Marcin Mastalerz

Miasto 44

Spis treści

Vis

Kłamstwa

Żar

Wola – 1 – 11 sierpnia 1944 roku

Stare Miasto – 11 sierpnia – 1 września 1944 roku

Śródmieście – 1 – 13 września 1944 roku

Interludium – Stoimy w obliczu Zwycięstwa

Czerniaków – 13 – 23 września 1944 roku

Przypisy

Vis

To było piękno w najczystszej postaci. Arcydzieło łączące w sobie szlachetną prostotę i śmiałe eleganckie linie. Urzeczywistnienie wizji genialnego projektanta, inżynierskie cacko. Cud techniki. Absolutna perfekcja. Najnowocześniejsza i najbardziej niezawodna broń krótka świata. Duma polskiego przemysłu zbrojeniowego. Ideał. Pistolet vis. Taki sam miał ojciec.

Stefanowi wystarczył jeden rzut oka, by go rozpoznać w zawiniątku wciśniętym mu pospiesznie przez Kamilę.

– Zanieś to do Aktorek na Mazowiecką. Powiedz, że dla Ariadny. Błagam – wyrzuciła z siebie zdyszanym głosem, odwróciła się nerwowo i ruszyła szybkim krokiemw stronę przejścia na sąsiednie podwórko. – Nie zatrzymuj się. Idź! – ponagliła go jeszcze, nim zniknęła za rogiem odrapanej kamienicy.

Odruchowo schował broń pod marynarkę. Gdy wciskał ją za pasek, lufa wysunęła sięze szmatki. Poczuł na skórze jej zimny dotyk. Ten chłód go otrzeźwił. Zdążył zrobić ledwie kilka kroków w stronę ulicy, gdy podbiegł do niego wychodzący z oficyny dozorca kamienicy, Walendziak. Niech to szlag! Widział? Nie widział? Cholerna gówniara. W co ona mnie pakuje?

– Uważaj na kobiety – zagadnął go Walendziak z głupkowatym uśmiechem, który tylko z rzadka znikał z jego twarzy. – To diabły.

Jasny gwint! Widział. Musiał widzieć. Stefan odwzajemnił porozumiewawcze spojrzenie dozorcy, zrobił jakiś niedookreślony gest – ni to potakujący, ni to bezradny – i poszedł dalej.

– Kierowniku, poratuj. Daj piątaczka dla warszawiaczka – przeszedł do sedna sprawyWalendziak, drepcząc u jego boku.

A więc o to chodziło. W porządku. Znaczy, nie widział. Chyba.– Nie mam nic. Pusto – odparł Stefan, wkładając w głos, ile tylko zdołał zrozumienia

i współczucia dla ciężkiej doli stróża niemającego za co kupić paru kropli gorzałki w ten chłodny wiosenny ranek piątego roku okupacji.

Dozorca nie wyglądał na rozczarowanego. A tym bardziej zaskoczonego. Od dłuższego czasu nie zdarzyło się, by Stefan lub jego matka dali mu cokolwiek. Nie to co zaraz po przeprowadzce.

Wychodząc z podwórka na Żytnią, prawie wpadł na dwóch spieszących w przeciwną stronę mężczyzn. Poczuł lodowatą kulę strachu. Tajniacy. Już po nim.

W kotłowaninie rozpaczliwych myśli, które przemknęły mu w tej chwili przez głowę,jedna go rozbawiła. Czy oni wszyscy ubierają się w tym samym sklepie? Albo mają wspólnego krawca? Płaszcze, kapelusze – równie dobrze mogliby nosić mundury. A może to wcale nie strój sprawiał, że każdy warszawiak bezbłędnie odróżniał tajnych agentów od reszty przechodniów? Może tajemnica kryła się w twarzach? W butnych minach panów życia i śmierci? W sposobie chodzenia? W chytrym wzroku drapieżnika szykującego się do ataku na kolejną ofiarę – kogo by tu?

Wyćwiczonym ruchem, powtarzanym w setkach podobnych sytuacji, szpicel wyciągnął rękę, by złapać Stefana za ramię. Z pewnym zdziwieniem chłopak zauważył, że we wpatrujących się w niego oczach nie było – jak się spodziewał – żądzy mordu ani wściekłości. Zasnuwała je tylko jakaś mgła, spod której przebijała mroczna pustka. Zadrżał.

– Zostaw go, bo tamta ucieknie – burknął po niemiecku drugi z tajniaków i nerwowo potruchtał w głąb podwórka. Po ułamku sekundy, który wydał się Stefanowi wiecznością,jego kompan pospieszył za nim. Stefanowi zakręciło się w głowie jak po długim nurkowaniu.

Szczęściarz. Po prostu szczęściarz. Oto ten, któremu wszystko się udaje! Stefan Zawadzki – król farciarzy! Człowiek, którego przebudzenie w piekle komentuje się trwożnym szeptem; „Oho, uwaga, ferajna! Wstał!”. Nic dziwnego, że warszawskie kasyno oficerskie umieszczono w dzielnicy niemieckiej, inaczej dawno poszłoby z torbami.

Stefan uśmiechnął się do swoich myśli i przebiegł przez pustą ulicę na chodnik pod murem cmentarza ewangelickiego. Tu przystanął i tanecznym ruchem podpatrzonym w kinie u Charliego Chaplina obrócił się na pięcie, po czym spojrzał prosto w widoczne w głębi podwórza okno na pierwszym piętrze. Byli tam. Jak zawsze rano. Mama i Jaś. Czekali na przedstawienie.

Panie i panowie! Nadeszła wreszcie ta chwila. Czas na spektakl! Oto przed państwemprzybyły prosto ze słonecznego Hollywood – gdzie ananasy plewią się na trawnikach jak chwasty, a cytryny i pomarańcze są większe od arbuzów – Charlieeeeeee! Chaplin!

Stefan zrobił śmieszną minę i zaczął stepować – co jakiś czas podpierając się na niby niewidzialną laseczką, kręcąc nią i wymachując na boki.

To był ich codzienny rytuał. Ani śnieg, ani deszcz, ani upał, ani mróz, grad czy wichura nie mogły go zakłócić. Zimą, gdy Stefan wychodził do pracy przed wschodem słońca, tańczył pod cmentarnym murem, trzymając w ręku blaszaną latarkę Elektrodynu. Baterie zdobywał na Kercelaku, a gdy ten podupadł po łapankach i sowieckich bombardowaniach z jesieni 1942 roku, na Bazarze Janasza, pod Halami Mirowskimi, a nawet na placu Szembeka za cukierki i czekoladki wynoszone pod podszewką kurtki

z fabryki Wedla, gdzie pracował.To był ich codzienny rytuał. Hanna Zawadzka uwielbiała go chyba nawet bardziej niż

jej młodszy syn, sześcioletni Jaś. Miała wrażenie, jakby te nieco niezdarne wygłupy Stefka na tle cmentarnego muru stanowiły coś w rodzaju szamańskiego tańca odganiającego od ich trójki całe zło. Nigdy nie była przesądna i sama sobie powtarzała, że to śmieszne, a jednak tak właśnie czuła. Po śmierci męża, zabitego wczesną wiosną 1940 roku na Pawiaku, jedyne, czego jeszcze się bała, to nadejścia tego dnia, gdy Stefek, wychodząc z domu, nie odwróci się naprzeciw kuchennego okna i nie zatańczy dla niej i dla Jasia niczym Charlie Chaplin. Ale ten dzień nigdy nie nadejdzie. Zresztą wojna już wkrótce się skończy, a po wojnie żadne zaklęcia nie będą potrzebne. Przetrwali już tyle. Wytrzymają jeszcze te kilka miesięcy. A potem… Wszystko się wreszcie ułoży. Stefek wróci do szkoły. Zdolny jest, szybko nadgoni te kilka lat. Jaś pójdzie do pierwszej klasy, a ona… Ona znowu będzie grać. Przecież tego się nie zapomina.

Desdemona, Fedra, Antygona, Ofelia, a niechby i jedna z makbetowskich wiedźm. I niech ten durny Jucewicz znów o niej pisze, co tylko mu jadowita ślina na język przyniesie. Co ten zakurzony gryzipiórek wie o teatrze? O tych chwilach za kulisami, gdysłychać rosnący powoli gwar na widowni, najpierw ledwie słyszalny szum, potem pierwsze skrzypnięcia i trzaski foteli, coraz głośniejsze rozmowy, szurania, wreszcie pierwszy dzwonek, potem drugi… No i rzecz jasna film. Przede wszystkim film. Tak…

Otrząsnęła się z zamyślenia. Z każdym dniem przychodziło jej to coraz trudniej. Jaś bazgrał coś ołówkiem na kartce, siedząc przy kuchennym stole.

– Chodź synku, poczytamy troszeczkę.– Robinsona czy Tajemniczą wyspę?– A może dzisiaj Przygody Sindbada dla odmiany?

Po zakończonym występie dla matki i Jasia Stefan ruszył, jak zwykle, w stronę przystanku tramwajowego na Okopowej. Miał tu ósemkę lub dziesiątkę pod Dworzec Główny u zbiegu Marszałkowskiej i Alej Jerozolimskich, skąd dwadzieścia cztery lub dwadzieścia pięć wiozło go na Kamionek do Wedla. Dworzec Główny – uwielbiał ten

budynek. Mógłby przed nim stać bez końca, podziwiając grę świateł i cieni na jego fasadzie i elewacji od strony Alej. To była mistrzowska architektura – nowoczesna, śmiała, prosta, proporcjonalna. Bez idiotycznych ozdóbek i zbędnych detali. Arcydzieło. Jak lukstorpeda. Jak co piękniejsze wille projektowane przez Pniewskiego lub Korngoldana Mokotowie i Żoliborzu. Jak kamienica Wedla na Puławskiej, w której zamieszkali dwa lata przed wybuchem wojny. Jak strzelisty gmach Prudentialu. Jak vis.

Stefan szybko zawrócił w stronę Młynarskiej. Z pistoletem pod marynarką lepiej nie pojawiać się pod Dworcem Głównym, gdzie roi się od żołnierzy na przepustkach i dbających o ich bezpieczeństwo patroli policji, żandarmerii i Bóg jeden wie, ilu innych mundurowych i tajniaków. Swoją drogą chyba tylko pedantyczny do szaleństwa niemiecki umysł mógł wpaść na to, by do ścigania każdego rodzaju prawdziwych i domniemanych przestępstw powołać odrębną służbę i każdej dać inny strój. Czasem Stefan miał wrażenie, że Niemcy urządzili na ulicach Warszawy największy na świecie pokaz mody militarnej. Klipo, schipo, orpo, schupo, gestapo, banszuce, werkszuce, selbstszuce, grencszuce i bezlik innych. Do tego stroje Wehrmachtu, Luftwaffe, SA, SD, Hilfspolizei, Hitlerjugend, czarne skórzane płaszcze gestapowców i najelegantsze ze wszystkich, świetnie skrojone uniformy SS.

Codzienna trasa na Kamionek odpadała z jeszcze jednego powodu. Przebiegała przezmost Poniatowskiego, a tam często urządzano łapanki. Skądinąd był to bardzo sensowny wybór. Raz, że z mostu trudno uciec, chyba że do Wisły, płytkiej w tym miejscu na tyle, iż skok dawał gwarancję co najmniej połamania nóg lub kręgosłupa. Dwa, że blisko stąd było na Skaryszewską, gdzie zwożono wszystkich wysyłanych na roboty do Niemiec lub do obozu. A przecież w wojenny czas paliwo jest na wagę złota – jak pisali w gadzinowym „Nowym Kurierze Warszawskim” zwanym też kurwarem.

Z Młynarskiej do Wedla Stefan miał dwadzieścia dwa i ewentualnie jedynkę, z którejmógł się przesiąść przy Lesznie. W gruncie rzeczy była to logiczniejsza trasa. Krótsza i pod samą bramę fabryki. Ale nie lubił jej. Najpierw bardzo długo jechało się wzdłuż wysokiego muru getta, a raczej tego, co z niego zostało. Potem tramwaj skręcał w Bielańską – pretensjonalną jak prowincjonalna podróbka Paryża i kiczowatą niczym bibeloty w drobnomieszczańskim salonie – przemykał obok zbombardowanego na początku wojny Teatru Wielkiego, mijał pokiereszowany w tym samym czasie Zamek Królewski, by wreszcie Nowym Zjazdem wpełznąć na most Kierbedzia, długaśny, ponury, zbudowany bez żadnej finezji z ciężkich stalowych kratownic i byle jak przerzucony przez rzekę – jak kładka z deski nad kałużą po drodze do wychodka.

I jeszcze ten przejazd przez Pragę. Zapyziałe miasteczko wykrojone z ziemi gdzieś daleko na rosyjskiej prowincji i nie wiedzieć po co wrzucone na wschodni brzeg Wisły. Dopiero nowa dzielnica fabryczna na Kamionku jakoś wyglądała – Wedel, Geber, Perkun, Perun, Rygawar, zakłady telefoniczne, optyczne, mechaniczne i zbrojeniowe. Prawdziwe serce miasta. Królestwo funkcjonalności, praktycznego myślenia, inżynierskiego rozsądku i kątów prostych w architekturze.

Wskakując przy Młynarskiej na zderzak ruszającego tramwaju, Stefan czul

podniecenie i strach. Strach i podniecenie. Na przemian i naraz. Nerwowe drżenie mięśni.Strużka potu między łopatkami. Suchość w ustach. Płytki oddech. Panika. Paraliżujące przerażenie.

Ale też ekscytacja. Jak przed startem do biegu. Jak przed skokiem z dziesięciometrowej wieży na basenie Legii. Jak podczas wspinaczki z ojcem na Zamarłej Turni.

Jak podczas lotu nad Warszawą w warczącym i trzęsącym się PZL Ł.2. Tylko jego ojciec mógł wymyślić taki prezent na dwunaste urodziny syna. Po wylądowaniu Stefan milczał aż do wieczora. Aż ojciec się zaniepokoił. „Co? Nie podobało ci się?” – spytał. „Tato. To było. To było – nie mógł znaleźć właściwego słowa – wstrząsające” – powiedział w końcu, od razu czując, że to zbyt słabe określenie tego doświadczenia. Ojciec patrzył na niego roześmianymi oczyma. Bez słowa położył mu rękę na ramieniu. Wszystko rozumiał.

Major Ignacy Zawadzki. Wykładowca Wyższej Szkoły Wojennej i Politechniki Warszawskiej. Uzdolniony inżynier, ceniony konstruktor. Pilot amator. Poseł na sejm pierwszej kadencji. Wiceprezes automobilklubu. Taternik. Żeglarz. Fanatyk nowoczesności we wszystkich jej przejawach.

Tatuś.Myśl o ojcu sprawiła, że Stefan omal się nie rozpłakał. Vis ciążył mu niczym ołowiany odważnik. Stefan miał wrażenie, że przy byle ruchu

wyleci mu spod marynarki na ulicę albo wpadnie w spodnie, by wysunąć się nogawką. Gładki metal lufy to parzył go w podbrzusze, to mroził. Wydawało mu się, że wszyscy naniego patrzą. Nie wiedział, jak się ustawić, by nikogo spośród wiszących jak winogrono pasażerów tylnej platformy tramwaju nie dotknąć ukrytym pistoletem.

Minęła wieczność, nim tramwaj dojechał do Leszna.Jeden przystanek, a czekało go jeszcze ponad dwadzieścia. – „Nazywam się Sindbad. Mieszkam stale w Bagdadzie. Rodzice moi, umierając,

zostawili mi w spadku tysiąc worów złota, tysiąc beczek srebra, sto pałaców, sto ogrodówi jeden trzonowy ząb mego pradziadka, który ojciec mój przechowywał w hebanowej szkatułce, jako pamiątkę i osobliwość. Pradziadek mój przez całe życie chorował na ból zębów i co pewien czas inny ząb musiał wyrywać, tak że w końcu jeden mu tylko ząb

trzonowy pozostał. Umierając, kazał sobie wyrwać i ten ostatni ząb trzonowy, który przeszedł w spadku od mego dziada do mego ojca, a od ojca – do mnie. Był to zwyczajny, zepsuty i sczerniały ząb. Jestem pewien, że na świecie znaleźć można bardzo wiele tak samo zepsutych i sczerniałych zębów, lecz nie każdy z nich trafia do hebanowejszkatułki, aby stanowić pamiątkę i osobliwość. Ten – trafił. Nieraz, przyglądając mu się z ciekawością i szacunkiem, wyobrażałem sobie, jak ten ząb bolał niegdyś mego pradziada!”.[1]

– A mi się ząb rusza! – radosny okrzyk Jasia sprawił, że matka przerwała czytanie.– Pokaż. No, fakt. Może wyrwiemy?– Nie, nie. Lepiej jak tata wróci wieczorem.– Słucham? Co ty mówisz?– Chciałem powiedzieć Stefek. Jak Stefek wróci. Albo jutro. Zresztą nic a nic nie

boli. Może sam wypadnie. I wtedy schowamy do szkatułki. Mamusiu, czy my mamy w domu jakąś szkatułkę? Nie musi być hawanowa, bo i tak nie wiem, co to znaczy.

Wisielców było dziesięciu. Trzech pokazywało ulicy plecy, dwóch wpatrywało się

w pasażerów tramwaju wybałuszonymi oczyma, reszta wyglądałaby na pogrążonych we śnie, gdyby nie sinoszary kolor twarzy i przechylone pod nienaturalnym kątem głowy.

Sznury, na których wisieli, przywiązano do słupków żeliwnej barierki balkonu na drugim piętrze zniszczonej kamienicy przy Lesznie. To była jedna z głównych arterii komunikacyjnych stolicy – tysiące jadących do pracy warszawiaków miało zobaczyć, co może ich spotkać, jeśli nie pogodzą się potulnie ze swoją pozycją podludzi. Dołem przechadzał się znużony niemiecki żołnierz pilnujący, by nikt nie robił zamordowanym zdjęć ani nie próbował ich odciąć.

Stefan nie mógł oderwać od nich wzroku. Dlaczego są bosi? Czyżby z Niemcami było już tak źle, że muszą kraść obuwie i skarpety ofiarom egzekucji? Ciekawe co z nimi potem robią, kołatało mu się po głowie. Szeregowy Hans Müller! Oto wasze nowe buty. A skarpety zacerujecie sobie w pociągu na front wschodni.

Gdy wreszcie zdołał odpędzić tę uporczywą myśl, zaczął się z kolei zastanawiać, jakim rodzajem węzła przywiązano stryczki do balustrady. Najlepsza byłaby wyblinka, dwa ruchy i gotowe. Podwójna ósemka zbyt kłopotliwa, na dodatek zaciska się mocno pod ciężarem, przez co trudno byłoby potem odzyskać sznur – a Niemcy to przecież oszczędny naród. Skrajny tatrzański? Ciekawe, czy Niemcy znają ten węzeł. Ale i tak wyblinka chyba najlepsza. Chociaż za luźno zawiązana może trochę popuścić przy nagłym szarpnięciu. To by tłumaczyło, dlaczego niektóre ciała wisiały nieco niżej.

Jak to się właściwie odbyło? Kazali im siadać na balustradzie balkonu z nogami zwisającymi na zewnątrz i po założeniu pętli spychali? Czy raczej ustawili ich na parapetach okien piętro niżej? Nie, raczej nie. Za dużo bałaganu: liny na górze, skazańcy na dole, latanie po schodach w tę i we w tę. Więc raczej balustrada. Dla powieszonych też lepiej – szybszy koniec. Trzy, może cztery metry lotu i łamiące kark szarpnięcie. Lepsze to niż śmierć przez uduszenie. No dobrze, ale spychali ich pojedynczo czy naraz? Logiczniej byłoby pojedynczo. Żeby sznury się nie poplątały. Od lewej czy od prawej? A ten ostatni w szeregu? O czym myślał, czekając na swoją kolej? Przyglądał się, jak jedna osoba po drugiej leci w dół, by zakołysać się ciężko na sznurze, czy odwrócił głowę? A może patrzył prosto przed siebie na przejeżdżający tramwaj? Albo po prostu zamknął oczy?

Chyba nie mam serca, żeby zajmować się takimi bzdurami w obliczu śmierci – skarcił się w myślach. Chociaż… może już nikt z nas go nie ma. Rozejrzał się. Tylko dwie młode kobiety zasłaniały oczy dzieciom, reszta pasażerów obojętnie kontemplowałaprzestrzeń.

Gdy tramwaj oddalił się o dwie przecznice od miejsca kaźni, Stefan ostatni raz zerknął za siebie. Z daleka przechylone głowy wisielców przypominały rozrzucone na pięciolinii nuty – zapis jakiejś upiornej melodii.

W miarę jazdy w Stefanie narastał coraz większy niepokój. Całe jego ciało

opanowało dziwne drżenie, które wędrowało od czubków palców przez ramiona aż do serca i brzucha. Nie chodziło o pistolet. Nawet nie o widok wisielców przy Lesznie, któryraz po raz stawał mu przed oczyma. A więc o co właściwie? Nie wiedział. Nerwowo sięgnął do wewnętrznej kieszeni marynarki – kenkarta i ausweis były na swoim miejscu. Coś mnie rozbiera, jakaś grypa czy co – pomyślał, czując, jak tępy ból niby bezlitosne imadło ściska jego skronie.

Minąwszy Rymarską i Przejazd, tramwaj zatrzymał się na przystanku przed jakimś placem wielkości boiska piłkarskiego. Pokrywały go niestarannie wyrównane hałdy pokruszonych cegieł, więc przy byle powiewie wiatru wznosiły się chmury gęstego rudoszarego pyłu. Stefan zastanawiał się, gdzie właściwie jest. Dopiero gdy tramwaj ruszył i po chwili skręcił w Bielańską, dotarło do niego, że minął Tłomackie, a nad tajemniczym placem jeszcze rok wcześniej górowała monumentalna Wielka Synagoga. Stefan nigdy nie lubił tego napuszonego ni to klasycystycznego, ni to neorenesansowego gmaszyska, jednak jego zniknięcie ze znajomego pejzażu wywołało w nim dziwne uczucie straty.

Jak po usunięciu bolącego zęba – pomyślał, a jego język odruchowo powędrował do wyrwy po górnej prawej szóstce. Aż się wzdrygnął na wspomnienie wizyty u Jabłońskiego wiosną ubiegłego roku. Cóż to była za bolesna i krwawa jatka. Ząb – zepsuty zapewne od nadmiaru słodyczy, z których, od czasu gdy zdobył pracę w Wedlu,

w znacznej mierze składała się ich codzienna dieta – rozsypał się przy pierwszej próbie wyrwania. Przez następną godzinę dentysta pochylony nad Stefanem niczym Nosferatu nad swą ofiarą – klnąc na czym świat stoi i dysząc mu prosto w twarz śmierdzącym nieprzetrawionym alkoholem i żółcią – wyrywał na żywca kolejne kawałki spróchniałegotrzonowca oraz jego solidnie siedzącego korzenia. Gdy z opuchniętą jak bania, trupiobladą twarzą Stefan wrócił chwiejnym krokiem do domu, matka kazała mu wypić duszkiem szklankę wódki, a potem zaprowadziła do łóżka, przytuliła, okryła starannie kołdrą i ukołysała do snu jak małe dziecko. „Mój ty bohaterze. Mój ty mały, dzielny mężczyzno” – powtarzała, a on, zapadając się w miękką i ciepłą otchłań snu, myślał o tym, jak bardzo jest mu w tej chwili dobrze mimo pulsującego w głowie bólu. Jak przezmgłę słyszał jeszcze kołysankę i dobiegające od strony getta coraz cichsze wystrzały.

W nocy obudził go głuchy odgłos potężnych wybuchów gdzieś w Śródmieściu lub jeszcze dalej, na południe od nich. Przez dwie, może trzy godziny siedzieli z matką ciasno do siebie przytuleni, drżąc i nasłuchując kolejnych eksplozji oraz głębokiego pomruku przelatujących nad dachami miasta kilkudziesięciu sowieckich bombowców. Jaś, o dziwo, spał spokojnie. Rano – spotkawszy Stefana na schodach – Kamila zmyła mu głowę za to, że nie zeszli do piwnicy.

Dopiero kilka dni później, idąc z wciąż mocno opuchniętą twarzą na wizytę kontrolną, dowiedział się, że kamienica przy Emilii Plater, gdzie mieścił się gabinet Jabłońskiego, przestała tamtej nocy istnieć, trafiona kilkusetkilogramową bombą burzącą.O losach dentysty nikt nic nie wiedział. Za zaoszczędzone osiemdziesiąt złotych Stefan kupił wtedy na placu Szembeka dwa kilogramy kaszy jęczmiennej, tyle samo z lekka tylko podgniłej cebuli i kawałek żylastej koniny, która według słów wysokiej chudej handlarki była „pierwszorzędną wołowinką idealną na gulaszyk”. Tak czy owak, mieli cojeść przez dwa tygodnie, a do tego czasu opuchlizna sama zeszła.

Gdy tramwaj wjeżdżał z Bielańskiej na plac Teatralny, z wiszącej na pobliskim słupieszczekaczki wydobył się charakterystyczny dźwięczący metalem głos: „mimo kilkakrotnych ostrzeżeń znów dokonano zamachów na Niemców i osoby będące w służbie niemieckiej. Dlatego spośród skazanych wyrokiem sądu specjalnego na karę śmierci, a przeznaczonych do ułaskawienia, zostało publicznie straconych czterdzieści osób… ”.

Wyrwany z zamyślenia, Stefan rozejrzał się nerwowo i nagle uświadomił sobie, że w tej części miasta nie był od dawna i właściwie nie wie, jak dziś wygląda Warszawa poza tymi kilkoma ulicami, którymi wiedzie jego codzienna trasa do pracy, i trzema czy czterema targowiskami, gdzie do niedawna co jakiś czas sprzedawał kolejne części ojcowskiej garderoby i kupował drożejącą z miesiąca na miesiąc przemycaną ze wsi żywność.

Gdybym pisał pamiętnik, nie byłby zbyt ciekawy: „Kochany pamiętniczku, wczoraj widziałem na straganie wołowinę po dziewięćdziesiąt złotych kilogram, a podobno dzisiaj niektórzy handlarze każą już sobie płacić po sto. A przecież jeszcze rok temu kupowałem ten wspaniały dar krowiego rodu dla ludzkości za jedną trzecią tej ceny! I takjest ze wszystkim. Jajka, które przed wojną kosztowały po pięć czy dziesięć groszy, dziś trudno dostać taniej niż po cztery złote. A słonina to już zupełne szaleństwo! Ja wiem, kochany pamiętniczku, że jest ona bardzo kaloryczna, dzięki czemu byle kartofelki czy kaszę rach–ciach zamienia w pożywne danie, ale do czego to doszło, żeby za kilogram świńskiego sadła płacić prawie dwieście złotych? Od kiedy to ja robię zakupy, czyli od jakichś czterech lat z kawałkiem, cukier podrożał dwunastokrotnie, tak samo mięso i twaróg, mąka ośmiokrotnie, groch i ziemniaki pięciokrotnie, a cebula dwudziestopięciokrotnie. Jedno co dobre, że chleb od czterech lat zdrożał ledwie czterokrotnie. Szkoda tylko, że już grubo ponad połowę mąki zastąpiono w nim trocinami”.

Starczy tych durnot. Ciekawy, nieciekawy – i tak pamiętnika nie piszę. I nie zamierzam. To dobre dla szczeniaków bawiących się w wojnę, jak ta idiotka Kamila. Diabli ją nadali z tym visem, konspiratorkę od siedmiu boleści. Po robocie odwiozę pistolet, gdzie chciała, i koniec z tym. Jestem głową rodziny. Nic więcej się nie liczy.

Tramwaj z metalicznym zgrzytem skręcił z Zygmuntowskiej w Targową. Gdzieś w pobliżu rozległ się pojedynczy strzał. A może to był tylko zepsuty tłumik? Nikt nie przyspieszył kroku ani nawet się nie obejrzał. Pewnie tłumik. Stefan mocniej chwycił barierkę. Drugą ręką po raz tysięczny poprawił visa za paskiem, odruchowo zaciskając

dłoń na zawiniętej w szmatkę rękojeści. – „Jestem córką króla tej wyspy, na której znajduje się Góra Magnetyczna. Mała to

wysepka, ale dziesięć lat temu istniało na niej cudowne i bogate miasto. Ludność tego miasta składała się z samych poetów, prócz jednego tylko człowieka, który się nazywał Ktokolwiek i który poetą nie był. Ów Ktokolwiek dzięki swemu sprytowi i pomimo wrodzonej głupoty zawładnął wkrótce całym miastem. Wszyscy bowiem uwierzyli w jego wyższość i uważali go za geniusza. Sam król powierzył mu rządy miasta. Ktokolwiek zaczął rządzić. Pod wpływem jego rządów kwiaty, drzewa, pałace i cała ludność – słowem wszystko tak doszczętnie zszarzało, iż szarość owa przyprawiła o melancholię i króla, i jego poddanych. Poeci zaczęli z wolna wymierać i po pewnym czasie wymarli wszyscy co do jednego, zbudowawszy uprzednio pomnik owemu Komukolwiek. Umarł wreszcie król. Zostałam tylko ja i Ktokolwiek oraz jego pomnik”.[2] – Hanną wstrząsnął nagły dreszcz. Boże, nawet w baśnie nie można uciec od tego, co za oknem.

Poczuła się osaczona. Zdecydowanym gestem zamknęła książkę i gwałtownie odłożyła ją na stół, potrącając na wpół opróżnioną filiżankę. Kilka kropli naparu z suszonych skórek owoców, który od dawna zastępował im herbatę, prysnęło na blat. Poszukała wzrokiem ścierki, ale gdy zorientowała się, że wisi na haczyku obok kaflowej kuchni, postanowiła wytrzeć później.

– Wiesz co, synku? Starczy już tego czytania. Ubierz się i leć na podwórko pobawić się z dziećmi, a ja zajmę się obiadem.

– Kiedy ja chcę wiedzieć, co było dalej.– Wszystko dobrze się skończyło, zresztą przeczytamy to sobie wieczorem. Albo

jutro. A teraz się ubieraj. I nie zapomnij czapki, wcale nie jest tak ciepło, jak się wydaje.– Ale mamo…– Bez dyskusji.Gdy za Jasiem zaniknęły się drzwi, Hanna wstała. Zamiast pójść po ścierkę,

zapatrzyła się pustym wzrokiem w okno, bezradnie opuściła ręce, westchnęła i znowu usiadła. Czuła się zmęczona. Bardzo zmęczona. Śmiertelnie wyczerpana. Byle do wieczora. Wieczorem wróci Stefek i wszystko będzie dobrze. Na myśl o starszym synu uśmiechnęła się i zamknęła oczy. Jakiż on dzielny i odpowiedzialny.

Jak Ignacy.Bez niego nie dałabym rady.Dochodzące z podwórka codzienne odgłosy życia – dziecięcych zabaw, sąsiedzkich

pogaduszek i kłótni – miło ją kołysały. Od strony cmentarza dobiegał podekscytowany świergot ptaków.

Obiad.Trzeba zrobić obiad.Chociaż nie. Zostało przecież jeszcze trochę zupy, którą Stefek ugotował wczoraj

wieczorem. Wystarczy. A na kolację coś się wymyśli. Stefek ma zawsze dobre pomysły. Kto by się spodziewał, że taki kucharz z niego wyrośnie?

A zresztą kto by się spodziewał, że tak będziemy żyli? Jak… Jak… Nawet nie wiem, do czego to porównać. Boże, ależ jestem zmęczona. Niech Stefek już wróci z pracy. I niech się wreszcie ta wojna skończy.

Otrząsnęła się nagle, wstała i podeszła do kuchni. Zdjęła ścierkę z haczyka, wytarła

stół, po czym ostrożnie odstawiła filiżankę do miski. I znowu zastygła, z czułością wpatrując się w delikatny rysunek róż na prześwitującej jak muszla cieniutkiej porcelanieRosenthala. Ot i tyle zostało z dawnego życia… Trochę zastawy stołowej, parę książek i wspomnienia. Hanna z trudem powstrzymała napływające do oczu łzy. Stała bezradnie z rękoma opuszczonymi wzdłuż ciała, wpatrując się w kruche naczynko, jakby jedynie jego subtelne piękno trzymało ją przy życiu.

Bezradnie rozejrzała się po mieszkaniu.Trzeba by tu posprzątać.Może jutro.Usiadła, wciąż ściskając w rękach ścierkę. Mój Boże, to już cztery lata. Cztery lata,

odkąd tu mieszkamy. Stefek całkiem dorósł, ubrania po Ignacym leżą na nim jak ulał. Kiedy ten czas przeleciał? I jak to jest, że dni dłużą się w nieskończoność, a lata mijają niezauważenie?

Nieco ponad cztery lata wcześniej, pod koniec niezwykle mroźnej zimy 1940 roku,

na ich rodzinę spadły dwa ciosy. Najpierw otrzymali urzędowe pismo z informacją o śmierci Ignacego Zawadzkiego na Pawiaku „z powodu nagłej i ciężkiej choroby”. Nie potrafili tego pojąć – był okazem tężyzny fizycznej, nigdy nie miał kłopotów ze zdrowiem. Stefan z matką nie umieli go sobie wyobrazić chociażby zakatarzonego, a co dopiero złożonego jakąś „nagłą i ciężką” chorobą. Na dodatek śmiertelną. Dopiero bardziej zorientowani znajomi wytłumaczyli im, że ta powszechna wśród więźniów Pawiaka dolegliwość to efekt gestapowskiego śledztwa i tylko bardzo nielicznym udaje się z niej wykaraskać. Resztę choroba ta wykańcza szybciej niż rak i znacznie bardziej boleśnie.

Kilka dni później dostali kolejne urzędowe pismo. Tym razem informowano ich, że mają tydzień na opuszczenie mieszkania w nowoczesnej kamienicy przy Puławskiej, przemianowanej tymczasem na Feldherrnallee, czyli aleję Wodzów, gdyż administracja Generalnej Guberni pilnie potrzebuje tych pięciu pokoi z kuchnią, służbówką i widokiemna Morskie Oko w celu zaspokojenia potrzeb lokalowych ciężko zapracowanych funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa Rzeszy. Ci sami znajomi uświadomili ich, że – czy to przez urzędniczą pomyłkę, czy z jakiegoś innego względu – zostali potraktowani po królewsku, ponieważ zazwyczaj wykwaterowania odbywały się z dnia na dzień.

Tego było już dla Hanny Zawadzkiej za wiele. Załamała się zupełnie i kto wie, jak bysię wszystko skończyło, gdyby nie gosposia Zawadzkich, pani Kazia. Widząc, co się dzieje, ta niewysoka pyzata kobieta z policzkami rumianymi niczym dojrzałe jabłka, natychmiast wzięła sprawy w swoje ręce.

Akurat kilka dni wcześniej w kamienicy przy Żytniej, gdzie pani Kazia Jędrusik mieszkała z mężem i córką, zwolniło się dwuizbowe mieszkanie. Zajmujący je dotychczas państwo Szulcowie przypomnieli sobie, że właściwie to nazywają się Schultz,dzięki czemu mogli przenieść się pod lepszy adres. Pani Schultz była wprawdzie niepocieszona, że niemieccy urzędnicy w swej teutońskiej bezczelności po przeanalizowaniu przedstawionych im dokumentów nie zechcieli uznać jej rodziny za reichsdeutschów, o co prosiła w podaniu. Jednak status volksdeutscha wraz z przysługującymi mu wyższymi przydziałami kartkowej żywności dostali od ręki, podobnie jak nowe mieszkanie w Śródmieściu, niesłusznie dotąd zajmowane przez jakichś obywateli wyznania mojżeszowego.

Pani Kazia sobie tylko znanym sposobem wystarała się w urzędzie kwaterunkowym, by pokój z kuchnią po Szulcach, którzy stali się Schultzami, mogli zająć Zawadzcy. Dzięki niej mogli oni również zostawić część swoich rzeczy w przylegającym do kotłowni kamienicy przy Puławskiej składziku, bo na Żytniej wszystko by się nie zmieściło. Było to o tyle łatwe, że jej mąż, zatrudniony w warsztatach przy zajezdni tramwajowej na Młynarskiej, przyjaźnił się z dozorcą kamienicy i często pomagał mu w naprawach nowoczesnych instalacji, w jakie Dom Wedla był wyposażony – od chromowanych wind, przez własną kotłownię, zbiorczą antenę radiową z rozprowadzeniem sygnału po lokalach, aż po spalarnię śmieci. Tak więc do pakamery przy kotłowni, gdzie pan Mietek Jędrusik przechowywał trochę narzędzi i awaryjne – jak mawiał – ćwiartki wódki, które osuszał z dozorcą przy okazji każdej wizyty na Puławskiej, zostały przeniesione różne przedmioty, z którymi nie bardzo było wiadomo, co zrobić, większa część księgozbioru Zawadzkich oraz prawie wszystkie ubrania ojca Stefana – z wyjątkiem jego galowego munduru oficerskiego, który Hanna Zawadzka, nie wiedzieć czemu, uparła się zabrać ze sobą.

