadržaja i zaključaka u pisanoj formi, nastaje zajednička formulacija problema ili projektni zadatak. Tada istraživač pristupa detaljnijoj analizi postavljenih zahteva i mogućih istraživačkih postupaka u rešavanju postavljenog problema.

Odnos naručilac-istraživač može se uspostaviti i u okviru radne organizacije u kojoj je psiholog zaposlen, u kojoj obavlja stručne poslove npr. industrijskog, kliničkog, školskog ili socijalnog psihologa. Uprava preduzeća ili ustanove može samoinicijativno ili na predlog psihologa i dragih stručnjaka doneti odluku o organizovanju istraživanja problema bilo iz oblasti glavne delatnosti ili međuljdskih i organizacijskih odnosa. U takvoj situaciji svi komunikacijski aspekti istraživanja postaju još delikatniji, naročito ako se radi o, sredini u kojoj je nivo poznavanja strukture i dinamike istraživačkog rada prilično nizak. Psiholog u ulozi istraživača mora jasno da identifikuje koje osobe ili koji organi imaju status naručioca. Ulogu naručioca treba da preuzme onaj organ koji ima pravo da odlučuje, vrednuje i preduzima akcije. Istraživač se ne sme izložiti riziku da tek po obavljenom istraživanju neko formuliše nova očekivanja u odnosu na istraživanje. Cilj, zadaci i sadržaj, kao i neke druge bitne stvari, moraju biti pismeno formulisani i u istoj formi prihvaćeni od svih koji odlučuju o istraživanju.

26


Česta je pojava da istraživač uoči problem i da među potencijalnim korisnicima traži naručioca. U takvim situacijama idejna skica se radi nešto detaljnije, sa više obrazloženja o značaju i mogućnostima istraživanja, jer pomoću nje treba zainteresovati budućeg naručioca.

4.2.3. SPREČAVANJE JAVLJANJA NESPORAZUMA SA NARUČIOCEM

Prvi zadatak istraživača je da napravi IDEJNU SKICU PROJEKTA. Naručilac i istraživač mogu sklopiti ugovor za izradu idejne skice, kako bi se obezbedila sredstva za njenu realizaciju i uvažavanje rokova. Češće je slučaj da izrada idejene skice ostaje deo prethodnih, neformalizovanih razgovora i konsultacija. Istraživač polazi od opisa projektnog zadatka i analizuje sve njegove teorijsko-konceptualne, metodološko-tehničke i finansijske konsekvence. Cesto su mu neop-hodne dodatne informacije do kojih može doći uvidom u dokumantaciju naručioca, posmatranjem pojava na terenu, pregledom relevantne naučne literature.

Idejna skica je dokumenat kojim se utvrđuje da su obe strane saglasne o tome šta je predmet istraživanja, kakvog karaktera će biti istraživanje, koji se efekti očekuju i okvirna cena istraživanja, rokovi i sl. Na osnovu idejne skice sklapa se ugovor o realizaciji istraživanja ili samo o izradi IZVEDBENOG PROJEKTA ISTRAŽIVANJA.

Idejna skica je značajna za obe strane. Ona je izraz stepena postignute saglasnosti i ostvarenog razumevanja predmeta i ciljeva istraživanja. Stepen opreznosti je znatno viši ako ona obavezuje samo na izradu projekta istraživanja, a projektom se definišu ishodi istraživanja u celini. Idejna skica retko kada može biti toliko detaljna da razreši sva važna pitanja koja se javljaju u istraživanju. Često, usled ograničenog vremena, naručilac i istraživač se ipak zadovoljavaju sporazumom koji su postigli na osnovu idejne skice.

