lll:llll]3

rilll:lillllr,

.tti.:.t,.

.,ll:rirlt,l:,,

..il:lll.'

:r riii:iili tl

rr::lll:rr..'.

.:l:ilti:ll r:,

.ll:il::rl.l

'l:il::lilrlr r I r

C

PALIMPSEST

JO GJITHE JETA QENKA BURIM POEZIE

Ka rrethana ne jeten e njeriut qe ky don me i harrue.Posa qet kryet nje keso ngjarjesh nd kujtesen e tij, ai endrydh, per shpirt kishte me e nxjerre me gjithe rranjeprej fundit td zemres, por s'ban! Papritmas kujtimet epakenaqshme rnbijne dikund ku as ndermend nuk teshkon, shpesh si shfaqie negative, per shembull, ndmarredhanje me td tjeret. Nese kjo vetje qe don me harruedigka ashte krijues, keto ngjarje te pakandshme i shfaqenpavetedishem ne krijimet e tij ne letersi, per shembull,ose nd pikture apo nd tinguj. Ky lloj arti del teper ikaperthyem, por nese ashte vertet art, del ne trajten e veti harmonishem. Me zberthimin e ketyne krijimeveartistike merren gjurrnuesit, kritiket e bile tash se funditdhe psikologet dhe aty ketu ndoj gjuhetar.

Une nuk i perkas kesaj rigate njerezish, as si krijues,as si gjurmues. Poezia ime rrjedh nga ato rrethana jeteqe une due t'i kujtoj! Qe, per shembull nje:

Kam linde ne nje vis te egdr ,,ku s'ka shkele kurrekamba e kalit", kaq i thyeshem ashte ky vend. Prejperjetimeve atje, mbas te shtatit vjete deri ne te dhjetinme kujtohet prekja e gjarpnit te fshehun ne fier, saktasndija e te ftoftit te nje lekure te lemuet te lemuet. Mandejmd guen ne shkolle mbasi me kish hy per palce kjo ndije.Nd qytet ua kam tregue me qinda heresh moshatareve temij kete rrethane nd varianta te ndryshme.

Ma vone mora vesh se paska tekste te shkrueme edhembi lekuren e gjarpnit. Une s'do ta kisha preke kurrd medore nje pergamend te tille.

Mbas 13 vietesh ktheva ne vendlindje. Te dyten dite

177

rnbas kthimit, njerezit e mij me thane me shkue nderrdmaj, nddr vorre, te vizitoj ata qe kishin vdek€ gjatkohes kur und isha larg. Me percolli nje plak qe nukme kujtohej se e kisha njofte ma pare. Mbasi ne asnjegfr vorri tek na nder male nuk gjen emdn te shkruem,me duhej nje p€rcjelles. Ky, kur mberritem atje, ne vendme md me thane: ky ashte vorri i t'yt et ose ky apo kjo,thirrte para gdo gfr vorri: ooo! (Filan Filani) me emene mbiemdn.

Tue dale prej Remajvet, iu fala nderes malesorit plakqe m'i tregoi vorret e njerdzve mij. Tejet i ngacmuem iugue delli ne balle:

,,Si, tha, po me falesh nderds per kaqe gja? Vetemnje za u ldshova, bre burre! e kurrgja tjet€r: dashte Zoti eme kane ndie!"

Prej kesaj rrethane me ka mbrete ne kujtese fjala zaniqe pershkon prej nje jete ne tjetren. per boten nga vi unezani ishte gjithgka, sinonim me perjetesine, kujtesen, mekangen... Thuhet me mbetii nij za ,,mos me u harrue,.,dal nE za ,,bahem i permendun, me fam€.. e se fundinrimi ta ndiefsha zanin e mird!,,ndegjofsha mire per ty!,.

Perguesi i zanit te mire, i kanges epike, ishte rapsodi,nje njeri pa emen, nje za i pashoq e i paperseritshem.Nese ky shuhej, delnin 100 tjere por asnje za si ai sepsene boten e mitit askush nuk ashte i pavdekshdm, vetdm itrasheguesh€m ne nje trajte te re. Bota e mitit ngfan tejete nje model se si duhet te jete jeta e vertete ku flitethaptas per te drejten e padrejtesine. Atje del fituese neshumen e rasteve e vdrteta, ndondse edhe ne zemren ebotes se mitit gjindet fundi i ferrit. Edhe un6, pdrshembull, e kam fitue teper vond vetedijen e njefshehtesie te tille, papajtimin e zanit me shenjat apoEka jane shkrojat e nje libri te lashte qe ne te vertete e

perjetesojnd zanin e shuem para sa e sa shekujsh'