Dzień przeprowadzki na Żytnią stał się dla piętnastoletniego wówczas Stefana początkiem dorosłego życia. Pogrążonej w rozpaczy matce wystarczało sił jedynie na zajmowanie się dwuletnim Jasiem, cała reszta działa się poza nią, tak jakby wraz ze śmiercią męża i otrzymaniem nakazu eksmisji Hanna straciła dostęp do tej części mózgu, która odpowiada za podejmowanie decyzji, kontakty z ludźmi, troskę o byt, zaradność.

To Stefan wspólnie z panią Kazią zorganizował przeprowadzkę. To on kłócił się z tragarzami o cenę i on – gdy zostawili go w marznącym deszczu ze wszystkimi gratami na podwórku przy Żytniej, ponieważ nie dał się naciągnąć na dodatkową zapłatę za wniesienie rzeczy – zataszczył cały ich skromny dobytek do nowego mieszkania.

Nie było takiej sfery życia codziennego, która nie wymagałaby gruntownego przemodelowania w związku z nowymi warunkami. Okazało się, że eksmisja z kamienicy przy Puławskiej oznaczała jednocześnie powrót do XIX stulecia. Kąpiel w sterylnie białej łazience zastąpiło mycie się w misce. Armaturę z bieżącą ciepłą wodą w kuchni, łazience i toalecie zastąpił kran nad wysłużonym zlewem – z zimną wodą o metalicznym posmaku, uszczelniony byle jak sterczącymi na wszystkie strony pakułami. Pachnącą czystością toaletę ze spłuczką marki Niagara, uruchamianą jednym pociągnięciem ozdobnego miedzianego łańcuszka, zastąpił wspólny wychodek na półpiętrze z zapychającą się rurą kanalizacyjną. Stale ciepłe w chłodne dni kaloryfery, regulowane delikatnym pokręceniem termostatu, zastąpiła kuchnia węglowa. Zresztą węglowa jedynie z nazwy, bo o węgiel w Warszawie było trudno, a jeśli już się gdzieś trafił, to kosztował krocie.

Sama nauka rozpalania ognia pod żeliwnymi fajerkami zajęła Stefanowi kilka tygodni. Na próżno testował kolejne wyrafinowane konstrukcje ze szczapek – czy ułożył z nich zwężającą się ku górze pagodę, czy szałas ze starannie powtykanymi to tu, to tam kawałkami gazety, czy jeszcze inaczej – zawsze kończyło się zadymieniem całej kuchni i szybkim zagaśnięciem ognia. Dopiero Kamila, córka pani Kazi, nauczyła go tej sztuki.

Kamila była zresztą przewodniczką Stefana po większości spraw dotyczących życia na Woli w ogóle, a na Woli podczas okupacji w szczególności. To ona nauczyła go zdobywać żywność, gdy słowo „zakupy” wyszło w Warszawie z użycia. To ona udzieliła mu lekcji szycia, dzięki czemu ojcowskie ubrania leżały jako tako na piętnastolatku. Ona pokazała mu, jak ugotować coś z niczego – umiejętność na wagę złota w sytuacji, gdy kartkowe przydziały żywności dla Polaków przewidywały miesięcznie przeciętnie cztery kilogramy chleba, dwa kilogramy marmolady, czterdzieści deko mięsa, dwadzieścia dekocukru, dziesięć deko cukierków i siedem deko erzacu kawy, a czarnorynkowe ceny rosły z tygodnia na tydzień.

To Kamila zawiozła go po raz pierwszy na Kercelak, gdzie zażarcie targowała się o karbidówkę i małą kuchenkę naftową, z którymi kilka dni po przeprowadzce Stefan wrócił dumnie do domu. To ona w miarę bezboleśnie – jeśli nie liczyć podbitego kilka razy oka – wprowadziła go w środowisko chłopaków z Woli, których aż korciło, by inteligenckiemu paniczykowi wygarbować na skórze kilka bolesnych lekcji prawdziwegożycia. Zamiast tego pozwalali Stefanowi czasem przyłączyć się do grupy idącej nocą „na wagony”, jak nazywano kradzież węgla z bocznic kolejowych między Powązkami a Żoliborzem, albo w dzień „na grzyby”, co z kolei oznaczało nielegalną wycinkę drzew – najczęściej w lasku na Kole.

Stefan znał Kamilę od dziecka, ale nigdy nie zwracał uwagi na córkę gosposi, którą pani Kazia przywoziła czasem z Woli ze sobą – najpierw do ich mieszkania przy Lwowskiej, potem do nowego lokum przy Puławskiej. Teraz patrzył na dziewczynę z rosnącym każdego dnia podziwem. Jednocześnie zaś dręczył go wstyd z powodu swojejgamoniowatości w sprawach praktycznych. Wstyd tym większy, że mimo kolejnych próbwciąż nie udawało mu się zdobyć stałej pracy, co stało się obsesją jego matki, od kiedy wyczytała w „Kurierze”, że tylko świadectwo stałego zatrudnienia będzie chroniło w razie łapanki osoby mające ukończony czternasty rok życia od wywiezienia na przymusowe roboty do Niemiec. Stefan przez kilka miesięcy chwytał się różnych

półlegalnych fuch, nigdzie jednak nie udało mu się zagrzać miejsca na dłużej. Co gorsza, żaden z tych szemranych pracodawców nie wyrobił mu chroniących przed łapankami papierów – ausweisu i arbeitskarte.

Zdobycie pracy w fabryce czekolady Stefan zawdzięczał w takim samym stopniu łutowi szczęścia, co Kamili. Właściwie to jej łakomstwu. Precyzyjnie zaś – nieposkromionej miłości do słodyczy. A było tak.

Raz na jakiś czas Stefan wybierał się z Woli na Puławską, by spośród pozostawionych tam w składziku sprzętów domowych, książek i ubrań wybrać coś nadającego się na sprzedaż. I za każdym razem podczas tych odwiedzin wstępował do firmowego sklepu Wedla, który z krótką przerwą na pierwsze tygodnie okupacji działał na parterze budynku. Gdy Stefan przekraczał drzwi pod charakterystyczną płaskorzeźbą z tygrysem przedzierającym się przez bambusowy, zapewne, gąszcz, znajdował się nagle w innym świecie. Nie było wojny, nie było okupacji, dzielnicy niemieckiej, gestapo, SS, volksdeutschów i konfidentów. Nie było niemieckojęzycznych tabliczek z nazwami ulic, przez które znane dotychczas miejsca stały się obce i nierealne. Nie było tramwajów z zawsze luźną częścią „Nur fur Deutsche” oddzieloną łańcuszkiem od tłoku w pozostałejczęści wagonu. Nie było łapanek, ulicznych egzekucji, obowiązkowego zaciemnienia nocą, godziny policyjnej ani tych wszystkich nowych słów i nazwisk, których Stefan uczył się razem z resztą warszawiaków: Cochenhausen, arbeitsamt, Dengel, bekanntmachung, Fischer, Leist, regulierung, Hahn, Kaltenbrunner, urteilsvollstreckung, Frank, erlaubniskarte i całej reszty. Była tylko czekolada. Królestwo czekolady.

Gdy późnym latem 1937 roku Zawadzcy przeprowadzili się z Lwowskiej do reklamowanej jako najnowocześniejszy budynek w Warszawie kamienicy Wedla na rogu Puławskiej i Madalińskiego, matka Stefana żartowała z męża, że wybrał to miejsce wyłącznie ze względu na sklep i pijalnię czekolady na parterze. Nawet wtedy, w stolicy rozświetlonej tysiącami neonów reklamujących tysiące cukierni, było to miejsce niezwykłe. Nowoczesne wnętrze, całe w marmurach, lustrach, niklu i szkle, przypominało dziwaczną, lecz bez wątpienia ekskluzywną galerię sztuki, w której wszystkie eksponaty wykonane są z najwymyślniej przetworzonych ziaren kakaowca. Stefanowi zdawało się, że wydobywający się ze sklepu zapach czekolady – gorzkiej, mlecznej, orzechowej, bakaliowej, białej, kuwerturowej i Bóg wie jakiej jeszcze – czuje nawet przez zamknięte okna swojego pokoju na trzecim piętrze. Pralinki, trufle, krokanty,glanduje, setki nadzień, tysiące kształtów. Czekoladki z orzechami, migdałami, pistacjami, ze Śliwką, z wiśnią, z marcepanem, z wytrawnymi lub słodkimi likierami lub jedną z tajemniczych aromatycznych pianek rozpływających się w ustach jak małmazja. Raj.

Po wygnaniu z tego raju na Żytnią powtarzane raz na kilka tygodni odwiedziny w sklepie Wedla stały się dla Stefana ważnym rytuałem. Zawsze starał się zaoszczędzić jak najwięcej na czekoladki. I zawsze kupował dwa pudełka. Większe – dla matki i Jasia. Mniejsze – dla Kamili, która za każdym razem wzbraniała się przed przyjęciem prezentu,ale po otwarciu pudełka i spróbowaniu pierwszej czekoladki dawała za wygraną.

Podczas jednej z takich wizyt Stefan dowiedział się od zaprzyjaźnionej ekspedientki, której mąż pracował w zakładach Wedla na Ramionku, że akurat zwolniło się tam miejsce w pakowalni. Następnego ranka zgłosił się do mężczyzny uprzedzonego w domuprzez żonę, a na Wolę wrócił już, pękając z dumy, jako osoba oficjalnie zatrudniona w fabryce czekolady. Chociaż pensja była mizerna, wiązały się z tym liczne korzyści. Po

pierwsze, dostał wreszcie upragnione dokumenty. Po drugie, zakładowa stołówka słynęła jako jedna z najlepszych w mieście. Po trzecie, w pakowalni niemal codziennie udawało się skołować trochę słodyczy do domu.

Życie Zawadzkich się ustabilizowało. Rano jedli skromne śniadanie, po czym Stefan – odtańczywszy swój popisowy numer a la Chaplin naprzeciwko kuchennego okna – ruszał do pracy. Hanna zajmowała się domem na tyle, na ile była w stanie. Poza tym bawiła się z młodszym synkiem lub czytała mu książki, co lubiła, bo przypominało jej to pracę w teatrze. W drodze do domu Stefan kupował zwykle coś do jedzenia, a wieczorem po kolacji gotował obiad dla matki i Jasia na następny dzień.

Hanna rzadko wychodziła. I nigdy nie zapuszczała się poza najbliższą okolicę. Znajomych sprzed wojny nie widywała. Nie zgłosiła się ani do pracy w którymś z oficjalnych teatrów, ani do żadnej z prowadzonych przez znajomych aktorów kawiarni i restauracji. Gdy w styczniu 1943 roku wydawano jej kenkartę, w rubryce o zatrudnieniuwpisała „gospodyni domowa”. W informacji o wyznaniu początkowo zamierzała wpisać „niewierząca”, lecz po krótkim wahaniu doszła do wniosku, że lepiej się nie wyróżniać i zadeklarowała przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego.

Nie wyróżniać się, przetrwać, doczekać końca wojny – to była jej mantra i zarazem ważny, o ile nie główny, temat rozmów przy kuchennym stole prowadzonych wieczoramize starszym synem. A właściwie jej monologów, których Stefan słuchał wpatrzony w nią niczym w obraz.

Uwielbiał te wspólne chwile przy skwierczącej lampce karbidowej, której drgające Światło delikatnie pieściło szlachetne, choć naznaczone smutkiem, rysy twarzy najpiękniejszej kobiety, jaką kiedykolwiek w życiu widział. Co wieczór, słuchając jej ciepłego, głębokiego głosu, rysował ołówkiem kolejny portret Hanny, metodycznie i czule pieszcząc zaostrzonym grafitem piękną linię jej brwi, delikatny cień u nasady nosa, kąciki ust i opadający czasem na czoło kosmyk włosów. Przez cztery lata uzbierały się tych portretów setki – od pierwszych szkiców, nieśmiałych i nieporadnych, zdradzających niewyćwiczoną rękę i braki w technice cieniowania, po ostatnie, niemal

fotograficznie wierne, ale lepsze od najpiękniejszego nawet zdjęcia. Spoza wszystkich tych powcieranych w papier atomów węgla – gąszczu cieńszych i grubszych kresek, delikatnych dotknięć boczną powierzchnią grafitu i nielicznych zdecydowanych pociągnięć podostrzonym czubkiem – wyzierała miłość. Miłość wielka i bezwarunkowa.

Chociaż coraz bardziej mu ciążąca. Stefan był spóźniony, bo przy Kijowskiej zatrzymano tramwaje, by przepuścić

wojskowy transport na Dworzec Wschodni. Długi konwój ciężarówek wypełnionych drewnianymi skrzyniami pełzł tak powoli, że chłopak postanowił pokonać resztę drogi pieszo.

– I po co te Niemce tyle tych gratów wysyłają jeszcze na wschód, jak zaraz będą to musieli zabierać z powrotem? – komentował jakiś czerwononosy jegomość w naciągniętym na uszy kaszkiecie.

– A niech wiozą, niech wiozą na zdrowie. I tak nic nie zdążą zabrać, jak Rusek wreszcie ruszy – odpowiedział mu ktoś, kogo Stefan już nie zauważył, pędząc w stronę fabryki.

Kilka minut później wpadł zdyszany do szatni. Miał nadzieję, że będzie pusta, ale niestety wciąż kręciło się tam dwóch chłopaków – Maniuś Witkowski i Boluś Gołąb, przez wszystkich w fabryce nie bez racji przezywany Głąbem.

Ci dwaj stanowili zgrany duet, o czym Stefan przekonał się drugiego lub trzeciego dnia pracy, gdy wyższy i silniejszy Boluś przytrzymał go od tyłu, wykręcając ręce na plecy, a Maniuś, dogadując chuderlawemu paniczykowi, przeszukał mu kieszenie. Znalazł scyzoryk i portfel, a w nim ku swemu rozczarowaniu ledwie parę drobniaków i zdjęcie.

– Ty, Boluś, zobacz, jaką klasa narzeczoną ma ten frajer – rzucił do kumpla, wyciągając fotografię.

– To moja mama – jęknął Stefan, czym rozbawił tamtych do łez.

– Mama, mamusia, matula kochana. Wracaj do niej szybko, Żeby ci kichawę wytarła – parsknął Maniuś, a Stefan marzył, by rozwalić mu czymś tę zadowoloną z siebie gębę.

– Puść go, Boluś, idziemy. Tego gołodupca nawet nie ma z czego kroić!Od tamtego czasu zdarzyły im się jeszcze parokrotnie różne scysje, chociaż gdy

Stefan urósł o kilkanaście centymetrów i zmężniał od dźwigania skrzynek ze słodyczami,coraz rzadziej do nich dochodziło.

Teraz Maniek z Bolusiem na widok Stefana nawet nie przerwali grzebania po kieszeniach zostawionych w szatni kurtek, palt i innych okryć. Stefan odwrócił się do nich plecami i schował visa do kieszeni marynarki, a następnie przebrał się w strój roboczy. Zasłaniając wieszak sobą, zrobił krok do tylu i spojrzał krytycznym wzrokiem na wybrzuszenie w kieszeni marynarki. Nic z tego. Tamci zaraz pistolet znajdą i w najlepszym razie przehandlują go na bazarze. A w najgorszym doniosą. Co robić? Ależ mnie ta Kamila urządziła! Szlag by to trafił! Trzeba to gdzieś schować.

– Jak tam mamusia? – zagadnął go ze złośliwym uśmiechem Maniek.Boluś zarechotał.– Doskonale. A twoja? – odburknął Stefan.– Co, dzisiaj też chcesz klapsa? Znowu mam ci podkolorować oko? – warknął

Maniek, podchodząc bliżej, a Boluś znowu wyszczerzył pożółkłe od tytoniu krzywe zębyi chrypliwie zarżał z uciechy.

Ale Stefan nie był już tym samym grzecznym chłopcem. Cztery lata na Woli zrobiły swoje. Odwrócił się powoli w stronę Mańka i wyzywająco spojrzał mu w oczy. Czuł pulsującą w skroniach krew i ogarniający całe ciało ogień wściekłości. Delikatnie ugiął ręce w łokciach. Prawą dłoń zacisnął w pięść, lewą trzymał gotową do chwytu. Pochylił się lekko do przodu i rozstawił szerzej nogi. No, chodź tu, cwaniaku! Pokaż, jaki jesteś mocny.

– Co tu się dzieje, do cholery! – przerwał ciszę głos szefa pakowalni, pana Józefa. – Co wy tu jeszcze robicie? Wypieprzać mi do roboty, ale już!

– Już się robi, szefie – szybko powiedział Maniuś i uśmiechając się służalczo, ruszył w stronę hali fabrycznej.

Boluś, szurając nogami, podążył za nim popędzany kuksańcami pana Józefa.Stefan został w szatni sam. Podszedł do wieszaka, rozejrzał się bezradnie, ale nie

znalazł żadnej sensownej kryjówki. W końcu z wahaniem wyjął pistolet z kieszeni marynarki i przełożył go pod roboczy fartuch. Zapiął go starannie drżącymi ze zdenerwowania palcami i ruszył w stronę pakowalni. Była to spora hala podzielona na dwie mniej więcej równe części. W jednej mieściła się pakowalnia właściwa, gdzie klekocącymi wózkami zwożono schodzące z fabrycznych taśm tabliczki czekolady oraz opakowania cukierków lub czekoladek, a następnie wkładano je do drewnianych skrzynek, z których najmniejsze miały wielkość pudełka na buty, a największe zbliżały się rozmiarem do solidnego gdańskiego biurka. Druga część hali była właściwie przylegającym do rampy załadunkowej magazynem, gdzie starannie zabite gwoździami skrzynki z wypalonym w drewnie charakterystycznym napisem „E. Wedel” czekały na wysyłkę.

Przy rampie nie było akurat żadnej ciężarówki, więc wszyscy pracownicy uwijali się w pakowalni, skąd dochodził gwar kilkunastu głosów i stukot młotków. W magazynie byłtylko Maniek, który przywiózł właśnie na wózku kilka skrzynek i ustawiał je w pobliżu

rampy. Uwagę Stefana przyciągnęło kilkadziesiąt niedużych skrzynek w kącie. Nie było na nich żadnej kartki z datą planowanej wysyłki ani adresem odbiorcy. Pewnie jakiś wstrzymany w ostatniej chwili transport dla kogoś, kto zwleka z opłaceniem poprzedniego. To może być to!

– Maniek! Kiedy to wyjeżdża? – spytał Stefan niedoszłego przeciwnika.– A bo ja wiem? Jakoś jutro czy pojutrze. A co? – burknął tamten.– Co? Szkło… Na prezent chcę to dać – odparł Stefan z porozumiewawczym

uśmiechem i podszedł do piramidki ze skrzynek.Gdy usatysfakcjonowany tym wyjaśnieniem Maniek zniknął w głębi korytarza

prowadzącego do pakowalni, Stefan wyszarpnął zza pasa zawiniątko i wcisnął je za skrzynki.

Katastrofa nadeszła niespodziewanie. Wjechała na dziedziniec fabryki czekolady

przez główną bramę świeżo umytym i wypolerowanym kabrioletem, dumnie błyszczącym w popołudniowym słońcu eleganckim, zielonym lakierem Minęła budynek dyrekcji i podjechała tuż pod rampę przy magazynie.

Stefan pracował przy rozładunku szóstej już tego dnia ciężarówki, gdy tuż za plecamiusłyszał spokojny męski głos mówiący do niego po niemiecku:

– Chłopcze, pozwól tu na moment, proszę.Odwrócił się i zamarł. Kilka metrów od niego, dokładnie przy stercie skrzynek bez

przydziału, za którymi tkwił vis, stał oficer w galowym mundurze. Uśmiechał się. Raczejobojętnie niż przyjaźnie. Prawa ręka, jakby niezależnie od reszty ciała, delikatnie uderzała ozdobną szpicrutą o nogawkę spodni w kolorze feldgrau. Stefan podszedł do Niemca niepewnym krokiem.

– Te skrzynki – wskazał szpicrutą feralne skrzynki – poproszę do samochodu.Stefana zamurowało. Stał naprzeciwko oficera z głupkowatą miną i nawet nie drgnął.– No, na co czekasz? – zniecierpliwił się Niemiec.– Przepraszam, ale… ale ja… ja nie rozumiem – wydukał Stefan po polsku przez

ściśnięte ze strachu gardło.Oficer ponownie wskazał szpicrutą skrzynki, potem wycelował nią w Stefana i zrobił

gest podnoszenia czegoś, wreszcie wymierzył szpicrutę w stronę zaparkowanego przy rampie samochodu i spojrzał znacząco na Stefana.

– Skrzynie do samochodu poproszę – powiedział bardzo powoli, starannie akcentująckażde słowo, jak nauczyciel na lekcji niemieckiego w grupie dla początkujących.

Stefan wciąż stał jak słup i tylko bezradnie rozkładał ręce. Szpicruta Niemca coraz bardziej nerwowo uderzała o spodnie, szczęki zacisnęły się złowieszczo, a na poczerwieniałe ze złości czoło wystąpiła gruba żyła. Niemiec zrobił krok w stronę Stefana. W tej samej chwili rozległ się głos szefa pakowalni, uspokajający, ale też wyraźnie zmieszany.

– Niezmiernie pana przepraszam – pan Józef mówił po niemiecku z wyraźnym słowiańskim akcentem, lecz poza tym zupełnie płynnie. – Chłopak pewnie nic nie zrozumiał. – Szybkim krokiem podszedł do Stefana, szarpnął go za ramię i wskazując skrzynki, powiedział po polsku: – No już, zabieraj to i ładuj do samochodu, jasne?

Gdy sparaliżowany ze strachu chłopak, ociągając się, podniósł leżącą na samej górze skrzynkę, Niemiec szyderczym tonem zwrócił się do majstra:

– Widzę, że pańscy pracownicy nie lubią się przemęczać…Pan Józef niecierpliwym gestem chwycił drugą skrzynkę, wrzucił ją Stefanowi na

ręce i pchnął chłopaka ku rampie.No to koniec. Głupio tak.Stefana ogarnął dziwny stan. Przenosząc kolejne skrzynki, czuł się lekki niczym

bańka mydlana i zarazem ociężały, jakby wszystkie członki miał z ołowiu. Kręciło mu sięw głowie, a w okolicy żołądka odczuwał irytujące łaskotanie. Miał wrażenie, że wszystkie odgłosy dochodzą do niego z oddali lub zza grubej ściany, jednocześnie zaś wzrok mu się niesłychanie wyostrzył. Widział delikatne pęknięcie na skórzanej tapicerce kabrioletu, tuż nad prawym ramieniem siedzącej w nim pięknej, mniej więcej dwudziestopięcioletniej blondynki. Widział kilka plamek błota zasychających w popołudniowym słońcu na błotniku i komara – chyba pierwszego tej wiosny – który przysiadł na lusterku, by po chwili przenieść się na czoło pasażerki.

– Tylko nic mi tu nie porysuj – burknęła do Stefana, gdy stanął przy samochodzie, i nerwowym gestem odpędziła owada.

Stefan ostrożnie położył skrzynki na tylnym siedzeniu wozu i ruszył po ostatnie dwieoraz ukrytą za nimi śmierć zawiniętą w szmatkę. Pewnie przez Kamilę, ona zawsze ma w domu mnóstwo skrawków różnych materiałów – pomyślał bez sensu.

Gdy wszedł do hali, Niemiec rozmawiał z panem Józefem.– Legalnie zatrudniony? – zapytał, wskazując Stefana gestem szpicruty.– Oczywiście! – wykrzyknął szef. – U mnie wszyscy są legalnie.Stefan, słuchając tego jednym uchem, podniósł ostatnie dwie skrzynki i zamarł.

Pistolet zniknął.– Zadziornych ludzi przyjmuje pan do pracy – powiedział Niemiec do pana Józefa,

a potem, zatrzymawszy gestem Stefana wracającego po odniesieniu ostatnich skrzynek do auta warknął: – Dokumenty!

Gdy chłopak podawał mu ausweis i kartę pracy, z wściekłością wyrwał mu je z rąk, podarł i cisnął na ziemię. A potem błyskawicznym ruchem uderzył Stefana szpicrutą w twarz.

To było jak ukąszenie ognia. Palący ból sprawił, że chłopak odruchowo podniósł ręcedo twarzy. Pod palcami poczuł krew. W głowie mu huczało, w środku cały się trząsł. Chwiał się na nogach, miał wrażenie, że zaraz upadnie. Wbił wzrok w jasne oczy Niemca, jakby to miało mu pomóc utrzymać równowagę.

I pomogło. Rozpływające się po całym ciele uczucie wściekłości, tak gorącej, że aż parzącej, otrzeźwiło go. W otwierającej się za błękitnymi tęczówkami przestrzeni widziałjakiś kształt. Podobny do człowieka, lecz cały oblepiony błotem i skulony. Martwe ciało. Zwłoki ojca.

– Proszę, jaki wzrok! – wykrzyknął Niemiec, wpatrując się w Stefana. – Skąd ta zaciętość i nienawiść, co, świnio? Tak naprawdę to rozumiesz każde moje słowo, co? – mówił coraz bardziej podniesionym głosem, a kropelki śliny strzelały wściekle z jego ust. – Tak chcecie, żebyśmy wyszli z tego miasta? Nie ma sprawy. Na nasze miejsce przyjdą komuniści z Rosji. A wtedy zapłaczecie za nami…

Niemiec odwrócił się na pięcie i wyszedł z magazynu. Za nim podreptał pan Józef. Stefan usłyszał jeszcze strzęp ich pożegnania:

– Miło się z panem współpracuje.– Zawsze może pan na mnie liczyć.Po chwili rozległ się głęboki warkot zapuszczonego silnika. Pan Józef wrócił do magazynu i wytarł spocone czoło ogromną chustką w kwiatowy

wzór, po czym zdecydowanym krokiem podszedł do Stefana.– Nie wiem, skąd to masz i po co – wydusił grzęznącym w gardle ze wściekłości

głosem, wyciągając zza pazuchy zawiniętą w szmatkę broń i podając ją chłopakowi. – Nie doniosę na ciebie. Ale nie chcę cię tu więcej widzieć, jasne?

– Proszę… – zaskamlał Stefan. – Mamie serce pęknie. Proszę…Pan Józef nie zdążył odpowiedzieć, bo od strony rampy rozległ się ponaglający głos

jego żony:– Józiu, kiedy wreszcie kończysz? Czekamy i czekamy.– No już, już – burknął do niej łagodnie, a w stronę Stefana warknął: – Zabieraj

śmieci i won. Jazda stąd.– Tato! Tato, chodź już! – zawołała mała blondyneczka, wychylając się zza matki.– Idę, córuś, już idę – powiedział łagodnie i ruszył w kierunku wyjścia z hali.Stefan został sam. Klęknął i pozbierał z podłogi strzępy dokumentów. Dłuższą chwilę

wpatrywał się w nie bezradnym wzrokiem. Tyle zostało z życiowej stabilizacji, z mocnych papierów, niewychylania się i spokojnego czekania na koniec tej przeklętej wojny.

Diabli by to!

Kłamstwa

Na dobrą sprawę nie było żadnego powodu, dla którego kawiarnia U Aktorek przy Mazowieckiej była najdroższym lokalem w okupowanej stolicy. Owszem, mieściła się w centrum, o dwa kroki od Świętokrzyskiej i o trzy od placu Napoleona – czyli dokładniew tej samej okolicy, gdzie niemal wszystkie najpopularniejsze warszawskie knajpy. Prawda, że torciki mocca i fedora były tam rzeczywiście niezłe, czasem bywała nawet prawdziwa kawa, a nie – jak w przeważającej większości lokali w mieście – smakujący przepaloną smołą wymieszaną z błotem erzac w rodzaju mieszanki zbożowej Enrilo. Nigdy nie brakowało nadspodziewanie dobrego wina, szabrowanego – jak wieść gminna niosła – z magazynów SS, lub prawdziwego francuskiego koniaku, a po wypitej tam wódce ani nie traciło się wzroku, ani nie leczyło kaca przez tydzień. Ale to samo można było powiedzieć o co najmniej dwudziestu, jeśli nie pięćdziesięciu spośród kilkuset warszawskich wyszynków. Wystrój jak wystrój, nietrudno było znaleźć elegantsze wnętrza – chociażby u Lardellego, Dakowskiego, Loursa i Bliklego albo w usytuowanympo sąsiedzku Nektarze, o Adrii i Ziemiańskiej nawet nie wspominając. Bogatszym asortymentem alkoholi i wypieków, a także lepszą kuchnią, też mogło się pochwalić wcale niemało pobliskich knajp – szczególnie w okolicach placu Napoleona, gdzie elita półświatka mieszała się z arystokracją i niemieckimi oficerami, którzy nie wiedzieć czemu woleli polskie lokale niewymieniane w Soldatenführer durch Warschau autorstwa Rudolfa Meiera od urządzonych specjalnie dla nich kilkunastu swojskich gospód.

Gong, Bodega, Gospoda Włóczęgów, Gastronomia, Mascotte, Pod Jemiołą, Jak w Domu, Maragogype, U Fuchsa, U Marca, Pod Konikiem, Lucyna czy Cafe Bodo – wszystko to były znakomite miejsca w niczym Aktorkom nie ustępujące. Nawet przy samej Mazowieckiej bez kłopotu można było znaleźć lokale bardziej nadające się do odgrywania roli najmodniejszego adresu w mieście – poza Ziemiańską usytuowane tu były wszakże Fregata, słynący ze świetnej kuchni Wróbel, Za Kotarą, a także inne równiedobre knajpy.

Ale tylko U Aktorek do stołu podawały największe gwiazdy przedwojennego teatru i kina. Za torcik przyniesiony przez Ćwiklińską, Barszczewską, Lindorfównę czy Zelwerowiczową – a chociażby i jedną z kilkunastu odrobinę mniej znanych aktorek czy nawet byłego waltornistę z Filharmonii Narodowej – warszawskie gardła, brzuchy i portfele były skłonne zapłacić więcej niż gdziekolwiek indziej. A gdy dodać, że w początkowym okresie działalności knajpy w kłębach tytoniowego dymu grywali tam na dwa fortepiany Lutosławski z Panufnikiem, mieszając jazzowe improwizacje z własnymi opracowaniami Bacha, Ravela, Brahmsa czy Mozarta lub akompaniując Adolfowi Dymszy, który wpadał czasem zaśpiewać kilka czy kilkanaście piosenek skomponowanych dla niego jeszcze przed wojną przez Panufnika właśnie, nietrudno zrozumieć, że właśnie na Mazowiecką 5, do dość nijakiej kamienicy nazywanej z przesadną dumą Pałacykiem Łubieńskich, waliła cala warszawka i niemała część prawdziwej śmietanki towarzyskiej stolicy. I nie zmieniło się to, nawet gdy Lutoś

z Pafnucym, jak nazywali ich bywalcy, przenieśli się ze swoimi koncertami na Królewskądo Sztuki i Mody zwanej potocznie Simem.

O tym wszystkim Stefan wiedział – jak każdy warszawiak. Aż do dzisiejszego poranka nie miał jednak pojęcia, że poza gastronomią i dogadzaniem snobistycznemu towarzystwu kawiarnia U Aktorek prowadzi również działalność podziemną – w przenośni i dosłownie, bo punkt kontaktowy Armii Krajowej mieścił się w piwnicy lokalu. Jak się miał później przekonać, najwygodniejsza i najbardziej dyskretna droga do niego prowadziła od strony mieszczącego się w oficynie kamienicy zaplecza kawiarni.

Dojechawszy piątką na Królewską przy Ogrodzie Saskim i przemierzywszy pieszo niemal całą Mazowiecką, Stefan stanął niezdecydowany przed wejściem. Skromny szyld z napisem „U Aktorek CAFE–BAR” wmurowano pod nieszczególnie udaną płaskorzeźbąprzedstawiającą dość pospolity kobiecy profil. W końcu chłopak zebrał się w sobie i otworzył drzwi, które zaskrzypiały – raczej piskliwie i komicznie niż złowieszczo. Otoczyły go kłęby gęstego dymu. Przez panujący wewnątrz gwar z trudem przebijał się amerykański swing.

Lokal był nabity do granic możliwości.

Świetne miejsce na zabawę w konspirację – pomyślał zgryźliwie. Przypomniał sobie,że ledwie kilka miesięcy wcześniej niemal dokładnie naprzeciwko, w barze Za Kotarą, zorganizowano zamach na bywających tam gestapowców i konfidentów, a przy okazji zastrzelono kilka zupełnie przypadkowych osób, między innymi dawną koleżankę mamy z teatru, panią Marysię Malanowicz–Niedzielską, która pracowała tam jako kelnerka. Bojownicy, pożal się Boże, co to nie słyszeli o istnieniu celownika. Zmasakrowali niewinnych ludzi i pewnie jeszcze przyznali sobie garść orderów, a teraz nadal bawią się w hasła, odzewy, pseudonimy, malowane na murach żółwiki czy kotwice i cholera wie jakie jeszcze harcerskie podchody. Te swoje nędzne pukawki trzymają zapewne w gablotach jak relikwie i wieczorami przy świecach modlą się do nich o wolność. A już dla visa to na sto procent przygotują najprawdziwsze w świecie tabernakulum i tylko dowódcy będzie go wolno raz w tygodniu ucałować z czcią i wyczyścić starannie

jedwabną chusteczką z wyhaftowanym orzełkiem w koronie i jakimś cytatem z Mickiewicza albo Słowackiego.

Ironizując tak, Stefan rozglądał się niespokojnie po sali. Na szczęście nikt nie zwracał na niego uwagi. Przy jednym ze stolików zauważył znajomą twarz, chyba jakaś koleżanka mamy z pracy, ale kobieta patrzyła w inną stronę. Gdy ruszył w stronę baru, odwróciła głowę i przyjrzała mu się ze skupionym wyrazem twarzy.

Stefan podszedł do wracającej właśnie z zamówieniem kelnerki.– Ja do Ariadny – powiedział. Czuł się jak idiota. Zaraz mu odpowie: „Pan od

Tezeusza? W sprawie Minotaura? Proszę, proszę, do labiryntu tamtędy. Hasło »Dedal«”.

Dziewczyna przyjrzała mu się podejrzliwie, ale po chwili chwyciła go stanowczym gestem za ramię i pociągnęła w stronę zaplecza.

– Tędy – szepnęła, czujnie obrzucając wzrokiem salę.Zdążyli zrobić trzy kroki, gdy Stefana zaczepiła kobieta, którą zauważył zaraz po

wejściu do kawiarni.– Stefan? Mój Boże! Nie pamiętasz mnie? – zaszczebiotała. – Ja z twoją matką

grałam w Teatrze Polskim. Jak mama? Radzicie sobie?– To chyba jakaś pomyłka, proszę pani – wydukał, cofając się nerwowo o krok, po

czym ruszył pospiesznie za oddalającą się kelnerką.Kobieta długo odprowadzała go zdziwionym wzrokiem Przepychając się między

klientami, Stefan przypomniał sobie jej nazwisko – Gorczyńska. Maria Gorczyńska. I rzeczywiście chyba grała kiedyś razem z mamą.

Minęli bar, weszli na zaplecze, potem zaraz skręcili.– W piwnicy – poinstruowała go kelnerka, wskazując gestem schody. – Korytarzem

do końca, nie da się nie trafić.Wiadomo, jak podziemie, to tylko w podziemiu. Na parterze czy pięterku Polakowi

konspirować nie honor – pomyślał kpiarsko, ale pogrążając się w panujący w piwnicy półmrok, poczuł się nieswojo. Korytarz był długi i ciemny. Gwar głosów i muzyka z góryledwie tu dochodziły. Po kilku krokach ostatecznie ucichły, zagłuszone przez szybkie

bicie serca i szum krwi w uszach. Głupi jestem – zbeształ się w myślach i ruszył nieco szybciej w stronę wyłaniających się z mroku drzwi. Oddam filomatom visa i wracam do domu. A od jutra szukam nowej pracy.

