marxist toplumsal gelişme aşamaları ile rostow'un gelişme ... · marxist toplumsal...

Marxist Toplumsal Gelişme Aşamaları ile Rostow'un Gelişme Aşamaları

Yaklaşımlarının Değerlendirilmesi

Z e k i K A R T A L Doç. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

İİBF, İktisat Bölümü [email protected]

Marxist Toplumsal Gelişme Aşamaları ile Rostow'un Gelişme Aşamaları Yaklaşımlarının Değerlendirilmesi

Özet

B u çalışmada, farklı o k u l l a r d a n o l a n M a r x v e R o s t o w ' u n aşamalar kuramı, farklı i k i gelişme k o n s e p t i m i , y o k s a aynı gelişme k o n s e p t i n i n varyasyonları mı olduğu s o r u s u n a c e v a p arandı. Çalışmanın amacını, h e r i k i m o d e l i n d e i s t i k a m e t i n i n v e s o n varış noktalarının aynı olduğunu göstermek oluşturdu. Araştırma s o r u s u n a a r a n a n c e v a b a v e i s t e n i l e n s o n u c a ulaşılabilmesi için Marx'ın v e R o s t o w ' u n aşamalar kuramı e l e alınarak o r t a k özelliklerinin b e l i r l e n i l m e s i n e çalışıldı. R o s t o w ' u n v e M a r k s i s t yazarların t o p l u m s a l biçimlenme özellikleri üzerine yaptıkları tüm m e t o t s a l v e t e o r i k araştırmaların A v r u p a m e r k e z c i düşünce s i s t e m i n e dayandığı v e h e r i k i gelişme m o d e l i n d e k i t o p l u m s a l formasyonların üretici güçleri arasında b i r f a r k bulunmadığı görüldü. B a h s e d i l e n t o p l u m s a l f o r m a s y o n l a r d a i l e r l e m e v e gelişmenin s o n durağı o l a n v e s e r m a y e b i r i k i m i n e d a y a n a n A v r u p a s a n a y i m e d e n i y e t i n e ulaşılması amaçlanmaktaydı. Gerçekleştirilen endüstriyel m o d e l l e r d e s a d e c e d i l i n kullanımı açısından b i r f a r k vardı: M a r k s i s t gelişme m o d e l i = s o s y a l i s t s a n a y i m e d e n i y e t i R o s t o w ' u n Gelişme m o d e l i = k a p i t a l i s t s a n a y i m e d e n i y e t i Marx'ın v e R o s t o w ' u n gelişme m o d e l l e r i üretime v e özellikle d e s a n a y i üretimine d a h a doğrusu s e r m a y e malları üretimine büyük önem v e öncelik a t f e t t i l e r . H e r i k i gelişme m o d e l i n d e d e üretim b e n z e r b i r i k t i s a t mantığı i l e f o n k s i y o n gösterdi. B u r a d a n h a r e k e t l e b u m o d e l l e r i n b i r b i r l e r i n d e n farklı v e b i r b i r i n i n a l t e r n a t i f i o l m a k t a n z i y a d e aynı gelişme k o n s e p t i n i n i k i v a r y a s y o n u o l m a k t a n öteye geçemediler.

Anahtar Kavramlar:: T o p l u m s a l F o r m a s y o n , Üretim Tarzı, M o d e r n i z i m , Aşamalar t e o r i s i

Society Stage Theories in Marxist and Bourgeois Development Theories: A Comparative Analysis

Abstract

This paper looked for an answer to the question stated as "Were Rostow's stages of growth and Marx's theory of history two different development concepts or variations of the same development concept?" The purpose of this paper was showing that the direction and the destination of both models were the same through analysis of common points in both theories. It was seen that Rostow's and Marxist writers' all methodical and theoretical research about societal formation characteristics were based on Euro-centralist thought system. There were also no differences between the forces of production for social formations in each development model. The goal of both societal formations was Europe industry civilization that was the last station of the advancement and development and based on the capital accumulation In the industrial models realized, the only difference was pertaining to the use of language: Marxist Development Model= Socialist industry civilization. Rostow's development = Capitalist industry civilization. The development models of Marx and Rostow attributed great importance and priority to production, especially industry production; in more accurate words, capital goods production. In both development models, production functioned with similar economy logic. As a result, the two models could not go beyond being two variations of the same development concept rather than being distinctive and alternative to each other.

Keywords: Social Formation, Mode of Production, Modernism, Stages Theory

ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ, AĞUSTOS 2015, 10(2), 231- 244 231

mailto:[email protected]

1. Giriş Müşterek b i r a d o l a n " m o d e r n i z m t e o r i s i " b i r üst k a v r a m o l a r a k , g e l e n e k v e m o d e r n i z i m arasındaki çelişkiler tarafından b e l i r l e n e n birçok gelişmeci k u r a m s a l düşünce saptamaları için u y g u n düşmektedir. B u n l a r öyle b i r gelişme tahayyülünden h a r e k e t e t m e k t e d i r l e r k i , b u n a göre tüm insanlık için barbarlıktan m e d e n i y e t e k a d a r c e t v e l s e l b i r gelişme v u k u bulmaktadır. O h a l d e tüm h a l k l a r aynı gelişme çizgisini t a k i p e t m e k t e v e "Gelişmiş Ülkeler" "gelişmekte o l a n ülkelerin" henüz d a h a başında olduğu b i r süreci e v v e l c e yaşamıştır. B u k o n s e p t e göre m o d e r n i z i m , gelişmekte o l a n ülkelerin m o d e r n s a n a y i ülkelerine doğru gelişmeleri manasına g e l m e k t e ; b u örnekten s a p a n h e r şey e k s i k v e y a azgelişmiş olmalıdır ( K n a l l v e W a g n e r , 1 9 8 6 : 3 4 ) .

B u bağlamda aşamalar t e o r i s i m o d e r n i z i m t e o r i l e r i n i n müstesna b i r k a r a k t e r i n i s e m b o l i z e e t m e k t e d i r . B u p o z i s y o n u n t e m s i l c i l e r i insanlık t a r i h i n i n gelişiminin doğrusal ilerlemediğini b i l a k i s k e n d i içinde farklı aşamalardan geçerek b u günlere geldiğini k a b u l e t m e k t e d i r l e r . B u a r a d a b u yazarların çoğu z o r u n l u b i r gelişim yasasını v a r saymaktadır. 1 9 . yüzyılda K. K n i s , F. L i s t v e B. H i l d e b r a n d g i b i y a z a r l a r i k t i s a d i gelişmenin s e y r i n i b u tür aşamalarda kavramsallaştırmıştır. K a r l M a r x ' t a d a b u eğilimin i z l e r i görülmektedir ( K n a l l v e W a g n e r , 1 9 8 6 : 3 6 ) .

Gelişme kavramının doğa t a r i h l i v e b i y o l o j i k kökenli y o r u m u n d a n vazgeçiş, M a r x ' t a e n yüksek aşamasını yaşamıştır. M a r x , t a r i h i sınıflar mücadelesinin t a r i h i o l a r a k i l a n etmiştir ( M a r x - E n g e l s , 1 8 4 8 ) . M a r x ' t a gelişme v e d e v r i m b i r b i r i n i dışlamamakta, a k s i n e b i r b i r i n e h i z m e t e t m e k t e d i r . Çünkü o n a göre h e r türlü t a r i h s e l gelişme sınıf çelişkisine dayanmaktadır. B u r a d a n h a r e k e t l e t a r i h e planlı, kontrollü v e gelişenli, d e v r c i b i r müdahale mümkündür. Y a n i M a r x ' a göre t a r i h h e r z a m a n yapılabilirdir. Böylece gelişme kavramı bilinçli p o l i t i k e y l e m i n alanına girmiş v e artık t e o r i k düşünceyle sınırlı kalmamıştır ( B r u n n e r , C o n z e v e K o s s e l l e c k , 1 9 7 5 : 2 2 4 ) . İnsanlığın kurtuluşu, t a r i h i n amacı o l a r a k Komünist M a n i f e s t o ' d a b i l d i r i o l a r a k formüle edilmiştir. B u r a d a " t a r i h i m i s y o n " n i s p e t e n m e k a n i k b i r " i l e r l e m e " kavramı o l a r a k o r t a y a çıkmaktadır.