Me kete vetedije lidhen edhe shtjellimet ne vargiet

e lira te ketij libri"Ai qe njd moment si gjetja e nje filli peni nga

zhclervillohet tane lamshi dhe lamshi ashte ngjarja qd u

ngul ne kujtese si nyell i forte ne kohe' Kjo mund te jetd

eJhe nje irnddrr, nesa Eka po tregoj asht€ gja e vdrtetd'

Ishte mes vjeteve 1956 e 1961' Ne Rome pata

mund€sine me pase perduersh librin ma te vjeter te

njoftun deri sot ne giuhen shqipe. Ky dihet se ktt ashtd'

u,-,ikut, e vetmja kopje ne bote' Mbasi ende nuk kish

ribotime te ketij libri, m'u donte me shkue perdite ne

Biblioteke per te lexue ne te. Rregulla e lypte me

nenshkrue Edo dite se e mora tekstin ne lexim e se nd

fund e dordzova shendosh, td pacenuem' E njejta rregull

vlente pdr te gjithe ata qe studionin tekste te lashta ne

kete biblioteke. Kjo sjellje rne kohe shnderrohej nd ritual,

disesi bahej pjese e pandame e rrjedhes gjurmuese'

Rituali perkonte edhe me permbajtjen e ketyne teksteve

qe shpesh ishin Shkrime Shejte. Sikur gjat studimit ne

terl tintutn do te ishte pezullue kjo sjellje, libri i lashte

do te kish humbe diqka nga nimbi mistik: nga kjo magii

tret digka edhe kur restaurohen tekstet e lashta dhe letres

ose pergamends s'i vjen ma ere shekujsh'

Sttu*l"u e giurmuesve ne sallen e posaEme te librave

te lashte e te inkunabullave ishin murgi te vjeter' pos

disave, fytyrd-imet, hije bujare hebrejsh te sterholluem

shpirtnisit prej dijes. Ata vishin nga Lindja e Perendimi

OnL isnin ndeshe rastesisht ne kdte Biblioteke ku vetvetiu

kishin trajtue taraf me vete dhe s'perziheshin me askend.

Mes tyne f-litnin giuhd te ndryshme nga ato te medhate

botnoie tue perzie n6 kuvend fjald e thanie hebraishte.

Mbas giase, pa ato pak fjald te kultures se tyne te lashte

nukdot'ishinmarrdvesh,harmoniaekuptimitdot'ishte

178 179

p!r I stle.f*qinji im, aty pran6 nreje me nje inkunatrull te

shekullit tete hape rnbi nyezd, ishte nje beneclikrin piak,iiturgjist nd ze" Edhe teskti im shqip kishte pennba.jtje tetiile e shestoja nderrnend si t'ia g.1ej shtegun ta pyes perrlrloj keshiile. Ia zuna shtegun gjai pauzds ne terracdnri"rbi pullazin e tsibliotekes kah shihej mbard ltorria. ]as*lla fjalen e ai u rnidh tue f.shehe te dy ciuert nd rnangete zhgunit deri 'e tirryla. (]arte! s'kish kohe rne hurnbeme mue! Mtras tri ditesh erdh vete tek urr6 e me pyeti perveshtiresite qe kisha. Keshtu e keshtu, i thashC, gllthakado te zgjidhej sik'r tb kisha teksret'i: gjuhe' tirne rnboit* cilat u mbeshtet aurori i librit ne fJale.

,,Ti mbron tezdn se ka pase nje traclite shkriini neshqipe para tekstit qe hulumton?..

,,Jarn i bindun!", iu pergjigja.,,Po te ekzistonin tekste te rilla, ck: t'ishin zbulue

dikuncl deri rne sot. Ty te rnberet vetem nje rrugeclalje:venu n,5 kerl,iim palirnpsestesh! - U kujtue se kjo fjatrcrme hutoi. - Qka don me thand palimpsest? Kompozitavjen nga greqishtja: palinr 'pdr se ri' e psestos .i shlyem,i gervishtun', kdshtu quhen ato pergamena me shtresadoreshkrirni njeni nrbi tjetrin...

&{a vond mora ves;h se pergamena, ldkura, ne lashtesiishte lande e kushtueshme e murg.jit e kuvendeve t,dvorlna shlyenin rne langje te tharta birnesh shkrirnet evjetra q€ nuk u hynin ne pune (per shernbr.rll shqipja nj€murgu grek!) dhe shkruenin mbi to traktatet e tyne osectigka tjeter pa vlere. Per fat ne shekuliin e teie ose mavond s'ka pase langje te forta dhe shkrimet kinse teshlyeme munden rne u pdrtri lehte e te lexohen ne rcezeultravioiete. Herdn e fundit qe e takova, murgu per terne dhane zenter, me tha q6 mos te lodhem tue k-rkue.