Žurba koja bi, eventualno, eliminisala i izradu tog dokumenta ne bi ništa dobro donela ni jednoj strani. Ako istraživanje otpočne odmah nakon početnog dogovora u kojem je samo okvirno naznačen predmet istraživanja, lako se može desiti da se kasnije ustanovi da troškovi i vremenski rokovi ne odgovaraju naručiocu, ili obrnuto da od strane naručioca fiksirana sredstva i rokovi lišavaju istraživača mogućnosti da obavi posao, ili pak da naručilac, kada vidi rezultate, kaže da to nije ono što je njemu trebalo, da je očekivao mnogo preciznije podatke, detaljniju analizu i sl.

Iako finansijski i pravni aspekti istraživanja mogu biti daleko od osnovnih interesovanja istraživača, on ne sme nikada da ih zanemari i izloži se potencijalnim neugodnostima.

U povratnom procesu komunkacije, i pored postojanja idejne skice, mogu da se jave veći ili manji nesporazumi između naručioca i istraživača. Nekada su oni uglavnom posledica razlike u jeziku odnosno terminologiji kojom o istim sadržajima govore naručilac i istraživač. Istraživač je dužan da svoje nalaze saopšti jasno, pregledno i bez preterane upotrebe stručnih izraza, da sasvim izbegne nepotrebne stručne i strane izraze koji se mogu bez gubitka po preciznost izlaganja zameniti jednostavnijim i poznatim izrazima. Ipak, neposrazumi se najčešće javljaju u vezi sa daljom sudbinom rezultata istraživanja i preduzimanjem akcija na osnovu njih. Naručilac, naravno, ne mora da preduzme akciju koju mu predlaže istraživač, kao što, s druge strane, istraživač ponekad mora da nastoji da umanji preterani entuzijazam naručioca i da ga ubedi da rezultati do koji se došlo u istraživanju nisu dovoljni za solidno utemeljenje planirane akcije. U nekim slučajevima cilj istraživanja je da se proveri validnost odluka i planova koje je naručilac već doneo. Ako se desi da se dobijeni rezultati ne poklope sa očekivanjima, istraživač može biti izložen pritisku da modifikuje ili ne obelodani svoje rezultate. Posebno pitanje je pravo istraživača na

27


objavljivanje naučnih i stručnih radova na osnovu istraživanja koje je finansirao naručilac. To bi po pravilu, trebalo da se reguliše već u ugovoru o istraživanju. U svakom slučaju, naručilac ima pravo da zašiti svoje interese, a istraživač ima izvesnu društvenu odgovornost koja podrazumeva da ne može biti potpuno indiferentan prema daljoj sudbini rezultata vlastitih istraživanja.

4.2.4. ISTRAŽIVAČ I ISPITIVAČI:STANDARDIZACIJA POSTUPKA

Kada su utvrđeni ciljevi, predmet i metode istraživanja, što se postiže izradom projekta istraživanja, istraživač stupa u kontakt sa osobama koje treba da izvrše potrebna posmatranja i ispitivanja na terenu. Tu vrstu učesnika u istraživanju označićemo zajedničkim nazivom ISPITIVAČI. S obzirom da se socijalno psihološka istraživanja često izvode na velikim uzorcima i da obuhvataju šire teritorijalne jedinice, a da se prikupljanje podataka mora obaviti u relativno kratkom vremenu kako bi se izbeglo uplitanje različitih društvenih zbivanja koja su moguća u većim vremenskim intervalima, istraživač je prinuđen da angažuje veliki broj ispitivača.

Izbor ispitivača

"Ispitivač" je osoba koja dolazi u dodir sa ispitanicima da bi pomoću instrumenata koje je odabrao ili konstruisao istraživač, obavila posmatranja, razgovore, testiranja ili druge aktivnosti kojim je cilj prikupljanje empirijske građe. Da bi uspešno obavio svoju ulogu, ispitivač treba da raspolaže određenim opštim znanjima, da dobro poznaje okolnosti pod kojim treba da vrši konkretno ispitivanje, da je ovladao primenom instrumenata i sl. U socijalnopsihološkim istraživanjima, zavisno od vrste instrumenata koje treba da primene, ispitivači mogu biti stručne osobe, npr. diplomirani psiholozi, sociolozi, pedagozi ili studenti starijih godina, ali i druge osobe koje poseduju dovoljno opšteg obrazovanja. Pored stručnosti i opšte kulture, važni kriterijumi za izbor ispitivača su i njihovo ponašanje i izgled. Ponašanje ispitivača mora biti podešeno prema ispitaniku i situaciji u kojoj se ispitivanje obavlja. Ispitivač treba da bude tolerantan, da svojim rakcijama ne ocenjuje ispitanika, da svoj pozitivan odnos ispoljava samo zainteresovanošću za ono što ispitanik govori.

