Üreme ve Gelişme

Biyoloji Öğretmeni Gökhan KARATAŞ

HAYVANLARDA ÜRÜME

1. Döllenme

Olgun sperm ve yumurtanın çekirdeklerinin birleşmesine döllenme, meydana gelen hücreye de zigot denir.

Hayvanlarda döllenme dış ve iç olmak üzere ikiye ayrılır. a) Dış Döllenme

Suda yaşayan canlılarda görülen ve gametlerin organizma dışında birleşmelerine dış döllenme denir.

Suya bırakılan gametlerin döllenme ihtimallerinin az olmasından dolayı çok sayıda gamet suya bırakılır.

Çiftleşme organı yoktur.

Embriyo gelişimini yumurta içinde ve suda tamamlar.

Yavru bakımı yok veya çok azdır. b) İç Döllenme

Karada yaşayan canlılarda görülen gametlerin vücut içinde birleşmesine denir.

Diğer özellikleri dış döllenmenin tersidir.

İç Döllenme Dış Döllenme

Karada yaşayan canlılarda görülür.

Suda yaşayan canlıların genelinde görülür.

Döllenme dişinin yumurta kanalında gerçekleşir.

Döllenme suda gerçekleşir.

Az sayıda yumurta oluşturur.

Çok sayıda yumurta oluşturulur.

Döllenme ihtimali fazladır. Döllenme ihtimali düşüktür.

Çiftleşme organı bulunur. Çiftleşme organı bulunmaz.

2. Gelişme

Bir hücre özelliğindeki zigottan farklı doku ve organlara sahip yani bir canlının oluşmasına gelişme denir.

Zigotun gelişim evreleri 3 aşamaya ayrılır.

Bölünme, Hücre Göçü ve Farklılaşma a) Bölünme (Segmentasyon)

Zigotun peşpeşe geçirdiği mitoz bölünmelere denir.

Segmentasyon sonucu oluşan hücrelere blastomer denir.

Zigotun ilk bölünmesi ile 2 blastomerli yapı oluşur. (2-4-8-16-32 … vb.)

Birbiriyle aynı büyüklük ve genetik özelliklere sahip blastomerlerin oluşturduğu dut görünümündeki yapıya morula denir.

Morula aşamasından sonra blastula evresi başlar.

Moruladaki hücrelerden iç taraftakiler blastula evresinde kenarlara doğru göç ederek içinde boşluk olan bir yapı oluşturacak şekilde tek sıra haline dizilir. Bu yapıya blastula denir.

Blastula içindeki boşluk özel bir sıvı ile doludur. Bu boşluğa blastasöl denir. b) Hücre Göçü

Blastulanın yüzeyine yakın ya da yüzeyinde yer alan hücreler blastula boşluğuna doğru göç etmeye

başlarlar. Bu evreye gastrula evresi denir.

Hücre göçü ile birlikte oluşan çökmeyle birlikte ortaya çıkan boşluğa gastrula boşluğu denir.

Bu aşamada endoderm - mezoderm ve ektoderm tabakaları oluşur.

Gastrula aşamasında iç kısımda kalan hücreler endoderm dışta kalan hücreler ise ektoderm olarak anılır.

Ektoderm ve endoderm tabakaları arasında yer alan hücreler mezenşim hücrelerini oluşturur. Bunlar da mezodermi meydana getirir.

Üreme ve Gelişme

Biyoloji Öğretmeni Gökhan KARATAŞ

c) Farklılaşma ve Organogenez

Ektoderm

Sinir sistemi Göz merceği Ağız, burun ve anüsün epitelyum örtüsü Üst deri (epidermis), ter bezleri, saç ve

tırnak Duyu reseptörleri Dişin mine tabakası Adrenal medulla, hipofiz bezi

Mezoderm

Kemik, kıkırdak ve kas dokusu Kan damarları ve kan dokusu Üriner sistem Üreme Sistemi Lenfatik sistem Alt deri Adrenal Korteks Karın zarı (periton)

Endoderm

Sindirim kanalının epitel örtüsü Trake, bronş ve akciğerlin epitel örtüsü Karaciğer, pankreas Tiroit, paratiroit bezleri İdrar kesesi Üretra

Embriyonik tabakaların birbirlerinin etkileyerek farklılaşmalarına embriyolojik İndüksiyon denir. Hans Spermann adlı bilim adamı bu konuda bir dizi deney yaparak embriyolojik indüksiyonun varlığını ispatlamıştır. Deneyde semenderler üzerinde çalışmıştır ve ortaya koyduğu; üst mezodermin ektodermi etkileyerek sinir hücreleri şeklinde farklılaşmasına sebep olduğunu göstermiştir. (mezodermi çıkarınca sinir hücreleri gelişmemiştir)

Bu embriyonik tabakalardan dokuların gelişmesine histogenez, organ ve organ sistemlerinin oluşmasına organogenez denir.