Zapukał.Nic.Zapukał jeszcze raz. Głośniej.Cisza. Tylko jakaś przestraszona mysz szurnęła mu pod nogami.Nacisnął klamkę. Uchylił drzwi. Ciemno. Wszedł.I wtedy nagle poczuł rozsadzający czaszkę gwałtowny ból i osunął się w jeszcze

głębszą ciemność. – Stefan.Głos dolatywał z bardzo daleka. Irytowała go natarczywość tego wołania. Chciał,

żeby go zostawiono w spokoju.– Steeefan.Dziwne. Dokładnie takim samym tonem mówiła do niego matka, budząc go do

szkoły. Kiedyś. Bardzo, bardzo dawno temu.Tak samo przeciągała pierwszą sylabę. I miała w głosie ten sam ton perswazji

podszytej delikatną naganą, jakby spanie było czymś złym.Ale to nie ten głos. Nie głos matki. Chociaż też znajomy.– Steeefan.Otworzył oczy.To był błąd. Cały świat się nagle rozkołysał, a czaszka zaczęła pulsować ostrym

bólem. Oberwałem w łeb. Solidnie. Ale od kogo? Dlaczego?Podłoga przestała się wreszcie chybotać, a zza mgły wyłonił się zarys jakiejś twarzy,

w której błyszczały wielkie ciemne oczy. Kamila. No tak. Kamila. Aktorki. Vis. Ariadna. Wszystko jasne.

– Możesz wstać? – spytała Kamila, przykładając mu kompres z mokrej szmatki do głowy.

Syknął z bólu, ale delikatny dotyk jej drobnej dłoni sprawił mu też przyjemność. Śliczna dziewczyna się z niej zrobiła – pomyślał, patrząc w oczy koloru czekolady.

– O, śpiąca królewna się obudziła – odezwał się ktoś zza pleców dziewczyny.Było w tym drwiącym tonie coś, co kazało Stefanowi poderwać się na równie nogi

i z pochyloną głową runąć na żartownisia. Narastająca w nim od rana wściekłość eksplodowała. Chwytając tamtego za klapy kamizelki, zauważył dość przystojną twarz o ostrych rysach, wyrazistym nosie i kpiarskim spojrzeniu. To na pewno on mnie tak urządził. Rozniosę gnoja. Zmiażdżę. Zadepczę. Skopię jak psa. Przycisnął zaskoczonego chłopaka do ściany i zamachnął się pięścią, ale nie zdążył uderzyć, bo Kamila z jeszcze jednym chłopakiem przytrzymali go od tyłu.

– Ej, ej! Daj spokój, puść go – krzyknął towarzysz Kamili. – Nie wiedzieliśmy, że masz przyjść. Głupio wyszło – dodał przepraszającym tonem.

O ile drwiący głos pierwszego gościa budził w Stefanie agresję, o tyle do tego drugiego od razu poczuł sympatię. Puścił kamizelkę, wygładził ją delikatnie i odstąpił o krok do tyłu.

– To moja wina – wtrąciła się Kamila. – Nie miałam jak chłopaków uprzedzić, bo tajniacy wzięli mnie na komendę i trzymali pół dnia. Gdyby nie ty, to nie wiem…

Stefan machnął lekceważąco ręką i niezdecydowanie skierował się w stronę drzwi. Żartowniś wyciągnął do niego rękę.

– Dobra, po co te fochy? Dawaj grabę i będziemy kwita.Stefan z ociąganiem podał tamtemu dłoń. Spojrzał mu w oczy. To cholerne ni to

ironiczne, ni to protekcjonalne spojrzenie doprowadzało go do szału. Koleś albo nie widział, że w Stefanie wszystko się gotuje, albo specjalnie dorzucił:

– No i już nie płacz, chłopaku, tylko pędź do mamy…Co oni dziś wszyscy mają z tą matką, najpierw Maniuś, teraz ten – przemknęło

Stefanowi przez głowę.– Teraz jesteśmy kwita – wyrzucił z siebie, gdy jego prawa pięść, jakby kierowana

własną wolą, błyskawicznie rąbnęła tamtego w szczękę.Chłopak zatoczył się do tyłu, ale zaraz się otrząsnął i po chwili znów szamotali się po

ciasnym piwnicznym pomieszczeniu niczym dwa sczepione ze sobą wściekłe psy. Tym razem pozostałej dwójce dużo trudniej przyszło ich rozdzielić.

Stefan i Kamila wracali na Wolę pieszo. Dziewczyna trzymała go pod rękę.

Stefanowi nie spieszyło się do domu. Nie wiedział, co powiedzieć matce. Jeszcze nigdy jej nie okłamał, ale tym razem musiał zełgać. Przerażało go to i napełniało bezbrzeżnym smutkiem. Czuł, że coś traci, lecz nie potrafił tego nazwać. Nie miał jednak wyboru – prawdy matka mogłaby nie znieść. Od kiedy dostał tę pracę w Wedlu i zaraz potem mocne papiery, było z nią lepiej. Właściwie była prawie taka jak dawniej. Tyle że wciąż niemal nie ruszała się z domu. W sumie drobiazg, zresztą na ulicach jest teraz niebezpiecznie, po co miałaby wychodzić? Musi przecież pilnować Jasia. A poza tym wszystko szło ku lepszemu – zaczęła nawet trochę uczyć się gotować. Aż kupił jej pod Halami Mirowskimi najpopularniejszą książkę kucharską okupowanej stolicy – Sto potraw z ziemniaków Bolesławy Starmach. Ćwierczakiewiczowa, której grób mogliby zobaczyć z kuchennego okna mieszkanka przy Żytniej, gdyby nie ceglany mur cmentarny, pewnie przewraca się w trumnie na myśl o tym, że na kolejne trzysta sześćdziesiąt pięć obiadów w roku można jeść same kartofle. Jeśli są.

Nagle poczuł głód. Przyspieszył kroku, aż Kamila spojrzała na niego zdziwiona. Od wyjścia od Aktorek prawie nie rozmawiali. Dziewczyna powiedziała mu tylko, że tamtych dwóch chłopaków to Góral i Rogal. Stefan był niemal pewien, że muszą się nazywać Góralczyk i Rogalski. Wydało mu się to logiczne, skoro z rozmowy wynikało, że Kamila nosiła w tej ich śmiesznej organizacji pseudonim Kama. Pieprzeni mistrzowie kamuflażu. Konspiratorzy z bożej łaski. Wyobrażał sobie te ich żałosne przydomki – pewnie każdy Kowalski to „Kowal”, Malinowski – „Malina”, a Lewandowski – „Lewy”. No i, rzecz jasna, nie może zabraknąć Kmiciców, Skrzetuskich, Longinusów oraz Bohunów. Ciekawe, ilu gówniarzy w tym siedzi, bo jeśli dużo, to muszą się numerować –Kmicic Pierwszy, Kmicic Drugi i tak dalej. A ci mniej oczytani lub silący się na oryginalność są pewnie Wilkami, Rysiami, Żbikami i Kobrami. Wielcy mi wojownicy o wolność uzbrojeni w jeden pistolet bez nabojów. Dzieciuchy i tyle.

Tak czy siak, poza pseudonimami dwóch chłopaków od visa żadnych dalszych informacji Stefan od Kamili nie uzyskał. Ale też nie zależało mu na nich i o nic nie pytał. Kamila męczyła go za to o ślad od szpicruty na policzku, więc siląc się na obojętność, opowiedział jej tak krótko, jak tylko potrafił, o stracie pracy w Wedlu i zniszczeniu dokumentów przez Niemca. Zamilkła i przez dłuższy czas szła zapatrzona w czubki

swoich butów.Minęli Ogród Saski, potem przez plac Żelaznej Bramy, Bazar Janasza i Chłodną

dotarli na Kercelak, gdzie skręcili w prawo i weszli w Okopową. Jakby widział je pierwszy raz. Zaraz za skrzyżowaniem z Lesznem minęli doszczętnie zburzoną kamienicę. Przynajmniej zwolniło się miejsce i będzie można postawić coś z sensem – pomyślał. Tylko co postawić w takim otoczeniu? Trzeba by całą okolicę zrównać z ziemią. Cała nadzieja w sowieckich nalotach. Cyniczny jestem – skarcił się bez przekonania.

Kilkanaście metrów dalej jego wzrok przyciągnął duży biały napis na murze tuż obokbramy dwupiętrowej kamienicy. Dwa słowa wyglądały na skreślone przez różne osoby. Litery pierwszego były nierówne i koślawe, zakończone u dołu frędzlami zacieków ze zbyt nerwowo kładzionej farby. Drugi wyraz wypisano pewnymi pociągnięciami pędzla, równiutko jak od sztancy. Oczyma wyobraźni Stefan widział dwóch nastolatków z kubełkiem farby i pędzlami w dłoniach – jeden roztrzęsiony, niespokojnie rozglądający się na boki, z duszą na ramieniu gryzmoli krótsze słowo hasła, drugi wprawnymi zdecydowanymi ruchami pisze dłuższy wyraz i zaczyna wieńczący dzieło rysunek. Coś ich musiało spłoszyć, pewnie patrol, więc nie dokończyli pracy – pomyślał Stefan, z rozbawieniem zerkając na napis „Pawia pomścimy” i niekompletną charakterystyczną kotwicę. Znak Polski Walczącej bez łuku litery „P” przypominał koślawy żyrandol. Albo podwójny haczyk wędkarski.

Idąc ze Stefanem przez miasto, Kamila czuła się dziwnie. Z jednej strony gryzło ją

sumienie. Przez nią stracił pracę i dorobił się krwawej szramy na policzku. Z drugiej strony jednak było jej radośnie i lekko na duszy. Miała wrażenie, że przez chwilkę – zaraz po odzyskaniu przytomności – spojrzał na nią inaczej niż dotychczas. Nie jak na córkę dawnej gosposi, której kupuje się z wdzięczności czekoladki, ale jak na… kobietę.

Wiedziała, że to śmieszne, ale gdy rzucił się z pięściami na Górala, była z niego dumna. To w końcu jej zawdzięczał ten wolski sznyt i prosty sposób załatwiania spraw. Czuła, że zbliża ich to do siebie i było jej dobrze z tym uczuciem. Chwytając go za ramiona i odciągając od Górala, wyobraziła sobie przez chwilkę, że Stefan bije się o nią, jak przed laty tata o mamę w knajpie u Ślepego Szlomo. Głupia jestem – skarciła się, ale nie była w stanie powstrzymać rumieńca, który oblał jej twarz na tę myśl.

Szli obok siebie przez miasto, które w pomarańczowym blasku zachodzącego słońca zdawało się budzić do życia po zimie. I po latach okupacji. Ciepłe wiosenne podmuchy wiatru zwiastowały nadejście czegoś nowego. I nie chodziło tu tylko o napęczniałe pąki drzew owocowych szykujące się, by eksplodować lada chwila feerią kwiatów. ChwytającStefana pod ramię i bezwiednie przytulając się do jego boku, Kamila miała wrażenie, że Warszawa delikatnie pachnie wolnością. To było tuż, tuż – jak życiodajne soki zaczynające żywiej krążyć w bezlistnych jeszcze pniach drzew na przedwiośniu. Z przyjemnością wdychała rześkie powietrze, poddając się z rozkoszą równemu rytmowi ich młodzieńczych kroków i słodszemu niż wszystko inne dotykowi ciała Stefana, który w pewnej chwili – jakby odruchowo – objął ją ramieniem.

Szli w milczeniu. Stefan pogrążony w myślach, Kamila, bojąc się jakimkolwiek słowem przerwać tę magiczną chwilę.

Gdy po zapadnięciu zmroku dotarli na Żytnią, odezwała się wreszcie.– Stefan, spokojnie. Nie zgrywaj bohatera, dostaniesz nowe dokumenty i załatwimy

ci pracę. Pomożemy ci.– Już mi pomogliście – burknął sarkastycznie. – Dam sobie radę, dzięki.– No jasne! Niby jak?– Dawałem sobie radę przez cztery lata, to dam i teraz.– Przestań chrzanić, bez dokumentów jesteś nikim. Zaraz cię złapią i na roboty do

Niemiec. Nie ma mowy, Stefan. To moja wina i ja to naprawię.Machnął ręką. Stanowczy męski gest wyrażający lekceważenie życiowych trudności?

Nic więcej niż wyraz rozpaczliwej rezygnacji.Spojrzała na niego z czułością – jak na małego chłopca, który obtarł sobie kolano do

krwi i chociaż gra zucha, w każdej chwili może wybuchnąć płaczem. I w tej właśnie chwili po raz pierwszy nazwała w myślach to coś, co od tak dawna czuła do tego niezgrabnego chudzielca. Przecież ja go kocham – pomyślała, a myśl ta napełniła ją szczęściem.

Gdy weszli w podwórko, Kamila puściła rękę Stefana. Nie dość szybko jednak.– No, no, no, wszystko widziałem, kierowniku – zagadnął ich Walendziak z typowym

dla siebie głupkowatym uśmieszkiem.– Ale co, sąsiad? My tak tylko – żachnęła się speszona Kamila.– Wy zawsze „tak tylko”, a potem dzieci z tego są – zarechotał zadowolony z żartu

dozorca i wyminął ich, by dołączyć do kilkuosobowego towarzystwa biesiadującego na ławeczkach pod oknami kamienicy.

Stefana dobiegły słowa szlagieru śpiewanego przez kilka głosów przy akompaniamencie akordeonu, na którym przygrywał odwrócony do nich plecami mężczyzna w średnim wieku:

Chryzantemy złociste

W kryształowym wazonie

Stoją na fortepianie,

Kojąc smutek i żal.

Poprzez łzy srebrno mgliste

Do nich wyciągam dłonie,

Szepcząc wciąż jedno zdanie:

Czemu odszedłeś w dal?[1]

– Rano się widzimy – słowa Kamili wyrwały Stefana z zamyślenia. – Nic nie mów mamie, słyszysz? Wyjdź normalnie do pracy, jakby nigdy nic. Jasne?

Kiwnął tylko głową i ruszył ku drzwiom kamienicy. Ostatnie promienie zachodzącego słońca barwiły ceglane ściany budynku na krwistoczerwony kolor.

– „Zapewne postrzegłeś dziwne zmiany, którym twarz moja podlega. Wszakże nie

zwracaj na nie żadnej uwagi. Są to skutki nieszczęśliwego przypadku. Pewnego razu, gdybyłem dzieckiem, bawiłem się piaskiem i muszlami na wybrzeżu morskim. Niańka wraz z swym narzeczonym oddaliła się ode mnie, pozostawiając mnie moim własnym losom. Zbliżyłem się do brzegu i ciekawie zajrzałem do fali, która, pieniąc się, uderzała o brzeg. Postrzegłem pod falą – na białym piachu – piękną, olbrzymią, tęczową muszlę. Wyciągnąłem rączkę – gdyż miałem wówczas rączki, nie zaś ręce – otóż wyciągnąłem rączkę po ową muszlę. Nagle z fali wyłonił się Diabeł Morski. Przerażony jego widokiemzacząłem krzyczeć. Na krzyk mój niańka wraz z narzeczonym nadbiegła i porwała mnie na ręce. Diabeł Morski znikł natychmiast w fali. Wszakże widok Diabła Morskiego przyprawił moje mięśnie o skurcz chorobliwy, który od czasu do czasu zmusza moją twarz do nieznośnego i mimowolnego układania się w kształt pyska Diabła Morskiego. Jest to choroba przykra i nieuleczalna”[2] – Hanna drgnęła i przerwała czytanie, słysząc odgłosy zawsze towarzyszące otwieraniu i zamykaniu drzwi na klatkę schodową.

Była niespokojna. Strasznie długo dziś Stefek nie wraca. Do godziny policyjnej już blisko. Może coś się stało? – pomyślała nie wiadomo który już raz w ciągu ostatnich dwóch godzin.

– To Stefek! – wykrzyknął radośnie Jaś, słysząc, jak dobiegające z korytarza kroki zatrzymują się pod ich drzwiami.

Hanna wstała. Ale gdy tylko drzwi otworzyły się i stanął w nich Stefan, usiadła z powrotem, wpatrując się ze zgrozą w krwawy ślad na jego policzku.

– Co ci się stało? – zapytała, chociaż czuła, że tak naprawdę nie chce tego wiedzieć.– E, nic takiego. Mała przygoda. Nie ma o czym gadać. Jasiek wykąpany? Bo późno

się robi.– Zaczytaliśmy się trochę, ale woda już zagrzana na kuchni – odpowiedziała

mechanicznie, ze wszystkich sił powstrzymując napływające do oczu łzy.– To ja go wykąpię – zdecydował Stefan i poszedł wyciągnąć balię.

Po chwili Jasiek siedział w kąpieli i szykował się do wypytywania starszego brata o fascynującą przygodę, jaka musiała się kryć za czerwoną szramą na jego twarzy. „Stefek to ma przygody, niech się Sindbad schowa” – pomyślał.

– Co ci się stało? – zapytał, wpatrując się w niego szeroko otwartymi oczyma.– Już mówiłem, że nic takiego – żachnął się Stefan, ale widząc zawód na twarzy

malca, zaczął opowiadać. – Rozumiesz, koło fabryki zaczepiło mnie paru zbirów. Chcieli zabrać mi portfel…

– I co? – Jasiek aż dygotał z przejęcia.– No i niestety jeden z nich miał nóż. I stąd ta pamiątka. Ot i cała historia.– Też chcę taką! – wyszeptał Jaś. – Proooszę, zrób mi.Stefan zanurzył rękę w balii i narysował mu mydlaną pianą kreskę na policzku.– No. Rach–ciach, ruszaj się, trzeba wychodzić.– Umrzesz? – spytał nagle Jaś z komiczną powagą w głosie.

– No coś ty, wariacie mały – Stefan się roześmiał. – Wycieramy się raz dwa i do łóżka. Wiesz, która godzina?

– Jakby ci się coś stało, nie przeżyłabym tego.– No ja myślę. – Stefan próbował obrócić sprawę w żart, ale twarz matki pozostała

poważna. Delikatnym ruchem sięgnęła do zranionego policzka Stefana i pogładziła go, patrząc synowi w oczy.

– Słucham. Tylko mi nie łgaj.Stefan milczał. W końcu starając się, by w jego głosie zabrzmiała wymuszona

beztroska, rzucił pozornie nie na temat:– A jak myślisz? Może bym zmienił pracę?Hanna zesztywniała. Zmarszczyła brwi. A więc o to chodzi.– Świnie! – parsknęła wściekle. – Odbijają sobie, bo widzą, że jesteś z lepszej

rodziny i są pewnie zachwyceni, że musisz pracować jak jeden z nich.Udało się – pomyślał zdziwiony. Jakie to proste: kłamać, nic nie mówiąc. Właściwie

nawet nie kłamać – po prostu kierować czyjąś uwagę na fałszywy trop. Nie ma co, talent aktorski mam we krwi – skonstatował gorzko. Było mu przeraźliwie smutno, ale jednocześnie czuł radosne podniecenie na myśl o nowym życiu, jakie miał zacząć za sprawą nieszczęsnej przygody z visem. I o jutrzejszym spotkaniu z Kamilą. Śliczna jest. Jak mógł tego nie dostrzegać?

– Nie daj się sprowokować, bo cię wyrzucą z pracy. Albo jeszcze gorzej – kontynuowała matka. – Wojna zaraz się skończy. A jakby coś ci się… – nie dokończyła i wybuchnęła długo powstrzymywanym płaczem.

Stefan przytulił ją mocno.– Jestem przy tobie i zawsze będę. Nigdy cię nie opuszczę – powiedział, gładząc ją

delikatnie po włosach.Tej nocy Hannie śnił się Stefan, którego twarz raz po raz przemieniała się w krwawą

maskę z przenikliwie wpatrzonymi w nią oczyma, płonącymi niczym rozżarzone węgle. „To taka choroba. Trochę przykra, ale tylko choroba” – przemawiał do niej uspokajająco głosem Ignacego, a ona czuła rosnący w niej paniczny strach i wyrzuty sumienia, że nie upilnowała go przed Diabłem Morskim.

Stefanowi nie śniło się nic. Spał jak kamień. Panie i panowie! Oto znowu ten, na którego wszyscy od wczorajszego ranka czekali.

Mistrz tańca, heros satyry, ale i liryczna dusza, której zawdzięczamy niejedno wzruszeniei niejedną niewieścią łzę uronioną w skrytości albo i publicznie. Lecz nie czas teraz na długie przemowy. Szkoda każdej chwili. Zresztą państwo wszystko przecież wiedzą. Bez jego laseczki, melonika i wyświechtanej marynarki świat byłby znacznie gorszym miejscem. A w Warszawie to już chyba zupełnie nie dałoby się żyć. Na szczęście on nigdy nie zawodzi i rozwesela swą sztuką wszystkie poranki tego smutnego miasta. Otooo! Przed państweeeeeem! Bez biletów i bez wejściówek. Prosto z dalekiej Ameiyyyyki! Charlieeeee! Chaplin!

Skończywszy taniec, Stefan ostatni raz zerknął w okno. Pomachał matce oraz Jasiowii ruszył w stronę Karolkowej. Na rogu czekała na niego Kamila. Ledwie zdążyli się przywitać, gdy z piskiem źle wyregulowanych hamulców zatrzymała się przy nich furgonetka. Za kierownicą Stefan zauważył ze zdumieniem Władka Lasotę – kolegę ze szkoły powszechnej. Na twarzy klasowej ofermy widniał wyraz nie mniejszego zaskoczenia.

Ignorując głupie miny obu chłopaków, Kamila otworzyła drzwiczki szoferki i po chwili cała trójka jechała już w stronę Śródmieścia.

Hanna była rozbita. Wczorajszy wieczór i dręczący ją przez całą noc koszmarny sen

zupełnie wyprowadziły ją z równowagi. Stefan już dawno skończył swój codzienny taniec i zniknął za rogiem budynku, a ona wciąż stała nieruchomo przy kuchennym okniei wpatrywała się w cmentarny mur będący tłem dla jego popisów. Jej uwagę przyciągnął poruszany lekkim podmuchem wiatru częściowo zerwany plakat wiszący tuż obok miejsca, gdzie przed chwilą tańczył. Z tej odległości nie było widać liter, ale charakterystyczny malinowy kolor afisza nie pozostawiał cienia wątpliwości – Bekanntmachung. Ogłoszenie. Wiedziała, co w nim jest. Nazwiska. Lista nazwisk. Rozstrzelani. Powieszeni. Zakatowani na śmierć. Martwi. Porzuceni w bezimiennym zbiorowym grobie gdzieś w Kampinosie lub w ruinach getta. Stłoczeni jak sublokatorzy ze Wspólnego pokoju Uniłowskiego. Posępny tłum przysypanych gliniastą ziemią i wapnem ciał, tors przy torsie, głowa przy głowie. Wpatrzeni w nicość wyżartymi przez robaki pustymi oczodołami.

Ogłoszenie. Takie beznamiętne słowo. Wręcz oschłe. Zimne i obojętne jak sama śmierć od czterech lat oblepiająca Warszawę wydrukowanymi na malinowym papierze zaproszeniami do niebytu.

Serdecznie dziękujemy za pamięć, ale mamy inne plany.Sięgnęła po leżący na parapecie rysunek. Nowy portret. Stefek musiał go narysować,

gdy usnęła wyczerpana płaczem. Piękny. Chłopak ma prawdziwy talent. Jak tylko wojna się skończy, powinien złożyć papiery do akademii. Na architekturze by się dzieciak zmarnował. Z taką kreską! Z takim wyczuciem światłocienia! Po co Ignac wbił mu do głowy tę nieszczęsną politechnikę?

Ta cała nowoczesność. Wynalazki, innowacje, maszyny. Ten niby postęp tak czczony przez zastępy inżynierów, technologów, konstruktorów. Czemu to służy? Tylko coraz doskonalszemu zabijaniu. Kto miał przed wojną najlepsze fabryki? Najnowocześniejszą technikę? Najzdolniejszych inżynierów? Niemcy. I co z tego wynikło? Jedna wielka rzeźnia. Zmechanizowana jatka. Oto dokąd prowadzi nowoczesność! Sztuka to co innego. Pozwala oszukać śmierć. Co tam, oszukać – zwyciężyć ją! Po wojnie Stefek musiiść na akademię i kropka.

Dołączyła szkic do sterty poprzednich i przekartkowała plik niczym książkę. Kolejneujęcia jej twarzy pojawiały się na mgnienie oka i znikały przykryte następnymi jak kadry filmowe wyświetlane przez zacinający się projektor.

Miała wrażenie, że z każdym rysunkiem coś w niej umiera. – Stefan! Jak pragnę zdrowia! – Władek wciąż nie mógł dojść do siebie.

Niespodziewane spotkanie z dawnym szkolnym kolegą wprawiło go w stan bliski euforii.Nie mógł usiedzieć spokojnie za kierownicą, raz po raz odwracał się w stronę Stefana, plotąc trzy po trzy to do niego, to do Kamili.

– Patrz na drogę, bo nas zabijesz! – strofowała go dziewczyna, ale nie zwracał na nią uwagi.

– W jednej ławce! Ta łajza mi wszystko zabierała!– Potem nas rozsadzili. Pamiętam! – wykrzyknął Stefan rozbawiony.– Ta, rozsadzili! Ciebie dali na koniec!– A tak, pamiętam! – Stefan krztusił się ze śmiechu. – Nie mów!– Nawalił w majty i mi to wsadził do tornistra! Jego mama musiała przepraszać

moich rodziców, zaprosiła ich do teatru, gdzie grała, i to był skandal, sztuka tak okropna, moi rodzice wyszli w trakcie i potem musieli ją przepraszać…

Stefan nagle spoważniał.– No tak, reżyser był zupełnym debilem…– Jasne, w gazecie napisali, że dokonała niemożliwego, jedną rolą zniszczyła

Szekspira… – trajkotał Władek, zupełnie nie zwracając uwagi na zmarszczone brwi kolegi.

– Stój! – wrzasnęła nagle Kamila.Władek spojrzał wreszcie na drogę. W samą porę, by zahamować tuż przed

przechodzącym na drugą stronę jezdni mężczyzną.– Jeden krytyk, stary idiota! Nie gadaj, jak nie wiesz. – Stefan ofuknął Władka

wściekłym tonem. – Zresztą teatr się kończy. Gdyby nie wojna, mama by grała w każdymfilmie. Zobaczycie, po wojnie wszystkie teatry zamienią na kina. Uważam, że to będzie jej złoty okres.

– Nieważne, stary, mama na sto procent jest cudowną osobą, tak się cieszę! – Władekwyrzucał z siebie kolejne słowa z prędkością karabinu maszynowego. – A zastanawiałemsię, co się z tobą dzieje. Ktoś mówił, że pracujesz, ktoś inny, że wyjechaliście. A tu proszę! W konspiracji jest tak wesoło, mówię ci! Wesolutko! Najlepsze dziewczyny mamy. Wiesz, jaki mam pseudonim? Beksa! Klawo, co? A ty jaki masz?

– Ale ty jesteś głupi, Władek – zgasiła go Kamila poirytowanym głosem.Chłopak się speszył.

– Oj! Nie, ten… znaczy, że nie jesteś w organizacji? – wybąkał zawstydzony. – To cobędziesz robił?

– No właśnie. Co będę robił? – zwrócił się Stefan do Kamili.– To zależy…– Od?– Jak bardzo chcesz ryzykować, stary! – wykrzyknął radośnie Władek, który

najwyraźniej od czasów szkoły powszechnej nie zatracił zadziwiającej zdolności odzyskiwania humoru w ułamku sekundy.

– Nie chcę wcale – burknął Stefan rozdrażniony. – Chcę nowe dokumenty, pracę i święty spokój.

Przejechali przez most Kierbedzia na Pragę. Władek cały czas perorował,

gestykulując żywiołowo, przez co raz po raz puszczał kierownicę. Kamila i Stefan słuchali go jednym uchem, od czasu do czasu wtrącali jakieś słowo. W ciasnej szoferce ich ramiona się stykały, na zakrętach wpadali lekko na siebie i obojgu było z tym dobrze.

Z Targowej skręcili w Ząbkowską, minęli Brzeską i Markowską, aż wreszcie między Nieporęcką a Tarchomińską wjechali w świeżo odnowioną bramę po prawej. Nad wjazdem wisiał szyld z napisem,,Techno–service. Auto reparatur und mechanische Werkstatt”.

Władek zaparkował furgonetkę w kącie sporego podwórka, zostawiając wolny przejazd do widocznych w głębi otwartych na oścież drzwi garażowych prowadzących do zbudowanej z cegły małej fabryczki czy też raczej dużego warsztatu. Akurat gdy wysiadali, wyjechał z nich ciemnoczerwony kabriolet z kremowymi nadkolami. Za kierownicą siedział uśmiechnięty od ucha do ucha kapitan Wehrmachtu o wyglądzie urzędnika bankowego lub nauczyciela chemii.

– Do widzenia. A następnym razem radzę panu dziury jednak omijać, zamiast atakować frontalnie jak generał Guderian. To nie czołg tylko delikatne cacuszko stworzone do przejażdżek po Monte Carlo, a nie po warszawskich wybojach, Herr Hosenfeld – pożegnał go w perfekcyjnym niemieckim młody brunet w cywilnym ubraniu, który wychylił się z warsztatu.

Oficer pomachał mu na pożegnanie i ostrożnie wyjechał na Ząbkowską.– No co? Naprawiamy im samochody – wyjaśnił wesoło Władek, widząc

zdezorientowaną minę Stefana. – Pod latarnią najciemniej, co nie? A wiesz, jak dobrze płacą? Obeżresz się czekolady więcej niż w tym całym Wedlu. A i szynki, masła, czego tylko chcesz. No, chodź do środka.

Weszli do warsztatu. Władek pokazał mu szatnię, dał fartuch i zaprowadził w kąt oddzielony od pozostałych stanowisk pracy i zawalony mniej lub bardziej zardzewiałymi lub zapaćkanymi smarem częściami samochodowymi. Jak spod ziemi wyrósł przy nich Góral.

– Poinstruuj go – rzucił władczym tonem i zniknął za drzwiami kantorka.– No więc tak – powiedział Władek, niezgrabnym gestem poprawiając okulary na

nosie i wręczając Stefanowi drucianą szczotkę. – Szmata jest tam, wiadro pod zlewem, a woda w kranie.

– A dokumenty? – zapytał Stefan.– Góral z Olkiem załatwią – uspokoił go Władek. – A na razie, no wiesz – zrobił

nieokreślony ruch ręką w stronę piętrzącej się obok nich kupy żelastwa, która właśnie nieco urosła, bo trzech pracowników, przedstawionych mu jako pan Moryc, pan Antek i pan Józek, dorzuciło akurat na wierzch jakieś ustrojstwo.

Nowe dokumenty, w tym ausweis z wielką, czerwoną pieczęcią „Rüstungskommando

der Wehrmacht ”, Stefan dostał kilka dni później.

Dni mijały mu na mozolnym szorowaniu z rdzy i zaschniętego smaru znoszonego muz całego warsztatu żelastwa. Czasami nabierał podejrzeń, że jest zarzucany tym złomem przez czystą złośliwość, bo tylko nieliczne spośród wypucowanych przez niego w pocie czoła części trafiały do naprawianych aut. Do tego dochodziły prace porządkowe, takie jak zamiatanie hali. Raz na jakiś czas pomagał też w rozładunku zaskakująco ciężkich jakna swój rozmiar nie oznakowanych skrzyń, które Władek lub Góral przywozili znaną mu już dekawką. Tajemnicze skrzynie upychano po kątach, by zazwyczaj następnego dnia dokądś je wywieźć. Zarówno podczas rozładunku, jak i w trakcie ich ponownego załadunku nastrój w warsztacie wyraźnie się zmieniał. Wszyscy poruszali się jakby dwa razy szybciej niż zwykle, cichły żartobliwe pogaduszki, a najlepiej ze wszystkich mówiący po niemiecku Aleksander ustawiał się w przymkniętej bramie wjazdowej, raz po raz wyglądając na ulicę. O to, co w było w tajemniczych skrzynkach, Stefan nie pytał, a nikt z pracowników warsztatu nie kwapił się z wyjaśnieniami.

Stosunki z Niemcami oddającymi do naprawy służbowe auta były, o ile nie przyjacielskie, to co najmniej życzliwe. Przedstawiciele „rasy panów”, przyjeżdżający naZąbkowską z popsutymi gaźnikami, hamulcami, sprzęgłami i pompami paliwa, pokładali zadziwiająco duże zaufanie w umiejętnościach mechanicznych „polskich podludzi”. I niedoznawali zawodu. Nie było takiej awarii, której autoserwis nie potrafiłby usunąć, więc nikogo nie interesowało, kto i po co jest tam właściwie zatrudniony. A zresztą, nawet gdyby jakiś nadgorliwy urzędnik zapytał, dlaczego w firmie na Ząbkowskiej kręci się tylu młodych ludzi nie wyglądających na mechaników, to Aleksander Saski wyjaśniłby mu w swojej perfekcyjnej wiedeńskiej niemczyźnie, że ktoś przecież musi zdobywać trudno dostępne części zamienne i bez tych obrotnych „handlowców” firma nie mogłaby tak znakomicie działać, ku zadowoleniu szanownych klientów.

Początkowo wszyscy traktowali Stefana z rezerwą, z czasem jednak przyzwyczaili się do jego obecności. I chociaż nadal pamiętali, by niektóre rozmowy odbywać tam, gdzie nie mógł ich usłyszeć, to zachowywali się przy nim coraz swobodniej. Raz nawet Rogal pozwolił sobie na to, by na oczach Stefana zabrać się nonszalancko do czyszczeniavisa.

Okazało się, że wcale nie nazywa się Rogalski, jak podejrzewał Stefan, tylko Lausz, Karol Lausz. Jego rodzina pochodziła z Alzacji, skąd blisko sto lat wcześniej wyemigrowała do Polski, by po upływie dwóch pokoleń zamienić ostatnie trzy litery nazwiska „sch” na swojskie „sz” i odrzucić przyimek „von”.

Góral też nie nazywał się Góralczyk. Chociaż… Stefan omal nie wybuchnął śmiechem, gdy dowiedział się, że wiecznie zadzierający nosa przemądrzalec, pozujący nazaprawionego w bojach wojaka, nosi nazwisko Jan Góralski. Nie ma co – mistrzowski pseudonim.

Wyjaśniło się też, co się dzieje z tymi częściami, które po wypucowaniu ich przez Stefana nie trafiały do naprawianych aut. Zakład po prostu nimi handlował. Wprawdzie samochodów prywatnych w Warszawie od 1939 roku nie było, ale firmy, którym niemieckie władze zezwoliły na posiadanie aut, były skłonne zapłacić każdą cenę, by utrzymać je w jakiej takiej sprawności. Stefan szybko skojarzył, że musi istnieć jakiś związek między nielichymi zapewne dochodami ze sprzedaży na lewo części a transportami tajemniczych skrzyń, ale nie zgłębiał tematu. W końcu miał to, czego chciał – pracę, spokój i dokumenty. A nawet więcej, bo co kilka lub, w najgorszym razie, kilkanaście dni Kamila rozdawała pracownikom warsztatu paczki żywnościowe, które z wielką dumą zanosił do domu. Oczom zadziwionej matki ukazywały się niewidziane odlat specjały: kiełbasy, szynki, balerony, salcesony, masło i prawdziwe białe pieczywo, tak różne od obrzydliwego w smaku gliniastego kartkowego chleba. Ba, zdarzały się nawet pomarańcze i inne smakołyki.

Czasami, gdy było mniej roboty, Władek, którego wszyscy w warsztacie uparcie nazywali Beksą, zabierał Stefana na przejażdżkę za miasto. Kiedy tylko zostawiali za sobą zabudowania, zamieniali się miejscami – i gaz do dechy. Wprawdzie ojciec jeszcze przed wojną uczył Stefana prowadzić, ale wtedy to były jakieś spokojne spacerki po wiejskich drogach i kółeczka na leśnych polanach.

Dopiero teraz, pędząc wśród pól, czuł przyjemność, jaką dziewiętnastolatkowi może dać półtorej tony rozpędzonego żelaza i świadomość, że to on nią kieruje.

Stefan czuł się w warsztacie coraz bardziej u siebie. Któregoś dnia na początku lata

doszło do wydarzenia, po którym coraz rzadziej ściszano przy nim głos i coraz więcej pozwalano mu usłyszeć. To było wkrótce po pierwszej od dłuższego czasu dostawie tajemniczych skrzyń. Aleksander zszedł z czatów w bramie i zniknął gdzieś tuż po rozładunku furgonetki, jeszcze zanim wszystkie skrzynki rozniesiono po kątach, gdzie przywalone niedbale różnymi bambetlami miały czekać na wywiezienie. Ciszę leniwego popołudnia przerwał nagle odgłos silnika wtaczającego się na dziedziniec auta. Zanim samochód zdążył wykręcić, by wjechać do wnętrza, Góral gwizdnął cicho i kilka pozostałych jeszcze na wierzchu skrzyń jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki zniknęło – a to pod stołem, a to w jakiejś wnęce, a to wreszcie pod pośladkami Rogala, który usiadł na jednej ze skrzynek jak na taborecie i zabrał się do czyszczenia samochodowego tłumika jakąś złapaną naprędce szmatą.