Priprema ispitivača i izrada priručnika za ispitivače

Osnovna stvar koju istraživač mora da obezbedi uz pomoć ispitivača jeste standardnost primene instrumenata ili maksimalna jednoobraznost situacije ispitivanja. U tom cilju, neposredno pred realizaciju istraživanja na terenu, istraživač organizuje trening ispitivača i svakom od njih obezbeđuje primerak PRIRUČNIKA ZA ISPITIVAČE.

Sadržaj, trajanje i tehnike TRENINGA zavise u prvom redu od vrste instrumenata koje ispitivači treba da primene, od stepena i vrste stručnosti ispitivača i njihovog ranijeg iskustva u radu na sličnim poslovima. I onda kada se radi o vrlo stručnim ispitivačima koji treba da primene njima dobro poznate standardne tehnike i instrumenata izvestan trening je neophodan. On se može svesti na zajedničko prelistavanje instrumenata i pratećih uputstava za ispitanike, utvrđivanje kritičnih tačaka i dogovor u načinu postupanja ako se pojave teškoće. Kratko pisano opšte upustvo, kao podsetnik o pojedinostima je i u ovom slučaju neophodno.

Istraživačke institucije koje periodično obavljaju razna ispitivanja na teritoriji koju pokrivaju imaju mrežu svojih saradnika-organizatora koji raspolažu sa većim ili manjim ekipama stalnih ispitivača. Pred svako novo ispitivanje ekipe se sastaju i pripremaju za konkretni posao koji treba da obave.

28


PRIRUČNIK ZA ISPITIVAČE sadrži pregled osnovnih informacija koje se odnose na sprovođenje ispitivanja i sažet opis ponašanja ispitivača u situaciji ispitivanja. Tu se u pisanom obliku iznose isti oni sadržaji koji su bili predmet treninga, sa ciljem da ispitivaču, kada se nađe sam na terenu, služe kao podsetnik. Na osnovu iskustava iz ranijih istraživanja, istraživač u priručniku navodi tipične teškoće koje mogu iskrsnuti pri uspostavljanju kontakta sa ispitanikom ili u toku ispitivanja i daje sugestije kako ispitivač treba da postupi u takvim slučajevima.

U vezi obuke ispitivača javlja se dilema u kojoj meri istraživač bi trebalo da ih upozna sa problemom koji istražuje i hipotezama koje su predmet provere. U nekim slučajevima izvestan stepen poznavanja ovoga može samo da koristi ili je čak i neophodan. To je npr. slučaj kod korišćenja tehnika koje zahtevaju od ispitivača da selekcioniše i oblikuje dobijene informacije; bez poznavanja predmeta istraživanja mogao bi bitne informacije da zanemari, da ih izostavi ili neprecizno diferencira jedne od drugih. Ali, s druge strane, u nizu istraživanja u kojim su ispitivači znali hipoteze dolazilo je do (nenamernog) menjanja njihovog ponašanja u situaciji ispitivanja, što je uticalo i na modifikovanje ponšanja ispitanika a time i na smanjene valjanosti registrovanih podataka. Posebno organizovanim istraživanjima utvrđeno je da su takvi neželjeni efekti mogući i u laboratorijskim, u načelu strogo kontrolisanim ekspermentima ("efekat eksperimentatora"). O ovom delikatnom pitanju odlučuje sam istraživač na osnovu procene šta je konkretnom istraživanju povoljnije za postizanje veće objektivnosti podataka.