E k o n o m i k gelişmenin k a p i t a l i s t ülkelerin gelişme aşamalarının s i l s i l e s i n e göre gerçekleştiği v e b u aşamalardan şimdiki gelişmiş ülkelerin çok önceden geçtikleri v e bugün "azgelişmiş ülkeler" d i y e tanımlanan ülkelerin d e t a r i h i n i l k aşamaları o l a r a k adlandırılan b i r aşamada bulunduğu g e n e l o l a r a k k a b u l görmektedir ( F r a n k , 1 9 7 3 : 9 1 ) .

M a r x i l k e l komünal, köleci, f e o d a l , k a p i t a l i s t v e sosyalist-komünist o l m a k üzere beş t o p l u m s a l f o r m a s y o n d a n b a h s e t m e k t e d i r . Gerçi M a r x için s o s y a l i z m e geçişin t e k ön koşulu Batı k a p i t a l i z m i olmamasına rağmen ( B i e r m a n n v e KöRler, 1 9 7 7 : 3 6 ) M a r x s i s t l e r s o s y a l i z m i gelişme v e sanayileşme t e o r i l e r i o l a r a k algılamakta o l u p ,

232 ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ İİBF DERGİSİ

batılı s a n a y i s i v i l i z a s y o n u tarafından oluşturulan s a n a y i k o m p l e k s i n i s o s y a l i z m için ön koşul o l a r a k i l e r i sürerek t a r i h e müdahale e t m e k t e d i r l e r .

Diğer t a r a f t a n Marx'ın aşamalar t e o r i s i n e a l t e r n a t i f o l a r a k , e k o n o m i k aşamalar t e o r i s i n i n e n genç t e m s i l c i s i o l a n W a l t W . R o s t o w d a ardışık beş t o p l u m s a l f o r m a s y o n i l e r i sürmektedir: g e l e n e k s e l aşama, h a r e k e t e geçiş aşaması, kalkış aşaması ( T a k e - o f f ) , o l g u n l u k aşaması, k i t l e tüketimi-olgunluk aşaması ( R o s t o w , 1 9 6 0 ) . R o s t o w ' u n t e z i n i n m o d e r n i z i m t e o r i s i y l e ilişkisi, g e l e n e k s e l t o p l u m u n birçok aşamalardan geçerek m o d e r n i z m e doğru y o l almasıdır ( K n a l l v e W a g n e r , 1 9 8 6 : 3 6 ) . R o s t o w , tüm ülkelerin farklı z a m a n l a r d a tarım ülkesinden s a n a y i ülkesine doğru dönüşeceği s o n u c u n a varmaktadır. B u n u i f a d e e d e r k e n , t e o r i s i n i n çıkış noktasını günümüzdeki gelişmiş Batılı s a n a y i ülkeleri oluşturmaktadır (Manisalı, 1 9 7 8 : 6 2 ) .

B u çalışmanın m e v c u t çalışmalardan farkı i k i m o d e l i n d e i s t i k a m e t i n i n v e varış noktalarının aynı olduğunu göstermektir. B u r a d a n h a r e k e t l e çalışmada, farklı o k u l l a r d a n o l a n Marx'ın v e R o s t o w ' u n aşamalar kuramı, farklı i k i gelişme k o n s e p t i m i y o k s a aynı gelişme k o n s e p t i n i n varyasyonlarımı? S o r u s u n a c e v a p aranmaktadır. B u n u n için h e r i k i aşamalar kuramı e l e alınarak, o r t a k özelliklerinin b e l i r l e n m e s i n e çalışılmaktadır.

2. Marx'ın Aşamalar Teorisi K a r l M a r x k e n d i aşamalar t e o r i s i n e s a d e c e mantıksal a m a t a r i h s e l o l m a y a n b i r tutarlılık a t f e d e n 1 9 . yüzyılın t e k aşamalar t e o r i s y e n i o l a r a k gösterilmektedir. S a l i n ( 1 9 6 8 : 2 5 ) o n u n diyalektiğe rağmen t a r i h i n s p o n t a n e özgürlüğünü önceden gördüğünü v e aşama a t l a m a imkanını k a b u l ettiğini söylemektedir. B u k o n u d a d a R u s y a örneğini v e r m e k t e d i r . Aşağıda özellikle M a r x s i z m i n S t a l i n i s t y o r u m u n u n t a r i h s e l z o r u n l u l u k o l a r a k gördüğü t o p l u m s a l aşamalar aşağıda kısaca açıklanmaktadır.

2.1. Üretim Biçimleri

A m i n ( 1 9 7 5 : 1 1 ) Marx'ın üretim biçimi kavramının s o y u t b i r k a v r a m olduğunu b e l i r t t i k t e n s o n r a yazarın b u kavramın i l k m e d e n i t o p l u m d a n k a p i t a l i z m e k a d a r u z a n a n tüm m e d e n i y e t t a r i h i n i n t a r i h s e l s e y i r sırası üzerine b i r s a p t a m a d a bulunmadığını söylemektedir.

K a p i t a l i z m , pazarların v e üretimin sürekli genişlemesi için ölçüsüz b i r dürtüye s a h i p k e n ( M a r x , 1 9 5 3 : 2 4 0 ) , M a r x ' a göre e s k i zamanların üretim biçimleri o l a n özellikle " A s y a t i p i üretim tarzı" ( M a r x , M E W , 2 8 . B d . : 2 6 8 ) v e f e o d a l i z m durağan b i r özellik göstermektedir.

Hiçbir üretim tarzı hiçbir z a m a n s a f b i r biçimde bulunmamaktadır: T a r i h s e l t o p l u m l a r farklı üretim biçimlerini b i r b i r l e r i y l e k o m b i n e e d e n v e aynı z a m a n d a u z a k

AĞUSTOS 2015 233

t i c a r e t üzerinden başka t o p l u m l a r l a ilişkiler k u r u p o r g a n i z e e d e n "formasyonlardır" ( A m i n , 1 9 7 5 : 1 3 ) . B u n d a n dolayı v e r g i y e bağlı d o m i n a n t üretim biçimleriyle ( e r k e n f e o d a l ) kölecilik v e h a t t a k a p i t a l i s t üretim biçimleriyle ilişki içerisinde o l a n b a s i t m a l üreticilerinin üretim biçimi bulunmaktadır. K u r a l o d u r k i , eğer kölecilik v e r g i y e bağlı d o m i n a n t b i r üretim biçimi i l e i l i n t i l i y s e ( h a t t a b i z z a t A m e r i k a ' d a 1 8 6 5 ' e k a d a r o l a n k a p i t a l i s t üretim biçimiyle ) , b e n z e r b i r şekilde d o m i n a n t b i r üretim biçimi o l m a y a b i l i r . F a k a t i s t i s n a i d u r u m l a r d a gerçekten d e k l a s i k a n t i k çağda olduğu g i b i d o m i n a n t üretim biçimi o l a b i l m e k t e d i r ( A m i n , 1 9 7 5 : 1 3 ) .