Gdy z auta wysiadło dwóch niemieckich oficerów, po skrzynkach nie było już śladu. A właściwie tak się wszystkim wydawało, aż do chwili, gdy Niemcy zatrzymali się tuż przy ostatniej z nich, zostawionej na samym środku pomieszczenia.

– Gdzie szef? – zapytał wyższy, rozglądając się niedbale i stawiając jedną nogę na skrzynce.

Zamarli. Stefan otrząsnął się pierwszy.– Już po niego idę – powiedział, podchodząc do oficera, a następnie, schylając się po

skrzynkę, dodał: – przepraszam bardzo.Gdy Niemiec zdjął nogę ze skrzynki, Stefan podniósł ją i ruszył na zaplecze.– Panowie przyszli – powiedział, wchodząc do biura Aleksandra, po czym jak gdyby

nigdy nic odstawił skrzynkę na szafkę z boku.– Już, już! – wykrzyknął Aleksander i wypadł z biura z twarzą rozjaśnioną

w szerokim uśmiechu doświadczonego sprzedawcy w ekskluzywnym salonie mody męskiej.

– Dzień dobry. Co dolega naszemu pacjentowi? – zapytał wskazując na auto, którym przyjechali mundurowi.

– Polska dolega! – żachnął się wyższy Niemiec. Najwyraźniej to on był od gadania. Drugi oficer stał z boku i bez słowa przyglądał się pracującym mechanikom.

– Polska? – Aleksander zdziwił się nienaturalnie i rozkładając zabawnie ręce, wykrzyknął: – Przecież my umiemy tylko leczyć, naprawiać i budować!

Obaj Niemcy wybuchnęli śmiechem, po czym ten wyższy otworzył maskę auta.– O, tu – wskazał coś Aleksandrowi. – Musi pan spojrzeć.– A widzi pan, nie taki Polak straszny – skwitował Aleksander, pochylając się nad

silnikiem. – Uuu, nie wygląda to za dobrze – westchnął po dłuższej chwili wpatrywania się w trzewia maszyny.

Niemiec zrobił zmartwioną minę.Polacy odetchnęli z ulgą. Stefan tańczył. Hanna przyglądała się z uśmiechem jego zabawnym podrygom

i niezgrabnym podskokom na tle tego samego co zawsze cmentarnego muru oświetlonego dziś ciepłym porannym słońcem. Nagle coś zwróciło jej uwagę. Nie, to niemożliwe. Musiało jej się przywidzieć. Przyjrzała się uważniej. A jednak. Boże, jak on mógł wyjść z domu bez butów? Podbiegła do drzwi, ale nie znalazła trzewików syna na zwykłym miejscu. Rozejrzała się zdezorientowana po mieszkaniu. Co robić? Oczywiście!Podeszła do szafy i wyciągnęła stojące w kącie oficerki męża. Nerwowymi ruchami wyszarpnęła z nich prawidła. Odłożyła je na kuchenny stół i pospiesznie ruszyła do drzwi.

Pędząc po schodach, pomyślała, że Jaś został sam w domu i może się przestraszyć, jeśli się obudzi pod jej nieobecność. Ale przecież zaraz wracam – pomyślała, biegnąc przez podwórko.

Gdy zdyszana dotarła do cmentarnego muru, Stefana już nie było.Na chodniku między okruchami potłuczonego szkła spostrzegła krwawy odcisk

stopy. No tak. Skaleczył się, a ja nie mam bandaża.Jakiś szelest przyciągnął jej uwagę. Jak okiem sięgnąć cały mur pokrywały

poruszane wiatrem przyklejone krzywo jeden obok drugiego malinowe afisze. Próbowałaodcyfrować, co jest na nich napisane, ale litery tańczyły jej przed oczyma. Wreszcie

udało jej się skupić wzrok i zobaczyła, że wszystkie plakaty pokryte są mrowiem czarnych liter składających się w słowa Ignacy Zawadzki, Stefan Zawadzki, Ignacy Zawadzki, Stefan Zawadzki, Stefan, Ignacy, Stefan…

Zakręciło jej się w głowie. Rozpaczliwie zaczęła zrywać plakaty, ale było ich zbyt wiele – tak jakby cały cmentarny mur składał się nie z cegieł, a z papieru w malinowym kolorze.

Krzycząc, pobiegła na oślep przed siebie.Ze wszystkich stron otaczały ją groby. Kamienne krzyże, płyty i figury zdawały się

falować niczym wzburzone morze.Na horyzoncie spostrzegła przypominającą nowoczesny transatlantyk sylwetkę

Domu Wedla. Przedzierała się w tamtą stronę, co rusz potykając się i upadając twarzą w mokrą glinę. Skarpetki! Przecież powinna też była wziąć skarpetki. Nagle zorientowałasię, że zamiast butów dla Stefka wzięła teczkę z rysunkami. Wracając, zaniosę ją na akademię – pomyślała i pchnęła drzwi kamienicy.

Przeszklona winda zawiozła ją na trzecie piętro. Drzwi były otwarte. W salonie Stefan z Ignacym grali w szachy, zajadając czekoladki, których zapach wypełniał całe pomieszczenie. Obok na kanapie leżał trup sąsiada z drugiego piętra, pana Willemana. Ściskał się obiema rękoma za brzuch jak w ataku choroby wrzodowej, a wokół jego kurczowo zaciśniętych na materiale koszuli dłoni rozlewała się ciemnoczerwona plama.

– Stefan! Ignacy! – krzyknęła i się obudziła.Znowu to samo – pomyślała, otwierając oczy. Wszystko przez to wczorajsze

sprawdzanie Stefkowych dokumentów. Kto to widział, dorosłemu chłopakowi grzebać pokieszeniach, gdy śpi? Jak zazdrosna żona niewiernemu mężowi w durnej farsie z Komedii czy innego rewiowego teatrzyku. Zwariowałam chyba. Dokumenty są w porządku – ausweis, kenkarta i reszta. Oczywiście że są w porządku. Przecież Stefek by mnie nigdy nie okłamał. Skoro mówił, że dostał nowe papiery, to znaczy, że dostał. Histeryczka ze mnie i tyle.

Za oknem świtało.Nawet gdy nie miała koszmarów, Hanna budziła się ostatnio między czwartą a piątą

z jakimś dziwnym drżeniem wędrującym po całym jej ciele. Zaciskała powieki w nadziei,że uda jej się jeszcze usnąć, ale co najwyżej zapadała w krótkie drzemki wypełnione męczącymi snami, z których wybudzała się coraz bardziej roztrzęsiona. Miała wrażenie, że po jej żołądku turla się kłębek szorstkiej sierści. Czasem odczuwała tylko nieprzyjemne łaskotanie – jak wtedy gdy zbiera się na wymioty. Innym razem ostry ból, któremu towarzyszył podchodzący do gardła intensywnie kwaśny metaliczny smak.

Wstawała rozbita. Śniadanie przełykała z trudem, siłą woli zmuszając się, by nie zwymiotować. Starała się, by Stefan nie zauważył, co się z nią dzieje. Nie chciała go martwić.

Była na siebie zła. Powtarzała sobie, że nie ma przecież żadnego powodu do paniki. Wręcz przeciwnie. Od kiedy Stefek zmienił pracę, powodziło im się lepiej. I nie chodziło wyłącznie o wiktuały. Był weselszy. Nie tak małomówny. Czasem nawet opowiadał o pracy, co w czasach Wedla nie zdarzało się właściwie nigdy. W sumie nic dziwnego. O czym miał opowiadać – o jakimś Maniusiu i Bolku ze Szmulek? Tu to najwyraźniej co innego. Niby też praca fizyczna, ale ludzie bardziej na poziomie.

A jednak niepokoiła ją ta zmiana. Miała wrażenie, że coś jej umyka. Im bardziej starał się ją rozweselić, im trudniejsze do zdobycia delikatesy przynosił do domu, im

doroślejszy jej się wydawał, tym większy strach odczuwała.Głupia jestem. Chłopak dorasta i tyle. Może się zakochał? Ostatnio częściej widuję

go z Kamilą. Miła dziewczyna, ale wiadomo – córka gosposi… Na szczęście jest jeszcze ta tajemnicza piękność ze szczurkiem na ramieniu odwiedzająca czasem warsztat, o której jej niedawno opowiadał. Czego to te dzisiejszy panny nie wymyślą. Oswojony szczurek! Ale rodzina dobra – Sascy zdaje się.

Tak. To pewnie to. Stefek się zakochał i tyle. Stefan z Beksą jechali dekawką na Siekierki. Odkąd latem poprzedniego roku szef

warszawskiej policji wydał oficjalny zakaz korzystania przez Polaków z plaż miejskich i kąpania się w Wiśle, Siekierki, Żerań i Młociny stały się dla warszawiaków ulubionymi celami wycieczek nad wodę. Tego dnia w warsztacie nie było nic do roboty, więc już z samego rana Beksa zawiózł mocną ekipę „handlowców” i dziewcząt z autoserwisu nad rzekę w okolicach Łachy Siekierkowskiej. Teraz mieli ich zabrać z powrotem.

Gdy skręcili z Czerniakowskiej w Bartycką, zgodnie ze zwyczajem zamienili się miejscami. Droga była pełna dziur, więc Stefan się nie rozpędzał. Mimo to dekawka wzbijała w powietrze wielkie chmury żółtego kurzu. Jadąc wśród bladozielonych łanów dojrzewającego żyta, falujących niczym morze, minęli kilka rozrzuconych wśród pól samotnych gospodarstw. Zaraz za skrętem z Bartyckiej w Gościniec, gdzie zaczynała się gęstsza zabudowa podwarszawskiej wsi Siekierki, minęli zadziwiająco ładny i nowoczesny budynek szkolny. Wśród ubogich wiejskich chałup, stodół, obór, kurników i chlewików wyglądał jak transatlantyk między czółnami, pychówkami i koślawymi kutrami. W środku musiały być rozlokowane jakieś niemieckie oddziały, na co wskazywały ustawione dookoła zasieki z drutu kolczastego. Hiszpańskie kozły – takie same stały od niedawna na Szucha i wokół wszystkich niemieckich urzędów w mieście. Zwane też końmi fryzyjskimi – chevaux de frise. Stefan zaczął się zastanawiać, skąd właściwie to wie. Jasne. Ojciec.

Kilkaset metrów dalej, na samym końcu wsi, musieli się na chwilę zatrzymać. Drogę zagradzał im gęsty kilkusetosobowy tłum modlący się przy sporym drewnianym krzyżu ustawionym na skraju sadu przy jakiejś lichej wisience obsypanej nieprzebraną masą czerwieniejących już owoców. Kapliczka musiała być dość nowa – wskazywała na to jasna barwa drewna, które nie zdążyło jeszcze zszarzeć od deszczu i wiatru. Ludzie rozstępowali się przed nimi niechętnie. Stefan zdumiony przyglądał się ich jakby nieobecnym twarzom.

– Co to było? – spytał Władka, gdy wreszcie udało im się wyjechać poza zabudowania wsi.

– No co ty? – zdziwił się Beksa. – Nic nie wiesz? Myślałem, że już cała Warszawa o tym słyszała.

– Niby o czym?– O objawieniu! Matka Boska, anielskie chóry, krzewy gorejące i cała reszta

obowiązkowego majdanu. Podobno chłopi z Siekierek wszystkich warszawskich księży nachodzą, żeby im tu zaraz sanktuarium stawiać. Klechy im zatrzaskują drzwi przed nosem, ale tych nawiedzeńców to nie zraża.

– Pierwsze słyszę.– No popatrz, taki niby mądrala, a nic nie wie o proroctwie Władzi Fronczakówny –

zakpił Beksa, a następnie udatnie parodiując uduchowiony ton, jakim księża wygłaszają

kazania, zaczął deklamować: – Módl się, módl, ludu Warszawy o zmiłowanie, bo wielkie nieszczęście nad tobą zawisło! Nawróćcie się i pokajajcie, bo tylko szczera pokuta odwrócić może od was okrutną karę! Jeśli się nie nawrócicie, wszyscy zginiecie! – Potemdodał już zwykłym tonem: – Taką to mniej więcej wiadomość Najświętsza Panienka przekazała tutejszej gówniarze, ukazawszy się jej w drzewku wiśni. No ale to ja jeszcze rozumiem. Za to wiesz czego nie pojmuję?

– Czego?– Tego mianowicie, jak taka dwunastoletnia siksa przekonała tyle ludzi, że jej się to

nie przyśniło! I jak zdołała im wmówić, że Matka Boska raz po raz wydzwania tu do niej na Siekierki wciąż w tej samej sprawie. Tego nijak pojąć nie mogę i to sam uznaję za najprawdziwszy w świecie cud.

Kawałek za wsią skręcili w wyboistą polną drogę, która wzdłuż porośniętego trzciną i gęstymi krzakami bagnistego starorzecza zaprowadziła ich nad Wisłę. Góral z Aleksandrem i Rogalem siedzieli na skarpie, Kamila z Beatą zeszły nad samą wodę i machały do jakiejś dziewczyny w granatowym kostiumie kąpielowym siedzącej na skraju wielkiej piaszczystej łachy na samym środku Wisły. Stefan ucieszył się na ich widok. Chociaż sam przed sobą nie chciał tego przyznać, coraz lepiej czuł się w tym towarzystwie. Nawet Góral przestał go już tak irytować jak na początku, chociaż i tak wciąż patrzyli na siebie wilkiem.

– Ala! Wracaj! Nie bój się – krzyknęła Kamila, jednak dziewczyna nawet nie drgnęła.Wciąż siedziała na piasku obejmując ramionami kolana, nie patrząc w stronę towarzystwa na brzegu.

– Moja siostra – pospieszył z wyjaśnieniem Aleksander, widząc zdziwioną minę Stefana. – Uczymy ją pływać.

– Na razie to my uczymy, a wy tylko patrzycie – wtrąciła Beata.– Tak czy siak, na razie nic nie umie i teraz pewnie, jak zawsze, ktoś musi po nią

popłynąć. Tak to już z nią jest – powiedział Beksa, częstując towarzystwo papierosami.– Ala, spróbuj! – nie dawała za wygraną Kamila. – No chodź!– Ja po nią nie płynę – wycedził Góral, zaciągając się dymem – Mało to człowiek ma

zmartwień?– Właśnie – poparł go Aleksander. – Ja też nie. Ręka mnie boli. Beksa.

– No nie, panowie – żachnął się ten ostatni. – Ja inwalida jestem Kolejnych okularównie chcę tracić.

– Ja mam kandydata – wtrąciła nagle Kamila, patrząc znacząco na Stefana.Udał, że nie usłyszał.– Naprawdę, musimy lecieć, Władek – powiedział, starając się nie patrzeć w stronę

dziewczyny na środku rzeki.– Ja nie muszę – zgasił go Beksa. – Dobra, już bez takich, Stefan. No, chłopaku, nie

daj się prosić.– Głosujemy. Kto jest za tym, żeby płynął Stefan, ręka w górę – zarządził

Aleksander.

Śmiejąc się, wszyscy wznieśli ręce jak pilni uczniowie zgłaszający się do odpowiedzi.

– Nie masz wyjścia – dobiła go Kamila.Zrezygnowany Stefan niechętnie zaczął się rozbierać. Starannie składał każdą część

garderoby i odkładał na trawę. Był zły, że tak dał się wrobić. Że nie zaprotestował żywiej. Ale gdy zanurzył się w bajecznie chłodnej toni, cały zły humor nagle zniknął. Młócąc wodę rytmicznymi ruchami rąk i nóg, zdał sobie sprawę, że ostatni raz pływał jeszcze przed wojną. A przecież uwielbiał to od chwili, gdy ojciec nauczył go kraula na basenie Legii. Kochał wodę, kochał to uczucie nieważkości, unoszenia się w opływającym ciało nurcie. Nie walczył z nią, dawał jej się nieść. To było jak latanie.

Nienawidziła wody. Bała się jej. Wstydziła się tego, więc wciąż ponawiała próby

przezwyciężenia tego strachu. Na darmo. Dopóki płynęła wzdłuż brzegu, w płytkiej wodzie – jakoś jej szło. Ale gdy tylko zaczynało jej się wydawać, że po zatrzymaniu nie dosięgnęłaby dna, ogarniała ją panika. Ruchy – i tak już kanciaste i nerwowe ze strachu –stawały się rozpaczliwe, serce waliło jak oszalałe. Każdy kolejny oddech było coraz trudniej zaczerpnąć, jakby jakaś obręcz coraz mocniej ściskała jej żebra. Męczyła się. Walczyła z wodą. Jej chłód napełniał ją trwogą. Ręce i nogi robiły się coraz cięższe. Czuła, że zaraz umrze. Wiedziała to. To było jak spadanie w otchłań.

Gdy dotarła do łachy, była u kresu sił. Z oczu ciekły jej łzy. Trzęsła się z zimna. I z przerażenia. Usiadła ciężko na piasku, który natychmiast zaczął się lepić do mokrej

skóry. Nienawidziła tego. Wszelki brud ją przerażał. Oparła czoło o kolana, które objęła ramionami. Dygotała i szczękała zębami. Kątem oka widziała krople wody ściekające jej z włosów i wsiąkające w rozgrzany czerwcowym słońcem piach. Jak przez watę słyszała krzyk Kamy wołającej do niej z wielkiej oddali.

– Ala, wracaj! Nie bój się.Nie dam rady. Nie dam rady. Mogę być wyzwoloną z konwenansów nowoczesną

kobietą, ale nie dam rady wrócić. To ponad moje siły.– Ala spróbuj! No chodź! – znowu Kama.Nic z tego.Teraz pewnie tam konferują, kogo po mnie wysłać. Nikt nie chce. Bo i po co? Taka

ofiara losu. Boże, ale jestem beznadziejna! I na co mi było to całe czytanie Nałkowskiej, Krzywickiej, Boya i Melcerowej, skoro siedzę tu bezsilna jak meduza wyrzucona na brzeg i tak samo jak ona się trzęsę. Nowoczesna kobieta, pożal się Boże. Alicja Saska – łączniczka Armii Krajowej o bojowym pseudonimie Biedronka, przeszkolona pielęgniarka, panna ze szczurkiem na ramieniu i erotykami Pawlikowskiej–Jasnorzewskiej pod poduszką. Ciamajda po prostu. Cielę. Galareta. Niedołęga, oferma, dupa wołowa! Rodzice mają rację, że się ze mnie podśmiewają. Olek zresztą też. Lebiegaze mnie. Ciapa. Żałosna ciapa.

Jakiś cień przesłonił jej słońce. Odwróciła głowę i zobaczyła kucającego przy niej chłopaka. Aha, to ten Stefan od Kamy. Dziwny jest trochę. Ale interesujący. Kama się w nim kocha. To pewne. A on? Trudno powiedzieć. Ciekawe co tam między nimi jest – pomyślała, patrząc załzawionymi oczyma w jego twarz. Ładny chłopak. Przystojny. I jakiś taki – bo ja wiem? – mądry. Doroślejszy i spokojniejszy niż pozostali koledzy Olka.

Chłopak uśmiechnął się i wyciągnął ku niej dłoń.– Chodź – powiedział.

Nagle przypomniał jej się wiersz, który niedawno czytała w jakimś podziemnym zbiorku. Jak to szło? Jakoś tak:

Podaj mi rękę – mówił anioł – bo jeszcze jeden krok,

a trwoga cię ogarnie i spadniesz suchym liściem

w drapieżną czułość ziemi, w pożary ludzkich rąk,

w jezioro mroczne czasu podobne ciemnym snom.[3]

Wstała i dała się poprowadzić do wody. Gdy zamoczyła stopy w rzece, zesztywniała nagle, ale on chwycił delikatnie jej ręce i oplótł je sobie wokół szyi. Zanurzyli się.

I popłynęli.Rozpaczliwie wczepiła się w jego szczupłe ciało. Zamknęła oczy wtulona w jego

twarde mięśnie, których rytmiczne ruchy wprawiły ją w jakiś dziwny stan. Chłodny nurt rzeki przyjemnie głaskał jej uda. Przypomniała sobie koniec tamtego wiersza:

Podaj mi rękę – mówił anioł –

oto się stajesz zapatrzeniem gwiazd.[4]

Ładne. Chociaż nie wiadomo, co znaczy. Może właśnie dlatego takie ładne. Po raz pierwszy w życiu miała wrażenie, że woda unosi ją, a nie wciąga ku ciemnemu dnu.

Gdy dotarli do brzegu, puściła szyję chłopaka. Stając na piaszczystym dnie, zachwiała się, więc ją przytrzymał. Patrząc mu w oczy, wyswobodziła się z objęcia. Wyszli na brzeg.

Nagle Beksa popchnął z całej siły Stefana, który momentalnie straciwszy równowagęz wielkim pluskiem wpadł do wody.

– Bohater tonie! Stefan! Nieee!!! – krzyknął Beksa rozpaczliwie, wskakując do wodyza kolegą.

Ganiali się ze śmiechem, brodząc w rzece i chlapiąc na wszystkie strony jak rozbrykane szczeniaki.

Ala patrzyła na nich, czując dziwne ciepło rozlewające się z brzucha na całe ciało. Stefan. Kama. Ciekawe, co tam między nimi jest.

Patrzył na oficerski mundur ojca. Po raz pierwszy od dnia przeprowadzki. Wieki

temu. Matka musi go regularnie czyścić, bo wygląda jak nowy. I ordery są chyba wypolerowane. Za co ojciec dostał Krzyż Walecznych? Nie pamiętał. Chyba za legiony. A Virtuti? Virtuti na pewno za rok dwudziesty. Spróbował wyobrazić sobie ojca w legionowym mundurze. Ile miał wtedy lat? Zaraz, zaraz – 1897, 1916, no tak, dziewiętnaście. Tyle co ja teraz. Śmieszne. Kolejny Zawadzki ma dziewiętnaście lat i znowu Polski nie ma na mapie Europy. I znowu jest wojna.

Nagle uświadomił sobie, że ojciec właściwie nigdy nie opowiadał o wojnie. O tym, co robił w legionach. Nawet pytany o Bitwę Warszawską, zbywał go półsłówkami i szybko zmieniał temat. „Nic ciekawego. Wojna, to wojna. Lepiej, żebyś się nie

dowiedział, jak wygląda z bliska”. No cóż. Jednak trochę się dowiedziałem, pomyślał, przypominając sobie rząd wisielców przy Lesznie.

Kim był Ignacy Zawadzki? Dlaczego wstąpił do legionów? Dlaczego po wojnie nie zrzucił munduru? Dlaczego, wreszcie, dał się zabić?

Stefan zaczął się rozbierać. Starannie składał każdą część garderoby i odkładał na krzesło.

Założył mundur. Leżał jak ulał. Wyprężył się jak struna. Zasalutował do lustra i nagleobok swojego odbicia spostrzegł patrzące na niego z mieszaniną zaskoczenia i strachu oczy matki.

Towarzystwo za oknem znowu męczyło Chryzantemy.– Przymierzam sobie tylko – bąknął przepraszającym tonem, po czym podszedł do

niej energicznym krokiem oficera, z fasonem strzelił obcasami, uśmiechnął się zawadiacko i kłaniając się szarmancko, zapytał: – Można prosić panią majorową?

Zatańczyli.– Przysięgnij, że w nic się nie będziesz mieszał! – wycedziła, patrząc mu prosto

w oczy. – Przysięgnij!Przysiągł.

Żar

– …i przysięgam być wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej, stać nieugięcie na straży Jej honoru i o wyzwolenie Jej z niewoli walczyć ze wszystkich sił – aż do ofiary życia. Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej i rozkazom Naczelnego Wodza oraz wyznaczonemu przezeń Dowódcy Armii Krajowej będę bezwzględnie posłuszny, a tajemnicy dochowam niezłomnie, cokolwiek by mnie spotkać miało – zadowolony, że się nigdzie nie pomylił ani nie zająknął, Stefan dokończył rotę przysięgi wyprężony na baczność przed Góralem. Wyglansowane na błysk oficerki ojca odbijały promienie gorącego lipcowego słońca jak lustro. Jak już staczać się w konspirowanie, to z fasonem. Stefan uśmiechnął się do swoich myśli.

– Przyjmuję cię w szeregi Armii Polskiej, walczącej z wrogiem w konspiracji

o wyzwolenie Ojczyzny. Twym obowiązkiem będzie walczyć z bronią w ręku. Zwycięstwo będzie twoją nagrodą. Zdrada karana jest śmiercią. Tak nam dopomóż Bóg! – wydeklamował przesadnie, jak na gust Stefana, służbistym i patetycznym tonem Góral.

Kto by przypuszczał, że będę miał dowódcę? I że będzie nim akurat ten pacan?– Wszystko jasne? – spytał bohater tej myśli.Stefan w milczeniu skinął głową.– Co mi tu kiwa głową? – parsknął z irytacją Góral.– Jasne! – wykrzyknął Stefan, z całych sił starając się nie wybuchnąć śmiechem, bo

akurat przypomniał sobie ulubionego wojskowego bohatera i jego składane poważnym, regulaminowym tonem meldunki w stylu: „Posłusznie melduję, panie oberlejtnant, że wszystko jest w porządku, tylko kot jest gałgan i zeżarł kanarka”.[1]

– Nie „jasne”, tylko „tak jest, panie plutonowy”! – pouczył go podniesionym głosem pan plutonowy Jan Góralski. – I buty wracają do szafy. To nie cyrk.

– Tak jest, panie plutonowy! – ryknął strzelec Stefan Zawadzki tak pełnym emfazy służbistym tonem, że zebrani wybuchnęli śmiechem.

Zanim wyraźnie niezadowolony Góral zdążył zareagować, wszyscy otoczyli Stefana kołem i zaczęli radośnie ściskać mu ręce i gratulować.

– Śliczne oficerki – ni to kpiąco, ni to na poważnie skomentowała Kama. – Po ojcu?Kiwnął głową.Nagle poczuł się jakoś nieswojo. Jak to się właściwie stało, Że był tu teraz z tą grupą

roześmianych chłopaków i dziewczyn, a przed chwilą deklamował rotę przysięgi nafaszerowaną wzniosłymi słowami w rodzaju „ojczyzna”, „niezłomnie”, „wyzwolenie z niewoli”, „honor”, „ofiara życia”. Naprawdę tego chcę? Strzelać do innych ludzi dlatego, że są Niemcami albo zdrajcami? No i kto to właściwie jest – „zdrajca”? Gdyby za kryterium przyjąć chodzenie do kina i czytanie gadzinowego „Nowego Kuriera Warszawskiego”, to w całej Warszawie zebrałoby się z milion zdrajców. Za cholerę nie starczy nam amunicji. Trzeba będzie chyba chodzić od mieszkania do mieszkania i ręcznie dusić. Kiepska sprawa.

Silę się na cynizm, bo mi głupio wobec matki – skarcił się w myślach. Ale w końcu ile można siedzieć grzecznie na dupie, gdy dookoła każdego dnia giną niewinni ludzie? Gdy Niemcy bezczelnie się tu panoszą, a nas spychają coraz głębiej i głębiej pod ziemię, jakbyśmy byli jakimiś Morlokami. Ostatnio zamknęli dla Polaków park Ujazdowski, by im widok podludzi nie uprzykrzał spacerów. Jeszcze trochę i każą nam chodzić z opaskami na rękawach jak przedtem Żydom Ciekawe, jaki wybiorą wzór? Zresztą możezrobią najzwyklejsze – po prostu biało–czerwone.

A w ogóle, o co chodzi? Nikomu z niczego nie muszę się tłumaczyć, a matka… Matki nie ma co teraz martwić. Zresztą wojna niedługo się skończy – alianci są już we Francji i we Włoszech, a Rosjanie prują na zachód jak burza, więc długo to sobie nie powojuję. Za parę dni, góra tygodni grzecznie rozbroimy Niemców na ulicach Warszawy jak w osiemnastym i tyle będzie tej całej „walki z bronią w ręku”. A nawet gdyby coś… to tak czy siak nikt mnie do niczego nie zmuszał, sam tego chciałem – ojca też przecież nikt na siłę nie ciągnął do legionów. Też miał dziewiętnaście lat. Powiedzmy, że to taka rodzinna tradycja.

No i Beksa miał rację, że w konspiracji są najlepsze dziewczyny. Stefan spojrzał na Beatę w różowej sukience, przytuloną do Aleksandra. Potem na Kamę w bufiastych

lnianych spodniach, zapewne własnoręcznie przerobionych z jakichś portek ojca. Wreszcie na Biedronkę, która składanej przez niego przysiędze przysłuchiwała się w wianku z polnych kwiatów na głowie. Cała ona. Góral chyba nie zauważył, boby się wściekł.

Tak, tak. Najlepsze dziewczyny. Jedna w drugą. Bez dwóch zdań.Jego wzrok wędrował leniwie od Kamy do Biedronki i z powrotem. Rogal wrócił z rekonesansu. W porządku. Nikogo w lesie nie ma. Można popukać.Góral wyciągnął zza pazuchy kanciaste zawiniątko. Nie mogę, nawet szmatki nie

zmienili – żachnął się Stefan w myślach. Chociaż, w sumie, po co niby mieli zmieniać?Góral powoli rozwinął materiał i oczom wszystkich ukazał się lekko zmatowiony

czarny metal pistoletu.Chłopakom zaświeciły się oczy.– Pistolet vis, duma Drugiej Rzeczypospolitej i każdego żołnierza, który go posiada.

Celny, niezawodny i odporny na zabrudzenia. Broń palna krótka, samopowtarzalna, kurkowa, o lufie ryglowanej i iglicy przerzutowej – wyrecytował poważnym tonem Góral, rozładował i zabezpieczył visa, po czym wręczył go Stefanowi. – No, dawaj, mądrala.

Chyba musiał się tego nauczyć na pamięć. Pewnie zakuwał nocami nad wy błaganą od kogoś fabryczną instrukcją, bo przecież w Podręczniku dowódcy plutonu tego raczej nie wyczytał. „Samopowtarzalna, kurkowa, o lufie ryglowanej i iglicy przerzutowej” – pewnie nawet nie wie, co te wszystkie słowa znaczą. Ciekawe, czy przyswoił sobie też wiedzę z rozdziału Postawa strzelecka na koniu? Stefan wyobraził sobie Górala recytującego z tą swoją charakterystyczną miną ważniaka coś w rodzaju: „składając się do strzału w kłusie, galopie i cwale, jeździec powinien unieść się w strzemionach i przytrzymać wolną ręką grzywy konia. W razie upadku z wierzchowca i skręcenia karku, przed regulaminowym zameldowaniem się u Świętego Piotra, jeździec powinien broń zabezpieczyć i schować do kabury, by uchronić ją przed zabrudzeniem mogącym przysporzyć kłopotu następnemu użytkownikowi”. Mam nadzieję, że nie będzie mnie z tych bzdur przepytywał – kpił w myślach Stefan, ale biorąc broń do ręki, czuł, jak narasta w nim podniecenie.

Oto kolejna poza pływaniem rzecz, której nie robiłem od początku wojny – pomyślał i przypomniał sobie wyprawy z ojcem na strzelnicę Agrykoli. Nagle zatęsknił za ich wspólnymi eskapadami. Na wspinaczkę w Tatry, na kajaki i rowery, na strzelnicę, na basen Legii i mecze Polonii.

Dość. Nie ma co się teraz mazgaić.Pewnymi ruchami odbezpieczył i przeładował broń. Najwyraźniej tego się nie

zapomina. Jak pływania i jazdy na rowerze.Szczęk naoliwionego precyzyjnego mechanizmu sprawił mu przyjemność.– Mój tata był oficerem – wyjaśnił, widząc lekko zaskoczone spojrzenia Rogala,

Beksy i Aleksandra.– Skoro tak, to spróbuj, prezesie – powiedział wyzywającym tonem Góral, wręczając

mu magazynek i wskazując na ustawione kilkanaście metrów od nich trzy puszki.Jeśli nie trafię, to chyba sobie w łeb palnę. Nie dam pacanowi satysfakcji – pomyślał,

celując starannie. Słyszał w głowie spokojny głos ojca. „Nie celuj zbyt długo, by nie zmęczyć ręki. Nie ściskaj kurczowo rękojeści, ale trzymaj ją mocnym, pewnym

chwytem. Spust naciskaj delikatnie, nie szarp. Uważaj na odrzut. Traktuj broń jak przedłużenie swojego ramienia – musisz poczuć cel, tak jakbyś go dotykał”.

Ustawił się bokiem do puszek. Lewą rękę schował za plecy, prawą uniósł na wysokość oczu.

Prezesie! – żachnął się w myślach. On chyba podchwytuje te swoje powiedzonka u co głupszych dorożkarzy.

Raz! Pistolet kaszlnął sucho i drgnął w jego dłoni jak żywa istota. Stefan poczuł zapach prochu i zauważył, że pierwsza puszka wyleciała w powietrze. Beksa i Kama zakryli uszy.

Dwa! Czuł, jak po całym ciele rozlewa mu się przyjemne ciepło, wypełniając go dziwnym poczuciem siły. Druga puszka zniknęła w ślad za pierwszą.

Trzy! Ja naprawdę lubię ten zapach. Coś jakby pieprz z opiłkami metalu, siarką i domieszką amoniaku. Ostry. Pobudzający. Męski. Trzecia puszka trafiona w sam środekzostała zdmuchnięta.

Wszystko trwało dwie, może trzy sekundy. Dziewczyny biły brawo, chłopcy patrzyli z niemym podziwem.

Stefanowi wciąż jeszcze dzwonił w uszach huk wystrzałów, gdy Góral nagle jedną ręką chwycił go za kamizelkę, a drugą wyrwał visa z ręki.

– Mówiłem, cholera! – wydyszał mu prosto w twarz. – Dla każdego po jednej pestce!– Nic nie mówiłeś! – parsknął wściekle Stefan, odpychając go.Stali naprzeciw siebie naprężeni jak struny i gotowi do skoku. Nie ma co, niezły

początek konspiracyjnej kariery skuć mordę dowódcy. Trudno się mówi.– Spokojnie, panowie, mi potrącicie – rozległ się zza ich pleców uspokajający głos

Beksy.– Co spokojnie?! – pieklił się Góral. – To jest wojsko, a nie przedszkole! Wszyscy

najpierw słuchają moich rozkazów, a dopiero potem robią! Od tego może zależeć wasze życie!

Melduję posłusznie, panie oberlejtnant, że plutonowy Góralski chyba jest zazdrosny, bo vis słucha się mnie bardziej niż jego. No i co ja na to poradzę? Grunt, że dziewczynom się podobało. Spojrzał na Kamę. Potem na Biedronkę. No tak – osiołkowi w żłoby dano…

Kama patrzyła na Stefana błyszczącymi oczyma. Z pistoletem w dłoni wydał jej się

jeszcze bardziej pociągający. Męski. Silny.Wpatrywała się w niego tak intensywnie, że huk pierwszego wystrzału zupełnie ją

zaskoczył. Zakrywając odruchowo uszy dłońmi, czuła rosnące podniecenie. Drugi wystrzał przyprawił ją o rozkoszny dreszcz rozlewający się spod pępka po całym ciele. Trzeci sprawił, że drgnęła, mimowolnie odchylając do tyłu głowę i spazmatycznie zaczerpując powietrze przez uchylone usta. Cisza, która potem zaległa, była jak błogie ukojenie w chłodnej pościeli.

Była z niego dumna. I zadowolona z siebie. W końcu to dzięki niej trafił do podziemia. Tak długo o tym marzyła. Całymi miesiącami. Ilekroć mijała go na podwórkuprzy Żytniej czy na schodach ich kamienicy, wyobrażała sobie, że oto są w jednej konspiracyjnej komórce. Zakochani, nieustraszeni, twardzi w boju, czuli w miłości. Razem.

I wreszcie dopięła swego.No, może nie całkiem. Z konspiracją się udało, ale jeszcze nad tym zakochaniem

trzeba popracować… Gdy ponownie zerknęła na Stefana, spostrzegła, że on również przygląda się jej uważnie. Bardzo uważnie. Ich spojrzenia się spotkały. I wtedy dostrzegła w jego oczach gorący błysk, który napełnił ją radością.

A potem Stefan spojrzał na Biedronkę. Radość natychmiast zgasła wyparta przez falęzimnej goryczy.

Kama bezwiednie zacisnęła pięści. On jest mój!On będzie mój. Gdyby Ordyński kręcił Pana Tadeusza nie w 1928 roku, tylko parę lat później, to

miałby tu doskonały plener – pomyślał Stefan, przyglądając się dworkowi rodziców Aleksandra i Biedronki. Państwo Gustaw i Maria Sascy, idąc za powszechną w ich kręgach modą, wystawili sobie w połowie lat trzydziestych reprezentacyjne domostwo w sielskim stylu narodowym. I to ze wszystkimi szykanami – wsparty na kolumnach ganek, czterospadowy wysoki dach, ba, nawet alkierze. Istne Soplicowo, tyle że wyposażone w telefon, elektryczność i ciepłą wodę w kranach.