,,DiEka ke per te gjet€ me siguri! Mos harro, kjo llojepergalnene e shkrueme dhe e sirlyeme disa here nekatalgge bitrliotekash te lashta shenohet, ngjit mbassignatures nder kllapa, me emertirnin codexswfsscriptu,r, a more vesh?"

Kur dola prej Bibliotekes ishte mbran"rje. Me doliperpara nje bote e re dhe Roma arkeologiike f,are e

zbulueme ne ngjyren e saj tipike, ngjyra e tulles se pjekun,e kuqlemet e korpit njerezor td rrezitun nen diell.

Ne ditt qe ndoqen ne Biblioteke nuk m'u dha melype rna librin rna td v.jeter te shqipes: me doli qefit memend ne palimpseste te lashta. Tue rdmue e tue remueneper kete tempuil te librit te lashte, hasa dhe ne botimete rralla te lirikes greke, asosh autentike te kohes se

Hesiodit. l{eto tekste i niihte mire dhe murgu i zi pse

kish lexue tane jeten pa u ngi kurre me to. Ky, meskuvendit permbi rnitin e lashtd, me pyeste me njd za

cinizmi te lehte ,,e po palitnpsesti yt?"'ndoshta. per te meqite ndermencl se kisha edhe nje profesion tjeter.

Dhe kendej zu fill ravgimi mbas palimpsestesh neperqytete te medha kudo mberrita, nd nje ane. e nd tjetrdn,kerkimi mbas mitit poetik ose qetesise se humbun.

180 1til

EMNIMI I SENDEVE

Etnit tane ne vetmi i thirren shpirtenshkendijat e zjarmit dhe gjurmen e vette gdhendun ne gfr Drangue ose Sh6jt.

Ata ishin njerez te dhanun mbas tingujshdhe me mija e mija zane ne krye:ato ishin blete qe bijve tyne soru bien nder karta te gjitha pa krenaqe i kerkojnd me i gjere kuddne tekste te hueja te lashta e thellene pergamena gjithkund ne Biblioteka.

Etnit, me fjalen e sakte'sh6jei emnuenvetdm hyjzit ne qiell pse ishin larg.

182 183

ATMOSFERI]

Miresia e Murgut tE Zi me ndjellne mbare qenien time qetesind e shekujvekur ai hap me Eelds td ndryshkun raftine nxjerr librin pergamene dhe e ve

mbi tryeze e peshprit fiemi ne Biblioteke!)<<Po deshte me hy ne misterin e tijsi gdo enigme nd fillim ldshojivetdm nje sf e mandej te dY.

Ky liber lekure i perngjet nje popullii cili nuk qet asgjd nd harresd,andaj me vend e thirren PalimPsestme shtresa i shkruem dy ose tri here.

fialet qe ia vren ne siprineamor qtLoreTvea

i kan€ rranjet ne urtine e kthielld si lotie me ua gjete fillin nuk dsht€ e lehte!><<Pdr t'ua gjete fillin, thashe und,

ulesh nje shkalle e ngjite nje tjetre,a po kujtohem mird?>> Buzqeshi Murgu:<<Dhe fare fare, tha, ne skaj do te digjetgiithgki, fjala, pergamena dhe nir.>>

SHKROJA NISTORE Ni] PALIMPSEST

<Shkroja nistore ne te paren fiale,tha Murgu tue lbshue ffezen ultravioldtne tekstin fillestdr ngjite per lekure,na ddl qindis.je e S, gjarpen i stilizuem.Nd levizje trd rrezds duket e zhdukethije e nxjerrun prej brijes se gjalrnit,shlire ne kujtese e i thyem ne tri pjesd:SER-PEN-S.><<Kdshtu si po thue kdtrj i bie me qenekrijese absurde kinsd pa prind> ia prita.<<Ideja, tha Murgu i Zi,lincliprej rrashtes njerzore, v6 rrumbulldk,kur nuk kish pasqyre mbi dh6 me u kqyr€.Por tash t'flasim per tf e palimpsestin tand!>><<Ai nis me poezine kushtue njeekspozite pikturash te shekullit 19.>

184 r85

EKSPOZITIi PITTUNASH TE, SHEKULLIT 19

Esta es una elegiade quando los portones de Palermo hacian sombra

y el sur era de carros y el norte era de quintas'

J. L. Borges

<Gjithgkd ne pikture!Nje elegii e 16, nder sf njd mjegulle mija e mija thneglash nder dYer

nd Palermo e deri ne MYnih.

Piktura e grues perballe ka df shtresa

ajo shijon andrren e dYfishtdmbi nje shtrat te gjelber ne pdlhurdperbi nje skene lufte te shekullit t'shkuem.