Kontrola rada ispitivača

Osnovni vid kontrole je da se u istraživanje uključuju samo uvežbani i pouzdani ispitivači. Provera tih svojstava se vrši u sklopu treninga i ispitivanja za potrebe probnog istraživanja. Po završenom ispitivanju ispitivač beleži sve što je bilo karakteristično za situaciju ispitivanja i procenjuje u kojoj meri su ispunjeni standardni zahtevi. Uvidom u takve zapisnike, koji delom mogu biti strukturisani, istraživač može donositi ocene o toku realizacije istraživanja.

Kontrola se može vršiti neposredno na terenu. Novi ispitivač obilazi ispitivane osobe i proverava da li je ispitivač dolazio, kako je teklo ispitivanje i sl. Kontrola se može vršiti posle obavljenog ispitivanja. Prvo, u fazi pregledanja materijala, potpunosti i doslednosti odgovora mogu se pojaviti simptomatična odstupanja ispitanika koje je ispitivao jedan od ispitivača. Drugo, pri deskriptivnoj obradi podataka ispitanici se mogu grapisati i po ispitivačima. Sistematske razlike po "varijabli" ispitivač otkrivaju koji su ispitivači sistematski činili neku grešku, npr. sugerisali odgovore, sporili se sa ispitanicima i sl.

4.2.5. ISPITIVAČ I ISPITANICI: POVERENJE I SARADNJA

"Ispitanik" je opšti naziv kojim označavamo sve osobe koje učestvuju u istraživanju kao izvor podataka. Nekada su samo predmet posmatranja, nekada su samo sagovornici, a nekada i jedno i drugo. Ispitanici mogu biti osobe različitog socijalnog položaja, pola, uzrasta, stepena obrazovanja, zanimanja, različitih psihičkih osobina i stilova ponašanja, veoma različite spremnosti da otvoreno razgovaraju sa nepoznatom osobom koja je uz to i predstavnik neke ustanove...Uspeh razgovora zavisi od sposobnosti ispitivača da stvori takvu atmosferu u kojoj će ispitanik pokazati kako dobru volju da se upusti u razgovor tako i spremnost da tokom razgovora sarađuje.

Kontakt sa ispitanikom i samoidentifikacija ispitivača

29


Često se ispitivanje tako organizuje da jedan ispitivač istovremeno pomoću upitnika ili drugih sličnih instrumenata ispituje grupu ispitanika, npr. školsko odeljenje, grupu radnika iz pogona, članove neke organizacije u vreme sastanka i sl. Drugi karakterističan način ispitivanja je individualno ispitivanje u kući, na radnom mestu i sl.

Osnovno pravilo je kada se ispitivač nađe pred ispitanikom da se predstavi: navede svoje ime i prezime, ustanovu ispred koje je došao. U većini istraživanja ispitivač ima legitimaciju koju treba da pokaže ispitaniku, a kojom potvrđuje svoj identitet i ostale saopštene informacije. Posle tog ispitivač saopštava o kakvom ispitivanju se radi i kako je ispitanik (ili grupa) izabran za učesnika (saradnika) u istraživanju. Kod individualnog ispitivanja ispitivač proverava da li se radi o osobi na koju je upućen.

Opšta i posebna usputstva, održavanje komunikacije tokom ispitivanja

Odmah posle predstavljanja, ispitivač saopštava kratko OPŠTE UPUTSTVO koje ispitaniku omogućuje da stekne predstavu o temama na koje se odnose pitanja koja slede. Zatim daje UPUTSTVO O NAČINU RADA. Najpodesnije je ako to uputstvo važi za celo ispitivanje. Često se, međutim, u jednom istom instrumentu javljaju grupe pitanja na koje se odgovara na različite načine. Ako se u ispitivanju javlja više instrumenata, još je verovatnije da će način odgovaranja biti različit. U takvim slučajevima se tokom ispitivanja daju DOPUNSKA UPUTSTVA. Ako se ispitivanje vrši upitnikom, pre početka rada, odmah posle opšteg uputstva se najavljuje da se na neka pitanja odgovara na drugi način i da je to kod tih pitanja jasno naznačeno.