Może to nielubiana, cukierkowo–patriotyczna architektura tak Stefana nastroiła, ale gospodarz od razu skojarzył mu się ze Stolnikiem. Tylko czekać aż zatrze ręce i huknie, zaciągając po kresowemu:

Szabel nam nie zabraknie, szlachta na koń wsiędzie,

Ja z synowcem na czele, i – jakoś to będzie![2]

Albo zaprosi całe towarzystwo na polowanie na niedźwiedzia, bo na grzyby chyba jeszcze za wcześnie.

Nic takiego nie nastąpiło. W trakcie prezentacji Aleksander nie omieszkał poinformować rodziców, Że „mama Stefana jest aktorką ”.

– Aaaa, tak, tak, tak. Pana Mamę najbardziej cenię w tym filmie z Dymszą – powiedział pan Gustaw, skojarzywszy nazwisko, a Stefan pomyślał, że jeszcze nigdy nie spotkał człowieka, który potrafiłby mówić tak, żeby było słychać, które słowa wymawia wielką literą. Pan Gustaw wyraźnie bowiem powiedział „Mama ”, a nie „mama”.

– Z Dymszą. Proszę, proszę – błyskotliwie skomentowała słowa męża pani Maria, przechylając głowę jak kwoka połykająca dżdżownicę.

– To była mamy najlepsza rola – odpowiedział grzecznie, ale w środku cały aż się skręcał ze złości. Boże! Tych dwoje to jakby Dołęga–Mostowicz wymyślił. Już widział ich, jak służalczo skaczą wokół Nikodema Dyzmy, komentując tym swoim niby dystyngowanym „proszę, proszę” czy innym „no, no” każde jego durne słowo. Arystokracja zafajdaną.

– Czy poznał pan już Alę? – spytał pan Gustaw Stefana na widok nadchodzącej córki. – Alu, pozwól proszę.

– Nic nie szkodzi. Poznamy się jeszcze raz – zażartowała Biedronka, zatrzymując się przy nich.

– Bardzo mi miło. Stefan Zawadzki – ukłonił się i ucałował podaną dłoń. Dotknięcie jej gładkiej skóry ustami sprawiło mu przyjemność.

– Alicja Saska – odpowiedziała Biedronka i, ku zaskoczeniu rodziców i chłopaka, zamaszyście cmoknęła go w dłoń, po czym roześmiana odwróciła się na pięcie i odeszła.

Patrząc za oddalającą się dziewczyną, Stefan pomyślał, że jest bardzo ładna i podobna do Zofii Zajączkowskiej, która w Panu Tadeuszu grała Zosię. Sprzątnęła tę rolęsprzed nosa matce.

– Emancypacja w pełni – skomentowała z westchnieniem pani Maria. – Przychodzi do nas Zośka Nałkowska. Pewnie natłukła Alicji do głowy trochę feminizmu.

Zośka Nałkowska – jasne. Sraty taty. I pewnie Bolek tu przed wojną bywał, Wieniawa znaczy się. O Jadzi i Józku Beckach nie wspominając. „Mówiłem Józiowi już

w trzydziestym trzecim, na raucie u Marszałka, że trzeba z tym całym Hitlerem zrobić porządek. Nie posłuchał i oto, co z tego wynikło” – przedrzeźniał w myślach starszego Saskiego. Te ich zdrobnionka, koneksyjki, wielkoświatowe pozy, to przekonanie o własnej klasie i ważności – rzygać się chce. Wojna ich niczego nie nauczyła. Interesy jak kwitły, tak kwitną. Rekwizycja to dla nich hasło ze słownika Lindego, a egzekucja kojarzy im się tylko z długami i komornikiem. Folwarki pracują, chłopi jak czapkowali, tak czapkują, a kosztowności spokojnie leżą w sejfach – nikomu do głowy nie przyjdzie, żeby je sprzedawać, by mieć na kartkowy chleb i coś do niego. Zresztą, bądźmy poważni,kto w Podkowie Leśnej słyszał o kartkowym chlebie?

Fakt. Najwyraźniej ani o kartkowym pieczywie, ani o marmoladzie z buraków przypominającej konsystencją i smakiem smar do maszyn, ani o plackach z kartoflanych obierek nikt tu nigdy nie słyszał. Kolacja była doskonała.

Po posiłku przy wystawionym do ogrodu stole rozgorzała dyskusja polityczna. Stefanprzysłuchiwał jej się jednym uchem, pogrążony w myślach o Kamie i Biedronce, za to Góralowi i Rogalowi z podniecenia aż dymiło z czupryn.

– Nie ma na co czekać. Bardziej przygotowani, niż teraz jesteśmy, nie będziemy – perorował Góral, który tego samego dnia rano ciężko odchorował odwołanie wydanego dwa dni wcześniej rozkazu o mobilizacji.

– Zresztą nie podchodzimy do powstania w osiem osób – wtrącił swoje trzy grosze Rogal. – Jest nas o wiele więcej. No i jesteśmy świetnie uzbrojeni.

– Niemcy się wycofują, idą Rosjanie – wszedł mu w słowo Góral. – Moment do powstania jest idealny.

Rzeczywiście od jakichś dwóch tygodni z Warszawy ewakuowali się niemieccy urzędnicy i rodziny wojskowych, a na głównych arteriach miasta każdego dnia było widać korowody zmęczonych żołnierzy zmierzających na zachód. W szarych od kurzu zniszczonych mundurach, raczej powłóczący nogami niż maszerujący, w niczym nie przypominali zwycięskiej armii, która wkraczała tu we wrześniu 1939 roku. A było ich tylu, że w Alejach Jerozolimskich i na Wolskiej wstrzymano na czas ich żałosnego

przemarszu ruch tramwajów.W dzielnicy niemieckiej większość mieszkań stała już pusta, patroli na ulicach

niemal nie było widać, a jeśli już, to przemykały pod murami. Egzekucje ustały.Za to polski krwiobieg miasta aż huczał z podniecenia, szczególnie od czasu podania

na pierwszej stronie kurwara informacji o zamachu na Hitlera. Nieudanym, bo nieudanym, ale zawsze.

Warszawa wiedziała, co o tym myśleć: skoro już w najwyższym dowództwie zaczynają się desperackie spiski, to ze szkopem musi być krucho.

I było. Sowieckie dywizje już dawno przekroczyły Bug. Następnym przystankiem powinna być Wisła.

I Warszawa.– Pozornie idealny. Myślicie, że Polska ma cokolwiek do powiedzenia? Powstanie

w takich warunkach nie ma najmniejszego sensu – gasił entuzjazm Górala ojciec Aleksandra. – Zaraz przyjdą Sowieci i wiadomo, jak będzie. W Wilnie i Lwowie już zdążyli pokazać, jak wygląda ich pomoc. Jak już tu przyjdą, to zostaną.

– Wobec tego od jutra wszyscy zaczynamy się uczyć rosyjskiego, dziewczyny robić bliny, a my idziemy palić w ruskiej bani. – Beksa bez powodzenia próbował obrócić sprawę w żart.

– To nie o to chodzi przecież – wtrącił się Rogal. – Zachód pomoże.– Kochany – westchnął pan Gustaw, patrząc na niego z politowaniem. – Zachód ma

sprawy naszego kraju gdzieś. Wielka Brytania, Europa, Stany – wszyscy oni są zajęci własnymi trawnikami i samochodami. Churchill nigdy w życiu nie poświęci się dla naszego kraju, oni już dawno nas sprzedali. Przyjdą Rosjanie – to pewne. Podzielą nas. Część wezmą dla siebie. Jedyne, co trzeba robić, to nie utonąć, nie tracić głupio krwi na powstania. Robić swoje…

– No to co mamy robić? Siedzieć bezczynnie jak te pierdoły? – zdenerwował się Góral.

– Kochany, możesz zawsze pójść i rzucić we wroga widelcem, proszę bardzo – wtrąciła pani Maria, jak zawsze błyskotliwie.

– O, bardzo przepraszam. Protestuję! – wykrzyknął z żartobliwym przejęciem pan Gustaw. – Zastawa jest po rodzicach. Mam lepszy pomysł, pokażmy im obrazy Witkacego, może się przestraszą.

– O to to, świetny pomysł – podchwyciła żona. – To są najgorzej wydane pieniądze w moim życiu. Zresztą zaraz wam pokażę. To jest czysta sensacja.

Ostatnie słowo wymówiła takim tonem, że Stefana znowu skręciło w środku ze złości. Co za drobnomieszczańska kwoka z pretensjami!

Nie słuchając dalszej części rozmowy, Stefan nachylił się do Beksy i Górala.– Musimy już jechać. Niedługo godzina policyjna. Matka pewnie umiera już

z nerwów.– Nie ma mowy! – żachnął się Góral. – Zostajemy na noc.– Jak to?– Nie jak to, tylko tak to. Do miasta wrócisz z towarem, a towar będzie rano. Jasne? Siedzieli w bani nad jeziorem. Stefan pogodził się z myślą o czekającej go

awanturze. Zastanawiał się tylko, co powie matce. Może prawdę? W sumie, czemu nie?

– Człowieku, ale siostrę to masz piękną – zwrócił się do Aleksandra rozmarzonym głosem Beksa. – W skali od jednego do dziesięciu to jakoś tak… dziesięć.

– Nie obraź się, ale to nie mój typ – zaoponował Rogal. – Dziewięć.– Spokojnie panowie. Ja jestem tolerancyjny – zaśmiał się Aleksander.– Dziewięć to ma Kama – wszedł mu w słowo Stefan, zwracając się do Rogala. – Ta

jest jakaś zimna.– Hola! Hola! – zaprotestował brat obgadywanej Biedronki.– Spokojnie. On nie umie liczyć. Nie zdawał nawet matury – zakpił Beksa, a widząc

minę Stefana, dodał, klepiąc go przyjacielsko w kolano: – Żart. Ale z tą maturą to prawda.

Wszyscy wybuchnęli śmiechem.– Zresztą przy Kamie to każda jest zimna – skwitował beztrosko Beksa i skierował

się w stronę wyjścia. Za nim ruszyli pozostali. Tylko Stefan został na swojej ławeczce w kącie.

– A ty co? – zagadnął go zdziwiony Rogal.– Ja jeszcze walczę – sapnął Stefan. – Miało być piętnaście minut – wyjaśnił,

wskazując gestem klepsydrę na ścianie. W górnej części została jeszcze prawie połowa ziarenek piasku.

– Stary! – zawołał Beksa, stojąc w drzwiach sauny. – My żartujemy z tym bohaterstwem, wiesz? Nie trzeba się zabijać!

Stefan nie odpowiedział. Machnął tylko uspokajająco ręką.Gdy tamci wyszli, rozsiadł się wygodnie na ławeczce i rzuciwszy ręcznik w kąt,

oparł się o ścianę. Znad jeziora dobiegały pokrzykiwania kąpiących się chłopaków. Ale z nas morowe wojsko. Najedzeni, napici, nagadani o dziewuchach, wygrzani i wykąpani. Czyli jak u Haszka – „O szóstej wieczorem żołnierze dostają gulasz z kartoflami, o pół do dziewiątej idzie wojsko do latryny, żeby się wyknocić, o dziewiątej idzie spać. Przed takim wojskiem nieprzyjaciel pierzcha ze zgrozą”[3] – pomyślał zgryźliwie. Jeden, który boi się huku wystrzałów. Drugi, co by tylko panny obracał i wymądrzał się o polityce. A z trzeciego urodzony kapral – jak znalazł do musztrowania rekrutów w koszarach. I jeszcze ta jego poza twardziela w stylu: „Prawdziwy mężczyzna nie jada miodu,

prawdziwy mężczyzna żuje pszczoły”. Tylko Rogal normalny.A ja, niby co? Lepszy? Wymądrzam się, a nawet raz prochu nie powąchałem w akcji.

Tamci przynajmniej coś robili, kiedy ja zażerałem czekoladki w Wedlu, a jedyną walką, jaką podejmowałem, były przepychanki z tym durnym Maniusiem W sumie może Góral ma rację z tym powstaniem? Bo jak nie, to co? Mamy bezczynnie patrzeć, jak Ruscy wchodzą?

Tak czy siak, to nie my decydujemy.Dalszy ciąg tych rozmyślań przerwał mu cichy skrzyp drzwi sauny. Spojrzał w stronę

wejścia. Biedronka. Nie bardzo wiedząc, co robić, wstał, ale po chwili dotarło do niego, że przecież jest nagi. Dziewczyna zdjęła ręcznik i weszła trochę głębiej do pogrążonego w półmroku wnętrza. Stał nieruchomo, patrząc na jej nagie ciało, i miał wrażenie, że w saunie zrobiło się jeszcze goręcej. Zimna? No cóż – chyba palnąłem głupotę. Krew napłynęła mu do głowy, ale poczuł, że nie tylko tam. Biedronka się odwróciła. I wtedy gozobaczyła.

Skamieniała.Stali tak naprzeciw siebie, nie mogąc się ruszyć i nie wiedząc, co robić. Wreszcie

Stefan chwycił drewnianą chochlę, zanurzył ją w stojącym koło pieca cebrzyku i chlusnąłwodą na rozgrzane węgle.

– Gorąco – bąknął. – Zmniejszę troszeczkę…Z paleniska buchnęły kłęby pary. Powietrze zaczęło parzyć w nosie i gardle. Duchota

uderzyła ich w głowy jak pluszowy młot.– Teraz jest bardziej gorąco – zauważyła przytomnie Biedronka, speszona, ale wciąż

stała przed nim nieruchomo z opuszczonymi wzdłuż ciała rękoma.– Rzeczywiście – kontynuował tę dziwną konwersację Stefan. Czuł się tak, jakby

występował w sztuce teatralnej i w trakcie najważniejszej sceny wyleciał mu z głowy tekst. – Zapomniałem, że… ten – chrząknął i przełknął ślinę – że woda nie gasi, tylko, eee, ten…

Zamilkł zmieszany.W końcu ukłonił się ni to po oficersku, ni to po sztubacku, i wymijając dziewczynę,

pospieszył do wyjścia. Gdy zamknęły się za nim drzwi, Biedronka usiadła na ławeczce, roztargnionym gestem sięgnęła po ręcznik i zakryła się nim.

Stefan ruszył ku pomostowi sztywnym chybotliwym krokiem.

Wskoczył do wody jak najdalej od brykających w jeziorze chłopaków, by nie spostrzegli jego nabrzmiałego, jakby miał zaraz pęknąć, członka.

– Co jest? – spytał Beksa, widząc dziwną minę Stefana.– Stygnę – rzucił, siląc się na niedbały ton.Chłodna woda jeziora wysysała z jego rozgrzanego ciała żar sauny. Biedronka

zimna? Ależ ja głupi jestem…Nagle usłyszeli głęboki basowy pomruk przypominający odgłos nadchodzącej burzy.

Spojrzeli w rozgwieżdżone niebo. Ani jednej chmurki. Na wschodzie znowu coś zaburczało i zadudniło potężnie.

– Front! – wykrzyknął Beksa. – Słyszycie? Ale się będzie działo! Front przebiegał przez sam środek kuchennego stołu. Z jednej strony Stefan uchylał

się przed kolejnymi lecącymi w jego stronę przedmiotami, z drugiej miotała się z rozwianym włosem i zapłakaną twarzą Hanna.

Cóż. To jednak nie był najlepszy pomysł z tym powiedzeniem prawdy. Soplicowo w Podkowie to jeszcze, zwykła towarzyska wizyta, która się przeciągnęła, ale o konspiracji nie trzeba było mówić. Lepiej było znowu coś ściemnić – chociażby o zepsutej dekawce.

Następna rosenthalowska filiżanka w różyczki frunęła w jego stronę i ominąwszy o centymetry głowę, rozbiła się na ścianie. No i koniec. Już nic nie zostało z dawnego życia – pomyślał Stefan, zerkając kątem oka na rozpryśnięte na wszystkie strony okruchyporcelany.

Przerażony Jaś kulił się w kącie, nie rozumiejąc, co się dzieje.– Jak mogłeś mi to zrobić?! Okłamałeś mnie! Okłamywałeś mnie przez cały czas!– Mamo, przepraszam! Tak wyszło. Słyszysz? Uspokój się proszę!Stefan okrążył stół i spróbował ją objąć, ale odepchnęła go z całej siły.– Nie mam już nikogo! – krzyknęła rozpaczliwie, bijąc go w pierś zaciśniętymi

kurczowo dłońmi. – Jestem sama!– Nie jesteś – powiedział i raz jeszcze spróbował ją przytulić. Nagle przestała się

bronić i opadła bezsilnie w jego ramiona. – Nigdy cię nie zostawię. Przepraszam.

Czuł, jak jej ciało rozpaczliwie dygocze wstrząsane spazmami bezgłośnego płaczu.

Jej szloch rozrywał mu serce. Bolał.W oczach stanęły mu łzy. Ze ściśniętym gardłem całował jej zapłakaną twarz.– Przepraszam. Przepraszam mamo. – Stefek, a to znasz? – spytała Hanna, wyciągając z półki jakąś podniszczoną

broszurę.– Co? – spytał.Zaczęła recytować, raz po raz zerkając w trzymane w prawej ręce kartki, lewą

gestykulując dla podkreślenia co ważniejszych słów.– Gdy znów do murów klajstrem świeżym

Przylepiać zaczną obwieszczenia,

Gdy „do ludności”, „do żołnierzy”

Na alarm czarny druk uderzy

I byle drab, i byle szczeniak

W odwieczne kłamstwo ich uwierzy,

Że trzeba iść i z armat walić,

Mordować, grabić, truć i palić;

Gdy zaczną na tysiączną modłę

Ojczyznę szarpać deklinacją

I łudzić kolorowym godłem,

I judzić „historyczną racją”

O piędzi, chwale i rubieży,

O ojcach, dziadach i sztandarach,

O bohaterach i ofiarach;

Gdy wyjdzie biskup, pastor, rabin

Pobłogosławić twój karabin,

Bo mu sam Pan Bóg szepnął z nieba,

Że za ojczyznę – bić się trzeba;

Kiedy rozścierwi się, rozchami

Wrzask liter pierwszych stron dzienników,

A stado dzikich bab – kwiatami

Obrzucać zacznie „żołnierzyków”. –

– O przyjacielu nieuczony,

Mój bliźni z tej czy innej ziemi!

Wiedz, że na trwogę biją w dzwony

Króle z panami brzuchatemi;

Wiedz, że to bujda, granda zwykła,

Gdy ci wołają. „Broń na ramię!”,

Że im gdzieś nafta z ziemi sikła

I obrodziła dolarami;

Źe coś im w bankach nie sztymuje,

Źe gdzieś zwęszyli kasy pełne

Lub upatrzyły tłuste szuje

Cło jakieś grubsze na bawełnę.

Rżnij karabinem w bruk ulicy!

Twoja jest krew, a ich jest nafta!

I od stolicy do stolicy

Zawołaj, broniąc swej krwawicy:

„Bujać – to my, panowie szlachta!”[4]

– A ty ciągle swoje – burknął naburmuszony, gdy skończyła i podeszła pocałować go w czoło. – Daj spokój, zobacz, jaki piękny wieczór.

Znad cmentarza dolatywał głośny świergot setek ptasich gardeł, a na podwórku to samo towarzystwo co zwykle gadało i śpiewało. Stefan z Hanną stali w otwartym oknie oparci o parapet i słuchali, jak po Tangu milonga przyszedł czas na nieśmiertelne Chryzantemy złociste, a po nich rozbrzmiały pierwsze takty Ostatniej niedzieli.

– A niby skąd Tuwim miał paręnaście lat temu wiedzieć, że Niemcy będą okupowali Warszawę? – spytał ostrym tonem, a nie doczekawszy się odpowiedzi, dorzucił. – A zresztą, skoro taka z ciebie pacyfistka, to właściwie po co wyszłaś za oficera?

Hanna milczała. W zapadającej powoli ciemności głos, któremu daleko było do gładkiego jak aksamit barytonu lirycznego Fogga, śpiewał refren „tanga samobójców”, jak powszechnie nazywano szlagier autorstwa Petersburskiego i Friedwalda:

To ostatnia niedziela

dzisiaj się rozstaniemy,

dzisiaj się rozejdziemy

na wieczny czas.

To ostatnia niedziela,

więc nie żałuj jej dla mnie,

spojrzyj czule dziś na mnie

ostatni raz.[5]

Jeśli jakieś miasto w historii ludzkości zasłużyło na miano światowej stolicy plotki, to bez wątpienia była nim Warszawa w ostatnich dniach lipca 1944 roku. Na tonących w blasku letniego słońca ulicach, w zatłoczonych tramwajach, na podwórkach rozgrzanych od upału jak piece kamienic, w gwarnych sklepach, dusznych mieszkaniach i pustoszejących urzędach huczało niczym w ulu.

Że po zamachu Hitler ogłuchł, oślepł, dostał padaczki i zwariował. Że każe rozstrzeliwać wszystkich oficerów od kapitana wzwyż, w związku z czym dowódcą wschodniego frontu został jakiś kapral, który przed wojną był dentystą w Szwarcwaldzie.

Że Niemcy zamierzają oddać Warszawę bez jednego wystrzału. Że zamierzają się w niej bronić do ostatniego żołnierza. Że już zaminowali wszystkie mosty i najważniejsze budynki. Że Anders jest w drodze do Polski. Że jest nawet przygotowany dla niego biały koń – dla niepoznaki codziennie zaprzęgany do dorożki na Powiślu. Na Żeraniu. Na Czystem. Na Czerniakowie. Na Służewcu. Że Raczyński od tygodnia mieszka gdzieś na Nowym Świecie i wieczorami kupuje eklerki u Bliklego. A rano słoninę i bimber na placu Grzybowskim.

Że Mikołajczyk dogadał się ze Stalinem w sprawie granicy. Że Stalin wysłał Mikołajczyka na Łubiankę, a potem torturami zmusił do małżeństwa z Wandą Wasilewską. Że Sosnkowski został zamordowany tak samo jak Sikorski. Że razem z Maczkiem i Amerykanami Sosnkowski organizuje wielki desant powietrzny aliantów

na Warszawę.Że Niemcy po to wyszli kilka dni temu z miasta, żeby je zbombardować

i doszczętnie zniszczyć. A wrócili, bo dostali wreszcie od dawna obiecywaną wunderwaffe i szykują wielką kontrofensywę.

Że ktoś pojechał pociągiem do Świdra i tam w lesie nad rzeką, koło szpitala dla gruźlików, spotkał wielki oddział Rosjan i kilkadziesiąt czołgów. Że Wehrmacht ucieka na zachód, bo nie chce walczyć, ale za to SS grupuje pod Grodziskiem wszystkie siły, by lada dzień uderzyć na Rosjan.

Że całą Rzeszą rządzi teraz Himmler, bo Hitler zginął w zamachu i zastępuje go sobowtór, jakiś aktor z Radomia czy też może z warszawskiego żydowskiego teatru Azazel. Gdzie tam, przecież Bodo go zastępuje – w kurwarze nawet było zdjęcie, na którym widać, jak rzekomy Fuhrer spaceruje po ogrodzie z wielkim dogiem arlekinem, takim jakiego miał Bodo. Nic z tych rzeczy, Skórzenny porwał z Hollywood samego Chaplina i to on udaje Hitlera.

Że sowiecka ofensywa wyhamowuje z powodu braku paliwa do czołgów, ale za to z zachodu idą jak burza Francuzi, którzy wściekli się wreszcie na Niemców, kiedy po czterech latach okupacji w Paryżu zabrakło szampana i roqueforta.

Że powstanie ma być – ale dopiero na rocznicę Cudu nad Wisłą. Że nie będzie go wcale, bo Armia Krajowa nie chce się ujawniać przed Ruskimi.

Że Niemcy są już gotowi, by na rozkaz z Berlina wlać do warszawskich wodociągówtysiąc ton cyjanku – widziano nawet cysterny z wymalowanymi trupimi główkami na bocznicy Dworca Zachodniego. Że Frank popełnił samobójstwo i kazał się pochować na Wawelu w sarkofagu z napisem „Ostatni król Polski”, a do trumny zapakować ukradzione z Muzeum Czartoryskich obrazy – Portret młodzieńca Rafaela i Damę z łasiczką Leonarda.

Plotki, ględźby, bajędy, depesze, pogłoski, bujdy, komunikaty, bajki, wieści, nowiny, wymysły, doniesienia, brednie i najzwyklejsze łgarstwa mieszały się jak w tyglu. A im więcej ich było, tym większy odczuwano głód nie tyle nawet wiarygodnych informacji, co raczej nadziei na lepsze jutro. Na jakiekolwiek jutro.

W takiej mniej więcej atmosferze w poniedziałek 31 lipca po południu w mieszkaniu przy Pańskiej spotkało się kilku panów pod pięćdziesiątkę, niepozornych z wyglądu, ubranych w skromne, niewyróżniające się na ulicy robociarskie ciuchy. Umówili się na osiemnastą, ale większość z nich dotarła na miejsce około godziny wcześniej. Jeden z nich zreferował pozostałym przebieg swojej wycieczki rowerowej na Pragę, którą według jego słów Niemcy zostawili niemal zupełnie bez obrony. Stwierdził też, że na rogatkach tej dzielnicy pojawiły się pierwsze rosyjskie czołgi.

Panowie zadumali się, słysząc te nowiny, i po raz bodaj tysięczny zaczęli się wczytywać w treść niewielkiej ulotki – jednej spośród tysięcy zrzuconych kilka dni temu nad miastem z sowieckiego kukuruźnika. Jej tekst brzmiał tak:

„Warszawa drży w posadach od łyku dział. Wojska radzieckie nacierają gwałtownie i zbliżają się już do Pragi. Nadchodzą, aby przynieść nam wolność. Niemcy, wyparci z Pragi, będą usiłowali bronić się w Warszawie. Zechcą zniszczyć wszystko. W Białymstoku burzyli wszystko przez sześć dni. Wymordowali tysiące naszych braci. Uczyńmy, co tylko w naszej mocy, by nie zdołali powtórzyć tego samego w Warszawie.

Ludu Warszawy! Do broni! Niech ludność cała stanie murem wokół Krajowej Rady Narodowej, wokół Warszawskiej Armii Podziemnej. Uderzcie na Niemców!

Udaremnijcie ich plany zburzenia budowli publicznych. Pomóżcie Czerwonej Armii w przeprawie przez Wisłę. Przysyłajcie wiadomości, pokazujcie drogi. Milion ludności Warszawy niechaj się stanie milionem żołnierzy, którzy wypędzą niemieckich najeźdźców i zdobędą wolność”.[6]

Co robić? Co robić? Ostatecznie wyniki rowerowego zwiadu przesądziły – już czas. Trzeba działać.

Cyklista poproszony przez trzech pozostałych mężczyzn usiadł przy maszynie do pisania, po czym, zastanawiając się nad każdym słowem, zaczął stukać w klawisze. W panującej w pokoju grobowej ciszy, każde uderzenie czcionki w nawiniętą na wałek kartkę brzmiało jak wystrzał. Tekst był krótki. Brzmiał tak: „Alarm – do rąk własnych komendantom obwodów! 31 lipca godzina 19.00. Nakazuję godzinę »W« dnia 1 sierpnia,godz. 17.00. Adres miejsca postoju Okręgu: Jasna 22 m. 20, czynny od godziny »W«. Otrzymanie rozkazu kwitować. »X«.[7]

Tekst przepisano w kilkunastu egzemplarzach, z których każdy wręczono innej spośród czekających w sąsiednim pokoju dziewcząt. Około trzech kwadransów przed godziną policyjną, zaczynającą się o dwudziestej, karteczki wyruszyły w drogę do adresatów. Zaraz potem panowie się rozeszli.

Dopiero kilka minut później na Pańską dotarł szósty z zaproszonych na spotkanie. Pech chciał, że z całej grupy to on był najlepiej poinformowany o sytuacji w mieście i okolicach: Rosjan ani na Pradze, ani nawet w Radzyminie nie ma, a Niemcy przegrupowali się i w sile pięciu dywizji pancernych rozpoczęli silne kontruderzenie na linii Radzymin–Wołomin–Okuniew–Mińsk Mazowiecki.

Ale łączniczek nie można już było cofnąć. Kości zostały rzucone. Setki tysięcy kości – piszczeli, mostków, łopatek, żeber, miednic, paliczków, goleni, kręgów, obojczyków i czaszek.

Rowerzystą był Antoni Chruściel. Pozostali panowie nosili nazwiska: Tadeusz Komorowski, Tadeusz Pełczyński, Leopold Okulicki i Jan Stanisław Jankowski. Spóźnił się Kazimierz Iranek–Osmecki. Latem 1944 roku bardziej znano ich pod pseudonimami Monter, Bór, Grzegorz, Niedźwiadek, Soból i Heller.

– Kochanie, wstawaj! – podenerwowany głos ojca obudził Biedronkę.Spojrzała za okno, wschodzące słońce wisiało jeszcze bardzo nisko nad horyzontem.

O co chodzi? Co się stało?

Zaspana wyszła z pokoju. Cały korytarz był zastawiony walizkami i torbami. Ojciec właśnie próbował otworzyć drzwi na ganek, w czym bardzo przeszkadzał mu trzymany oburącz skórzany kufer. W końcu mu się udało. Nic z tego wszystkiego nie rozumiejąc, usiadła na stojącym pod ścianą krześle, by się ocknąć. Z sąsiedniego pokoju wyszedł Aleksander, też dźwigając jakieś rzeczy.

– Budź mamę, ja się nie odważę – rzucił w jej stronę, stawiając tobół na podłodze. – Co tak siedzisz? Rosjanie są już pod Warszawą.

– Ja też im współczuję – zażartowała odruchowo.– Powstanie będzie dzisiaj, właśnie się dowiedziałem – wyjaśnił Aleksander. –

Pakujemy się i jedziemy.– Im dalej od miasta, tym lepiej – powiedział ojciec, wracając po kolejne walizki. –

Jeszcze mi za to podziękujecie – dodał, znikając za drzwiami.Powstanie! Wreszcie! Muszę się dostać do Warszawy – pomyślała Biedronka.

A potem, widząc brata, który z niepewną miną podążył za ojcem, do niej doszło: Olek chce uciekać. No po prostu nie wierzę. Przecież to on mnie wciągnął do konspiracji…

– Dzisiaj? – Stefan patrzył na Kamę z niedowierzaniem. – O siedemnastej? Ile to może potrwać?

– Mówią, że dwa może trzy dni. Podobno Rosjanie zajęli dziś Legionowo.– Boże…– Zbiórka dwie godziny wcześniej. W Telefunkenie, tu zaraz przy Karolkowej, koło

Skry. Wiesz, gdzie to?Nim zdążył odpowiedzieć, od strony Żytniej rozległ się dźwięk rowerowego

dzwonka. Biedronka zatrzymała się przy wjeździe na podwórko i pomachała im. Stefan dałby sobie głowę uciąć, że jej promienny uśmiech był skierowany tylko do niego. Kama podbiegła w jej stronę, wsiadła na bagażnik i po chwili obie dziewczyny zniknęły za rogiem.

Stefan spojrzał w okno mieszkania. Matka paliła papierosa. Musiała widzieć całą scenę, bo zaciągnęła się gwałtownie i zgasiła go nerwowo.

Trzy dni. Trzy dni i po wszystkim. To znaczy, że kolejną awanturę matka zrobi mi już

w wolnej Warszawie. Tak czy siak – lepiej za trzy dni niż teraz. Poza tym, jeśli mam zdążyć na zbiórkę o trzeciej, to nie mogę tracić czasu na przekonywanie ani tym bardziej uspokajanie histerii. Przeżyła wyprawę do Podkowy, przeżyje i to. A zresztą jestem już dorosły i robię, co chcę. Nie muszę się tłumaczyć. Jedzenie w domu jest – dadzą sobie radę do piątku, bez przesady. Raz jeszcze sięgnął do szafy i dopakował do chlebaka z bielizną czwartą parę skarpetek. Nigdy nic nie wiadomo, powstanie może się przecież przeciągnąć.

– Co robisz? – pogrążony w myślach nie zauważył Jasia, który podszedł do niego od tyłu i zdziwiony przyglądał się poczynaniom brata.

– Nic. Szukam czegoś – skłamał i zaczął energicznie grzebać w szafie, jakby rzeczywiście czegoś tam szukał.

– Gdzie idziesz? – nie dawał za wygraną Jaś.– Słucham? – Stefan udawał zdziwionego. – Coś ty, nigdzie nie idę.Jaś usiadł na łóżku i rozpłakał się tak żałośnie, że Stefanowi ścisnęło się serce.

– Ej, no co ty? Nie wolno się mazać. Prawdziwi faceci nie płaczą. Masz być dzielny. Musisz się opiekować mamą, tak jak ja się opiekuję, dobrze? I nie wolno ci nic mówić mamie.

– Gdzie idziesz? – powtórzył bezradnie Jaś.Stefan przytulił go mocno i pocałował w mokre od łez policzki.– Przestań malutki, nigdzie nie idę. Leć do kuchni, zaraz będzie obiadek.Jaś poleciał.Stefan złapał chlebak i cicho przemknął w stronę wyjścia. Zobaczył jeszcze matkę

mieszającą zupę w garnku. No proszę. Zebrała się w sobie i wzięła do gotowania akurat dzisiaj, gdy syn idzie do powstania. Coś go ścisnęło mocno za gardło. Przełknął ślinę i szybko wyszedł.

Jak złodziej. Gdy przeszedł na drugą stronę Żytniej, pod mur cmentarny, zerknął w okno. Jaś

patrzył na niego wielkimi oczami.Z trudem powstrzymując łzy, Stefan wykonał swój popisowy numer a la Chaplin.

Skończywszy tańczyć, zasalutował braciszkowi żartobliwie i nie odwracając się już, ruszył przed siebie. Najpierw powoli, potem coraz szybciej, niemal biegiem, jakby przed czymś uciekał.

Wola

1 – 11 sierpnia 1944 roku

Góral był wniebowzięty. Do fabryki Telefunkena na rogu Karolkowej i Mireckiego na warszawskiej Woli dotarł kilka minut po drugiej. Na dziedzińcu i po halach kręciło się już kilkadziesiąt osób, wśród których wyróżniało się kilku mężczyzn w przedwojennych polskich oficerskich mundurach z biało–czerwonymi opaskami na lewym ramieniu. Bajka. Wreszcie skopiemy szkopom dupy. Ciekawe, czy broń już przywieźli?

Przez otwarte drzwi wszedł do jakiegoś pustego magazynu. W kącie pomieszczenia paliło papierosy kilku robotników w kombinezonach.

– Też, kurwa, wymyślili – narzekał najstarszy z nich, wymachując nerwowo rękoma. – W środku dnia powstanie robić. Nie mogli z rana albo po fajrancie? Gówniarzeria cholerna! Tylko kłopotów ludziom narobili, żona z dzieciakami na Rakowcu, jak ja się tam do nich dostanę, kiedy się zacznie strzelanie? Teraz to jeszcze bysię dało, ale nikogo nie puszczają muły jedne. Przebierańcy zafajdani!

Rozejrzawszy się po wnętrzu, Góral spostrzegł kolejne drzwi w głębi pomieszczenia.Nie zwracając uwagi na niechętne spojrzenia robotników, ruszył w tamtą stronę. Trafił dofabrycznej ubikacji. Trudno. Wszedł. Trzymaną do tej pory pod pachą sporą skórzaną torbę, związaną konopnym sznurkiem, położył na metalowej umywalce przymocowanej zardzewiałymi śrubami do ściany naprzeciwko rzędu drewnianych drzwi kabin sedesowych. No, no, historia to zapamięta – plutonowy Jan Góralski, herbu Prawdzic, szykuje się do boju o wolność ojczyzny w oparach robociarskich szczyn i gówna – zakpiłw myślach i zaczął rozwiązywać sznurek.

Kilka minut później jego cywilne ubranie leżało upchnięte byle jak w torbie w kącie ubikacji, a na fabryczny dziedziniec sprężystym krokiem absolwenta konspiracyjnej podchorążówki wyszedł plutonowy Armii Krajowej – w oficerkach błyszczących jak czarne lustra, bryczesach koloru zakurzonej łąki i kurtce mundurowej ze starannie przyszytymi na pagonach trzema belkami. Vis spoczywał w kaburze przy prawym boku mocno przywiązany do splecionej z rzemyków smyczy, na drugim końcu zakończonej pętlą wiszącą na szyi. Gwizdek jest? Jest – starannie przywiązany do sznurka zahaczonego o guzik kieszonki na piersi. No! Teraz można się zameldować i zapytać o przydział – pomyślał Góral, przekrzywiając zawadiacko wciśniętą na głowę furażerkę z prawdziwym orzełkiem kupionym już półtora roku temu na Kercelaku za dwieście złotych.