Fytyrat tona mes kuadrave jane pa kohepos njenes qe nuk e sheh askush.

Ajo, ky shpirt, i Perkdt haPesisd

mes mureve e vetjeve mbrenda ekspozites

cope harmonie mes vdekjes e jetes.>>

<Secili nesh, tha Murgu iZi, mundetme qend ai shPirt.>

FRYME E LIGE

Dukje e rralle! Nje murg n'veshje mesjetaretue kqyre mbrenda aparatit elektrikne pergamendn e palimpsestit tone.

<<Me randdsf s'jam une keshtu si jampor koha qe shkrihet si telyeni n,bukene trunin e nje njeriu - tha Murgudhe ndalet e md vren ne sf si t'huej.- Shikb n'aparat! Faqja e dyt6, nenshtresane pergamene permban nje tekst t,pdrziem,nje apokrif te shkrime permbi nje psalm.><<Po gka ka ndodhe?>> pyes und.<<Nje virus ldkure, semundja e pelivromitmarrd nga ngjyra e kuqe nxjerre prej barkutt€ krymbit ka br6 cipen mes df shkrimevedhe jane perzie shkrojat e psalmitme ato te shkrimit apokrif perrnbi: lexb!>>,r"...iam pelikan zog i truom ndE rrenojeturmec i egr€ gjamuos...ndd shkretii>

<<Ndal, ndal, mos shkd md andej! _ tha Murgu.-Ti zgjedh nder rreshta vetdm ata gka di!>>Dhe e solli fleten, derdn e frymes ,e tige.

186 187

SHTRESA Ni]N LANNE ASHTP TTNCUI-IT

Fryma, flitet se ajo 6shte e ngujuemend zondn arkeologjikembrenda nje guri te brishtd e me dej te kuq.Kur shperthen lulja iris prane e i bie dielli,fryma del jashte e endet nder rrenoje shlirshem.

Por flitet edhd per gurin, vetem,giithnjd ne zondn arkeologjikeqe nuk pranoi kurre shkroja ne faqen e vdte prbt pa droje stinen e shinavee se per t'iu ndegiue tingullido pdrplase fort per toke e hekur:

Andej del edhd ninulla e ffjes.

NINULLA E OJES

Me fialet e psalmit po i ndjellfoshnjes gjumin: flej flej, kerthi,nemds vjen qeni e te he buk€nvjen maca e te pi qumeshtin.Bie zogu fluturime td merr lulen n€ kaptell.

Flej o flej, flej, nemdsvjen libri ne dy kambde te lyp zanin e sat'ame.

188189

NJE FLETE NE PALIMPSEST

S'lypen plot mend me kuPtue digknne kete pergamend.Gjuha klasike e tekstit, per shetnbull,mundet me u shijue edhd si tingullp€rshkues n€p€r gojdn e dragonit ne

miniaturd mbrenda O-se nistore n'rresht.

Kjo fletd n€ ketd palimpsest dshte lekuresd kingjit, ajo pjesa me kthizen midise pdrngjashme me buzdn kur rrudhet n'puthjeose kur i fryn flakds s€ qiriut me u shue

ose kur shqipton emnin e nje zogu -

thye krahdsh nd eren Mistral

MISTRAL

E di se ne korpin e erds Mistral ka varreqe nuk mbyllen kurr dhe jane sa krojete syve te verbe rapsoddsh, te lashta.

Ashtu quhet dhe shtepia mes ernave, Mistral,fabrikim i sosun pa mbikqyrje tE, ars poeticadhe pa mallengjim ngjyre n'dritare hekurash.

Kush u ndry ne t€ e kush 6shte ai zogpermbi pullaz ne vargoj biluri e tregonme nje krah te brishte se kah fryjne ernat?

Kush 6shte ai zog ne Mistral!

190 191

MAGJIA E TEKSTIT

Murgu i Zi me ndryni ne dhomdn e pergamenavegiith dm arre nd pianin mA t€ eper te Bibliotekese me ld me tekst perpara.

Studentat e mij te vjeteve '70lodroshin nd terracdn mbi krye bilarde me pyeten me zane t'imta ganjundsh:<Qka fshehet nder ato flete? TOja,

ajo qe te breu pOthin e jetds?Fjaldt me tingull hundor e provojne ket6,kur ti flet.>>

Dhe une iau prita:<Ne kete palimpsest zbulova hijene fjales ne thellesind qd s'shihet.>>

<<Atehere, thane, ti merresh me magj(!Per n6 mos e ndjek aq thelle,per n6 mjafton teksti permbi.>

<<Magji, thate ju?>> I pyeta e m'u kujtueHoja.