Često se u cilju veće iskrenosti odgovora a ponekad i u cilju njegove stvarne zaštite, ispitaniku saopštava daje ispitivanje anonimno. U tom slučaju u razgovoru ili upitniku ne sme da se pojavi ni jedno pitanje koje omogućuje identifikaciju ispitanika i koje bi, s toga, izazvalo podozrivost. Pored anonimnosti, u predstavljanju ispitivanja može se insistirati na poverljivosti podataka. Ispitaniku se npr. saopštava da njegovi odgovori, sem istraživaču, nikome neće biti dostupni, ili da se upitnici označavaju isključivo šiframa i tako šifrirani upućuju na mehanografsku obradu i sl.

Veoma je važan prvi utisak koji ispitivač ostavi na ispitanika. Zato je potrebno nastupiti na način koji odaje kulturnu i ozbiljnu osobu, osobu kojoj se može verovati. Kultura u ophođenju ogleda se u pozdravljanju, predstavljanju, oslovljavanju, iznošenju molbi i zahteva, davanju objašnjenja i uputstava, podsticanju, ohrabrivanju i zahvaljivanju. Jačinu glasa i brzinu govora treba prilagoditi situaciji i osobi. S druge strane, ispitanik nužno ostavlja izvestan utisak na ispitivača i ovaj ga na osnovu tog opaža kao osobu sa određenim osobinama koje mogu olakšati ili otežati ispitivanje... Ispitivač ne sme ničim da otkrije kakav je taj utisak, uvek treba da se drži kao da je ispitanik maksimalno korektan i predusretljiv, sposoban da razume uputstva i pitanja.

"Povratna informacija" ispitaniku: zahvaljivanje, upućivanje na ishode, objašnjenje postupka . . .

Završetak ispitivanja je jednako važan kao i početak. Osoba koja je iznela svoja zapažanja, mišljenja i ocene, zbog pristanka na ispitivanje uvedena u razmišljanje o svojim ličnim reakcijama na razne pojave, treba da ispitivanje doživi kao celovit i konstruktivan događaj. O tome se brine konstruktor instrumenata i projektant istraživanja, jer uvodi i takva pitanja koja ispitaniku pružaju priliku npr. da navede svoja zapažanja ili mišljenja i o stvarima o kojim nije pitano a on smatra da su značajne, da da savet za neko novo ispitivanje i sl. Naravno, ne treba insistirati na odgovorima na ta pitanja. Važno je da mu jedno ili dva takva pitanja postave a njegovo eventualno uzdržavanje od odgovora prihvati kao nešto

30


što je na svom mestu. Svako ispitivanje treba da ispitank doživi kao zaokružen i smisaon razgovor, a pogotovo ako se radi o ispitivanju koje je duže trajalo i imalo znatne zahteve u odnosu na ispitanika.

Završni deo ispitivanja ima mentalnohigijensku funkciju u odnosu na ispitanika, ali i ekološku funkciju odnosu na buduća istraživanja. Nekorektno ispitivanje malog broja osoba u nekoj sredini može celu sredinu učiniti neprijateljski raspoloženom prema budućim ispitivanjima.

4.3. ISTRAŽIVANJE KAO PROCES REŠAVANJA PROBLEMA

Istraživanje možemo posmatrati kao relativno specifičnu delatnost usmerenu na unapređivanje saznajno-praktične dimenzije ljudskog života. Ono se sastoji iz aktivnosti kojim dolazi do izražaja aktivistički, inicijativan, stvaralački odnos čoveka prema onom što doživljava i uslovima koji određuju kvalitet tih doživljaja. Istraživanje je, dakle, delatnost kojom ljudi nastoje da prevaziđu teškoće, prepreke, neizvesnosti sa kojim se suočavaju u svom svakodnevnom životu i radu, u odnosima sa prirodnim i društvenim okruženjem. Posmatrano sa tog stanovišta, istraživanje se obično definiše kao proces rešavanja saznajnih i praktičnih problema.