Razem ze swoimi ludźmi dostał się do oddziału Kobry. Fajnie, tylko jak go znaleźć w tym rosnącym z minuty na minutę stadzie Żbików, Rysiów, Lechów, Orłów, Jurów, Bohunów i Jastrzębi?

No i gdzie ci moi ludzie?Beksa i Stefan dotarli do Telefunkena niemal jednocześnie. Przeciskając się przez

gęstniejący z każdą chwilą tłum takich samych jak oni zdezorientowanych nasto– i dwudziestolatków, rozglądali się za resztą swojej grupy. Najpierw natknęli się na Rogala, który przycupnął bezradnie koło wejścia do jakiegoś warsztatu, potem spotkali dziewczyny.

– Aleksandra nie będzie – poinformowała ich sucho Biedronka i zamilkła speszona.Stanęli całą piątką pod ścianą niczym stadko przestraszonych kuropatw. Niepewność

w ich oczach mieszała się z fascynacją. Takiej zgrai przebierańców Warszawa nie widziała chyba od ostatniego przed wojną balu sylwestrowego. A może nawet nigdy.

W tramwajarskich czapkach, rogatywkach wszelkich możliwych wzorów – kolejarskich, wojskowych, harcerskich i pocztowych, w furażerkach, cyklistówkach i beretach, kaszkietach, kapeluszach, strażackich hełmach i z gołymi głowami. W butach narciarskich i do jazdy konnej, w trzewikach, pepegach, pantofelkach i, rzecz jasna, oficerkach. W poprzerabianych tak, by przypominały mundury – uniformach tramwajarskich, kolejarskich i roboczych kombinezonach z drelichu w różnych kolorach. W spodniach płóciennych, lnianych, gabardynowych, sztruksowych, diagonalowych, sztuczkowych, kamgarnowych, szewiotowych i z gładkiego sukna. W sukienkach, spódnicach, szarawarach, hajdawerach i spódnicospodniach. W bryczesach, pumpach, pantalonach, sztanach, wytartych portkach, a nawet harcerskich krótkich spodenkach. W kamizelkach zapinanych i wciąganych przez głowę, marynarkach w jodełkę, paski i kratę, w sweterkach, wiatrówkach, prochowcach, skórzanych kurtkach i eleganckich płaszczach. Tak właśnie prezentowała się Armia Krajowa pod zaciągającym się powoli chmurami warszawskim niebem wczesnym popołudniem 1 sierpnia 1944 roku.

Tu i ówdzie zauważali grupki wyróżniające się z radośnie podekscytowanego – ale też przestraszonego nieco – tłumu spokojniejszymi, wręcz flegmatycznymi ruchami i mniej rozbieganymi oczyma. Oraz posiadaniem broni. Przede wszystkim posiadaniem broni.

Podeszła do nich śliczna, może szesnastoletnia, dziewczyna z wiklinowym koszem pełnym biało– czerwonych opasek.

– Jasna cholera, jak pięknie – westchnął Beksa, sięgając po jedną, a następnie wciągnąwszy ją na ramię, wskazał na jedną z takich właśnie grupek, która rozłożyła się koło nich, i ni to zapytał, ni wykrzyknął drżącym z podniecenia głosem: – Ty, to są od „Zośki” chyba?! Zapowiada się ciekawy dzień. Kto się boi? Przyznać się.

– Ja – odparł Rogal.Reszta milczała. Chyba tylko w Warszawie – w dniu wybuchu powstania zwanego początkowo

sierpniowym – jeden rok znaczył tyle co w innym miejscu i czasie dekada, a dwa czy trzylata oznaczały już niemal odstęp całego pokolenia. Nastolatki były żołnierzami, dwudziestolatki ich dowódcami, dwudziestojednolatki dowódcami dowódców, a dwudziestodwu– czy dwudziestopięciolatki bogami. Dla dwudziestoletniego Górala starszy o trzy czy cztery lata Kobra był herosem, który prosto z kart Kamieni na szaniec zstąpił na dziedziniec fabryki Telefunkena.

Spokojny, ale potrafiący huknąć. Opanowany, można wręcz powiedzieć flegmatyczny, ale potrafiący podejmować błyskawiczne decyzje. Kobra był wszystkim tym, czym Góral z całego serca chciał być. Mundur leżał na nim, jakby się w nim urodził,chód, przypominający leniwe, a zarazem sprężyste ruchy drapieżnika w każdej chwili gotowego do ataku, sugerował niezwykłą sprawność fizyczną, przenikliwe spojrzenie prawie zawsze przymrużonych siwych oczu zdradzało urodzonego dowódcę. Dobrze trafiliśmy – myślał Góral, wracając z Kobrą do swoich ludzi. Chyba temu zauroczeniu przypisać należy, że już w pierwszych minutach znajomości podarował nowemu dowódcy należącego do oddziału visa. „To oficerska broń” – powiedział, wręczając go Kobrze, który dał mu w zamian swoją parabelkę.

– Dobra, słuchajcie, przyłączamy się do innego oddziału – poinformował grupę, starając się, by jego głos brzmiał pewnie i stanowczo. – Poznajcie Kobrę. Baaaczność! – wykrzyknął i dmuchnął w gwizdek.

Kobra wyrwał mu gwizdek z ust.

– Ilu was jest? – spytał, przyglądając się krytycznie wpatrzonemu w niego jak żaba w węża towarzystwu.

– Było ośmioro, ale jeden nie dotarł – odparł Góral.– Nie pytam, ilu było, tylko ilu jest.– Siedmioro – zameldował Góral.– Powitać, powitać – zwrócił się do nowych podkomendnych z kpiącym

uśmieszkiem. – Chłopcy, widzę, chucherka, łącznie z panem dowódcą – zażartował i chwytając zdezorientowanego Górala za ramię, skomentował: – Nooo, słabiutko…

– Dziewczyny za to piękne – kontynuował, gdy ucichł śmiech wywołany tym niespodziewanym kawałem. – Teraz razem będziemy się grzać, spać, jeść, a może nawet – zawiesił głos, patrząc na Beatę – może nawet śpiewać.

– Ja mam już partnera do duetu – odparła nie speszona dwuznaczną odzywką dziewczyna.

– Który to?– Noo, na razie go nie ma…– Nieobecni nie mają głosu – uciął Kobra, wywołując tym kolejną salwę śmiechu.Nagle na dziedzińcu pojawił się oficer w idealnie skrojonym odprasowanym

mundurze z insygniami porucznika na pagonach.– Zbiórka w pododdziałach! – zarządził towarzyszący mu adiutant.Gwar ucichł, a po około minucie nerwowego szurania, podbiegania i cichych

nawoływań ustawił się zawijający przy bramie poczwórny szereg przejętych chłopaków i dziewczyn.

– Baaaczność!Wszyscy wyprężyli się dumnie i wbili wzrok w oficera.– Żołnierze Polski Podziemnej! – przemówił uroczystym głosem. – Na przedpolach

stolicy stoją już dywizje sowieckie. Liczymy, że Sowieci, wykorzystując nasz zryw, lada dzień wkroczą do miasta. Pamiętajcie, komu składaliście przysięgę. Podlegacie wyłącznie naczelnemu wodzowi i dowództwu Armii Krajowej. Nie może być mowy

o brataniu się z bolszewikami. Sowietów należy traktować z rezerwą jako sojuszników naszych sojuszników. Spocznij.

Gdy po skończonej przemowie oficer z adiutantem oddalili się, Biedronka spytała nagle:

– A jeśli nie wkroczą?– No to szkopy nas wszystkich rozwalą – odparł beztrosko Beksa. – To chyba jasne. Kobra zniknął na jakiejś odprawie, przedstawiwszy im przedtem zdawkowo

pozostałych członków oddziału – Mikiego i Pająka – oraz informując, że resztę plutonu przyprowadzi Joe. Przez następną godzinę snuli się bez celu po fabryce. Raz po raz pojawiała się plotka, że gdzieś będą rozdawać broń, więc przepychali się wraz z innymi, ustawiali w dwuszeregu i wpisywali swoje pseudonimy na jakieś, nie bardzo wiadomo czemu mające służyć, listy.

Krążąc z Beksą, Stefan zaczął już rozpoznawać niektóre twarze – rozradowane, przestraszone, podekscytowane i naznaczone niepewnością. Z gwaru podnieconych rozmów wychwytywał nieznane dotychczas pseudonimy i nazwy oddziałów. Beksa słuchał ich z wyrazem ekstazy na twarzy. Kołczan, Broda, Morro, Czata, Bonawentura, Książę, Felek, Giewont, Alek, Słoń, Radosław – Stefan nie rozróżniał, które dotyczą ludzi, a które plutonów, kompanii, batalionów czy czegoś jeszcze innego.

Nie wiedząc, co ze sobą zrobić, z nudów i z ciekawości kluczyli po korytarzach fabryki, wchodzili na piętra i do piwnic, natykając się na podobnych sobie zdezorientowanych włóczykijów. Gdzieś paru chłopaków grało w karty. Gdzie indziej ktoś rozdawał jakiemuś oddziałowi sidolówki i filipinki, ale gdy podeszli, odpędzono ich.Nielicznych posiadaczy broni otaczały wianuszki chłopaków z pustymi rękoma, wpatrujących się pazernym wzrokiem w szmajsery, błyskawice, parabelki, thompsony czy mausery. Uczucie pożądliwej zazdrości budziły nawet stare wysłużone lebele, naganty i colty pamiętające zapewne nie tylko pierwszą wojnę światową, lecz także wcześniejszy o dziesięć lat rosyjsko–japoński konflikt o Mandżurię albo i dawniejsze czasy. Największe wrażenie zrobiło na Stefanie i Beksie trzech umundurowanych chłopaków w kącie podwórka grających w boule nie odbezpieczonymi, jajowatymi granatami.

Byli akurat w głębi fabryki, gdy przy bramie od strony Okopowej wybuchła strzelanina. Wróciwszy na dziedziniec, dowiedzieli się, że chłopaki z „Zośki” zdobyli niemiecki ciągnik, który próbował sforsować bramę. Podobno zastrzelili przy tym kilku Niemców. Jakaś dziewczyna została ponoć ranna. A na Okopowej budują barykadę.

Podniecenie rosło. Strach też. W toalecie, gdzie półtorej godziny wcześniej przebierałsię Góral, ponad połowa kabin była zajęta.

Mimo że nie było jeszcze siedemnastej, z różnych stron miasta zaczęły odzywać się strzały – czasem pojedyncze, czasem całe serie. Kolejne plutony znikały za którąś z bram, przemykając chyłkiem ku wyznaczonym im przez dowództwo celom.

Kobra wrócił z odprawy i zebrał wszystkich przy platformie. Rozpostarł mapę z naniesionymi na nią kilkoma czerwonymi punktami.

– Zabezpieczamy natarcie na magazyny od północy – powiedział, tocząc wzrokiem po stremowanych twarzach, a następnie wskazując jeden z czerwonych punktów na mapie, dodał: – Tu jest szkoła. Atakujemy od frontu.

– Po co nam magazyny? – spytał Góral.– A po co nam jedzenie? – odparł Kobra, budząc kolejną salwę śmiechu.Podbiegł do nich jakiś chłopak. Kobra spojrzał na niego zdziwiony.– Gdzie reszta? – spytał ostro.– Nie daliśmy rady zawiadomić – odparł nowy.– Świetnie – westchnął sarkastycznie Kobra. – Od nas nie ma połowy ludzi.– Ładnie się zaczyna – skomentowała Biedronka.– No dobra – przerwał nagłą ciszę Góral. – Broń.– A swojej nie macie? – zdziwił się Kobra.– Ja mam pistolet maszynowy i trzydzieści naboi. Jest jeszcze sten Rogala.– No to dla reszty po jednym granacie na dzień dobry – zakomenderował Kobra.Góral popatrzył na niego osłupiały.– Mam atakować budynek od frontu z dwiema sztukami broni?– Wykorzystamy element zaskoczenia – uciął dyskusję Kobra.Spojrzeli po sobie zmrożeni strachem. To wspomnienie tkwiło w Beksie jak zadra. W pierwsze okupacyjne lato, w lipcu

1940 roku, został wysłany przez rodziców na miesiąc do mieszkającej pod Otwockiem ciotki Klary. Miał już prawie piętnaście lat, ale wyglądał najwyżej na dwanaście. Chudy, drobny, niewysoki, w wielkich rogowych okularach na nosie, przypominał zabiedzonego pisklaka sowy. Nikt jeszcze nie nazywał go Beksą, co najwyżej zwykłą beksą, bo o konspiracji i pseudonimach nawet mu się wtedy nie śniło. Nie przeszkadzało mu to jednak planować zbrojnego odwetu na złowrogim okupancie. Najpierw jednak należało zdobyć broń.

Plan pierwszej w życiu wielkiej akcji niepodległościowej narodził się właściwie sam

Kilkaset metrów od drewnianej willi ciotki w Świdrach Wielkich przydzielono kwaterę jakiemuś niemieckiemu oficerowi. Jako że nosił okulary, a na dodatek miał spory brzuch,łysinę i przynajmniej ze czterdziestkę na karku, co nadawało mu wygląd poczciwego safanduły, wydał się chłopcu łatwym celem Przez kilka dni, kryjąc się za sosnami i w kępach krzaków, Władek śledził swoją przyszłą ofiarę. Okazało się, że rozkład dnia okupanta jest prosty i niezmienny. Co rano, mniej więcej za kwadrans siódma, wyruszał przez las w stronę centrum Otwocka, by niezmiennie między piątą a szóstą po południu, pogwizdując beztrosko jakieś operetkowe szlagiery, dziarskim krokiem wrócić na kwaterę przy ulicy Zacisznej.

Zorientowawszy się w zwyczajach Niemca, Władek musiał teraz opracować sposób sterroryzowania go, by bez szemrania oddał pistolet noszony w kaburze przy szerokim skórzanym pasie z napisem „Gott mit uns” na klamrze. W końcu któregoś dnia wkrótce po obiedzie podkradł z drewutni małą siekierkę używaną przez wujka Karola do rąbania szczapek i ruszył na akcję. Postanowił zasadzić się na wroga w miejscu, gdzie idąca przez las ścieżka zwężała się i przekraczała koryto wyschniętego strumienia będące obecnie zarośniętym gęstwiną krzaków i pokrzyw rowem.

Dotarłszy na miejsce zasadzki, wpełzł do upatrzonej kryjówki w krzakach, nie zważając na drapiące go po twarzy gałązki i pokrzywy, które parzyły wystające z krótkich spodenek patykowate gołe nogi. Czekał. Komary i muchy latały mu koło twarzy, czerwone mrówki wspinały się po łydkach, kolanach i udach, gryząc boleśnie, poparzone ręce i nogi na przemian piekły i swędziały, ale nie opuścił posterunku. Nie takie niewygody musieli ścierpieć dla umiłowanej ojczyzny Kmicic ze Skrzetuskim, o Podbipięcie już nawet nie wspominając.

Czekanie dłużyło się niemiłosiernie. Nie mając zegarka, Władek usiłował zorientować się w upływie czasu po słońcu, ale nie bardzo mu to wychodziło.

Już zamierzał zrezygnować z akcji i wracać do domu, gdy z oddali usłyszał charakterystyczne melodyjne pogwizdywanie. Serce zaczęło walić mu jak młotem. Nerwowym ruchem po raz bodaj tysięczny poprawił okulary i spiął wszystkie mięśnie swojego chucherkowatego ciałka do skoku. Wreszcie Niemiec pojawił się na ścieżce kilka metrów od niego. Teraz!

Pospiesznie gramoląc się z kryjówki, Władek zaczepił o gałąź i zamiast wyskoczyć na ścieżkę jak z procy, upadł, upuszczając ściskany w zaciśniętej kurczowo prawej ręce toporek. Mimowolnie krzyknął, uderzywszy mocno kolanem o wystający korzeń. Zaskoczony Niemiec zatrzymał się i ze zdziwioną miną spoglądał na podnoszącego się niezdarnie z ziemi potarganego chłopca w krótkich spodenkach i przekrzywionych okularach na nosie.

Władek pozbierał się i sterczał z głupią miną przed umundurowanym mężczyzną, który nagle wydał mu się dużo większy i groźniejszy niż przedtem. Niemiec pochylił się i podniósł z ziemi siekierkę.

– Cześć smyku – zagadnął przyjacielsko, wręczając mu „broń”, a następnie, żartobliwie mierzwiąc chłopcu włosy, dodał: – Nie za duży trochę jesteś na zabawę w Indian?

W odpowiedzi Władek bąknął tylko coś niezrozumiale i płonąc ze wstydu, ruszył biegiem do domu ciotki, gdzie zebrał solidną burę za długą nieobecność, podrapane nogi i wyniesienie z drewutni siekierki, której wujek szukał rozpaczliwie po całym obejściu, fucząc na żonę jak rozdrażniony ryś.

Beksie nie wiedzieć czemu przypomniało się to zdarzenie, gdy wymykali się pojedynczo na bezludną ulicę Mireckiego i rozglądając się nerwowo na boki, truchtali w stronę dziury w płocie leżącego po sąsiedzku stadionu Skry. Też jest lato, też jest koło piątej i też ruszam na akcję. No tak, tylko teraz nawet siekierki nie mam – przemknęło mu przez głowę, ale zaraz zbeształ się w myślach. Przecież mam granat. A broń na pewno wkrótce zdobędziemy – już Kobry w tym głowa.

Gdy znaleźli się na stadionie Skry, Stefan rozejrzał się zdumiony. Po dwóch zawsze

zadbanych trawiastych boiskach do piłki nożnej, które pamiętał sprzed wojny, nie pozostał nawet ślad. Tylko niewyraźny owalny zarys otaczającej kiedyś pierwsze boisko bieżni lekkoatletycznej i ziemnego toru kolarskiego wokół drugiego wskazywał, że są na terenie dawnego obiektu sportowego. Oba boiska były całkowicie zryte, jakby gigantyczne stado oszalałych dzików natrafiło na wysyp trufli. Tu i ówdzie rzucały się w oczy miejsca po zasypanych i wyrównanych z grubsza buldożerami ogromnych dołach – jedne jeszcze dość świeże, świecące żółtawymi grudami gliniastej ziemi, wyschniętej pod wpływem letnich upałów na kamień, inne wyraźnie starsze – porośnięte cherlawą trawą i kępami badylowatych chwastów. Ostały się tylko niewyraźne zarysy fundamentów skromnych klubowych budynków oraz baraczek, pod wyszczerbionym w kilku miejscach murem cmentarza żydowskiego, pełniący kiedyś funkcję składziku na narzędzia ogrodnicze.

– Szwaby rozwaliły tu tysiące ludzi. Z getta, łapanek i z Pawiaka – szepnął Beksa, widząc zdezorientowaną minę Stefana.

Przechodząc przez dziurę w murze na teren cmentarza, Stefan odwrócił się i po raz ostatni zerknął na pusty oczodół dawnego stadionu. Czy to możliwe, żeby ojciec leżał w którymś z tych grobów? Szybko odpędził tę myśl i pognał za resztą oddziału.

Trasę przez kirkut wybrali nieprzypadkowo. Biegnąca wzdłuż ruin dawnej dzielnicy żydowskiej Okopowa była widoczna jak na dłoni z wysokiej wieży, górującego na ceglaną pustynią getta, kościoła Świętego Augustyna przy Nowolipkach. Jeśli Niemcy mieli chociaż trochę oleju w głowie – a Kobra nie wątpił, że mieli – umieścili gniazdo karabinów maszynowych na dzwonnicy świątyni, przerobionej już dawno na magazyny i stajnie.

Szli gęsiego, raz po raz mijając poprzewracane macewy przypominające porzucone w trakcie zabawy przez znudzone dziecko kostki domina i na wpół zrujnowane ohele cadyków. Stefan spostrzegł ze zdziwieniem, że całkiem sporo grobów wyglądało na nietknięte, za to prawie wszystkie drzewa zostały wycięte. Zastanawiał się, czy było to dzieło Niemców czy też raczej poszukiwaczy opału z Woli, Kola i okolic Powązek. Przezchwilę podążali wzdłuż torów kolejki ułożonej w jednej z alejek. Co też Niemcy mogli nią wozić i dokąd? Przecież chyba nie drewno?

Nagle w czymś w rodzaju osłoniętej z trzech stron kotlinki między grobowcami zauważył kilka starannie wypielęgnowanych grządek. Lisie kity naci marchwi, dwa rządki ziemniaków i podparte krzywymi badylami krzaczki fasoli i pomidorów wyglądały w tym otoczeniu surrealistycznie. Chociaż… – stwierdził po namyśle Stefan – wcale nie dziwniej od warzywniaków pod Zamkiem Królewskim, w alejach Ujazdowskich czy na placu Zbawiciela. Zerwał pomidora z najbliższego krzaczka. Był przepyszny. Jego słodko–kwaśny mięsisty miąższ smakował letnim słońcem i lenistwem.

Nie dochodząc do masywnego budynku jakiegoś urzędu lub szkoły przy ulicy

Świętej Kingi, wychylili się na Okopową, a następnie zgięci wpół przebiegli na drugą stronę, gdzie przywarli natychmiast do ściany kamienicy ocalałej z wyburzania getta.

Kwadrans później dotarli przed główne wejście będącej ich celem szkoły. Czteropiętrowy modernistyczny gmach wyglądał na opuszczony. W żadnym z okien nie było widać najmniejszego ruchu, a uchylone drzwi wejściowe zdawały się zapraszać do wejścia.

Podkradli się do nich i zachowując absolutną ciszę, wśliznęli do środka.Znaleźli się na klatce schodowej.Nikogo.Na lekkie skinienie głowy Kobry Joe ruszył powoli do góry z karabinem gotowym

do strzału. Powolnymi czujnymi ruchami skradał się stopień za stopniem ku górze. Reszta oddziału bezszelestnie sunęła gęsiego dwa kroki za nim. W grobowej ciszy wypełniającej klatkę schodową delikatne szuranie podeszew ich butów o marmurowe stopnie brzmiało niczym chrobotanie gigantycznej myszy.

Nagle ogłuszyła ich seria strzałów z pistoletu maszynowego. Joe jak poderwany potężną niewidzialną ręką runął w dół. Karabin wypadł mu z ręki, a na białym materiale koszuli rozlała się ciemnoczerwona, rosnąca z każdą chwilą plama.

Biedronka rzuciła się naprzód, by spróbować odciągnąć chłopaka poza zasięg ognia czającego się gdzieś na półpiętrze Niemca, ale Stefan przytrzymał ją mocno. Ułamek sekundy później kolejna seria z automatu wstrząsnęła ciałem konającego. Z marmuru schodów sypnęły iskry.

– Teraz! – szeptem zakomenderował Kobra ledwie przebrzmiało dudniące echo ostatniego strzału.

Stefan, Miki, Rogal, Góral, Pająk i Beksa jednym susem znaleźli się na półpiętrze. Na szczycie schodów przy drzwiach prowadzących na jakiś korytarz szamotał się ze swoim automatem przerażony Niemiec. Trzęsącymi się rękoma usiłował zmienić magazynek. Na ich widok panicznym gestem rzucił szmajsera na ziemię. Wpatrując się rozbieganymi oczyma w ich twarze, zaczął podnosić ręce do góry, kiedy dosięgła go seriaz pistoletu maszynowego Rogala.

Biedronka kucnęła przy Joem. Chłopak leżał nieruchomo, wpatrując się w nią szeroko otwartymi nic niewidzącymi oczyma. Wypływająca z ust krew utworzyła wokół głowy kałużę. Stefan stał jak skamieniały. Patrzył na rosnącą powoli jaskrawoczerwoną plamę oraz duszącego się własną krwią chłopaka. A więc to tak wygląda. Kurwa. Niedobrze.

– Co z nim? – zapytał Kobra, podchodząc do Biedronki.– Ma się świetnie – burknęła, starając się pokryć przerażenie sarkazmem.Kobra podniósł karabin Joego i wetknął go w ręce Mikiemu. Stefan poczuł delikatne

ukłucie zazdrości. Dlaczego nie ja? Świnia jestem – skarcił się w myślach i ruszył w góręza pozostałymi.

Na ostatnim schodku usłyszeli szurnięcie dobiegające zza wpółotwartych drewnianych drzwi.

– Granat! – zakomenderował Góral, machając nerwowo na Beksę.Ten rozejrzał się bezradnie wokół.– Rzucić? – spytał niepewnym szeptem.– Nie, kurwa! Zjedz go! – wrzasnął na niego Góral.Rogal wyjął granat z trzęsących się rąk Beksy, odbezpieczył i szybkim ruchem

wrzucił w szparę uchylonych drzwi. Słyszeli, jak metalowe jajo turla się po podłodze, potem zapadła cisza. Co jest?

Nagły huk poderwał ich z miejsca i ogłuszył.Przez szparę w drzwiach Stefan spostrzegł urwaną tuż za nadgarstkiem dłoń leżącą

na podłodze w kałuży krwi. Wyglądała jak martwa tarantula. Gdy wywołane eksplozją dzwonienie w uszach trochę przycichło, usłyszał dobiegający z pomieszczenia pełen bólujęk przechodzący w rozpaczliwe wycie.

Przyczajeni przy drzwiach nie mieli pojęcia, co dalej robić. Ilu jest tamtych wewnątrz? Tylko ten jeden ranny? Czy może więcej? Cały oddział? Może stoją gdzieś poza zasięgiem wzroku z gotowymi do strzału automatami? Nic nie widać, cholera jasna.

Pod wpływem impulsu Stefan poderwał się na równe nogi i garbiąc się odruchowo, skoczył z impetem w uchylone drzwi.

– Stój! – syknął rozpaczliwie Góral, ale Stefan już był w środku.W kącie sali lekcyjnej tarzał się po podłodze jeden Niemiec, rozpaczliwie ściskając

ocalałą ręką krwawiący obficie kikut. Stefan obrzucił pomieszczenie szybkim, czujnym spojrzeniem i ruszył w stronę pistoletu leżącego na podłodze niedaleko wijącego się spazmatycznie rannego. Chyba parabelka. To wprawdzie nie vis, ale też może być. Gdy schylał się po broń, kątem oka spostrzegł gwałtowny ruch za jedną z ławek. Zanim zdążył zareagować, z ukrycia wyskoczył drugi Niemiec i puścił w jego stronę serię z karabinu. Stefan potknął się na urwanej dłoni i to go uratowało. Upadając ciężko na ziemię, spostrzegł jeszcze, jak wróg łapie leżącą na ziemi parabelkę i wybiega z sali.

Zanim Stefan zdążył się podnieść, już byli przy nim Pająk i Kobra.– Broń zabrał chytrusek – skomentował ten pierwszy.Biedronka z Beatą podbiegły do rannego Niemca, który usiadł, opierając się plecami

o ścianę, i zaczął histerycznie płakać.– Czego beczysz? – ofuknęła go Beata, wyciągając z chlebaka bandaż i nożyczki. –

Żyjesz? Żyjesz. No.Stefan ruszył biegiem w stronę drzwi, za którymi zniknął drugi Niemiec.– Co ty robisz, kretynie?! – wrzasnął za nim wściekły Góral. Co ja robię, do kurwy nędzy? Chyba mi odwaliło. Biegnę z gołymi rękoma za

uzbrojonym facetem. Co mu zrobię, jak go dopadnę? Uduszę? Połaskoczę pod pachami, aż zdechnie ze śmiechu? Zatłukę, waląc granatem w czoło?

Niemiec odwraca się w biegu. Próbuje wycelować, ale potyka się i przewraca. Stefanskacze na niego. Chłopak jest w jego wieku, może dwa lata starszy.

Szamoczą się, dysząc.Stefanowi udaje się wyswobodzić prawą rękę i z całej siły wali tamtego pięścią

w twarz, aż boli go dłoń. Niemiec zrzuca go z siebie i odskakuje. Parabelka wypada mu na podłogę. Stefan chwyta ją błyskawicznym ruchem i celuje w Niemca.

– Ręce do góry!Niemiec oszalałymi ze strachu oczyma wpatruje się w Stefana, oddychając ciężko.

Wreszcie powolnym ruchem podnosi oba ramiona i splata dłonie na karku. W tym momencie dobiega do nich reszta oddziału.

– Mamy jeńca – melduje Stefan nadbiegającemu Kobrze. W głowie mu się kręci. Tylko nie upaść.

Pająk odprowadza Niemca na bok. I wtedy nagle zza podwójnych drzwi, przed którymi stoją, rozlega się jakiś szmer. Zamierają. Bezszelestnie kierują lufy karabinów w tamtą stronę.

– Hände hoch! – krzyczy Stefan. – Wychodzić!Cisza.I znowu ciche szuranie.Palce drżą na cynglach. Jeszcze chwila i komuś puszczą nerwy. Krew szumi

w skroniach. Zaraz hukną strzały.– Nie strzelajcie – rozlega się cichy głos.Drzwi się otwierają.Stefan patrzy ze zdumieniem na wychudzonych ludzi w obozowych pasiakach.

Cholera, ale było blisko masakry.– Nie bójcie się – zwraca się Kobra do wpatrzonych w nich niepewnym wzrokiem

więźniów. – Jesteśmy żołnierzami polskimi. W Warszawie wybuchło powstanie. Jesteściewolni.

Na szarych z wycieńczenia twarzach z zapadniętymi policzkami upodabniającymi ichdo postaci z obrazów Goi maluje się oszołomienie i niedowierzanie, które po chwili zamienia się w radość. Kilkadziesiąt osób otacza ich jak wybawców, ściska ręce, całuje

policzki.– Czy można się do was przyłączyć? – pyta szesnastoletni na oko chłopak, biegając

spojrzeniem od jednej twarzy do drugiej. – Chcę walczyć.

– Powstanie już się prawie skończyło, chłopie – zbywa go Kobra. – Daj spokój.– Chcę walczyć – powtarza tamten z jakimś dziwnym uporem. – Proszę. Ja nie mam

nikogo.– Dobra – zgadza się Kobra po krótkim wahaniu. Kiwa na Pająka, by zajął się

nowym rekrutem. Kilka kroków dalej Góral podchodzi do Stefana.– Stefan, broń poproszę – cedzi przez zęby, sięgając po parabelkę. – Widzę, że kolega

polubił bohaterowanie. Jeszcze jeden taki numer, to cię zastrzelę – syczy złowrogo i wkładając sobie pistolet za pasek, odchodzi.

Stefan patrzy na jego plecy wściekłym wzrokiem. Co za kutas. Co za skończony kutas!

Kama z Biedronką zadyszane i spocone patrzą z ulgą na Stefana. Boże, jak dobrze. Nic mu nie jest. Co za wariat.

Wstałem z łóżka lewą nogą

I potknąłem się o próg

Potem kot przeleciał drogę

Potem ktoś mi lustro stłukł

I to wszystko było w piątek

Trzynastego jak na złość

Jak na jeden dzień, na jeden dzień

To chyba całkiem dość

Jak pani widzi

Niech co chce dzieje się

Mnie nic nie wzrusza

Ja bez przerwy śmieję się

Ktoś inny płacze

Że łzy aż leją się

A moje oczy – proszę bardzo

Śmieją się

We mnie już jest taka dusza

Która niczym się nie wzrusza

Nie potrafię trudna rada

Ani szlochać ani biadać

Jak pani widzi

Niech co chce dzieje się

Niech świat się wali

Ja bez przerwy śmieję się…

Ja bez przerwy śmieję się…

Ja bez przerwy śmieję się…

Ja bez przerwy śmieję się…

Ja bez przerwy śmieję się…[1]

Wyniesiony na ulicę patefon zaciął się i Adam Aston nie dokończył nagranej tuż przed wojną dla wytwórni Syrena Records piosenki w żywiołowym rytmie jive’a. Nikomu to jednak nie przeszkadzało. Tłum szalał. Łopotały biało–czerwone flagi. Ludzietańczyli na ulicy, rzucali się w objęcia nieznajomych, ściskali im ręce, całowali policzki, śpiewali i krzyczeli aż do zachrypnięcia, upojeni szczęściem. Radosny szał ogarnął miasto. Uniesienie. Euforia. Ekstaza. Tylko raz w życiu Kama czuła się podobnie, ale wtedy była dzieckiem. Miała wrażenie, jakby to było całe wieki temu.

Był rok 1939. Ostatnia niedziela sierpnia. Słonecznie. Stadion Wojska Polskiego nabity do ostatniego miejsca. Spora część widzów już w mundurach – mobilizacja. Maskigazowe pod pachami. A w rozplotkowanym, podekscytowanym tłumie czekającym na mecz polskiej reprezentacji z wicemistrzami świata, Węgrami, ona z ojcem.

Bez szans, ale z wolą walki – głosił wielki tytuł w zwiniętym w rurkę „Przeglądzie Sportowym” wystającym mu z kieszeni marynarki. Ukryty pod inicjałami H.S. autor rzeczowo analizował mizerne nadzieje Polaków na dobry wynik w zderzeniu

z ofensywną potęgą przeciwnika. Wskazywał słabe punkty naszej obrony – efekt wieloletnich zaniechań. Obnażał niewystarczające przygotowanie do czekającego nas starcia, słabe wyszkolenie, brak taktyki, niezrozumiałe posunięcia sztabu decydentów i ich angielskich doradców. Dziwnie się to czytało, gdy niemal wszystkie pozostałe gazety tryskały optymizmem – chociaż w sprawie zupełnie innej rozgrywki – i informację o zawartym w Środę poprzedzającą mecz pakcie o nieagresji między Sowietami a Hitlerem opatrywały uspokajającymi lub wręcz tromtadrackimi komentarzami, obowiązkowo ilustrowanymi karykaturami złowrogich wąsaczy ze wschodu i z zachodu.

Tego jednak Kamila wówczas nie wiedziała. Miała niespełna trzynaście lat, a innych gazet niż „Przegląd Sportowy” ojciec do domu nie przynosił. Bo on wierzył tylko w dwierzeczy – w ciężką pracę i w sport. Czyli w gruncie rzeczy to samo. Wiarę w Boga stracił, gdy żona po sześciu poronieniach urodziła mu wreszcie syna, który po miesiącu umarł pewnej nocy w swoim łóżeczku. Zupełnie bez powodu. I nie odzyskał jej nawet wtedy, gdy trzy lata później, we wrześniu 1926 roku, powiła córkę.

Swoją ukochaną jedynaczkę Mieczysław Jędrusik wychowywał w tej samej wierze. Katechezy odbywały się na placu Budla i stadionie przy Okopowej utworzonym później w jego miejscu współużytkowanym ze Skrą, gdzie tramwajarski klub Sarmata rozgrywał mecze najpierw w B–klasie, potem zaś od 1933 roku szczebel wyżej, zająwszy w A–klasie miejsce żydowskiego Makkabi.

Mając osiem lat, Kamila znała na pamięć cały skład piłkarskiej reprezentacji Polski, a większość zawodników Sarmaty znała osobiście, bo wraz z ojcem spędzającym w klubie niemal cały wolny czas bywała tam prawie codziennie. Pan Mietek, jak na złotą rączkę przystało, robił wszystko – naprawiał kolarzom rowery, bokserom rękawice i worki, piłkarzom łatał futbolówki, kosił porastającą boiska cherlawą trawę, poprawiał przekrzywiające się bramki, a nawet własnoręcznie zbudował dla Sarmaty pierwszy stół do ping–ponga. Właśnie przy tym stole jako dziesięciolatka Kamila po zaciętej walce ograła w trzech setach odwiedzającego czasem stare śmiecie Janusza Kusocińskiego – mistrza olimpijskiego z Los Angeles w biegu na dziesięć kilometrów – co ojciec skwitował krótko: „I bardzo dobrze mu tak, czaplonosemu głupkowi”.

Idolowi polskich kibiców pan Mietek nigdy nie wybaczył dwóch rzeczy. Po pierwsze, podjętej w roku narodzenia Kamili decyzji o porzuceniu piłki nożnej dla biegów długodystansowych. Po drugie, przejścia trzy lata później z Sarmaty do Warszawianki. Pierwsze pan Mietek uważał za głupotę, drugie za zdradę i zawsze po kilku głębszych przekonywał, że z Kusym na prawym skrzydle Sarmata już dawno grałby w pierwszej lidze, łojąc skórę zadufanym w sobie krakusom z Wisły i Cracovii, głupkowatym lwowiakom z Czarnych i Pogoni oraz półszkopom z chorzowskiego AKS–u i Ruchu. A w stolicy nie miałby sobie równych, goląc i tych z Łazienkowskiej, i tych z Konwiktorskiej, i wreszcie „tych łobuzów z Wawelskiej, co ukradli nam Kusego”. O reszcie nawet nie wspominając.