T j a d e n v e T j a d e n - S t e i n h a u e r ' i n ( 1 9 7 3 : 3 3 ) y o r u m u n a göre d e M a r x e k o n o m i k t o p l u m f o r m a s y o n u n u , k a p i t a l i s t üretim biçimi tarafından k u r u l a n t o p l u m f o r m a s y o n u g i b i , çeşitli üretim biçimlerinin gelişme s i l s i l e s i n d e görmektedir. B u b e l i r l i b i r A s y a t i p i üretim tarzından e s k i A v r u p a a n t i k üretim tarzına; Batı A v r u p a f e o d a l i z m i üzerinden m o d e r n b u r j u v a üretim biçimine k a d a r uzanmaktadır v e t e k b i r e k o n o m i k t o p l u m f o r m a s y o n u n u n v e y a i k i n c i l f o r m a s y o n u n b i r b i r i n i t a k i p e d e n " i l e r i c i dönemlerini" oluşturmaktadır. B u r a d a k i m e s e l e , t o p l u m t a r i h i n i n k a p i t a l i z m i n gelişimi için b e l i r t i l e n v e e v r e n s e l o l m a y a n y o l u olmasıdır. Şüphesiz M a r x kişisel o l a r a k görünüşte b u y o l u doğal v e t a r i h s e l o l a r a k düşünmektedir. B u şu a n l a m a g e l m e k t e d i r : Z o r u n l u - y a s a l modernleşme sürecinin, k e n d i t e k i l aşamasından s a p m a gösteren toplumları k e n d i m o d e r n i z m i l g i s i içerisinde tutması g e r e k m e k t e d i r . İlerleme e f s a n e s i v e A v r u p a m e r k e z c i l i k kuşkusuz b u tasarımın e s a s t a n eleştirilecek özellikleri olmasıdır. B i z a t i h i Marx'ın k e n d i s i n d e d e b u yaklaşımın i z l e r i sorgulanmalıdır. B u yalnızca t e o r i k n e d e n l e r l e değil aynı z a m a n d a p r a t i k n e d e n l e r l e d e yapılmalıdır. Çünkü b u i l e r l e m e e f s a n e s i v e A v r u p a m e r k e z c i l i k ; k o n s e p t i n , h e r şeyden önce k a p i t a l i s t f o r m a s y o n v e üretim biçiminin, g e n e l t o p l u m s a l k a t e g o r i l e r karşısında bağımsızlığına y o l açmaktadır. Başka b i r deyişle i l e r l e m e e f s a n e s i v e A v r u p a m e r k e z c i l i k karşılıklı m u a m e l e n i n v e doğayla etkileşimin k a p i t a l i s t tarzının g i z l i b i r yüceltisini içermektedir. B u yüceltme m a r j i n a l v e m a h r u m halkların, ülkelerin karşısında çirkin b i r p o l i t i k a y a dönüşebilmektedir.

Marx'ın t o p l u m formasyonları üzerine o l a n görüşleri S t a l i n tarafından bilindiği üzere b e n z e r s i z b i r şekilde t a h r i f a t a uğratılmaktadır. K e n d i s i , t a r i h t e şimdiye k a d a r yalnızca üretim ilişkilerinin beş t e m e l t i p i n i tanımak i s t e m e k t e d i r ( K u r z e r L e h e r g a n g d e r K P d S U ( B ) , 1 9 3 8 ) . Özellikle A s y a t i p i üretim tarzına o l a n eleştirisi v e o n u b e r t a r a f e t m e s i n i n büyük b i r p o l i t i k t a h r i p e t k i s i yaptığı söylenmektedir ( T j a d a n v e T j a d a n -S t e i n h a u e r , 1 9 7 3 : 3 2 ) . T o p l u m s a l formasyonların yukarıdaki y o r u m u n a göre aşağıdaki beş t o p l u m s a l aşamanın ayırımına varılmaktadır:

2.1.1. İlkel Komünal Toplum

B u t o p l u m biçimleri diğerlerinin h e p s i n d e n önce g e l m e k t e d i r . O r t a k b i r üretim biçimine s a h i p değildir. B u o r t a k üretim biçimi önce çok zayıf o l a r a k belirginleşen sınıf farklılığına y o l açmaktadır. B u n l a r i l k e l komünizmden gelişmiş sınıflı t o p l u m l a r a geçişte a r a h a l k a o l a r a k görülmektedir. B u i l k komünizm, işbölümünün v e artık


değerin " i l k n e g a s y o n u " o l a r a k tanımlanabilmektedir. N e g a s y o n d a n ( sınıfsız t o p l u m ) p o z i s y o n a ( sınıflı t o p l u m ) yavaş v e adım adım geçişin gerçekleşmesinden dolayı, e k o l o j i k şartlara bağlı birçok farklı köy-kolektivist üretim biçimleri bulunmaktadır. F a k a t i l k e l komünal tüm üretim biçimleri aşağıdaki özellikleri göstermektedirler:

- İşin b i r e y s e l ( küçük a i l e ) v e y a k o l e k t i f ( büyük a i l e ) t e m e l d e o r g a n i z a s y o n u k i b u r a d a önemli çalışma a l e t l e r i v e t o p r a k , k a b i l e n i n k o l e k t i f mülkiyetinde bulunmaktadır. B u n u n kullanımını h e r k e s h e r d u r u m d a k e s i n k u r a l l a r a göre h a k e t m e k t e d i r ( a i l e l e r tarafından t a h s i s e d i l e n p a r s e l l e r i n kullanımı v e b e n z e r i g i b i ).

- M a l - p a r a ilişkileri m e v c u t değildir. B u n d a n dolayı t o p l u l u k içerisinde üretimin dağılımı k u r a l l a r a göre yapılmaktadır. B u k u r a l l a r a k r a b a ilişkileri s i s t e m i i l e sıkı b i r bağlantı içerisinde bulunmaktadır ( A m i n , 1 9 7 5 : 1 1 ) .

B u t o p l u l u k l a r d a tüm üyelerin toprağa m u t l a k a aynı ölçüde ulaşma hakları bulunmamaktadır. Toprağın kullanımı üzerine aynı h a k b u toplulukların e n i l k e l l e r i n d e b i l e hüküm sürmektedir. F a k a t diğerlerinde b u h a k hiyerarşik k o n u m a göre sınıflandırılmaktadır. B e l i r l i a i l e l e r v e y a k a b i l e l e r d a h a i y i ( d a h a elverişli v e y a büyük) p a r s e l l e r e , s a h i p olmaktadırlar. B u r a d a i l k b a s i t sınıf farklılaşması başlamaktadır. Oluşan hiyerarşi, g e n e l i n d e p o l i t i k hiyerarşiye v e y a d i n s e l güce sıkı sıkıya bağlı bulunmaktadır. F a k a t köylü h e r z a m a n toprağın kullanım hakkına s a h i p olmaktadır: T e k başına h e r h a n g i b i r k a b i l e y e a i t o l m a k o n a b u k a b i l e toprağının b i r p a r s e l i n i k u l l a n m a hakkını v e r m e k t e d i r . B u n d a n dolayı proleterleşme süreci başka b i r i f a d e y l e üreticilerin üretim araçlarından ayrılması mümkün olmamaktadır ( A m i n , 1 9 7 5 : 1 2 ) .

2.1.2. Köleci Toplum

B u t o p l u m f o r m a s y o n u n d a k e n d i yeteneği i l e çalışan i n s a n alınıp satılan b i r m a l o l a r a k m u a m e l e görmektedir. Çok a z d a o l s a değişik z a m a n l a r d a v e bölgelerde o r t a y a çıkan köleci t o p l u m köle işçiliğine d a y a n a n b i r üretim biçimine s a h i p bulunmaktadır. Köleci t o p l u m d a işçi y a n i köle çok önemli b i r üretim aracı o l a r a k o r t a y a çıkmaktadır. Köle işinin üretimi t o p l u l u k içerisinde ( a t a e r k i l kölelik) ürün biçiminde o l m a y a n mübadele ilişkilerinde v e y a ürün biçimindeki mübadele ilişkilerinde (geçmişte Y u n a n - R o m a köleciliğinde olduğu g i b i ) dolaşıma g i r e m e m e k t e d i r ( A m i n , 1 9 7 5 : 1 2 ) . Ayrıca b u t o p l u m biçiminde mülkiyet ilişkileri, t o p l u m s a l iş bölümü v e sınıfların o r t a y a çıktığı görülmektedir (İlkin, 1 9 7 4 : 5 1 ) .