Na shemi su prikazana dva aspekta istraživanja - komunikacioni i problemski. Reč je o dva ugla posmatranja jednog istog procesa. U prvom slučaju pažnju usredsređujemo na ULOGE i AKTERE koji su nosioci tih uloga i to sa ciljem uočimo od čega sve zavisi uspešnost saobraćanja među onima koji sudeluju u istraživanju i koji su odnosi kritični kao mogući izvor krupnih nesporazuma. Iz drugog ugla posmatranja, kada na istraživanje gledamo kao na proces rešavanja problema, vidimo da se ono sastoji iz niza intelektualnih aktivnosti koje su prvenstveno skoncentrisane na postavljenje problema, operacionalizovanje načina njegovog rešavanja, kontrolisano sprovođenje tih operacionalizacija i na verifikaciju dobijenih nalaza.

Uočavanje problema, ocena njegovog značaja, postavljanje cilja za koji se pretpostavlja da se može ostvariti pomoću istraživanja i donošenje odluke o organizovanju istraživanja su neophodni uslovi koji prethode istraživanju. Početnu formulaciju problema može ali i ne mora nužno dati sam istraživač. I ostala tri momenta koja prethode svakom istraživanju - ocena o značaju problema, postavljanje cilja i odluka o organizovanju istraživanja - mogu ali i ne moraju biti u nadležnosti istraživača.

Pošto postavljeno najopštije, okvirno određenje problema, istraživač po pravilu pristupa pripremama za istraživanje. Suočen sa novim problemom, istraživač u prvom redu nastoji da sistematizuje prethodna znanja, da ih upotpuni i proširi izučavanjem relevantne literature i neposrednim posmatranjem pojava koje ga interesuju. Kroz te aktivnosti istraživač upoznaje sadržaj problema, njegovu strukturu, što mu omogućuje da problem raščlani na glavne delove i da se približi odluci o tome šta će biti predmet njegovog istraživanja i na koji način će istraživanje realizovati. Odlučivanje o tome koje pojave će biti predmet istraživanja je prvi korak u izradi projekta istraživanja. Poznata izreka da je dobro postavljen problem već upola i rešen problem u potpunosti se može primeniti i na planiranje i realizovanje istraživanja.

Projektovanje u smislu donošenja odluka o tome kako će se odvijati istraživanje temelji se na formulaciji predmeta istraživanja. U toku projektovanja predmet istraživanja prolazi kroz nekoliko reformulacija koje imaju za cilj da se postigne što veći stepen preciznosti. Formulacija hipoteza, određivanje promenljivih i njihovih uzajamnih odnosa, analiza pojmova koji simbolizuju te promenljive i operacionalno definisanje tih pojmova su koraci u izradi projekta koji progresivno povećavaju stepen

31


preciznosti u određivanju predmeta istraživanja. Drugim recima, to su takođe formulacije problema, ali uvek sa novim ciljem i novim doprinosom njegovoj jasnoći i preciznosti.

Posmatranje i ispitivanje, registrovanje zapažanja i odgovora je središnja i veoma delikatna faza rada u empirijskom istraživanju. U njoj se obelodanjuje valjanost svih prethodnih odluka a od preciznosti njenog izvođenje i kontrole uslova u kojim se izvodi zavisi valjanost svih operacija koje slede i onog što će biti ishod tih operacija. To je razlog da se tehnikama (instrumentima) za registrovanje podataka i njihovom primenjivanju u metodologiji naučnog istraživanja posvećuje velika pažnja.