Ale nie tylko na Sarmacie uczył pan Mietek córkę swojej wiary. Gdy jesienią 1938 roku po meczu bokserskim z Niemcami przegranym cztery do dwunastu wracali z Breslau zwycięzcy dwóch jedynych walk zakończonych sukcesem Polaków – Szapsel Rotholc z Woli i Antek Kolczyński z Grochowa – zabrał Kamilę na dworzec, by w tłumieinnych witać bohaterów i wiwatować na ich cześć. „No i widzisz, córuś, tylko warszawiak potrafi Niemcowi skuć mordę. Trzeba było więcej naszych chłopaków

z Pragi, Nalewek i Woli zabrać, to byśmy wygrali” – skomentował wynik meczu.No i były wreszcie święta największe. Tak jak rekolekcje wyrywają wiernych

z monotonnej rutyny coniedzielnych mszy i klepanych odruchowo modlitw, tak dla pana Mietka i jego córki najważniejszymi dniami w roku były te, gdy na Stadionie Wojska Polskiego przy Łazienkowskiej grała drużyna narodowa. Bilety dostawali dzięki ojcu Stefana, który jako wojskowy, a przy tym osoba niezwykle ustosunkowana, zawsze załatwiał dwie wejściówki dla męża i córki swojej gosposi. Razem przeżyli tam zarówno upokarzającą klęskę dwa do pięciu z drużyną Trzeciej Rzeszy w 1934 roku, jak i pogrom sześć do zera zafundowany cztery lata później Irlandii przez Wilimowskiego, Piontka i innych.

Mecz z Węgrami w sierpniu 1939 roku był ich dwunastą wspólną wizytą na stadionieprzy Łazienkowskiej. Kamila wiedziała to precyzyjnie ze swojego wynikownika, jak nazywała gruby kajet zapełniony własnego autorstwa relacjami z meczów, koślawymi rysunkami sytuacji podbramkowych i wklejanymi na gumę arabską wycinkami z „Przeglądu Sportowego”.

Zaczęło się źle. Natychmiast po pierwszym gwizdku fińskiego sędziego Pekkonena Węgrzy rzucili się do wściekłych ataków. Dudas, Adam, Zsengeller i Toldi szaleli pod polską bramką i tylko dzięki opanowaniu doświadczonego stopera Polonii, Szczepaniaka,i wspaniałym robinsonadom Krzyka z Brygady Częstochowa nie straciliśmy kilku bramek już w pierwszych dziesięciu minutach meczu.

W ataku osamotniony Wilimowski na darmo dwoił się i troił, próbując sforsować węgierskie zasieki. Kis i Biro byli nie do przejścia i zawsze zdążyli wybić piłkę spod kaczkowatych krzywych nóg rudego piłkarza Ruchu. W czternastej minucie Jabłoński z Cracovii zamiast zablokować dośrodkowanie Gyetvaiego z lewego skrzydła, uchylił głowę, pozwalając piłce dolecieć w pole karne („Mówiłem, nie brać tych krakowskich patałachów! Oni są dobrzy tylko do spacerów po Plantach i picia kawek na rynku, a nie do męskiego grania. Na Wawel do krypty z nimi, a nie ludzi na boisku denerwować!”), a tam czekał już Zsengeller, błyskawicznie zgasił piłkę i kropnął tuż pod poprzeczkę. Jeden do zera.

Na bramkę Krzyka szedł atak za atakiem. W rewanżu raz tylko Wilimowski huknął na bramkę Sziklaya, ale ten wypiąstkował piłkę na róg.

W trzydziestej minucie spotkania znowu ten diabeł Gyetvai centruje, Toldi przyjmujepiłkę, podaje nie obstawione mu Adamowi i jest już dwa do zera.

Minutę później trener Kałuża zdejmuje z boiska Jaźnickiego z Polonii i wysyła do boju dziewiętnastoletniego Barana, dla którego będzie to pierwszy mecz w drużynie narodowej. I nagle wszystko się zmienia. Dytko zaczyna uwijać się w środku pola, jakby się dopiero teraz obudził. Piontek z Cebulą ruszają wreszcie odważniej do przodu wesprzeć Wilimowskiego. Pod pole karne Węgrów zapędzają się nawet stoperzy Giemsa i Góra. Przede wszystkim jednak szaleje na skrzydle Baran, a na szpicy kolejny debiutant – Cyganek z A–klasowego Fabloku Chrzanów („Od razu mówiłem, że w A–klasie są największe kozaki. Nie to, co te delikatne lale z Polonii. Tak się gra. Boisko trzeba ryć zębami, a nie spacerować po nim jak paniusia z kabaretu”).

Jeden korner dla naszych. Drugi. Trzeci. Sziklay z najwyższym trudem broni niespodziewany strzał Cyganka. Trzydziesta trzecia minuta – Dytko sprytnie podaje do Piontka, ten natychmiast odgrywa głową do Wilimowskiego, który podbiega z kilka kroków i delikatnie przerzuca piłkę nad kładącym mu się pod nogi bramkarzem („Rudy

jak Lenin, brzydki jak małpa, uszami mógłby się wachlować, po polsku ledwie mówi, alepiłkarz najlepszy na świecie! Lepszego w życiu nie zobaczysz, córuś. Zapamiętaj moje słowa”).

Przerwa.A po przerwie polska nawałnica jeszcze przybiera na sile. Wilimowski tuż nad

poprzeczką. Szarżującemu na bramkę Baranowi w ostatniej chwili wybija piłkę Sziklay rzucając mu się bohatersko pod nogi. Góra wali z wolnego tuż obok bramki. Cebula nie trafia o milimetry. Baran, Piontek i Wilimowski to samo. Wreszcie w sześćdziesiątej czwartej minucie Jabłoński odbiera piłkę szarżującemu po skrzydle Adamowi i spod polskiego pola karnego podaje na drugi koniec boiska do Piontka. Ten natychmiast odgrywa do Wilimowskiego, przy którym jest jednak blisko aż dwóch Węgrów. I w tym momencie Ezi robi jakąś magiczną sztuczkę z piłką i nagle jest zupełnie sam przed Sziklayem. Patrzy na węgierskiego bramkarza, uśmiecha się i z kilku metrów spokojnie pakuje futbolówkę do siatki. Dwa do dwóch! („Czarodziej, córuś, no po prostu czarodziej! Ty wiesz, że kiedyś strzelił dziesięć goli w jednym meczu? I to w pierwszej lidze, nie na jakimś pastwisku. A Brazylii rok temu wbił cztery na mistrzostwach świata, gdyby ten dureń Madejski w bramce nie przyfujarzył dwa razy, tobyśmy wygrali”).

Węgrzy próbują się odgryzać, ale Krzyk jakimś cudownym sposobem broni strzał Zsengellera z kilku metrów. Chwilę później Baran zagrywa do niepilnowanego w polu karnym Wilimowskiego, a zrozpaczony Biro zatrzymuje piłkę ręką. Karny. Do piłki podchodzi Piontek. Rozbieg. Sziklay rzuca się w prawą stronę, piłka leci w lewy róg. Trzy do dwóch! („I o to chodzi, córuś. Nigdy nie wolno się poddawać. Ani na boisku, ani w życiu. Rozumiesz? Nigdy”).

W siedemdziesiątej czwartej minucie Węgrzy zapędzają się pod bramkę Krzyka, ale tracą piłkę. Idzie kontra. Piontek wypuszcza w uliczkę Wilimowskiego, ten jednym zwodem mija Kisa i Biro, po czym strzela potężnie w samo okienko węgierskiej bramki. Trybuny szaleją. Jeden z widzów, stojący tuż obok Kamili i ojca, nie wiedząc, jak wyrazić swoją radość, otwiera parasol i macha nim jak wariat. Wojskowi na przeciwległejtrybunie rzucają w górę rogatywki, furażerki i maski gazowe. Ojciec bierze Kamilę na barana i zaczyna podskakiwać, kręcić się w kółko i tańczyć.

Końcowy gwizdek meczu ginie w potężnym krzyku dwudziestu tysięcy gardeł: „Polska! Polska! Polska!”. Po chwili cały stadion zaczyna śpiewać jak jeden mąż „Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy…”. Tłum rozlewa się na okoliczne ulice – Łazienkowską, Myśliwiecką, Czerniakowską, Rozbrat, Górnośląską. Rozśpiewany, pijany szczęściem, radosny. Obcy ludzie padają sobie w ramiona i całują się z dubeltówki. Euforia ogarnia całe miasto. Wygraliśmy! Następnego dnia ten sam H.S. z „Przeglądu Sportowego” zatytułuje swoją relację z meczu „Jeszcze jeden triumf woli zwycięstwa”. Słowo „triumf” zostanie wydrukowane dwa razy większą czcionką niż reszta nagłówka. Ale to dopiero jutro. Dziś wszyscy czują się tak, jakby tego popołudnia na stadionie przy Łazienkowskiej to Hitler ze Stalinem zostali rozbici w puch, a nie jedenastu Węgrów w krótkich spodenkach. Nigdy potem Kamila nie była tak szczęśliwa, jak tamtego sierpniowego popołudnia w 1939 roku, gdy szła, trzymając ojca za rękę, w stronę słońca zachodzącego na czerwono za domami Woli.

Do dzisiaj. Tamtej smarkatej Kamili już nie ma. Jest Kama – łączniczka AK. Ale uczucie

rozsadzającego piersi szczęścia jest to samo co wtedy. Wygraliśmy! A w każdym razie: jesteśmy o krok od zwycięstwa. Walczymy. I wreszcie chodzimy po ulicach swojego miasta jak gospodarze. Jak wolni ludzie, a nie rzeźne bydło. Wreszcie jesteśmy znowu u siebie. Nie ma tabliczek „Nur für Deutsche”, nie ma żandarmów, esesmanów, łapanek i egzekucji. I to my tego dokonaliśmy – siedemnastolatki, osiemnastolatki, dziewiętnastolatki i paru odrobinę starszych kolegów.

Kama tańczy na środku ulicy ze Stefanem. Ktoś wciska jej w ręce bukiet kwiatów, ktoś inny częstuje wiśniami. Czerwony sok spływa po brodzie. Jak krew. Przez chwilę Kama próbuje przypomnieć sobie Joego, ale stwierdza ze zdziwieniem, że nie pamięta jego twarzy. Nie pamięta nawet, jakiego koloru miał włosy. Dziwne.

– A dokąd idziecie, panowie? – pyta jakaś obca dziewczyna, podbiegając do Stefana.– A do Paryża, proszę pani – odpowiada wesoło chłopak.– A jak się pan nazywa? – pyta koleżanka tamtej i z uśmiechem przytula się do

Stefana. Biało–czerwone opaski na ramionach działają dziś jak najpotężniejszy afrodyzjak.

Kamę trafia szlag. Bździągwa cholerna! Lepi się jak pszczoła do miodu.– A co to panią obchodzi? – warczy na pytającą.Ta próbuje się bronić.– A ja nie ciebie się pytam – pyskuje.– A chcesz, żebym ja cię zaraz zapytała? – rzuca Kama takim tonem, że bździągwa

oddala się jak niepyszna. Dzięki, tato, za wolskie wychowanie.

Biedronka pląsa z Beksą. Rogal z jakąś obcą dziewczyną bez opaski. Stefan i Kama znów zaczynają kręcić taneczne kółka. Wystawiony na chodnik patefon rzęzi:

Dużo dobrych kobiet jest i dużo złych,

Bardzo trudno jednak wybrać spośród nich

Taką co zupełnie jest bez wad.

Szukasz, aż znajdziesz ją pewnego dnia,

Dobra jest i piękna jest i serce ma,

Wtedy ją uwielbiasz ponad świat.

Jeśli znajdę taką żonę, że się kochać będę w niej –

O.K, O.K, będę zawsze wierny jej.

Nie przyczynię takiej żonie ani smutków, ani łez

O Yes, O Yes, będę zawsze wierny jej jak pies.

Obnosić będę ją na rękach,

Rzucę jej pod nogi cały świat,

Ze słońca będę przez okienko

Promienie złote dla niej kradł.[2]

Tańczą. Śmieją się. Krzyczą.Tylko Kobra idzie ze spuszczoną głową i nieobecną miną. Wiadomo – zgred. Przydzielono im kwaterę w poniemieckich magazynach. Gdy zobaczyli, co w nich

jest, poczuli się, jakby za życia trafili do raju. Więc najpierw żarcie. Konserwy mięsne – ozorki, pasztety, golonki, mielonki, wołowina peklowana, a nawet confit z kaczki. Chyba tylko gęsich wątróbek brakowało, ale i to nie jest pewne, bo puszek były całe góry. Do

tego chleb. Prawdziwy. Biały.I jeszcze cukier, mąka, marmolada, kasza w kilku rodzajach, czekolady, suchary,

wódki, koniaki i wino w drewnianych skrzyniach wyłożonych słomą z wypalonym na drewnie napisem „SS–Wein”. Było też trochę tak samo zapakowanego szampana. Ale to jeszcze nic. Bo najpiękniejsze były mundury. Całe wagony mundurów. Panterki letnie i zimowe, kalesony, swetry, skarpety, rękawice. No i do tego pasy mundurowe, kabury, spodnie, wojskowe plecaki z klapami z nie garbowanej skóry, manierki, menażki, chlebaki i ładownice.

Zanim powstańcza żandarmeria zorganizowała jaki taki system wydawania i pilnowania tych bezcennych skarbów, w magazynach odchodził regularny szaber. Cywile tłoczyli się przy zapasach żywności, wynosząc co się da, zaś powstańcy rzucili się na mundury i resztę wojskowej konfekcji. Chłopcy z opaskami na ramionach wspinalisię na góry uniformów Wehrmachtu, SS i Luftwaffe, nurkowali w nie, przetrząsali stosy zdobycznych skarbów jak nerwowi klienci w dzień wyprzedaży, usiłując dopasować rozmiar bluzy, czapki, hełmu czy spodni w maskujących kolorach. Nielicznym szczęśliwcom trafiły się nawet podbijane ćwiekami buty wojskowe z solidnej juchtowej skóry – zwane przez Niemców Marschstiefel.

Stefan, zamieniając swoją szarą marynarkę na esesmańską panterkę, poczuł ukłucie smutku. To była ostatnia część garderoby ojca, jaką zabrał z Domu Wedla przy Puławskiej, zanim nowy dozorca nie zabronił mu się tam pokazywać. Przechodził w niej ostatnie dwa lata, była dla niego jak druga skóra. Ale jak wojna, to wojna. Głupio strzelaćdo Niemców w stroju koktajlowym. Do panterki dobrał gruby pas z napisem „Gott mit uns” na klamrze.

Taką samą panterkę sprawiła sobie Biedronka, która na powstanie wybrała się ubranaw leciutką letnią sukienkę ni to z błękitnego, ni to seledynowego jedwabiu. Zaskoczona nagłą decyzją ojca o wyjeździe do rodziny pod Przysuchą, nie zdążyła się przebrać przed ucieczką do Warszawy. Aż do teraz spoglądała z zazdrością na Kamę ubraną w granatowy kombinezon przerobiony własnoręcznie ze stroju roboczego ojca. Może i nie był to prawdziwy mundur, ale i tak strój ten był o niebo praktyczniejszy od zwiewnej kreacji Biedronki.

Gdy żandarmeria zaprowadziła wreszcie porządek w magazynach, okazało się, że mundury mundurami, ale i o żarcie warto było się postarać wcześniej. Teraz Dziki Zachód się skończył i obowiązywała ścisła reglamentacja, a strzegący poniemieckich delikatesów wartownicy łaskawym okiem patrzyli tylko na dwa rodzaje klientów z opaskami na ramionach. Po pierwsze, oddziały z oficjalnie podstemplowanymi kwitamiz kwatermistrzostwa. Po drugie, choć z wyraźną niechęcią, oddziały bez papierów, ale za to obwieszone bronią, które bawiąc się nią niby od niechcenia, obstępowały żandarmów, mrużąc oczy i uśmiechając się do nich krzywo, acz znacząco.

Ich oddział – nie należąc ani do pierwszej, ani do drugiej kategorii – zdołał wyżebraćod cerberów kilkanaście puszek ze szpekiem i mielonką. Nagrodą pocieszenia były dwie butelki wina wciśnięte ukradkiem Biedronce przez dobrego samarytanina z żandarmerii, któremu dziewczyna najwyraźniej wpadła w oko.

– Stefan! Chodź tu! – wrzeszczy Góral.Co znowu? Temu pacanowi wydaje się chyba, że dowodzenie polega wyłącznie na

wydzieraniu mordy, a awanse przyznaje komisja lekarska na podstawie badania grubości

strun głosowych i pojemności płuc.– Masz wartę! – kontynuuje tym samym tonem plutonowy Góralski. – Pilnujesz do

rana konserw. No i mamy wreszcie broń dla ciebie.Wreszcie! Burak bo burak, ale przynajmniej o broń się zatroszczył. Ciekawe, co

Niemiaszki trzymały w magazynach? Szmajsery? Bergmanny? Mausery? Trzydziestki piątki? A niechby i dwudziestoletni steyr albo chociaż parabelka czy sauer.

– Pokaż mu – mówi Góral do Mikiego, wykrzywiając usta w szyderczym grymasie.Miki, uśmiechając się przepraszająco, podaje Stefanowi długaśną i ciężką jak diabli

flintę.Ja pierdolę. Lebel. Chyba zwędzili go z jakiegoś muzeum. Szkoda, że nie postarali

się o rusznicę kurkową i ćwierć funta czarnego prochu w pulwersaku z koziego rogu. Albo garłacz. Muszkiet. Arkebuz. A najlepiej kuszę albo procę.

– W sumie to całkiem niezła broń – tłumaczy trochę speszony Miki. – Tylko pazur ma wylatany. Łuska nie wyskakuje i musisz ją wydłubać za każdym razem. Wiesz, jak wyjąć zamek?

Aha, świetnie. Czyli po każdym strzale – o ile ten zabytek w ogóle strzela – czeka mnie co najmniej minuta majsterkowania. Dostałem po prostu maczugę w kształcie karabinu sprzed pierwszej wojny. Cudownie. Jak ruszę z tym na szkopów, kręcąc młynki nad głową, to będą przede mną spierniczali jak króliki.

– A jakby się łuska zapiekła i nie chciała wyjść, to musisz ją czymś wypchnąć przez lufę. Znajdź sobie jakiś długi wycior czy coś. Kapujesz?

– Pewnie, że kapuje – Góral wchodzi Mikiemu w słowo. – Jego tata był przecież zawodowym oficerem.

Ciekawe, czy takim fiutem człowiek się rodzi, czy to przychodzi z wiekiem? Wal się,gnoju!

– Tylko, wiesz, oczy szeroko otwarte, bo Niemcy są wszędzie dookoła.Spoko, jak wyskoczę na nich z tym żelaznym drągiem, to wszyscy poumierają. Ze

śmiechu. Zabawne uczucie, myśli Biedronka. Dotychczas front to było takie abstrakcyjne

słowo. Trochę jak z lekcji geografii, bo zaraz potem padały nazwy różnych odległych miast – Stalingrad, Kursk, Monte Cassino, Humań, Anzio, Cherbourg, Hawr. Nic tylko usiąść nad atlasem Europy i kreślić palcem esy–floresy między niebieskimi kreskami dalekich rzek, pomarańczowymi plamami Apeninów oraz innych pasm górskich i zielonymi przestrzeniami rosyjskich czy francuskich nizin.

Aż tu nagle w jedno popołudnie wszystko się zmieniło. Dziś na front mówi się linia. A linia jest o rzut granatem stąd i biegnie znanymi ulicami, chociaż nie do końca wiadomo którymi. Bo front miał to do siebie, że potrafił całymi tygodniami stać niczym słonica Tuzinka z warszawskiego zoo przed wojną. Za to z linią to zupełnie inna sprawa. Linia żyje, faluje, skacze po arteriach, placach i przecznicach jak surykatka po klatce. Wszystko zależy od tego, kto i skąd akurat wraca.

W magazynach każdy kąt kipi od opowieści. Żoliborz zdobyty. Mokotów także. Śródmieście i Stare Miasto wolne. Linia raz jest na Towarowej i Okopowej, raz aż hen naBema, Sokołowskiej i Zagłoby. Albo i pod Pruszkowem, bo Niemcy ponoć uciekają w panice i tylko ci, którym nie udało się na czas wydostać z miasta, bronią się jeszcze tu i ówdzie. A najtwardszy opór stawiają akurat tu, w pobliżu naszych magazynów, jakby nie mogli się pogodzić z utratą tych wszystkich skarbów.

Biedronka słucha tych doniesień i zastanawia się, czy rodzice z Aleksandrem już wiedzą, że powstanie się udało, i czy wracają właśnie do Podkowy? A może krzątają się w tej chwili po domu i zawstydzeni swoim tchórzostwem rozpakowują wszystkie walizy, kufry i tobołki tak panicznie wrzucane rano na wóz? No i po co było tak histeryzować?

A potem jej myśli wędrują ku Stefanowi. Strasznie się na niego uwziął ten Góral. Jakby czul w nim rywala. I słusznie. Gdyby wcześniej do nas trafił, Stefan byłby chyba lepszym dowódcą. Biedronka bezwiednie głaszcze się po dłoni. Tej samej, którą podała mu tam, nad Wisłą. Gdy nic właściwie nie robiąc, wyciągnął ją z otchłani zgrozy i przerażenia. Tej samej, w którą pocałował ją, gdy wraz z pozostałymi odwiedził ich w Podkowie Leśnej. Biedronka uśmiecha się lekko na wspomnienie dreszczu, który ją wtedy przeszył, i tego, jak zareagowała, by ukryć speszenie.

Jeszcze następnego dnia przy śniadaniu matka wypominała jej to żartobliwe cmoknięcie Stefana w dłoń. A to by się dopiero zdziwiła, gdyby jej opowiedziała o spotkaniu w saunie. I o tym, jak jej się śnił tamtej nocy. I co w tym śnie robili…

Biedronka rumieni się, ale w migotliwym blasku świeczek nikt nie zwraca na to uwagi.

– A wiecie, jaką miałem najniebezpieczniejszą akcję? – zagaduje towarzystwo jak zawsze roześmiany Beksa i bierze solidny łyk wina prosto z ciemnozielonej butelki. – O Herosie wam opowiadałem?

– Sam jesteś heros. Butelkę podaj – ucisza go ze śmiechem Rogal, ale Beksa zupełniesię tym nie przejmuje i opowiada.

– Moja ciotka miała ukochanego mopsa, który nazywał się Heros. I jakieś dwa lata

temu psina zdechła. Ciotka chciała Herosa pochować, ale mieszka przy Hożej, a tam, sami wiecie, miejsca na takie rzeczy nie ma. Więc wymyśliła, żeby mu urządzić pochówek w Karnicach pod Mszczonowem, bo tam jej siostra ma majątek i grób w parkukoło dworu byłby dla kundla jak znalazł.

– Jakiego kundla? Mówiłeś, że to był mops.– No bo był, nie przerywaj. Ciotka stara, niedołężna, ledwo chodzi, sama nie

pojedzie, a tu, jak raz, ja się napatoczyłem. Nie było wyjścia. Pakuję Herosa w walizkę i wio na dworzec. W przedziale ze mną jedzie śliczna dziewczyna i też jakąś walizę targa.Ciężką jak diabli. Wiem, bo jej pomogłem na półeczkę wstawić. Jedziemy, a tu nagle szkopy pociąg zatrzymują w polu i dawaj przeszukiwać przedział za przedziałem. Po co, to już nie wiem, bo przecież szmugiel zawsze w drugą stronę jeździł. Ale mniejsza. Wchodzi do naszego przedziału szkopisko wielkie jak góra, no nie przesadzam. Ten zapaśnik Pinecki toby przy nim wyglądał jak karzełek. Pamiętacie Pineckiego? Przeszło dwa metry wzrostu miał…

– Pewnie King Konga szwaby w kamasze wzięli – parska Rogal. – Owłosiony był?– Nie zawracaj głowy, bo do najważniejszego dochodzę – ciągnie niewzruszony

Beksa. – Olbrzym psa miał na smyczy, wielkiego jak kuc. No i jak tylko ta bestia do naszego przedziału weszła, to dawaj warczeć na tę moją walizkę, łeb zadzierać i zęby szczerzyć. Szwab na mnie kiwa i każe zdejmować. Dobra. Walizka tej dziewczyny leżała na mojej, więc biorą najpierw ją, ale pies ciągle się wścieka i gapi w górę. Szwab wrzeszczy i każe ściągać moją, a na tamtą nawet nie zerknie. No to zdejmuję, otwieram, no a tam leży Heros w kocyku sztywny cały. Na to szwab mówi do mnie ze łzami w oczach, że przeprasza i bardzo mi współczuje, bo dobrze wie, jak boli strata ukochanego zwierzaka. Jak wyszedł, wkładam bagaże z powrotem, ale mi się ta cholerna walizka dziewczyny z ręki wyśliznęła i ryms na podłogę. Zamek trochę puścił, patrzę w szparę, a tam wiecie co?

– Zdechły kot pewnie.– Granaty, chłopie. Granaty. Wyobrażasz to sobie? I tak oto uratowałem śliczną

pannę z AK przed czapą.– Chyba zdechły mops uratował, a nie ty.– Oj tam, oj tam. Mniejsza o szczegóły.Wszyscy śmieją się, butelka krąży z rąk do rąk, ogniki papierosów żarzą się

w ciemnościach. Rogal przygrywa na gitarze.– A ten co zginął? – mówi nagle Beata, patrząc na Kobrę klęczącego przy kilku

trumnach ustawionych w kącie dziedzińca magazynów. Jasne deski zdają się świecić w blasku księżyca, który wyszedł właśnie na chwilkę zza ciężkich deszczowych chmur. –Znaliście go? Skąd on w ogóle był?

– To był brat Kobry – odpowiada Pająk i zaciąga się egipskim. To jest tytoń. Nie to co te junaki i kowboje ze słomy i trocin.

– No coś ty? – nie dowierza Beksa. – Jego brat? Ja bym się chyba załamał.– To jest wojna. Nie ma załamywania – rzuca Miki i patrzy z żalem na pustą butelkę

po winie. – Kto idzie na łowy?– Ja nie idę – odpowiada Beksa. – Już byłem.– A gdzie to się idzie? – pyta Kama, wstając z drewnianej skrzynki.– Trzeba kombinować – mówi Beksa. – Musisz poszukać, bo tu wszędzie może być

jakaś butelka zakitrana.

– Idę z tobą – decyduje nagle Biedronka i rusza za Kamą.– Dziewczyny, tylko uważajcie, żeby was Góral nie zauważył, bo koniec – ostrzega

je na pożegnanie bohaterski towarzysz ostatniej drogi mopsa Herosa na ziemskim padole.Kama z Biedronką, przyświecając sobie latarkami, znikają w labiryncie korytarzy,

schodów, kantorków i ramp. Przez kilka minut bezowocnie krążą razem po magazynach. W końcu postanawiają się rozdzielić.

Uwielbiał noc. Czerń nieba nakrapianą świetlistymi plamkami gwiazd. Zawsze

wyobrażał sobie, że mroczny firmament jest w gruncie rzeczy czymś w rodzaju gigantycznego garnka mieszczącego Słońce i krążące wokół niego planety. A przez miliony dziurek w tym garnku prześwieca blask czegoś większego niż kosmos, czegoś niewyobrażalnego i niezbadanego. Jako dziecko bał się ciemności, ale od kiedy wymyśliłten model budowy wszechświata – przestał. Polubił noce spędzane pod gołym niebem w trakcie rowerowych lub kajakowych wycieczek z ojcem. Matka nigdy nie dala się na żaden z tych wyjazdów namówić. Nawet gdy latem 1938 roku wyjechali na dwa miesiącew Tatry, przez cały czas mieszkała w pensjonacie na Antałówce, podczas gdy oni znikali na cale tygodnie, w pogodne noce śpiąc pod gołym niebem, a w deszczowe po kolibach i z rzadka tylko odwiedzając schroniska.

Teraz gdy pilnując piramidki konserw, siedział w oknie na piętrze magazynu i wpatrywał się w mrok, przypomniała mu się ostatnia noc, jaką spędzili z ojcem w Tatrach. To było w kolibie pod wschodnią ścianą Kościelca, tuż przy ścieżce prowadzącej na Zawrat. Też było pochmurno, co rusz kropiło, od czasu do czasu spomiędzy fałdów gęstej pierzyny deszczowych chmur, zakrywającej niebo, na moment wychylał się księżyc. Jego srebrnozłote promienie niczym światło reflektora wydobywałyz mroku żebra Granatów i całą resztę przeciwległej grani, by po chwili zgasnąć niespodziewanie jak zdmuchnięta świeca.

Siedzieli z ojcem przy ognisku. Rozpalili je przy wejściu do koliby z drewna, które o zmroku podkradli dyskretnie spod schroniska Bustryckich na Hali Gąsienicowej. O czym wtedy rozmawiali? O jakiejś książce Wellsa, którego Stefan uwielbiał? O Huxleyu, którego cenił ojciec? O niedawno wydanych Dwóch końcach świata Słonimskiego, które ojcu podobały się bardziej, a Stefanowi mniej niż wcześniejsza o kilkanaście lat Torpeda czasu? A może o którejś z powieści Grabińskiego, do którego obaj nie mogli się przekonać, ale i tak dość często wracali? Nie pamiętał. Może milczeli? Żaden z nich nie był gburem. Gdy trzeba, potrafili prowadzić niezobowiązujące konwersacje na każdy błahy temat, ale wysoko cenili ciszę. To nie to, że nie mieli sobie nic do powiedzenia. Po prostu porozumiewali się bez słów.

Wspomnienia rozlały się po ciele Stefana ciepłym i miękkim ciężarem. Poczuł się nagle zmęczony. Dochodzące z tyłu rozmowy grających w karty chłopaków z jakiegoś innego oddziału wydawały się coraz cichsze, jakby oblepione wygłuszającą dźwięki watą. Wpatrywał się w mrok za oknem, coraz częściej przymykając zmęczone oczy. Za każdym razem było mu trudniej unieść powieki. Nagle, otwierając je, zorientował się, że musiał się zdrzemnąć. Nie był w stanie określić, czy sen trwał sekundy, minuty czy kwadranse. To go otrzeźwiło. Jeszcze tego brakowało, żeby Góral nakrył go na ucinaniu sobie komara na warcie. Zmienił pozycję i znów spojrzał w okno.

Zamarł.W ciemności kilkadziesiąt metrów od niego żarzył się na czerwono ognik papierosa.Księżyc znowu wychynął zza chmur. W jego blasku zauważył niemieckiego

żołnierza w mundurze Wehrmachtu spokojnie palącego papierosa. Pewnie też ma nocną wartę. Starając się poruszać jak najciszej, Stefan wymacał w ciemności lebela. Wycelował. Zabytek czy nie, raz powinien wystrzelić. Z tej odległości nie powinienem spudłować.

Niemiec stał nieruchomo.Ale jak to tak, bezbronnego?Wojna to wojna.Poczuł, że ręce mu się pocą. Palec drżał nerwowo na spuście.Nagle Stefan usłyszał jakiś odgłos z prawej strony dziedzińca. Spuścił niemieckiego

żołnierza z oczu i odwrócił głowę w tamtą stronę. Zza załomu muru wyłoniła się Biedronka. Przyświecając sobie latarką i rozglądając się na boki, szła w stronę Niemca. A ta po kiego diabła się tu włóczy? Cholera jasna, jak tylko wyjdzie za róg, tamten ją zauważy. Nie ma na co czekać. Znów wycelował karabin, ale Niemca już nie było. Szlag by to trafił!

Zerwał się na równe nogi i pobiegł w kierunku schodów. Po drodze przystanął na moment przy karciarzach.

– Mogliby panowie popilnować przez chwilę tych konserw? – wyrzucił z siebie i nie czekając na odpowiedź, poleciał dalej.

– Mogliby – usłyszał, biegnąc w dół po dwa stopnie.Gdzie jest to cholerne wino? Przecież nie będę zaglądała w każdą dziurę.

Niepotrzebnie się zgłaszałam. Ciekawe, czy trafię z powrotem – te wszystkie magazyny są takie same, dziury, zakamarki, podwórka. Istny labirynt. Dobrze chociaż, że wzięłam latarkę.

Biedronka wchodzi w kolejne drzwi i nagle znajduje się w pomieszczeniu zasypanym skrzącym się w świetle latarki śniegiem. Co jest grane? Śnieg w sierpniu?

Zwariowałam chyba.Dopiero po chwili zauważa porozrywane kulami i odłamkami worki. Jasne. Cukier.

Wielka cukrowa plaża.Wciąż nieco oszołomiona, zapadając się po kostki w cukrze, dochodzi na środek

pomieszczenia. Po lewej stronie widzi dużą świeżą wyrwę w murze budynku, po prawej jakieś drzwi. Dokąd teraz?

Zanim zdąży podjąć decyzję, słyszy za sobą szmer szybkich kroków. Odwraca się. Poprzeciwnej stronie cukrowej plaży stoi Stefan i wpatruje się w nią z niepokojącym blaskiem w oczach. Biedronka ma ochotę skomentować jego dziwną, jakby przestraszoną, minę jakimś żartem, ale zanim to nastąpi, Stefan rzuca się na nią. Zwariował? – myśli Biedronka. Ułamek sekundy później ciężar jego ciała zwala ją z nóg,rzucając pod przeciwległą ścianę zasypanego cukrem pomieszczenia. W tej samej chwili rozlega się terkot karabinu maszynowego. Dziesiątki kul przeszywają powietrze w miejscu, gdzie przed chwilą stała. Biedronka drży, kiedy dociera do niej, że gdyby nie Stefan, leżałaby teraz podziurawiona kulami, a jej krew wsiąkałaby w cukier. Rozgląda się dookoła. Są w pułapce. Jedyna droga ucieczki z kąta, w którym leżą, wiedzie przez środek pomieszczenia. Przez linię ognia czającego się gdzieś tam w ciemności niemieckiego karabinu. Przywiera do Stefana całym ciałem jak wtedy, gdy doholował ją do brzegu Wisły. Jego ciepły dotyk ją uspokaja.

W drzwiach, przez które tu oboje przyszli, pojawia się kilka głów.– Czego strzelasz? – pyta nieznajomy z opaską na ramieniu.Stefan podnosi palec do ust i wskazuje mu wyrwę w murze. Powstańcy

odbezpieczają automaty i trzymając się ściany, przemykają w tamtą stronę.– Jak zaczną, to przebiegamy z powrotem – szepcze jej do ucha.Powstańcy otwierają ogień. Niemcy też. Teraz. Stefan i Biedronka podrywają się

i biegną ku drzwiom. Dookoła świszczą kule. Bzyczą jak stado rozzłoszczonych os, gwiżdżą jak kosy, kląskają i ćwierkają niczym spłoszone wróble. Świetliste smugi mijają ich ciała o centymetry. Kule bębnią w mur, grzęzną z sykiem w cukrze, tłuką we framugi,grzmocą w sufit. Cała sala dudni, huczy, trzęsie się od złowrogiego łomotu – to wulkan w erupcji.

Naprawdę zatrzymali się w samym środku nawały ognia na gorętszy od niego pocałunek? Czy tylko tak im się później wydawało? Nikt nigdy się tego nie dowie. Tak czy siak nie drasnęła ich żadna kula. Najlepszy dowód, że przed dwudziestką człowiek jest nieśmiertelny. Czasami.

Tak rozjuszonego Kobry jeszcze nie widzieli.– Co będziemy jedli? Cegły!? – rugał Górala wściekłym tonem, podczas gdy oni stali

w szeregu wyprężeni na baczność. – Chcesz, żeby traktować cię poważnie, jak żołnierza?

– Ale panie poruczniku…– Wyznaczyłeś kogoś, żeby stał na warcie i pilnował?! To dlaczego nie pilnował?! –

wrzasnął Kobra, by po chwili mówić dalej spokojniejszym, lecz podszytym gorzką drwiną tonem: – Myślałem, że jesteście dorośli. A wy co? Chcecie się bawić w wojnę? Że umieramy na niby? Świetnie. Bawmy się. Idę obudzić tych, co leżą w trumnach.

Odwrócił się na pięcie i odszedł. Biedronka delikatnie musnęła palcami dłoń stojącego w szeregu obok niej Stefana. Wciąż stojąc na baczność, odwzajemnił pieszczotę.