Histogenez ve organogenez sonucunda organizma meydana gelir.

Gözün Embriyolojik İndüksiyonu; Ön beyinden çıkan uzantılar ektoderme değdiği zaman ektodermi etkileyerek optik çukur, mercek ve diğer kısımların farklılaşarak oluşumunu sağlar. İlk olarak optik çukur oluşur ve optik çukurun ektoderme değdiği yerde mercek oluşur. Şayet optik çukur vücudun başka bir yerine aşılanıra temas ettiği yerde mercek oluşur.

d) Embriyonik Örtüler

İç döllenmenin görüldüğü sürüngen, kuş ve memelilerde embriyoyu korumak ve beslemek için şu yapılar gelişmiştir; Koryon

Embriyoyu dıştan saran koruyucu zardır.

O2 ve CO2 alış verişini sağlar.

Tüm omurgalıların yumurtasında görülür.

Memelilerde plasentanın yapısına katılır. Amniyon Zarı

İçi amniyon sıvısı ile dolu kesedir.

Embriyoyu dış etkilerden korur.

Balıklarda ve kurbağalarda bulunmaz.

Amniyon sıvısı; o Sarsıntılardan korur. o Isı farklılıklarından korur. o Hareket kolaylılığı sağlar. o Plasentalı memelilerde göbek bağı oluşumuna katılır. Allantois Kesesi

Embriyonun sindirim ve boşaltım atıklarının toplandığı yerdir.

Plasentalı memelilerde atık madde ana vücudu ile atıldığından bu kese küçüktür.

Sürüngen ve kuşlarda iyi gelişmiştir.

Balık ve kurbağalarda bulunmaz. Vitellus Kesesi

Besin kesesidir.

Kuş ve sürüngenlerde çok büyük memelilerde yok denecek kadar azdır.

Kurbağalarda vitellus az olduğundan gelişimini tamamlamadan doğar ve metamorfoz geçirir.

Memeliler besinlerini plasenta ile sağlarlar.

Kuş – Sürüngen

İç döllenme – Dış gelişme… Bol vitelluslu yumurtalar içindeki embriyo vücut dışında gelişir.

Köpekbalıkları Baz Yılanlar Akvaryum Balıkları

Embriyo belli bir süre ana vücudunda yumurta içinde kalır. Ana vücudu besin sağlamaz. Sadece koruyuculuk görevi yapar.

Üreme ve Gelişme

Biyoloji Öğretmeni Gökhan KARATAŞ

Gagalı Memeliler

Bol vitellusllu olan yumurtaları, ana vücudunda bir süre geliştikten sonra dışarı atılır. Yumurtadan tam gelişmeden çıkan canlılar sütle beslenerek anneye bağlıdır.

Keseli Memeliler

Yumurta az vitellus içerir ve canlı erken doğar. Anne vücudu sadece koruyucudur. Annenin kesesinde korunan yavru birey aynı zamanda buradaki süt bezleri ile beslenir.

Plasentalı Memeliler Ana vücudu hem koruma hem beslenme görevi görür.

İNSANDA ÜREME SİSTEMİ 1. Dişi Üreme Sistemi

Dişi Üreme Sisteminin Bölümleri;

Yumurtalıklar (ovaryum), yumurta kanalı (fallopi tüpü), döl yatağı (uterus, rahim), döl ağzı (serviks) ve dişi üreme organından meydana gelir.

Yumurtalıklar

Hem gamet üretirler, hem östrojen ve progesteron gibi hormonları salgılarlar.

Yumurtalıklar içerisinde yumurtalar kesecikler içerisinde olgunlaşır. Bu keseciklere folikül denir.

Yumurta Kanalı

Yumurtalık ile döl yatağı arasındaki bir kanaldır. Yumurtanın döl yatağına alınması yumurta kanalı ile alınır.

Döllenme olayı yumurta kanalında gerçekleşir.

Döllenmiş yumurta 3-5 gün içerisinde döl yatağına düşer.

Döl Yatağı

Embriyonun doğuma kadar geliştiği bölgedir.

Rahmin iç kısmı mukus salgılayan ve bol kan damarı taşıyan endometriyum denilen bir tabaka ile astarlanmıştır.

Embriyonun endometriyum tabakasına gömülmesi 6-7 gün sonra gerçekleşir.