2.1.3. Feodal Toplum

B u t o p l u m biçiminde i n s a n taşınmaz m a l l a r a bağlanmaktadır. F e o d a l b e y e bağımlı o l a r a k çalışan köylünün emeğinin b i r parçasına f e o d a l b e y tarafından e l konulmaktadır ( b e l i r l i günlerde f e o d a l b e y için çalışmak) v e y a köylü mahsulün b i r

AĞUSTOS 2015 235

bölümünü aşar v e r g i s i biçiminde f e o d a l b e y e t e s l i m e t m e k t e d i r . F e o d a l üretim biçimi aşağıdaki özellikler tarafından b e l i r l e n m e k t e d i r : a ) T o p l u m toprağı e l d e n çıkarma hakkı o l m a y a n t o p r a k lordları i l e ortakçı s e r f l e r o l m a k üzere i k i sınıfa ayrılmaktadır. b ) T o p r a k l o r d u n u n artık üretimden p a y alması h u k u k s a l i l k e l e r s a y e s i n d e olmaktadır, y o k s a m a l - p a r a ilişkileri s a y e s i n d e değil. c) T o p l u m u n t e m e l hücresini oluşturan üretim biçimleri içerisinde m a l - p a r a ilişkileri m e v c u t değildir ( A m i n , 1 9 7 5 : 1 2 ) .

H a n g i s e b e p t e n o l u r s a o l s u n , eğer f e o d a l l o r d ortakçısının b i r bölümünden ayrılırsa, ortakçı köylüsünü özgürleştirirse, d a h a doğrusu proleterleştirirse, çözülme b u üretim biçimini t e h d i t e t m e k t e d i r .

2.1.4. Kapitalist Toplum

K a p i t a l i s t t o p l u m biçiminde, üretim ilişkilerinin t e m e l i , üretim araçları üzerindeki k a p i t a l i s t mülkiyete dayanmaktadır ( S t a l i n , 1 9 3 8 : 2 ) . Üreticiler üzerinde, y a n i işgücü üzerinde artık özel mülkiyet hakkı bulunmamaktadır. İşgücü m e t a y a dönüşmektedir. İş gücünün s a h i b i i k i k a t d a h a özgür olmaktadır. B e l i r l e y i c i o l a r a k e k o n o m i k büyüme v e s e r m a y e b i r i k i m i k a p i t a l i s t t o p l u m u n h e r aşamasında geçerliliğini korumaktadır.

2.1.5. Sosyalist ve Komünist Toplum

S o s y a l i s t t o p l u m biçiminde h e r k e s i n k e n d i verimliliğine göre t o p l u m s a l üretimden p a y alması gerektiği öngörülmektedir. T o p l u m s a l f o r m a s y o n u n d a h a s o n r a k i y o r u m u n d a b i r d e komünist t o p l u m d a n b a h s e d i l m e k t e d i r . B u n a göre h e r k e s i n k e n d i ihtiyacına göre t o p l u m s a l üretimden p a y alacağı söylenmektedir. Komünist M a n i f e s t o ' d a M a r x v e E n g e l s s o s y a l i s t t o p l u m u v e k o m i n i s t t o p l u m u b i r b i r i n d e n ayırmaktadır. A n c a k b u ayırımın M a r k s tarafından i l e r i y e götürülerek, açılarak tamamlanmadığı görülmektedir.

T o p l u m s a l f o r m a s y o n kavramı L e n i n tarafından t e m e l k a v r a m o l a r a k açıklanmaktadır. B u t e m e l kavramın önce evrenselleştirici a n a l i z l e r i mümkün kılması g e r e k m e k t e d i r k i , b u n u n yanında e l b e t t e t o p l u m u n h a n g i g e n e l özelliklerinin b u " t e m e l k a v r a m l a " anlaşılabileceği v e bunların h a n g i l e r i n i n m u h t e m e l e n sümen altında bırakılacağı düşünülmektedir ( T j a d a n v e T j a d a n -S t e i n h a u e r , 1 9 7 3 : 3 2 ) .

R o s t o w ' u n , 1 9 5 0 ' l i yılların sonlarında s i s t e m i n r e k a b e t i n i v e soğuk savaşı i m a e d e n " M a r k s i s t i k t i s a t t e o r i s i n e b i r a l t e r n a t i f " a l t başlığıyla, " e k o n o m i k büyümenin aşamaları" adlı ( R o s t o w , 1 9 6 0 ) çalışması yayınlanmıştır. B i l i m s e l o l a r a k çok itibarlı v e i k i n c i dünya savaşından s o n r a k i batılı gelişme politikaları için i s e s i y a s e t e n çok v a h i m o l a n R o s t o w ' u n b u çalışması m o d e r n i z i m t e o r i l e r i n i n girişte formüle e d i l e n t e m e l öncülleri için n u m u n e o l m a niteliğindedir. Aşağıda R o s t o w ' u n aşamalar t e o r i s i karşılaştırılmak amacıyla kısaca tanıtılacaktır.


3. Rostow'un Aşamalar Teorisi R o s t o w ' u n araştırma i l g i s i m o d e r n t o p l u m u n oluşumu için b u r j u v a t o p l u m b i l i m c i l e r i tarafından değerli sayılmıştır. K e n d i s i m o d e r n t o p l u m u n oluşumu üzerine gözlemlerden g e n e l sonuçlar çıkarmak için, b i r m e t o t bulduğuna i n a n m a k t a v e e k o n o m i k büyüme t e m e l l i gelişmenin g e n e l b i r t e o r i s i n i tamamlamayı i s t e m e k t e d i r . G e l e n e k s e l t o p l u m d a n m o d e r n t o p l u m a i l e r l e y e n b i r d e n f a z l a aşamanın farkına v a r m a k t a v e tüm m i l l e t l e r i n , g e c i k m e l i d e o l s a , g e l e n e k s e l t o p l u m d a n m o d e r n s a n a y i t o p l u m u n a dönüşme m e c b u r i y e t i n d e olduğunu k a b u l e t m e k t e d i r . R o s t o w ' u n e k o n o m i k büyümenin aşamaları aynı z a m a n d a t o p l u m s a l i l e r l e m e n i n d e aşamalarıdır ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 2 8 ) . Böylece y a z a r azgelişmiş ülkelerin farklı t a r i h s e l v e yapısal özelliklerini önemsememektedir (Öztürk, 2 0 0 5 : 8 4 ) . Diğer t a r a f t a n R o s t o w ' u n çalışmasının s i y a s a l b i r önemi d e vardır. B u d a soğuk savaş döneminde A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i ' n i n a z gelişmiş ülkelerin gelişmeleri için hazırladığı yardım programlarının z a r u r e t i n e meşru b i r gerekçe sunması olmaktadır (Gönel, 2 0 1 0 : 5 4 ) . Y a z a r azgelişmiş ülkelerin gelişmiş batı toplumlarının gittiği y o l d a n g i d e r e k e k o n o m i k kalkınma v e büyümeyi y a k a l a y a b i l e c e k l e r i n i i l e r i sürerek aşağıdaki beş aşamadan b a h s e t m e k t e d i r ( T a b a n v e K a r , 2 0 1 4 : 4 8 ) :

3.1. Geleneksel Toplum

B u t o p l u m s a l f o r m a s y o n u y a z a r aşağıdaki g i b i k a r a k t e r i z e e t m e k t e d i r ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 1 8 ) :

- N e w t o n öncesi b i l i m v e tekniğe dayanmaktadır.