HOJA

Mundet se ka qene ne Shkoderose dikund ngjeti nje qyrdr ne Mesdh6i lyem ne gelqere e entuziast nddr rreze.

Midis pazait te mbytun ne ujejane zhduke mija ngjyra te folkloritpos shkelqimit te kobures sermime dorzd fildishi midis mollave.

Qarte, fare! shihet nje burre qe lutete falet ne dy gjuj tue u lekunde ne rritempara mallit td vet:

pafta rrypash ari, gjylpana mjekeshe barna mali, germa shtypshkroje esy zogfesh - faqe librash t'lexuem kdq -gjithgka perzieshem nen uje derisa dblHoja, grueja e marr6, magjistare,e veshun nuse 100 vjdt e thrrdte thrrbt e kdrcen rreth pusit venecianjo md ne Paz1r, po ne qytdt dhe turmai brohorit ne jehone madheshtore:Hoja, Hoja, Hoja!

t92 193

PERPUTHJE KOHESH

Ne fleten e shtat€ nd palimpsestin baze

dhe n€ cipen e holle Permbidel fjala chaos d! her€ e qarte

don me thane se ne dY shtresat

njena mbi tjetren u shkrue chaos

dy here prej df duersh te ndrYshme

se pari ne shekullin e tetd dhe se vonidikund ne mesjete.

Ketu pdrputhen kohet, ne njd fjald,ku soset e nis njd jete.

FJALA

Ne fjal€ sqarohet qiell e dh6 bashke:Ajo 6shte nje strajce e ne tO mundemime bartd stinet e motit, akull e zjarm.

Pa at6, nje levizje nd ftyre, buzqeshja,do te veshtrohej si nje grimase.

Per njd kukuk! dhe qyqja shnderroherme gjith€ pupla ne drO e del e i kendonkohes n'orEn e murit:

kdndej nis edhb muzikae lidhet me driten e gjithesise,dashunin€,pa krahasim me asnje fiale tjeter.

194 195

ENIGMA

Nderkoh€ kur synin e djathte e mbajne shtresen e palimPsestit Permbf,ndn ultravioldt me sYnin e majtelexoj tekstin e lashtd fare t'pertrim€nga rrezet e ditds se mird nddr Alpe.Mandej vjen kriza:nalt e poshte perzihen fraza e fjaledhe dysh€ gahet dhe giuhanje bisht dallendyshe pdrmbf humnerd.

Por megjithatO, ajo qe nje verd e lumtunqe erdhi u rrit e shkoi mbrenda njd kopshtisikur me pase qene vetdm njd flutur.

<Kthd te vargjet tua - me tha Murgu i Zi -nesb nuk don me te humbe gjurma nder tundra!>>

<<Enigma pse une Pa Poezi nuk rri,i thashe, qenka njd shkroje.>

SHKROJA B

Embrion i tejpashem drite nen synine majte xixe kristali e thyeshme, virtyt.eter pa shqise tjera dheu, E

Edhe me e dite se 16 shpirtin pengnd dieil s'ndahem prej saj.

Djega per t0 me shtyn me u bd meteorqe bie gdo mbramje ne Mal te Korbitperballe.

t96 t97

IDE QE SHPRISHET

Keshtu si objekt mbi tryezd pergamena

i ngjan nj6 shestimi Pak vizashmbi njO pdlhurd t'shtjerrun ikone kopte

ose tempull i shkrehun per dh6 n€ Pestum

kundrue se nalti, n'aeroPlan.

Shkurt, ky liber Plak jeton id6pezull mes kohnash e vendesh

dangd qe shprishet tue u hanger nd vete

herd zi, here birdh, herd zi,hete bdrdh

HERE Zi

Vajtim ne vargje pa foljevargoj nder duer e kambev6the nder veshe te shurdhezile skaj dyersh ne mrir pa dalje.Per t0, ne gjuhen shqipe gjindetvetem njd {ale e huej: harag!qe ne gojen shkodrane quhet dhepjastra e hojesdhamb ari nen buze te pushtuesitqe i jipet per nje cope qiell mbi kryedhe pdr nje varg ditesh me nje mbramjene skaj.

198 199

NJE VARG I SAKTE,

(P€r njE progesion n€ S- Francisco)

Ajo qe nje fest6!Nje varg i sakte ne Poezi qe lidhtefryte nder si grash e femijshme frymen e ngjYrave ne goje.