Prema tome ko artikuliše ono što se u istraživanju smatra podatkom, empirijskim materijalom koji direktno ulazi u analizu, u socijalnoj psihologiji možemo govoriti o dve vrste podataka - o podacima koje artikuliše ispitanik i o podacima koje artikuliše istraživač. U prvom slučaju se postupci, reakcije i odgovori ispitanika registruju što vernije, bez ikakve selekcije, izmene i interpretacije od strane posmatrača ili ispitivača. Npr. od posmatrača koji prati tok grupne diskusije može se tražiti da za svakog člana registruje koliko puta je uzimao reč i u koje vreme, koliko je postavio pitanja, koliko je dao odgovora itd. U intervujuu ili upitniku ispitaniku se mogu postaviti pitanja koja direktno traže neku informaciju, te ispitanik po pravilu daje i direktan odgovor. To mogu biti npr. informacije o stepenu obrazovanja, vrsti zanimanja, obavljanju neke aktivnosti, ali i informacije o procenama raznih iskustvenih objekata ili doživljenih situacija. U pripremi za obradu takvi podaci se prevode u simbolički sistem koji zahteva tehnologija obrade (šifriranje, kodiranje) i posle obrade se tumače u termnima u kojim su bili registrovani. Drugu grupu čine podaci koje artikuliše istraživač. Iz registrovanog ponašanja ili iz registrovanih odgovora na razna pitanja istraživač naknadno izvodi i artikuliše ono što smatra podatkom. On to čini na osnovu operacionalnih definicija promenljivih i u skladu sa izabranom tehnikom sintetizovanja pokazatelja koji su registrovani pomoću korišćenih instrumenata. To je slučaj npr. kod stvaranja raznih "indeksa", utvrđivanja položaja ispitanika na skali koja ima veći broj stavki. Tu spadaju i sve projektivne tehnike. Kod nekih tehnika, kao što je npr. strukturisano posmatranje pomoću sistema kategorija, uvežbani posmatrači sami u toku posmatranja interpretiraju ono što vide i registruju samo kategoriju u koju neko ponašanje spada.

Priprema podataka za obradu i sama obrada podataka slede odluke donete u toku izrade instrumenata i opšti plan obrade koji je predviđen projektom. Vrste promenljivih, njihova osnovna svojstva i njihovi međusobni odnosi pobrojani su najpre u formulaciji problema a zatim specifikovani u formulacijama hipoteza, odnosno ciljeva i zadataka istraživanja.

Pitanja od kojih se pošlo u istraživanje traže odgovore, ali ne u terminima operacionalnih definicija, niti u terminima raznih tipova i tehnika obrade podataka i sl. Odgovori moraju biti u terminima u kojim su postavljene hipoteze (zadaci) istraživanja i u kojim je formulisan problem zbog kojeg je i došlo do istraživanja. Kod aplikativnih istraživanja primena nalaza je prvenstveno u funkciji rešavanja problema zbog kojeg je organizovano istraživanje, a zatim i u funkciji provere valjanosti teorijskih, metodoloških i drugih komponenti istraživanja. Takva istraživanja pružaju obilje povratnih inormacija npr. o psihometrijskim svojstvima instrumenata, o osetljivosti instrumenata na uslove ispitivanja, na socijalni kontekst u kojem je istraživanje realizovano i sl. Kod bazičnih istraživanja rade se replikacije ili dopunska istraživanja u cilju da se provere pouzadanost utvrđenih nalaza, održivost predloženih teorijskih tumačenja i opravdanost eventualnih alternativnih interpretacija.

Od aktivnosti koje istraživanju daju karakter procesa rešavanja problema detaljnije ćemo prikazati one koje iz kojih se sastoji (1) pripremna faza, (2) faza projektovanja istraživanja i (3) faza

32


konstrukcije (i adaptacije) instrumenata za registrovanje podataka. Izlaganje o (4) izvođenju istraživanja, (5) obradi i analizi podataka, (6) saopštavanju nalaza i (7) orijentaciji na projektovanje novih istraživanja, biće sasvim koncizno, jer o tim fazama biće više reći u poglavlju o upitniku.

33

materijal za i kolokvijum_masteri

Documents