- Kaynakların büyük b i r oranı tarım e k o n o m i s i n d e değerlendirilmektedir.

- Hiyerarşik b i r t o p l u m s a l yapı m e v c u t t u r .

- K a d e r c i b i r değerler s i s t e m i söz k o n u s u d u r .

- Sınırlı b i r d i k e y h a r e k e t l i l i k vardır.

B u t o p l u m biçiminde t o p l u m s a l v e p o l i t i k güç ağırlıkla toprağın mülkiyetini e l i n d e b u l u n d u r a n s o s y a l g r u b u n e l i n d e yoğunlaşmıştır ( B e r b e r , 2 0 0 6 : 3 0 4 ) .

3.2. Hazırlık Aşaması

İkinci aşamada e k o n o m i k kalkış için ön koşullar hazırlanmaktadır ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 1 8 v e devamı). B u d u r u m p i s t t e k i b i r uçağın kalkıştan önce kalkış için y e t e r l i hıza ulaşma koşulu i l e s e m b o l i z e e d i l m e k t e d i r . R o s t o w b u t o p l u m biçiminin özelliklerini şöyle özetlemektedir:

- M o d e r n b i l i m i n imkânlarından y a r a r l a n m a

- A z a l a n m a r j i n a l hasılayı d u r d u r m a

AĞUSTOS 2015 237

- T o p l u m u n kümülatif süreç tarafından başlatılan bolluğa v e k a r a r imkanlarına s e v i n e b i l m e s i

- Eğitimin e n azından bazıları için kapsamlı olması

- Yatırım oranları artışının i l k d e f a gerçekleşmesi

- B u dönemde t o p l u m d a v a r o l a n davranış biçiminin gelişmeyi teşvik e d i c i şekilde dönüşümü gerçekleşmektedir. D e d e y e tanınan imkân v e imkânsızlıklar n e y s e t o r u n a d a aynı imkân v e y a imkânsızlıkların tanınması anlayışı; diğer b i r i f a d e y l e , böyle gelmiş böyle g i d e r şeklinde i f a d e e d i l e b i l e c e k u z u n v a d e l i v e e t k i l i k a d e r c i l i k f i k r i aşılmaktadır(Rostow, 1 9 6 0 : 1 9 ) . R o s t o w ' a göre, k a r y a p m a k v e modernleşmek için t a s a r r u f y a p a n r i s k a l a n , y e n i girişimci t i p l e r i o r t a y a çıkmaktadır ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 1 8 v e devamı).

R o s t o w ' a göre geçiş sürecinin k a r a k t e r i , g e n e l o l a r a k b i r tarım t o p l u m u n d a s a n a y i , ulaşım, t i c a r e t v e h i z m e t sektörlerine ağırlık v e r i l m e s i n d e yatmaktadır. Tarım, nüfusu b e s l e m e k için y e t e r l i m i k t a r d a b e s i n m a d d e s i üretmek zorundadır. S a n a y i sektörü d e tarım için m a k i n e v e gübre üretmektedir. G e l i r l e r yaşam düzeyinin üzerinde durmaktadır. Yatırımların büyük b i r bölümü t e k n i k altyapıların genişletilmesine g i t m e k t e d i r . Z i r a R o s t o w ' a göre demiryollarının, limanların, yolların v s . yapımı e k o n o m i k büyümenin koşullarını oluşturmaktadır. Diğer t a r a f t a n y a z a r , hâlihazırda t o p l u m d a v a r o l a n s o s y a l s e r m a y e n i n e k o n o m i dışı gelişme faktörlerinden m e y d a n a geldiğini söylemektedir. B u n l a r a örnek o l a r a k y e n i seçkin l i d e r l e r i göstererek h a t t a bunların sömürge güçlerini g e r i çekilmeye z o r l a y a c a k k a d a r güçlü olduklarını i f a d e e t m e k t e d i r ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 4 5 ) . B u aşamada hâkim o l a n t o p l u m s a l p e r s p e k t i f , doğal k a y n a k l a r d a n üretim amacıyla a z a m i ölçüde faydalanmaktır (İşgüden, 1 9 9 5 : 1 4 9 ) .

3.3. Ekonomik Kalkış (Take off ) Aşaması

E k o n o m i k kalkış aşaması gelişmekte o l a n ülkeler için önemli b i r aşama o l a r a k görülmektedir. B u aşamada e k o n o m i kendiliğinden büyüyen b i r e k o n o m i y e dönüşmektedir ( " s e l f - s u s t a i n e d g r o w t h " ) . R o s t o w ' a göre b u aşamaya ulaşmak, g e l e n e k s e l t o p l u m u n a n a karakteristiğinin y a n i politikasının, s o s y a l yapısının, b e l l i b i r d e r e c e y e k a d a r değer skalasının v e e k o n o m i s i n i n d e sürekli büyümeyi olanaklı kılacak şekilde değiştirilmesine bağlıdır ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 2 0 ) . B u aşamada e k o n o m i k büyüme için g e r e k l i koşullar R o s t o w ' a göre tabiatıyla içseldir. Yüksek büyüme oranlarıyla b i r v e y a d a h a f a z l a e k o n o m i k branş biçimindeki e k o n o m i k a k t i v i t e bölgeleri kümülatif b i r büyüme sürecine n e d e n o l u r . B u aşamanın karakteristiği aşağıdaki g i b i özetlenebilir:

- Üretken yatırımlardaki artış % 5 v e y a % 1 0 ' d a n a z y a d a m i l l i g e l i r d e n fazladır.

- Yüksek büyüme oranlı b i r v e y a d a h a çok s a n a y i sektörünün gelişimi v e d i n a m i k b i r girişimcilik söz k o n u s u d u r .


- Büyümeyi i l e r l e t e n S i y a s i , s o s y a l v e k u r u m s a l b i r çerçevenin varlığı v e y a hızlı oluşumu esastır ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 5 7 ) .

3.4. Olgunluk Aşaması

Dördüncü aşamada u z u n b i r z a m a n d i l i m i üzerinden, m o d e r n tekniğin yardımı i l e kaynakların büyük b i r bölümünün e t k i n kullanıldığı, sürekli f a k a t aynı z a m a n d a dalgalı b i r büyümeye ulaşılmaktadır ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 7 8 ) . B u aşamada m i l l i g e l i r i n yaklaşık % 1 0 - % 2 0 arası sürekli yatırım yapılacak ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 7 8 ) , b u n l a b i r l i k t e b e l i r l e y i c i o l a r a k e k o n o m i k büyüme geçerli olacaktır. R o s t o w b u aşamada m e s e l e n i n işgücü sayısının artmasına d a y a n a n b i r büyüme değil d e , yoğun b i r büyümenin olduğundan h a r e k e t e t m e k t e d i r . R o s t o w ' a göre, kalkış aşamasından o l g u n l u k aşamasına k a d a r o l a n b i r t o p l u m a ulaşmak yaklaşık 6 0 yıl sürmektedir ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 3 1 ) .