Vargjet tjera Para e mbas tijshkelqyen nder shkendija raketash

dhe lutje meksikanesh ne Mission Street'

Korrila td hueja, nga kontinente tjer0,

fluturuen rreth flamujve dY fletesh,

ndersa mbas horizontit fort afer,

rreze td forta dielli rrahshinshpina peshkaqenesh ne d6t dhe

mue, nd skaj vetem,dhe jermin e pa prind prej shtatit vjet6'

ANTILOPA ME PERGAMENE

Bien prej nalt nga rane dhe mollatcirka aritmike shiu para kambeshdhe sterpikin dheun eshtama hini eshtnash tjeter ngjyre.

NE goje antilopa mban nje fletdpergamene dhe ec gjurmave t'mia,pa thembra, ec e hollohet kambeshdrejt andej kah hemisfera tjeter

krejt ndryshe, andej krejt ndryshedhe me pergamen€ n€ fyt hajmalf,e holle e holl€, e holle.

200201

MAGJI NF,INSTITUTIN E GJUHEVEINDO-EVROPIANE

Fryme avulluese dridhej nd ajdr po atyku ngjiten df skaje raftash me libra n'skut6:tue i vrojte ti ngulmas kishe ndie afshin e ngrohtE

si me qend tue dale vera e dheut ndn libra"

Nd dhomdn tjet€r gzhaste nder letra td vrashtaDr. Cornelius, mjeshtdr fjaldsh ne keramike,nd gjuhen hetite, per shembull.Shkova e i thashe se gka kisha ndie e me bashin sftdhe ai si realist e bestytes q€ ishte m'u pergjegj:<<Ndoshta 6sht€ krymb papiri, tejet impertinent,ardhe nga Lindja e Afdrme ose shpirti indoj dijetari parardhes ne kete Institut..'ti i di kush ishin!>>

Po aty ku delte avull shkova e Eova njd nga njdlibrat e i vuna mb'and dhe ne fund te fundit dolinj1 zile, vare per nj€ dredhd, sa nje sf dhie.Drojshem i rrisha perpara dhe pyetsha:

E'kuptim! gfare kuptimi ka? As me qene ajbnje fjale.

KUPTIMI

Edhe nje here u gleta Te Dheu i Huajne brigjet e atij ishulli te lashte.Atje ne rane md 16 dora ne nje gockez deti,fosil i sakte me rrefanze ne krye kupershkova penin dhe e vara hajmalf ne qafe.Kuptimi i ketrj sendi ishte 'bime e lumtun'dhe i perngjante nje zile sa nje s! peshkunen uje.

202203

TRI HIJET Ni] DRITE

Ishin trf hije e quheshin Profetedhe ecshin ndper drite ndn bor6 e diell

mureve te kisha e rrxueme e Shen Illise'

Ndn th endeshim edhe nir, shtate ose dhjete

gjurmues poetd, te gjithe njerez t'perng6shdm'

Si ata trb vete ishim veshe dhe nd

ne petka dollame nje coPe

prej kraheve deri dy gisht mbi toke'

Dje plasi grindja nder n6 kur secili pau

jo trf po aq hije sa ishim nb, shtatd

tse Otriete... e nje e goi aq larg sa thd,

se ata"nuk qenkan njerdz, por cungj lisash!

Po ku dshte shkrue, PYeti, se u takuen

trd profete ne nje shekull?

Na kaloi tand dita nd grindje

dhe kur u shue drita e diellitu zhduken dhe hijet'

Dhe nd ndiem si me Pase duert e lYeme

ne glak ld magiise.

NpN urii

Grune dhenash mbjelle prej duershqe u vjen era hand, hane ne gradeleqe pjek dhe mistrin mes gishtavee nder taunazat e beses se dhanun.

Gjithqka nen ujedhe frika se t€ prek dikushme rnaje te gjylpanes dhe smira oandja me qene nj€ trumcak ne zhurrne.

I

<<Fol me tO - tha Murgu iZi - Ekaprdt?Nder qenesa rn6. se miri kupton e fldtnje zog!>

204 245

TRUMC,AK NE ZHURME

Ndegjb, ata qe thom per tfe thorn dhe per tjere trumcake:ju vera ju qiti mendeshdhe vetedia se fryrnore mA te mddhajjetojne rnA shkurt se ju.

A te kujtohet gardhi?Kur re mbi toke nga qerdhjau rreke nje dite ta kapercesh

dhe tash fluturon dhe maletsi kurrgjfr send, dy vera rresht.

<Si thue? e pyeta Murgun - a t'i treskdto vargje?>><<Poeti - ma priti ai - kur shqyene hjedh letren e shkrueme, nuk Ashte

se hjek dord prej zemr€s se vdt.Lene vargun lengues e me thuejcili j6 ti ne kete palimpsest!>>

PALIMPSEST I RRI]FYEM

Kam lindun lisprej deres permbys mbi hane rrodhame plot yje tjere e rash ne pyll.Pse ishte nate kur nisa me folend vetmf me rd dimni ne fjale.Dhe keshtu u rrit ne mue enigma,dhimba e kresd me dite si pylli lidhrrezet e hands nye deri n'agim per gishta.