Embriyo ilk 2-4 hafta buradan beslenir. Besin plasentadan daha sonra karşılanır.

Dişi Üreme Organı

Döllenmemiş yumurtanın atılması, spermlerin dişi vucuda bırakılması ve doğumun gereklemesi burada sağalanır.

Menstrural Döngü (Âdet Döngüsü)

Yumurtalıklarda ve buna bağlı olarak da döl yatağında hormonların etkisiyle olan değişikliklere menstrual döngü denir.

28 gün sürer.

Ergenlik ile başlar.

4 evreye ayrılır. o Folikül Evre; Yumurtanın olgunlaştığı evredir. FSH

hormonu denetiminde gerçekleşir. 10-12 gün sürer. Bu evrede östrojen hormonu etkisi ile döl yatağı da kalınlaşmaya başlar.

o Ovulasyon Evresi; Olgunlaşan yumurtanın folikül kesesinin yırtılmasıyla fallopi tüpüne geçtiği evredir. LH hormonun denetiminde gerçekleşir.

o Korpus Luteum Evresi; Yırtılan folikül sarı renkli görünüm kazanır. Korpus luteum evresinde yumurta döl yatağına ulaşmıştır. Bu evrede progesteron hormonu etkisiyle döl yatağı büyümeye başlar. Döllenme gerçekleşirse bu evre devam eder.

o Menstrüasyon Evresi; Döl yatağının bir kısmının parçalanarak döllenmemiş yumurta ile birlikte atıldığı evredir. Yaklaşık 5 gün sürer.

Not: Dişilerde yumurta ana hücrelerinin tamamı erken embriyonik dönemde mayoz bölünme geçirmeye başlar fakat mayoz-I’in profaz evresinde uzun bir bekleme periyoduna girer. Bu nedenle ergin dişide yumurta ana hücresi bulunmaz. Bu özellik dişilerin üretkenliklerinin erkeklere göre zaman olarak daha kısa olmasına neden olur.

2. Erkek Üreme Sistemi

Erkek üreme sistemi; testisler, eşey organı ve yardımcı bezlerden oluşur.

Testisler

Vücut sıcaklığından birkaç derece düşüktür.

Testislerin içerisinde seminifer tüpçüğü bulunur. Bunların içerisinde sperm üretimi gerçekleşir.

Testislerde üretilen sperm vas-deferens kanalına geçer.

Yardımcı Bezler

Prostat Bezi; Sperm ile idrarın karışmasını engeller.

Üreme ve Gelişme

Biyoloji Öğretmeni Gökhan KARATAŞ

Cowper Bezi; Seminal sıvı salgılar ve spermin rahat hareket etmesini sağlar. Eşey organının altında bulunur.

Seminal Kesecikler; İdrar kanalı kenarında bulunarak spermlerin rahat hareket etmesini sağlar.

Üremi Sisteminde Hormonal Kontrol

Dişilerde FSH (Folikül Uyarıcı Hormon) Yumurtalıklarda folikülün gelişmesini sağlar. Gelişen folikülde yumurta oluşur. Gelişen folikülde yumurta oluşur ve östrojen hormonu uyarılarak östrojen miktarı artar. Östrojen artınca FSH azalır. LH (Lüteinleştirici Hormon) Ovaryumda yumurtanın atılmasını (ovulasyon) sağlar. Ayrıca parçalanan folikül hücrelerinden korpus luteum oluşur. Korpus luteum progesteron az, östrojen fazla salgılanır. LH azalırsa progesteron da azalır. LTH ( Lüteotropik Hormon) Korpus luteum evresinde salgılanır. LTH, korpus luteumdan östrojen ve progesteron salgılanmasını sağlar. Süt bezlerinin gelişmesinde ve süt salgılanmasında etkilidir. Oksitosin Doğum gerçekleşeceği zaman hipofizden salgılanır. Doğum Sanıcı oluşumunu ve doğumdan sonra süt bezlerinin çalışmasını sağlar. Östrojen Folikül ve korpus luteum evrsinde döl yatağının gelişmesinin sağlar. Progesteron Korpus luteum evrsinde korpus luteumdan salgılanır. Östrojenle birlikte döl yatağını hamileliğe hazırlar. Erkeklerde FSH Testislerde seminifer tüpçüklerin gelişimini uyarır ve tüpçüklerde sperm oluşumunu (spermatogenez) sağlar. LH Seminifer tüpçükler arasındaki interstisiyal hücrelerden testeron hormonunun üretilmesini sağlar. Testeron hormonu erkeğe has hareketlerin oluşmasını sağladığı gibi spermlerin gelişmesini de sağlar.