3.5. Kitlesel Tüketim Aşaması ve Kitlesel Tüketim Çağından Sonraki Aşama

K i t l e s e l tüketim beşinci aşamaya k e n d i adını v e r e n b i r gerçekliktir. K i t l e s e l tüketim aşamasında kişi başına düşen m i l l i g e l i r , insanların büyük çoğunluğunun b e s l e n m e , barınma v e g i y i n m e g i b i t e m e l ihtiyaçlarından d a h a fazlasını g i d e r e b i l e c e k l e r i b i r n o k t a y a k a d a r artmaktadır ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 2 6 ) . B u aşamada p o l i t i k a çeşitli imkânlar sunmaktadır. B i r t o p l u m y a m i l i t a r i s t v e dış p o l i t i k a aracılığıyla dışarda güç o l m a y a çaba s a r f e d e r y a d a b i r r e f a h d e v l e t i n e dönüşür v e y a h u t Batı A v r u p a , A B D v e J a p o n y a g i b i k i t l e tüketim t o p l u m u o l u r ( K n a l l v e W a g n e r , 1 9 8 6 : 3 7 ) . Dayanıklı tüketim malı üretimi y a p a n v e a l a n i l e h i z m e t üretimi y a p a n v e a l a n sektörler, öncü sektörler o l u r . R o s t o w A B D ' d e 1 9 1 3 / 1 4 yıllarında H e n r y F o r d tarafından gerçekleştirilen s e r i üretim uygulamasını, k i t l e s e l tüketim aşamasına geçiş o l a r a k görmektedir. B u büyüme aşaması önce 1 9 2 0 ' l i yıllarda v e d a h a s o n r a İkinci Dünya Savaşı'nı t a k i p e d e n i l k o n yılda ( 1 9 4 6 - 1 9 5 6 ) k e n d i mantıksal başarısını yaşadı ( R o s t o w , 1 9 6 0 : 2 6 v e devamı).

R o s t o w altıncı aşamayı başlangıçta çok muğlak b i r şekilde k i t l e tüketim çağının karşı tarafı o l a r a k adlandırmış, kitabının yayınlanmasından birkaç yıl s o n r a r e f a h , s e r b e s t z a m a n , eğitim v s . ağırlıklı b i r "yaşam k a l i t e s i arayışı" o l a r a k değiştirmiştir ( K n a l l v e W a g n e r , 1 9 8 6 , S. 3 7 ) . B u aşama k e n d i n i dayanıklı tüketim malları için a z a l a n s o n b i r i m yararı ( d o y u m noktası) i l e k a r a k t e r i z e e t m e k t e d i r . M o d e r n b i r h i z m e t sektörü oluşmaktadır.

4. Sonuç T a r i h s e l m a t e r y a l i z m i n M a r k s i s t t e o r i s i n d e t o p l u m s a l f o r m a s y o n kavramı önemli b i r r o l oynamaktadır. B u n u n l a s o m u t b i r t o p l u m u n s o s y o - e k o n o m i k koşullarının kapsamı b e l i r t i l m e k t e d i r (Stöhr, 2 0 0 8 ) . M a r x ' a göre tüm t o p l u m biçimlerinde b e l i r l i

AĞUSTOS 2015 239

b i r üretim biçimi t o p l u m u n e k o n o m i k a l t yapısını oluşturmaktadır. B u düşünceye göre e k o n o m i k ilişkiler yapısal v e s o n t a h l i l d e b e l i r l e y i c i o l a r a k diğer tüm t o p l u m s a l tezahürleri e t k i l e m e k t e d i r . M a r x ' a göre h e r t a r i h s e l t o p l u m biçimi " t o p l u m s a l mücadelenin m o t o r u " o l a r a k tanımlanan sınıf mücadeleleri ( d e v r i m ) tarafından k a r a k t e r i z e e d i l m e k t e d i r . B u r a d a n h a r e k e t l e M a r k s i s t düşünce gelişme aşamaları o l a r a k i l k e l komünal t o p l u m d a n başlayarak köleci, f e o d a l v e k a p i t a l i s t t o p l u m üzerinden sosyalist-komünist t o p l u m a k a d a r ("beş aşamalı şema") t o p l u m s a l formasyonların t a r i h s e l - z o r u n l u v e s o n l u d i z g i s i n d e basamaklı b i r biçimde i l e r l e m e m o d e l i n d e n b a h s e t m e k t e d i r . B u r a d a n h a r e k e t l e M a r k s i s t l e r Marx'ın f o r m a s y o n t e o r i s i n i m o d e r n t o p l u m b i l i m i n i n e n tutarlı v e bütünsel s i s t e m i o l a r a k uygulamaktadır. U z u n z a m a n m o d e r n M a r k s i s t t a r i h araştırması çok d a r b i r şekilde " beş aşama şemasına" dayandırılarak, t a r i h s e l gerçekliğin b a s i t b i r şekilde M a r k s i s t t a r i h dogmasının içine sıkıştırıldığı v e t a h r i f edildiği görülmektedir ( H a s s e l , 1 9 9 0 ) . B u n l a r a i l a v e t e n şunu d a söylemek g e r e k i r : T o p l u m s a l formasyonların sırası, t a r i h i n gerçek v e dolaysız akışı y e r i n e t a r i h s e l süreçlerin t e m e l yapısına rağmen t a r i h s e l m a t e r y a l i z m i n bakışına v e y o r u m u n a d e n k düşmektedir. E k o n o m i k t o p l u m formasyonları M a r k s i s t l e r e göre t a r i h yazımının mantıksal-teorik i s k e l e t i n i oluşturmakla b i r l i k t e gelişmeyi i d e a l i z e edilmiş biçimiyle t e k r a r v e r m e k t e d i r . Böylece t o p l u m f o r m a s y o n u n u n bütünselliği h e r defasında k e n d i tamamlanmamış e k s i k tatbikatıyla karşı karşıya durmaktadır (Stöhr, 2 0 0 8 ) . T a m d a k a p i t a l i z m öncesi f o r m a s y o n l a r n e "beş-aşama- şemasının" öngördüğü g i b i n e d e biçimde sıralamada t a r i h s e l o l a r a k o r t a y a çıkmaktadırlar.

F o r m a s y o n t e o r i l e r i n i n t e m e l p r e n s i p l e r i n i s o r g u l a m a k b u çalışmanın çerçevesini aşmaktadır. 1960'lı yıllardan i t i b a r e n b i r b i r i n e a l t e r n a t i f o l a r a k algılanan Marks'ın v e R o s t o w ' u n aşamalar t e o r i s i n i n t e m e l p r e n s i p l e r i genişletilerek y e n i d e n y o r u m l a m a çabasına girişilmiştir. B u d u r u m t o p l u m u i k i s i n d e n b i r i n e mahkûm e t m e noktasına g e t i r m e k t e d i r . B u r a d a n k u r t u l a b i l m e k v e y e n i b i r t o p l u m s a l tasarım o r t a y a k o y a b i l m e k için h e r i k i f o r m a s y o n t e o r i s i n i n kaynaklarının aynı olduğunu v e e s a s t a farklı olmadıklarını göstermek önem a r z e t m e k t e d i r .


Şekil 1.