N'agim u hap nje sf ne Lindjee midis synit, driteza, sa grima,hisja e pyllit ne Diell,

nje labirint sa shpirti i thellene truell - hisja e pyllit ne Dh6,

njd lis me kambe nd gfr, tjetri ne lemashk,mish rreth ashtit t'ujkut: ishirn ne lufte!Atyne nre kambe ne uje D rA rrezjane gjume permds qelqit te andrrese folen ne vargje rapsodish te lashta.

Por ditem mi shume se kangadisa prej nesh qe ramd nga hana:gjuha jone qe flaka qe e vollen brigjete lidhuna thue rne ddt-

Koha jone, nata, o Diell, kur na u thyern!

Mbas humbjes, nder n6 si zd s'mjaftoinjd fyell per tane.Kur u mbushem me fryte, u game degesh.

O sy tand, ne vrijfshikeza uji mbi qumesht te ngjelmee te idhet!

Veshun nd ldvore, kemi nje ngjYre,por si te kishirn lekurendryshimet do t'ishin zbulue nder qyme

ose n'aromen e rreshinesnd ordn kur Edo trung kujton se preket

korp per kotp me Diell.

Pati edhb asish nder n6

qe nuk u zu vendi vend e u bane drff lundre

e sollen mortjen lumit perpjete ne plang.

Si erdhi mot i mire, qdo lis Perzieudeget me rreze e plasi nje gaz giingalle:zemrat tona land qerdhet e ikdn ne qielle i thithem giijtd Diellit, amds dyfaqesh,zjarm ne Jug e qumesht ne Veri-

Ne mbramje und njeri pa rranje shpalovafaqen e fundme te PalimPsestit timdhe doli pergamena e bardhe pa shkrue

bark kingjeze qd s'kish ngrane kurr b6r.

206 247

DIPTIK

lshte koha me kthye andej kah erdhate zanafilla dhe e rnbylla librinsi mbyllen dy flegra dritareshdhe me doli para kuadri diptiki rhyem midis prej nje kurrizorjeashti njeriu

clhe ne tO pasqyra e jetes ndd pergjysepctezi ne dy flete ku Edo fjale rrintene shertrim t'ir1ese'pclimpsest'.

208 209

I

Shi)nime anglis'ht, n€ fund tE botimit dy-gjuhdsh,,Palimpsest", Mynih - Nju Jork 1991

,,Emnimi i sendeve": Drangoi ashte nje qeniemitologjike shqiptare, ,,personci e lindun me kemishd".Ai mbron dheun prej kulshedres, nje perbindesh fernenqe ne stuhi del prej shpellds sd vet ne lume. Si vrases

kulshedrash drangoi ashte ngaterrue me Shen Gjergjin.Kur ndiqte kulshedren ne beteje drangoi ose Shen Gjergjikaptonirr prej nje maje rnali nd tjetren, prej Shqipnise se

Veriut ne ishullin e Korfuzit" Kendej edhe giurmet e

shputave te njeriut, qe rne te vertete ekzistojne ne grir

neper karpa te nalta. Poezia trajton kuptimin e sh2njis si

hymje per sh6njen nd pergamend.Shqiptaret perpiqen sot me i zbulue dhe interpretue

keta sh4nja, per me gjete identitetin e vet.

,,Atmosfer e": Amor. 'dashni apo miqesi midisnjerezve', si virtuti ma i nalt6, lidhet me Et)"oreyvea,'perkushtim ndaj artit ose poezisd', gka nuk bahet shfyseper me kerkue nje rutine, porse per kerkim tevazhdueshdm mbas rrug€ve tE reia te shprehjes (khr.vargun ,,ulesh nje shkalle e ngjite njb tjetre").

,,Ekspozite pikturash te shekullit 19. Epigrafi Estaes una elegia..., komentohet keshtu prej Camajt: ,,Kamnderim per shumesine e shtresave ne poezine e I 'L"Borges-it, i cili bashkon Veriun dhe Jugun ne nje elegji'vegse qe ne krye te kdtij cikli poezish deshiroj me shprehepo aq respektin per poetin e madh sa edhe per bibliofilindhe njeriun e perkushtuem ndaj librarive td vjetra."