S o s y a l i s t Komünist T o p l u m T o p l u m - >

K a p i t a l i s t T o p l u m

K i t l e s e l Tüketim - > Aşaması

K i t l e s e l Tüketim Çağından S o n r a k i Aşama

F e o d a l T o p l u m O l g u n l u k

Aşaması

İlkel Komünal T o p l u m

Köleci T o p l u m E k o n o m i k

Kalkış Aşaması

Hız A l m a Aşaması

G e l e n e k s e l T o p l u m

M a r k s i l e R o s t o w ' u n t o p l u m s a l t a r i h v e gelişme aşamalarının muhtevasına bakıldığında v e yukarıdaki g i b i şemaya döküldüğünde, e s a s t a b e n z e r oldukları görülmektedir. R o s t o w ' u n v e M a r k s i s t yazarların T o p l u m s a l biçimlenme k a r a k t e r l e r i üzerine yaptıkları tüm m e t o d i k v e t e o r i k araştırmaların çıkış noktasını, kaynağını v e örneğini A v r u p a oluşturmaktadır. R o s t o w ' u n v e M a r k s i s t yazarların aşamalar t e o r i s i n d e "gelişmekte o l a n ülkeler" d i y e t a b i r e d i l e n A v r u p a dışı ülkelerin önüne varılacak n i h a i b i r g e l e c e k konulmaktadır. B u n i h a i g e l e c e k i s e batı toplumlarının vardığı s e r m a y e b i r i k i m i n e dayalı s a n a y i m e d e n i y e t i o l a r a k gösterilmektedir. H e r i k i t e o r i d e d e "gelişmekte o l a n ülkelerin" kurtuluşunun Batıdan geçtiği, i l e r l e m e n i n v e gelişmenin Batının girdiği y o l a g i r m e k l e gerçekleşeceği i f a d e e d i l m e k t e d i r . B u bağlamda s o s y a l i z m tüm gücüyle, k a p i t a l i s t ülkelerin çok u z u n z a m a n d a n b e r i s a h i p olduğu m o d e r n i z m e ulaşmaya çabalayan b i r r e j i m d e n başka b i r şey olamamaktadır ( M i r e s , 1 9 9 9 : 3 6 2 ) .

AĞUSTOS 2015 241

Böylece A v r u p a t a r i h i yaşanması g e r e k e n , insanlığın yaşayacağı g e n e l t a r i h düzeyine çıkartılarak evrenselleştirilmektedir. Dünyanın A v r u p a dışında k a l a n geniş bölgelerinde farklı t a r i h v e kültürler hüküm sürmektedir (Parasız, 2 0 0 5 : 2 4 ) .

M a r k s i s t y a z a r l a r a göre insanlık, verimliliğin v e üretici güçlerin gelişimini sağlamak için yukarıdaki m e r d i v e n i n üzerinde adlandırılan aşamalardan geçmesi g e r e k m e k t e d i r . R o s t o w ' a göre i s e insanlığın, verimliliği geliştirmek için m e r d i v e n i n altında adlandırılan aşamalardan geçmesi g e r e k m e k t e d i r .

M a r k s i s t gelişme m o d e l i v e R o s t o w ' u n t e m s i l ettiği b u r j u v a gelişme m o d e l i s a d e c e gelişmeye k i m i n önderliğinde ulaşılacağı noktasında farklılaşmaktadır. R o s t o w ' u n gelişme s t r a t e j i s i n d e özne p a r t i , e l i t v e y a o r d u , M a r k s i s t gelişme s t r a t e j i s i n d e i s e özne p r o l e t a r y a olmaktadır. P r o l e t a r y a azgelişmiş ülkelerde s o s y a l i s t t o p l u m u n a l t yapısını oluşturmak için üretici güçleri geliştirmek, f e o d a l i z m i t a s f i y e e t m e k , e m p e r y a l i z m d e n k u r t u l m a k g i b i b u r j u v a sınıfının rolünü üstlenmek durumundadır:

O r t a k yanı i s e i l e r l e m e v e S a n a y i m e d e n i y e t i n i o r t a k amaç o l a r a k b e n i m s e m e l e r i d i r . Çalışmaya e s a s m o d e l l e r i n başarılı o l u p olmadığı ayrı b i r tartışma k o n u s u o l m a k l a b i r l i k t e , s o n t a h l i l d e i k i gelişme m o d e l i n i n d e sanayileşme v e i l e r l e m e odaklı aynı t e m e l p o z i s y o n a s a h i p olduğu görülmektedir.

Yukarıdaki şemada görüldüğü g i b i m a r k s i s t t a r i h v e t o p l u m anlayışına göre s o s y a l i s t t o p l u m k a p i t a l i s t t o p l u m u n devamı niteliğindedir. Batılı k a p i t a l i s t t o p l u m l a r tarafından başarılan sanayileşme s o s y a l i s t t o p l u m u oluşturmanın ön koşulu o l a r a k görülmektedir. B u r a d a n h a r e k e t l e b u süreci yaşamayan azgelişmiş ülkeler önce sanayileşmelerini oluşturmak durumundadırlar ( B u n u oluşturacak aktörler yukarıda zikredilmişti).

G e r e k R o s t o w ' u n aşamalar t e o r i s i n d e k i v e g e r e k s e d e M a r k s i s t aşamalar t e o r i s i n d e k i t e m e l inanç A v r u p a - k a p i t a l i s t - t o p l u m biçiminin insanlık için e v r e n s e l o l a r a k z o r u n l u v e geçerli b i r t o p l u m olduğu düşüncesidir. Y a n i A v r u p a t a r i h i evrenselleştirilerek diğer A v r u p a dışı t a r i h l e r y o k sayılmaktadır. M a r k s i s t m o d e l d e s o s y a l i s t t o p l u m a geçişte z o r u n l u o l a r a k görülen k a p i t a l i z m i n üretim, tüketim, t e k n i k v e a h l a k i yapısı s o r g u l a n m a m a k t a , b i l a k i s A v r u p a s a n a y i m e d e n i y e t i t e m e l i n d e derinleştirilmektedir.

M a r k s i s t m o d e l i n t e m e l u n s u r u , üretici güçlerin s o s y a l sınıfların ilişkilerinden bağımsız v e o b j e k t i f o l a r a k gelişmesi o l a r a k i f a d e e d i l m e k t e d i r . Eğer t o p l u m s a l f o r m a s y o n l a r üretici güçlerin v e üretim ilişkilerinin toplamından oluşmaktaysa, b u d u r u m d a h e r i k i gelişme m o d e l i n d e k i t o p l u m s a l formasyonların üretici güçleri arasında b i r f a r k bulunmadığı o r t a y a çıkmaktadır.

İster M a r k s i s t gelişme m o d e l i n d e sınıfsız t o p l u m u n adı o l a n "komünist t o p l u m " i s t e r s e b u m o d e l e a l t e r n a t i f o l a r a k o r t a y a çıkan v e R o s t o w ' u n t e m s i l ettiği b u r j u v a gelişme m o d e l i n d e k i "yaşam k a l i t e s i " o l s u n batı t e k n o l o j i s i n i n t e m e l i üzerinde


kurulması tahayyül e d i l e n t o p l u m biçimleri olmaktadır. T e k n o l o j i k gelişim v e üretimin artması g i b i i n s a n u n s u r u n u n dışında o l a n n i c e l v e m a t e r y a l faktörler h e r i k i m o d e l d e d e gelişme v e i l e r l e m e n i n ölçüsü o l a r a k alınmaktadır. Diğer b i r deyişle b u m o d e l l e r s i y a s a l , s o s y a l , kültürel, s o s y o l o j i , s o s y a l p s i k o l o j i v e a n t r o p o l o j i g i b i unsurları dışlayıp e k o n o m i s t b i r bakış açısına s a h i p bulunmaktadırlar.

Üçüncü dünya ülkelerine önerilen, özünde b i r b i r i n d e n farklı o l m a y a n b u t a r i h s e l aşamalardan geçilerek b a h s e d i l e n i l e r l e m e v e gelişmenin s o n durağı o l a n v e s e r m a y e b i r i k i m i n e d a y a n a n A v r u p a s a n a y i m e d e n i y e t i n e ulaşılmasıdır. B u r a d a s a d e c e t e r i m s e l o l a r a k b i r f a r k bulunmaktadır: M a r k s i s t gelişme m o d e l i = s o s y a l i s t s a n a y i m e d e n i y e t i . R o s t o w ' u n Gelişme M o d e l i = k a p i t a l i s t s a n a y i m e d e n i y e t i

A v r u p a m e r k e z c i v e e k o n o m i s t bakış açısına s a h i p o l a n b u m o d e l l e r "azgelişmiş ülkelerin" özgürlüğünü, kurtuluşunu v e bağımsızlığını üretimin v e üretici güçlerin geliştirilmesinde görmektedirler. Üretime v e özelliklede s a n a y i üretimine d a h a doğrusu s e r m a y e malları üretimine büyük önem v e öncelik a t f e t m e k t e d i r l e r . H e r i k i gelişme m o d e l i n d e d e üretim b e n z e r b i r i k t i s a t mantığı i l e f o n k s i y o n göstermektedir. B u r a d a n h a r e k e t l e b u m o d e l l e r i n b i r b i r l e r i n d e n farklı v e b i r b i r i n i n a l t e r n a t i f i o l m a k t a n z i y a d e aynı gelişme k o n s e p t i n i n i k i v a r y a s y o n u o l m a k t a n öteye geçememektedirler.

Ayrıca yakın t a r i h b i z e göstermiştir k i , b u gelişme m o d e l l e r i n i n t o p l u m l a r a p o l i t i k , e k o n o m i k , s o s y a l , kültürel v e e k o l o j i k m a l i y e t l e r i olmuştur: Örneğin S o v y e t S o s y a l i z m i n i n , batılı ülkelerde o r t a y a çıkan s a n a y i uygarlığının y a n i "gelişmeyi" t o t a l i t e r ( b a s k i c i v e d e m o k r a t i k o l m a y a n ) b i r r e j i m altında zamanı mümkün olduğunca kısaltarak y a k a l a m a y a çalışıp a r a d a k i farkı t e l a f i e t m e k i s t e r k e n , S t a l i n döneminde yaklaşık üç m i l y o n Kulak'ın öldürüldüğü, k i t l e l e r i n yoksullaştığı, kültürel değerlerin v e e k o l o j i n i n t a h r i p edildiği b i l i n m e k t e d i r . Y i n e f a z l a uzağa g i t m e d e n Türkiye'ye baktığımızda, R o s t o w ' u n m o d e l i n e göre s a n a y i uygarlığı y a k a l a n m a y a çalışılmış v e b u p e r s p e k t i f hızlı s e r m a y e b i r i k i m i oluşturmak i s t e y e n o t o r i t e r -bürokratik b i r d e v l e t i n şartlarını hazırlamıştır. T e k p a r t i dönemi d e b u n u n s o m u t b i r örneğini oluşturmaktadır. A n c a k g e r e k R o s t o w g e r e k s e d e Marx'ın o r t a y a koyduğu m o d e l l e r i n söz k o n u s u o l u m s u z dışsallıkları çalışmanın çerçevesini aşmaktadır. B u çalışmadan h a r e k e t l e gelişme m o d e l l e r i n i n o t o r i t e r r e j i m l e r v e d e m o k r a s i bağlamında i k i n c i b i r çalışmayla e l e alınmasında f a y d a vardır.

AĞUSTOS 2015 243

Kaynaklar A m i n , S a m i r ( 1 9 7 5 ) : D i e u n g l e i c h e E n t w i c k l u n g , H a m b u r g .

B i e r m a n n , W . v e KöRler, R. ( 1 9 7 7 ) : I m p e r i a l i s m u s A n a l y s e a u f Bas i s e i n e r A k k u m u l a t i o n s t h e o r i e , i n : I A B , S t u d i e n z u I m p e r i a l i s m u s , Abhângigkeit, B e f r e i u n g . B r u n n e r , O . , C o n z e , W . v e K o s e l l e c k , R. ( H r s g . ) , ( 1 9 7 5 ) : G e s c h i c h t l i c h e G r u n d b e g r i f f e , 2 . B d . , S t u t t g a r t .

F r a n k , A . G . ( 1 9 7 3 ) : D i e E n t w i c k l u n g d e r U n t e r e n t w i c k l u n g , i n : K r i p p e n d o r f E. ( H r s g . ) , I n t e r n a t i o n a l e B e z i e h u n g e n , Gütersloh .

Gönel, Doğaner F e r i d e ( 2 0 1 0 ) : Kalkınma E k o n o m i s i , A n k a r a . H a s s e l , P e t e r , ( 1 9 9 0 ) : M a r x i s t i s c h e F o r m a t i o n s t h e o r i e u n d d e r U n t e r g a n g W e s t r o m s i n : F i s c h e r , A l e x a n d e r v e H e y d e m a n n , Günter(Hrsg.): G e s e l l s c h a f t für D e u t s c h l a n d f o r s c h u n g , B d . 2 , B e r l i n , S. 8 0 - 9 5 .

İlkin, Akın ( 1 9 7 4 ) : Kalkınma v e S a n a y i E k o n o m i s i , İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul. İşgüden, T a m e r , E r c a n , F u a t v e Türkay, M e h m e t ( 1 9 9 5 ) : Gelişme İktisadı, K u r a m Eleştiri¬Y o r u m , B E T A Basım Dağıtım, İstanbul.

K n a l l , B. v e W a g n e r , N . ( 1 9 8 6 ) : Entwicklungslânder u n d W e l t w i r t s c h a f t , D a r m s t a d t .

K u r z e r L e h r g a n g d e r K P d S U ( B ) , 1 9 3 8 .

Manisalı, E r o l ( 1 9 7 8 ) : Gelişme E k o n o m i s i , İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul.

M a r x , K. , M E W , 2 8 . B d .

M a r x , K. V e E n g e l s , F. ( 1 8 4 8 ) : M a n i f e s t d e r K o m m u n i s t i s c h e n P a r t e i

M a r x , K. , ( 1 9 5 3 ) : G r u n d r i s s e d e r K r i t i k d e r P o l i t i s c h e n Ökonomie, B e r l i n M i r e s , F e r n a n d o ( 1 9 9 9 ) : G i b t e s e i n L e b e n n a c h d e r G l o b a l i s i e r u n g ? İn: W . v . Bülow / E. H e i n / K. K o s t e r / K. Krüger / H. P. L i tz / C. O s s o r i o - C a p e l l a / K. W . Schüller ( H r g . ) : G l o b a l i s i e r u n g u n d W i r t s c h a f t s p o l i t i k , M a r b u r g . Öztürk, Nazım ( 2 0 0 5 ) : Kalkınma Kuramlarına Eleştirel B i r Yaklaşım, R o m a Yayınları, A n k a r a .

Parasız, İlker ( 2 0 0 5 ) : Kalkınma E k o n o m i s i , E k i n K i t a b e v i B u r s a .

R o s t o w , W . W . , ( 1 9 6 0 ) : S t a d i e n w i r t s c h a f t l i c h e n W a c h s t u m s , Göttingen.

S a l i n , E. , ( 1 9 6 8 ) : U n t e r e n t w i c k e l t e Lânder: B e g r i f f u n d W i r k l i c h k e i t , i n : F r i t s c h , B. ( H r s g . ) Entwicklungslânder, Köln v e B e r l i n .

S t a l i n , J. , ( 1 9 7 4 ) : D i y a l e k t i k v e T a r i h i M a t e r y a l i z i m , B i l i m v e S o s y a l i z m Yayınları, A n k a r a . Stöhr, M a t t i ( 2 0 0 8 ) : O h n e a n t i k e S k l a v e r e i k e i n m o d e r n e r S o z i a l i s m u s " . Über d i e m a r x i s t i s c h e F o r m a t i o n s t h e o r i e i n d e r D D R - A l t h i s t o r i e .

T a b a n , S a m i v e K a r , M u h s i n ( 2 0 1 4 ) : Kalkınma E k o n o m i s i , E k i n K i t a b e v i B u r s a .

T j a d e n v e T j a d e n - S t e i n h a u e r ( 1 9 7 3 ) : Klassenverhâltnisse i m Spâtkapitalismus, S t u t t g a r t .


marxist toplumsal gelişme aşamaları ile rostow'un gelişme ... · marxist toplumsal...

Documents