,,Fryme e lige": Vargjet qe fillojnd me ,,Jampelikan..." duhen me u kuptue si nje ,,apokrifJ' i tekstitautentik ne librin me te vjeter te gjuhes shqipe,,,Mesharin" e Gjon Buzukut (1555) - folie XVII: U-bkhshd iimbij shembelltyri por-si pelikani drubEshkretiit... por-si tunneci i egr€ qi bin herdlten pitrrubiift embaluomet tij shtdpiisd. (Psalmi lO1:7)

,,Hoja": Hoja,,,shtrigd, figure shajnish", n'origjineashte e njejta fjale si i huej (<hoj-). Kjo figure magjikenddrthuret me kujtimin e vagullt te nje femne te marrd,qe dilte rrugeve te Shkodres e veshun si nuse. Femijet e

kishin frige, te rritr:nit e tallnin.

,,Kuptimi": Te Dheu i Huaj ashte titulli i nje veprepoetike te poetit arberesh Zef Schird (1865-1927 ), ne tecilen ai shkruen per atdheun e humbun. Shqipnine dhehistorine e arbdreshve nd ,,dheun e huaj", Siqeline (khr.vargun nd brigjet e atij ishulli t€ lashtd)

(P i; rkth er t : Ardian KIosi.l

2t0

ShUnime tA autorit per pdrkthyesin e

,,Palimpsestit" nd g.jermanishr (ane shkrue me lapsne fund faqesh te doreshkrimit, botohen per here tepard).

(nd faqen e titullit:)Martin Camaj - Palimpsest

1989 - 1990vetdm se ideja ashte mjaft e vjeter!

Hymja - Kjo hymje ashte rrefim qd para tri vjeteshnuk do ta kisha shkrue sepse ne te zbulohen plot sendeqd i kam mbajte ,,intime" apo zbulim i simbolikes dhese si e kam perjetue poezind gjatd jetes sime. Tash besojse ashte detyre te jap disa shpjegime per lexuesit e ttrjeshtete cilet i gmoj e due.

Emni i sendeve1. Titulli paraqet nje program qe nga fillimi i ,,ciklit

td poezive"2. Definicioni i ,,shpirtit", momenti i shkeputjes se

shkendisb nga una e zjarmit para syve te njeriut pranevotres me ashte duke gjithnjd kuptimplote: prania e

shpirtit shfaqet fort qarte kur ai e len trupin e njeriut. Meshpirt pdrfshij dhe kuptimin ,,Geist".

Analogjia e shkendijes me shpirt, si e di, ashte besimpopullor.

- Gjurma te tilla ne gur apo shkamb simbol legjende,embleme.

3. Vlerdsimii i tradites gojore dhe perpjekja egjetjes se identitetit qe ketu ashte pdr t'u kuptue ne

211

prizmin individual, jo kolektiv ne rendin e pare.4. Krh. fjafen ,,shOjzat" = hyllsi (Pleiada): shOnji-i

ne konkurrence me zani-n (tq. 2 hymje).AtmosJ'erii1. Ne Rome kaloja kohen ne biblioteka (sidomos

ne Vatikan), vend kontakti rne leterate e dijetare,fascinacioni i pergamends nd6r duer.

2. Te verehet se ketu nuk ashte fjatra per nje traktatp€r palimpsestin nd vete, po tematizim letrar (poetik) inje objekti dy (ose tri!) aspektesh.

3. filotehneo (mundet te transkribohet) si verbveshtron pdr mue ,,pasionin p6r art".

4. Krh. ritmiken e a, a, a,. Ne gjitha poezite e mia kaprincipe metrike (te fshehta) qe nuk e prishin ritmin eradhitjen e natyrshme te gjuhes.

Frym€ e lig7(ndnvizuem vargjet:) krh. Buz.NB Aluzion ironik per intransigjencat ideologjike.

MistralNB Nd Oberbayern ka asi zogjesh druni mbi pullaze

qe sillen me sqep andej kah fryn era: denim i tmerrshem!

Magjia e tekstitganjun - flale arbereshehoja (i huaji) bubazheli

HojaNB Kujtimi i Shkodres. Grueja e vjeter e veshun

nuse, e krisun, ka ekzistue! Quhej ,,Qilukja e marrd"pusit venecian - Para shtepive te katolikeve td pasun

kishte kuadre pusash te gdhendun nd gur stili venecian"

212 2t3

NjE varg i saktdIdeja e ambiguitetit (dualizem), tdhujimi (Ent-

fremdung) mes dy kontinenteve, vendeve etj' ngafeminia deri me sot.

Magji nE Institutin e GiwhEve Indo-evropianeDr. Cornelius ishte persond reale! Ishte ne pension e

vinte ne biblioteke kur ishim pak njerez. Bestytes" I vogel,

me floke te guem iriq" Wilfried, atmosferen merre rne

mend vete!Poezra me palimpsest^ka te perbashket librat e

gjuheve te lashta.