– Spocznij! – krzyknął Kobra, nie odwracając się nawet w ich stronę, i zniknął na

schodach.– Stefan! Baczność! – wrzasnął Góral tak głośno, że twarz mu aż poczerwieniała. –

Kara musi być. Za wygodnie ci było? Idziesz do garów.– Ale przecież… – usiłowała wtrącić się Biedronka, lecz uciszył ją ostry dźwięk

gwizdka, w który Góral dmuchnął tak mocno, że na czoło wystąpiła mu żyła.Pałacyk Michla, Żytnia, Wola,

bronią się chłopcy spod Parasola,

choć na tygrysy mają visy

to warszawiaki, fajne chłopaki są![3]

Jezu, ile można? Od rana to śpiewają. W jeden dzień zrobił się szlagier większy niż Chryzantemy złociste. Już nawet bagnet na broń coraz rzadziej słychać, tylko w kółko czuwaj wiaro i pręż swój młody duch, pracując za dwóch. No to prężę jak diabli, pomyślał, szorując druciakiem usmolony kocioł po grochówce. Do diabła z tą całą armią podziemną – najpierw zardzewiały złom, teraz gary. Taki to ze mnie wojak z drucianą szczotą i mokrą szmatą, hej!

Każdy chłopaczek chce być ranny,

sanitariuszki – morowe panny,

i gdy cię kula trafi jaka,

poprosisz pannę, da ci buziaka – hej!

Co za bzdury. Znać sznyt warszawskiej polonistyki. Banda Mickiewiczów niedorobionych, jeden w drugiego. Żałośni aspiranci do skamandryckiego stolika w Ziemiańskiej. Pogrobowce księdza Baki – ranny, panny, jaka, buziaka. Dupa trupa. Sranie w banie. Raz jeden bard wypuścił piard. Wierszokleci spod Częstochowy. Ja już paru trafionych „kulą jaką” widziałem i nikt im buziaków nie dawał. Trzeba ich było włożyć do skrzynki z sosnowych desek i tyle mieli radości z całej tej naszej awantury, hej!

Z tyłu za linią dekowniki,

intendentura, różne umrzyki,

gotują zupę, czarną kawę

i tym sposobem walczą za sprawę – hej!

Dekowniki, cholera. Intendentura. Moja wina, że mnie Góral do garów wysłał? Pies ich trącał. Dostanie taki jeden z drugim szmajsera i od razu każdy bez broni to dla niego dekownik. Ale po zupę to się przepychają jak małpy po banany, bohaterowie zafajdani. Ciekawe, czy wiedzą chociaż, jeden z drugim, co to za melodię kaleczą. Śpiewało ją już nasze dzielne wojsko w trzydziestym ósmym, jak żeśmy Zaolzie brali.

Nie damy popradowej fali,

Spiszu z Orawą, praojców sławą.

Wszak ojce ziemie posiadali,

aż po równiny, aż po Wag siny, hej![4]

Ciekawe, który sztabowy geniusz wymyślił wtedy ten nasz mały anszlus? Jak już, to zamiast Gnojnika z Ropnicą i Dziećmorowicami ja bym wziął Smokowiec i Łomnicę. I nazwy ładniejsze i pożytek byłby większy, hej!

I w ogóle, jaki znowu pałacyk Michla? Na Żytniej? Pierwsze słyszę. Może to o dom Michlera na Wolskiej chodzi? Jeśli tak, to w sumie lepiej, bo jakby szkopy na Żytniej byli, to matce z Jasiem mogłoby się coś przypadkiem stać. Cholera, nawet się z nią nie pożegnałem. Miały być dwa dni, może trzy, a tu już tydzień zleciał i końca nie widać. Najgorsze, że gówno wiadomo. Tu pukają, tam pukają, ale gdzie dokładnie? Kto do kogo i z jakim skutkiem strzela? Według biuletynów wygrywamy na całej linii, to tu coś zdobywamy, to tam. Fischer podobno okrążony w pałacu Bruhla. Świetnie. Tylko dlaczego wobec tego siedzimy tu już parę dni, a pukanie przybliża się zamiast oddalać?

Stefan odłożył druciak, bo zobaczył Sagana, dowódcę oddziału, który obsadził ten fragment cmentarza ewangelickiego. Wszyscy natychmiast zebrali się wokół młodego oficera, który wydawał się Stefanowi jeszcze mężniejszą wersją Kobry – o ile to w ogóle można sobie wyobrazić.

Teraz jednak Sagan miał raczej niepewną minę.– Baczność! – warknął. – Kto myślał, że powstanie potrwa trzy dni, mylił się. Jeszcze

się nim trochę nacieszymy. Niemcy dostali posiłki, mogą zacząć walić w każdej chwili. Przyszedł rozkaz, żeby przełożyć opaski z lewej na prawą rękę. Wszyscy na pozycje!

Stefan podszedł do Sagana.– Panie dowódco, czy wiadomo, co się dzieje na Żytniej? – spytał.– Wszędzie coś się dzieje – odparł tamten wymijająco.– Są tam jakieś nasze oddziały? – nie dawał za wygraną Stefan.Milczenie.– Ja tam mam matkę i brata…– Każdy ma gdzieś matkę i brata – uciął Sagan.– Ty się, młody, lepiej zajmij kucharzeniem, a my się zajmiemy strzelaniem – wtrącił

się chłopak, o którym Stefan wiedział tylko tyle, że nosi pseudonim Kędzior.Stefan już zbierał się do jakiejś ciętej riposty, ale niespodziewanie w sukurs

pospieszył mu Sagan.– Co to w ogóle jest, cholera?! – wykrzyknął. – Ja ludzi nie mam, a ten przy garach

robi. Dajcie mu jakąś broń i idzie z nami.– Co mam mu dać? Procę? Nie mam broni – bąknął Kędzior, ale Sagan zdążył się już

odwrócić do niego plecami.– To od Niemców weźmie – rzucił przez ramię. Bardzo fajne jest to powstanie. Szkoda, że mamusia i tatuś nie dożyli. No i Andrzej,

Romek i Jadzia. Jakbym im wszystko opowiedział, toby chyba pomyśleli, że zmyślam. A jak Andrzej zobaczyłby mój hełm, toby mu oko zbielało. Prawdziwy strażacki. Pewnie by zaraz chciał pożyczyć, ale bym mu nie dał, jak on mi tej finki, co dostał od tatusia. Że niby jestem za mały i bym się skaleczył. A on ma tylko dwa lata więcej. I to niecałe. To znaczy miał. Bo jak człowiek umrze, to się już chyba dalej nie starzeje?

I pan dowódca to mnie traktuje zupełnie jak dorosłego. Powiedziałem mu, że mam trzynaście lat, jak Andrzej, bo się bałem, że jak powiem prawdę, to mi nie pozwoli zostać. Ale pozwolił. I mogę mu mówić na ty, bo też jestem żołnierzem. Mundur mam. No, to znaczy taką jakby marynarkę, ale mi nasza sanitariuszka Basia biało–czerwone naszywki zrobiła na kołnierzu, a pan Sagan dał mi prawdziwy wojskowy pasek. I jeść dostaję. I nawet kawy próbowałem, ale niedobra. Za to grochówka pyszna. I czekoladę też raz przynieśli. Tylko pistoletu mi nie dali, ale ci panowie to też nie wszyscy mają. To

znaczy koledzy z oddziału.A jakby Romek chciał, to bym go do nas przyjął. Bo ja nie jestem taki jak Andrzej.

Zresztą Romek jest tylko o rok ode mnie młodszy i zawsze się fajnie bawimy. Bawiliśmy.No i z Jadzią też, ale jej to bym nie wziął do nas, bo wojsko nie jest dla dziewczyn. Zresztą ona to jest naprawdę malutka. Nawet sanitariuszką by chyba nie mogła być, bo one muszą tych panów nosić, jak są ranni czy coś. No a teraz, jak nie żyje, to w ogóle.

Ale jakby mi Andrzej dał finkę, to jego też bym wziął, nie tylko Romka. Bo jak nie udaje takiego ważnego, to z nim też jest fajnie się bawić w wojnę. Było. Na pewno chciałby tu z nami być, bo w oddziale cały czas jest wesoło. I jakbyśmy byli we trzech, tobyłoby jeszcze fajniej.

O, idzie pan Sagan. To znaczy nie żaden pan, tylko mój dowódca. I się mówi do niego „panie dowódco”. On ma strasznie fajny pistolet i całkiem prawdziwy mundur. Od razu widać, że to prawdziwy żołnierz. Jak ja, tylko trochę bardziej. No bo większy jest, starszy i w ogóle.

– Michaś, jest siła? – zwrócił się do chłopca Sagan.– Jest!– Widzisz to drzewo? – wskazał rosnącą między grobami topolę.– Widzę.– To właź najwyżej, jak się da i krzycz, jak coś zobaczysz.– Tak jest.No bo ja jestem zwiadowcą. Prawdziwym. Jednego gołębiarza nawet wczoraj

odkryłem, ale jak poszliśmy do tamtego domu, to już go nie było na strychu. Ale pan Kędzior znalazł łuski, więc znaczy, że tam był, tylko uciekł. A ogóle to już nawet odróżniam panterę od tygrysa. Tylko raz się pomyliłem, ale to było z daleka i ten czołg zaraz zaczął do nas strzelać, no i dlatego nie byłem pewien.

A w ogóle to my też mamy czołgi. Zdobyliśmy. To znaczy nie całkiem my, tylko taki oddział, co się nazywa „Zośka”. Dziwnie się nazywa, tak po dziewczyńsku, ale pan Sagan mówi, że tam są najlepsi żołnierze. I jeszcze w „Parasolu”. Oni to są chyba nawet dzielniejsi, bo wszyscy piosenkę o nich śpiewają. A o „Zośce” nie. Nawet poszedłem tę „Zośkę” raz obejrzeć, bo tu blisko są, ale kazali mi sobie iść. A czołgu akurat nie było, bogo wzięli, chyba żeby zdobyć ten obóz koncentracyjny, co przy Gęsiej Niemcy zrobili. I to bardzo śmieszne, bo oni ten czołg nazwali „Magda”. „Zośka” i „Magda” – jak dwie dziewczyny.

Nie wiem, dlaczego oni takie dziewczyńskie nazwy wybierają. Jak ja bym zdobył czołg, tobymgo nazwał „Tarzan”. Albo lepiej nie, boby mi powiedzieli, że to za dziecinne. To raczej… No nie wiem, może „Grom” albo jakoś tak. Strasznie niewygodniesię na taką topolę wchodzi, bo gałęzie tak do góry rosną i źle się nogi stawia. O, już wiem. „Zemsta”. To by była fajna nazwa dla czołgu. Jak pan Sagan jakiś zdobędzie, to mu powiem. Szkoda, że powstanie zaraz się skończy. Fajnie jest. A jak już całkiem przegonimy szwabów, to nie wiem, co będę robił. Dom się zupełnie spalił, w ogóle zawalony jest. No i rodzice…

Strasznie gęste są te gałęzie i drapią. Ale ja nawet od Andrzeja lepiej po drzewach chodzę, to dam radę. Chodziłem. No nie – chodzę, bo to Andrzej przecież umarł. To znaczy nie umarł, tylko go Niemcy zabili. A może to zresztą to samo jest, bo i tak, i tak się nie żyje przecież. Ale wysoko. O rety, nawet ten pociąg pancerny widać, co go Niemcy koło Dworca Gdańskiego mają. A w tamtym oknie chyba coś się rusza, tylko

słabo widać, bo pod światło. No i te liście przeszkadzają. Chyba wejdę wyżej. – Co mam robić? – pyta Stefan Kędziora.Żołnierze z oddziału Sagana onieśmielają go. Muskularni, świetnie uzbrojeni,

zaprawieni w boju. Tryskający energią, dowcipkujący, przekomarzający się niczym stare wiarusy i licytujący na liczbę stukniętych Niemców. Tak właśnie mówią – stukniętych, nie zabitych. Prawdziwa armia. Doświadczona w dziesiątkach konspiracyjnych akcji zbrojnych. Nie to co ich grupka doczepiana to tu, to tam – niczym piąte kolo u wozu. Mimo obecności Kobry dobra co najwyżej do szorowania garów i pilnowania magazynów na tyłach.

– Nic – odpowiada niechętnie Kędzior. – Oglądać koniec powstania.– Jak to?– Nie słyszałeś? Niemcy dostali posiłki, Rosjanie zatrzymali natarcie i teraz czekają,

aż tu wszyscy wyzdychamy. A co myślałeś? Że przyjdą i nam pomogą? Każdy myśli tylko o sobie. Ja przy pierwszej lepszej okazji…

Stefan nie dowiaduje się, co zamierza uczynić Kędzior przy pierwszej nadarzającej się sposobności, bo cmentarną ciszę przerywa huk pojedynczego wystrzału, a po chwili z czubka najwyższej topoli odrywa się jakiś kształt i leci w dół. Stefanowi wydaje się, że trwa to bardzo długo. Widzi wyraźnie dziecięcą twarzyczkę, otwarte usta i małe czerwone kółko na jego czole. Widzi chude nogi w schodzonych trzewikach i rozpostarte ręce.

A potem Michaś z głuchym łoskotem i chrzęstem pękających kości uderza o granitowy nagrobek i nieruchomieje. Z tej odległości wygląda jak porzucony worek ziemniaków. Wszyscy patrzą po sobie w ciszy, nie wiedząc, jak się zachować. Wokół roztrzaskanej czaszki chłopca rośnie kałuża krwi. Sagan robi krok w stronę ciała.

I w tej samej chwili rozpętuje się piekło.

Później, gdy było już po wszystkim, Stefan nie był w stanie powiedzieć, czy bitwa o cmentarz trwała minuty, kwadranse czy może godziny. Ale poza tym pamiętał każdy szczegół. Każdą sekwencję ogłuszających dźwięków, każdy obraz. Kolejność, w jakiej umierali kolejni żołnierze oddziału Sagana. Każdy rozbryzg krwi, każde puknięcie

ołowianej kuli w kamienną płytę nagrobka. Każdy krzyk bólu, każdy obłoczek kurzu na wyschniętych na pieprz alejkach przeorywanych karabinowymi seriami, każdy jazgotliwy wizg rykoszetu, każde obleśne plaśnięcie wchodzącego w czyjeś ciało pociskui każdą kroplę krwi spływającą wzdłuż pochylonego źdźbła wysokiej trawy, odrywającą się od niego, a potem niewyobrażalnie wolno lecącą w dół, by wsiąknąć zaraz w piach. Wszystko.

Mógłby narysować z pamięci każdą z setek zarejestrowanych przez mózg scen, nie myląc się ani o milimetr w kwestii dokładnego położenia krwawych dziur na piersi tego krępego bruneta, na którego koledzy z oddziału mówili Smukły, chociaż nosił pseudonimDzik. Potrafiłby precyzyjnie nakreślić każde włókienko mięśni widocznych w miejscu urwanej przez pocisk jakiegoś grubszego kalibru ręki piegowatego rudzielca, którego pseudonimu ani imienia nigdy nie poznał. Wyraz twarzy kamiennego Chrystusa, którego roztrzaskany posąg stał się najpierw schronieniem, a chwilę potem grobowcem dwóch kolejnych członków oddziału – Grubego i Szpagata. Każdą fontannę ziemi i gruzu wyczarowaną w powietrzu przez pocisk granatnika i każdy ukazujący się chwilę później w jej miejscu głęboki lej. Każde z nazwisk wyrytych na nagrobkach, grobowcach i mauzoleach stanowiących ich jedyną osłonę przed wygłodniałą paszczą śmierci usiłującą ich dorwać i rozszarpać niczym ogromny wściekły pies, charczący i tryskający wokół zatrutą ołowianą śliną. Magerd. Gerson. Mirska. Szuch. Halpert. Gross. Mueller. Sokal. Janicki. Gebethner. Linde. Wedel. Pamiętał kształt każdej litery, krój każdej cyfry, położenie każdego odprysku od kuli i kolejność, w jakiej się pojawiały na bazaltowych, granitowych i piaskowcowych płytach.

Pamiętał, gdzie dokładnie stały trzy metalowe, emaliowane na biało miski, z których kilkanaście minut wcześniej jedli grochówkę, i pamiętał swoje zdziwienie, że żaden z tysięcy siekących powietrze pocisków w nie nie trafił. Pamiętał, kto umierając, krzyczał„kurwa!”, a kto wzywał Boga lub matkę.

Pamiętał chwilę, gdy Sagan podniósł się nagle niczym gość wstający od stolika w restauracji po skończonym obiedzie i nie zważając na świszczące wokół kule, wyprostował się, a potem spokojnie zdjął z głowy hełm. Pamiętał dziwny gest prawej dłoni Sagana, charakterystyczne kiwnięcie na wpół wyprostowanego palca wskazującego, z jakim ktoś roztargniony przypomina sobie nagle, że wychodząc z domu, zapomniał zestawić czajnik z kuchenki. I sposób, w jaki odwrócił się powoli, pokazując oniemiałemu ze zgrozy Stefanowi krwawy krater zajmujący lewą połowę twarzy i zwisającą poniżej wyrwaną z oczodołu gałkę.

Pamiętał moment, kiedy coś w nim, ale nie on, stwierdziło, że nie wytrzyma już ani sekundy dłużej za kamiennym nagrobkiem, w który raz za razem śmierć pukała do niego rozciągniętymi w nieskończoność pierwszymi taktami V Symfonii Beethovena. Pam, pam, pam, PAAAAAAAM!

Pamiętał myśl, która przeniknęła mu przez głowę, zanim to coś w nim, ale nie on, kazało mu zerwać się i ruszyć do szaleńczego biegu. Ta myśl dotyczyła wyjścia z rodzicami do filharmonii kilka miesięcy przed wojną. W programie były Planety Holsta, III Symfonia Mahlera i coś Strawińskiego czy Prokofiewa. Po koncercie matka była roztrzęsiona. „To nie muzyka. To hałasy wojny! Ohyda. Tego się nie powinno grać, to należałoby spalić, a popiół zakopać najgłębiej, jak się da” – mówiła do nich poruszona,gdy kupionym kilka tygodni wcześniej peugeotem 302 wracali do mieszkania przy Puławskiej. „Nie histeryzuj, kochanie. To tylko orkiestrowy zorganizowany hałas.

Z wojną nie ma nic wspólnego. Wojna brzmi zupełnie inaczej” – uspokajał ją ojciec. Szczękając zębami i tuląc się całym ciałem do zbawczego chłodu nagrobka, Stefan zrozumiał, że ojciec miał rację. I że to nawet nie o to chodzi, że wojna uznaje wyłącznie instrumenty perkusyjne i najgłośniejsze jazgotliwe wrzaski blaszanych dęciaków, za nic mając całą resztę orkiestry. Różnica była głębsza. Ten potrzaskany rytm, te porozrywane bestialsko zgrzytliwe akordy, ta hałaśliwa brutalność bezładnej kanonady, przy której najgłośniejsze orkiestrowe fortissimo w tutti zdawało się szmerem strumyka. To było po prostu nieludzkie. W takim sensie, w jakim nieludzka i niewyobrażalna jest nieskończoność wszechświata. No i oczywiście śmierć.

Pamiętał zdziwienie, jakie poczuł, zorientowawszy się, że myśli o muzyce, choć dookoła umierają ludzie. No i pamiętał też moment, gdy wyskoczył zza zbawczej osłony. Ten pierwszy krok przypominał ułamek sekundy po skoku z najwyższej platformy wieży na basenie Legii. Świadomość, że już nie można się cofnąć, mimo że tafla wody oddaliła się nagle o kilka pięter.

Pędził na oślep, a przecież zapamiętał każdy krok tego szalonego biegu. Moment skoku nad złamanym żelaznym krzyżem. Zachwianie równowagi po tym, jak nadepnął na pistolet maszynowy porzucony w trawie obok rozszarpanych artyleryjskim pociskiem pozbawionych głowy zwłok. Zdumienie na widok jelit wypływających z rozerwanego brzucha żyjącego jeszcze Kędziora – kłębowiska gigantycznych glist. Potknięcie o nie wiadomo czyją urwaną nogę.

Pamiętał wreszcie niespodziewane uderzenie niewidzialnej pięści w okolice lewego barku i zaskakująco przyjemne, miłe ciepło rozpływające się po całym ciele. I ogarniającą go nagle rozkoszną senność.

Jedyne, czego nie pamiętał, to tego, jak i kiedy dostał się z cmentarza do odległego o kilkaset metrów mieszkanka przy Żytniej.

Budzi się, nie rozumiejąc, gdzie jest. Czuje się śmiertelnie zmęczony. Powieki są

przeraźliwie ciężkie, a on nie ma siły z tym walczyć. Zamyka oczy i pozwala promieniom słońca pieścić twarz. Robi mu się błogo. Najchętniej znowu by usnął. Już prawie odpływa, ale jakieś irytujące dźwięki nie pozwalają mu zapaść w sen. Po chwili rozpoznaje niemieckie słowa – los, raus, schneller. Wie, że powinien je rozumieć, ale nie może sobie przypomnieć, co znaczą. Złości go to.

Już mu się nie chce spać.

Rozdrażniony otwiera oczy. Światło go oślepia. Widzi rozbłyski, wirujące złociste kręgi i białe plamy. Wpatruje się w nie tak długo, aż zaczynają blednąc i w końcu znikają.Rozgląda się dookoła. Zaczyna rozpoznawać pojedyncze sprzęty. Wie, że zna to krzesło. Ten stół. Widzi grzbiety znajomych książek. Zlew. Szafę. Kuchnię węglową. Czajnik. Firankę. Łóżko. Rozpoznaje każdą rzecz z osobna, ale nie układają mu się one w żadną sensowną całość. Dopiero leżący na podłodze portret kobiety narysowany ołówkiem przywraca mu pamięć. Mama. Jestem w domu.

Coś się jednak nie zgadza. W miejscu dwóch okien zieje ogromna dziura w murze. Zwieszają się nad nią potrzaskane belki stropowe. Światło jest oślepiające. Gorąco.

Z zewnątrz znowu słychać jakieś hałasy. Ujadanie psów. Ludzkie głosy. Silnik samochodu. Kroki. Szepty. Szczęk repetowanej broni. Niemieckie słowa wykrzykiwane z wściekłością. Nadal ich nie rozumie, chociaż wie, że przecież powinien. Irytuje go to.

Postanawia wstać, ale nie ma na to siły. Czołga się w stronę wyrwy w murze. Musi zrozumieć te słowa. Musi.

Wygląda na zewnątrz. Najpierw widzi szyld z napisem „Szkło. Porcelana”. Spogląda niżej. Pod murem stoi kilkadziesiąt osób. Zaczyna rozpoznawać niektóre twarze. DozorcaWalendziak. Sąsiadka Nowicka. Jej mąż, podwórkowy śpiewak i akordeonista. Rozpoznaje jeszcze kilku sąsiadów, ale wielu twarzy nie zna. Nagle środkiem ulicy przebiega naga dziewczyna. Krew spływa jej po nogach. W zaciśniętych kurczowo rękach ściska strzępy jakiegoś białego materiału. Sukienki? Prześcieradła? Koszuli nocnej? Nie wiadomo.

Jeden ze stojących pod murem mężczyzn wybiega z szeregu, krzycząc: „Coście jej zrobili skurwysyny?!”. Rozlega się strzał i mężczyzna pada. Dopiero w tej chwili Stefan zauważa niemieckie mundury naprzeciwko ustawionych pod murem ludzi. Widzi skierowaną w ich stronę lufę karabinu maszynowego.

I wreszcie dostrzega na samym końcu szeregu matkę z Jasiem. Matka ma na sobie kołnierz z lisa. Wydaje mu się to absurdalne. Dzień jest przecież upalny. Obok matki stoi Jaś. Blady. Przerażony.

Nagle matka zerka do góry. Ich spojrzenia się spotykają. Stefan chciałby do niej coś krzyknąć, ale nie potrafi. Gardło ma suche. Matka, wciąż patrząc mu w oczy, dyskretnie kładzie palec na ustach. Wygląda to trochę tak, jakby chciała się podrapać w nos, ale w ostatniej chwili zrezygnowała.

Nagle ulica rozbrzmiewa ogłuszającym terkotem karabinu maszynowego. Ludzie pod murem padają na zasypany gruzem i odłamkami szkła chodnik, a ściana za nimi rozkwita krwawymi kwiatami. Strzały milkną. Stefanowi dudni w uszach. Szeroko rozwartymi oczyma patrzy na ulicę i widzi, że matka z Jasiem nadal stoją. Zalewa go falaradości. Wstydzi się, ale nie potrafi jej powstrzymać.

Jakiś oficer znużonym krokiem podchodzi do matki i Jasia. Kaszle, zasłaniając sobie usta. Pewnie się zaziębił – myśli Stefan. W sierpniu? W taki skwar? Dziwne. Mężczyzna wyciąga przed siebie prawą rękę, w której trzyma jakiś czarny przedmiot. Rozlega się huk i Jaś upada na ziemię, jakby zemdlał. Ręka mężczyzny podnosi się ponownie i przesuwa nieco w lewo. Stefan słyszy jeszcze jedno ohydne suche kaszlnięcie i teraz to matka osuwa się na chodnik. Leży u stóp oficera, który wyciera pot z czoła i odchodzi.

Stefan patrzy na jej nieruchomą, piękną twarz, której nie szpeci nawet czerwona kropka na czole przypominająca hinduską tilakę.

Kropka rośnie. Teraz wygląda jak zachodzące słońce, które stoczyło się z horyzontu i leży na chodniku niczym zgubiona przez jakieś dziecko czerwona piłeczka. Purpurowy krążek ogromnieje z każdą chwilą. Najpierw zasłania twarz matki. Potem cale jej ciało. Jasia. Ulicę. Miasto. A potem Stefan widzi tylko bezkresną pulsującą czerwień. I spada w nią przez całą wieczność.

Stefan spoczywa nieprzytomny na sosnowych deskach podłogi. Nad Żytnią, Wolską,

Żelazną, Młynarską, Karolkową i Lesznem zachodzi słońce. Dookoła wypatroszonej jak ryba kamienicy stojącej naprzeciwko muru cmentarza kalwińskiego płoną setki domów. Tysiące martwych ciał leżą na ulicach Woli. Raz tu, raz tam rozlegają się serie z broni maszynowej. Ciała rozstrzelanych układane są w wysokie pryzmy, polewane benzyną i podpalane. Wiatr roznosi wokół ohydny zapach śmierci.

Nad miastem zapada noc. I wtedy to coś w Stefanie, ale nie on, każe mu wstać i wyjść. Wyjść z tego pokoju, w którym już nikt nigdy nie będzie mieszkał. Wyjść z tego domu, który nigdy już nie będzie niczyim domem. Wyjść poza to podwórko, które jest już tylko cmentarzem. Więc idzie. A raczej czołga się, pełznie, upada i znowu się gramoli. Przez ulicę, która nie jest już ulicą. Wzdłuż muru z czerwonej cegły. Tak czerwonej, że robi mu się niedobrze. Pełznie. Na kolanach. Na łokciach. Kalecząc skórę. Zdzierając paznokcie. Podpierając się czołem. Nosem. Dysząc. Mdlejąc. I znowu otwierając oczy, by nic nierozumiejącym wzrokiem wgapiać się długo w jakiś okruch

szkła leżący tuż koło policzka i rozbłyskujący w blasku księżyca milionem zimnych iskier. Wreszcie dociera do wyłomu w murze. Wpełza na cmentarz. I wtedy orientuje się, że to już nie jest cmentarz. Że nie ma w żadnym z ludzkich języków słowa na określenie tej zrytej przez wybuchy, zarzuconej martwymi ciałami przestrzeni zalanej księżycowym trupim blaskiem. Postanawia za wszelką cenę wymyślić takie słowo, ale wtedy zauważa białego kotka, który pomagając sobie niezdarnie łapką, wyjada kawałki mózgu z roztrzaskanej czaszki przytwierdzonej do jakiegoś ciała bez obu rąk i jednej nogi. Więc pełznie dalej po omacku, zaciskając z całej siły powieki i rozumiejąc, że takiego słowa poprostu nie ma i być nie może. Nagle ręce nie znajdują oparcia i Stefan stacza się w przepaść.

Znajdą go tam po odbiciu cmentarza następnego ranka, nieprzytomnego, skulonego na dnie świeżo wykopanego grobu. Będą do niego mówili, aż wreszcie powoli podniesie powieki i wbije w nich przerażone, rozbiegane spojrzenie. Gdy będą go chcieli wyciągnąć z dołu, zacznie się im wyrywać z histerycznym, piskliwym krzykiem, aż wreszcie straci przytomność. Dopiero wtedy go opatrzą i zaniosą do sanitarki, która wraz z innymi rannymi zawiezie go, pędząc przez ruiny getta, do Szpitala Świętego Jana Bożego przy Bonifraterskiej. Jazda po wybojach obudzi go. Usłyszy szmer rozmów, opowieści o walce, o tych, którzy zginęli, jakieś niezdarne żarty. Ale on, wpatrując się nieobecnym wzrokiem w podziurawiony kulami sufit furgonetki, nie odezwie się ani słowem. Bo takich słów po prostu nie ma.

Stare Miasto

11 sierpnia – 1 września 1944 roku

– Stefan.Znów ten głos.– Steeefan.Czyżbym znowu zaspał do szkoły?– Steeefan, spójrz na mnie.Nie, to chyba jednak nie mama. Ale też znajomy głos.– Stefan!A ten co tak wrzeszczy? Daj mi spokój człowieku.– Nie poznaje nas.A może ja nie chcę was rozpoznać, może nie chcę niczego i nikogo pamiętać?– Bez histerii. Zobaczycie, że wyjdzie z tego.Z tego nie da się wyjść.– Jak wyjdzie? Dla niego powstanie się już skończyło.To się nigdy nie skończy.

– No i jak ty, biedaku, teraz tu sam zostaniesz?Sam, chcę być sam, sam, chociaż przez chwilę nie widzieć tamtych twarzy i ciał.– Pewnie byś chciał, żeby ktoś z tobą został…Mama, chcę zostać z mamą.– Dziewczyny! Bo się nam powstanie skończy!

Nigdy się nie skończy. Nie rozumiecie? Nigdy.– Idziemy. A ty brachu masz tu wartę.Nie mam już brata. Boże. Jaś. Mama.Poszli. Nareszcie. Jak ja lubię, gdy nikt do mnie nic nie mówi. Cisza jest teraz moim

jedynym domem. Chciałbym, żeby już zawsze było cicho. Przecież to wszystko miało przebiegać inaczej, myśli Biedronka. W trzy dni miało

być po powstaniu. A tu minęły już prawie dwa tygodnie i końca nie widać. Zresztą właściwie widać, tylko nie taki, jak chcieliśmy. Dlaczego wszystko poszło nie tak? Mieliśmy wyzwolić miasto, a bronimy się rozpaczliwie jak szczury zagonione w kąt. Miała być radość na ulicach, jest rozlewające się każdego dnia szerzej morze gruzów. Ruiny, pożary i trupy, całe mnóstwo trupów.

Mieliśmy być wolni, jesteśmy niewolnikami rozkazów, których sensu nie sposób dociec. I nikt nie zadaje sobie nawet trudu, by cokolwiek nam wytłumaczyć. Miałam ratować życie, a zajmuję się głównie grzebaniem zabitych i dźwiganiem tych, którym jużnikt pomóc nie zdoła. Miałam być łączniczką–sanitariuszką, jestem popychadłem – pościel wyro, przynieś zupę, kawy daj, cukru więcej, nie grzeb się, leć z meldunkiem i nie marudź. Miała być wielka przygoda, są pourywane ręce i nogi, spalone żywcem dzieci, przerażone oczy rannych próbujących bezskutecznie wepchnąć z powrotem do brzucha kotłowaninę krwawych bebechów.

Śmierć, jeśli już, miała być bohaterska, z pieśnią na ustach i elegancką jak order dziurką od kuli w sercu. Są: powolne zdychanie, wycie z bólu i beznadziei, samotne dogorywanie pod gruzami, konanie w męce na środku ulicy, bezsilność, rozpacz i strach. Miała być walka z wrogiem, jest bezsensowna bieganina między lecącymi z nieba pociskami z dział i granatników, ucieczka przed bombami, krycie się po dołach, wykrotach i piwnicach, potykanie się o trupy i umierających. Mieliśmy być wyzwolicielami. A kim jesteśmy? Nie wiem.

Jeszcze kilka dni temu ludzie na ulicach wtykali nam kwiaty w ręce, dziś patrzą na nas wilkiem. Kilka dni temu całowałam się ze Stefanem, dziś on leży nieprzytomny w szpitalu dla wariatów przerobionym na powstańczy lazaret. Boję się tego miejsca. A najbardziej tego, że nie wiem, kto jest normalny, a kto obłąkany. Wariatki udają pielęgniarki, a prawdziwe pielęgniarki są tak zmęczone, że mają w oczach płomień szaleństwa. Zresztą, może wszyscy go mamy? Może po prostu zwariowaliśmy? Czyż to powstanie nie jest szaleństwem? Czy ktoś po latach nie nazwie tego obłędem?

Kilka dni temu wierzyłam w zwycięstwo, w sens walki, dziś nie wiem już, w co wierzyć. Co mnie tu jeszcze trzyma? Poczucie obowiązku? Lojalność wobec kolegów? Strach przed wyrokiem za dezercję? A może już tylko to, że nie mam dokąd pójść? Myślałam, że taka jestem nowoczesna i wyzwolona, a jak pierwsza lepsza głupia gęś wpadłam w tę samą pułapkę romantycznego zrywu co wszystkie pokolenia po rozbiorach.

Może ojciec miał rację? Może to całe powstanie od początku nie miało sensu? A przede wszystkim szansy. Jak to jest w ogóle możliwe, że kazano nam iść walczyć prawie bez broni? Na co liczono? Przecież chyba nie na sowiecką pomoc? Po tym jak rozbroili nasze oddziały na Kresach? Po Katyniu?

Coś jest z tą Polską nie tak, że niepodlewana krwią usycha. I z nami chyba też jest coś nie w porządku – ile jeszcze trzeba powstań, zanim nauczymy się inaczej myśleć

i działać? Dlaczego potrafimy dla Polski bez sensu umierać, ale już żyć dla niej z sensem niekoniecznie? W imię czego giną dziś ci wszyscy ludzie? Żeby Bereza Kartuska mogła znowu spokojnie działać? Żeby byle szuja, której jedyną zasługą dla świata jest to, że kiedyś akurat była w legionach, mogła wrócić na swoją ciepłą posadkę? Żeby następnychstu Dyzmów wypłynęło, a kolejny tysiąc Uniłowskich zdechł w biedzie? Żeby ci, co chcieli gett ławkowych i w końcu dopięli swego, mogli zacierać ręce, że Hitler tak ładnie ich wyręczył?

Piłsudski się złościł, że Polacy chcą niepodległości, ale pragnęliby, żeby kosztowała dwa grosze i dwie krople krwi, a ona kosztuje dużo drożej. A może to jest dla mnie za drogo? Co mi po niepodległości na cmentarzu? Co mi po Polsce, jeśli Stefan umrze?

To wszystko miało być inaczej, myśli Kama. Trudno. Damy radę i tak. Nie udało się

szkopów wykurzyć z miasta, nic to, i oni nas nigdy stąd nie wykurzą. Ani w trzy dni, ani w trzynaście, ani w trzydzieści czy trzysta. Co z tego, że nie mamy czołgów, nie mamy armat, pociągów pancernych, samolotów i dział? Butelki z benzyną równie dobrze zatrzymują tygrysy i pantery jak haubice przeciwpancerne. Wystarczy tylko wystarczająco blisko podejść. A samymi armatami i sztukasami szwaby z nami nie wygrają, prędzej czy później będą musieli przyjść i spróbować nam wyrwać każdą ulicę, każdy dom, każdą bramę, każde piętro i każdy pokój. A wtedy to już różnie może być. No i trochę się zejdzie. Może Ruscy do tego czasu się ruszą? A nawet jakby nas szkopy miały wszystkich wykończyć, to świat zobaczy, że tanio się Polaków nie zwycięża. Że drogo to wychodzi. A może i za drogo.

Jak przed wojną na Woli. Co innego z daleka kamieniami rzucać, a co innego bić się twarzą w twarz. Ojciec dobrze mówił: „Wiesz, córuś, dlaczego nikt mnie tu nie zaczepia?Bo każdy tutejszy bandzior od Taty Tasiemki czy Szymele Blacharza wie, że nawet gdyby mu się udało mnie poobijać albo nawet zabić, to drogo by go to wyniosło. A może i za drogo. Bo jak masz swoją godność, to musisz być gotów na wszystko, żeby jej bronić. A jak jesteś gotów na wszystko, to nawet najsilniejszy zbój nieźle oberwie, zanimz tobą skończy. Można przegrać i nawet zdechnąć, ale nie wolno skamleć i poddawać się.Pamiętaj moje słowa, córuchna!”. Święta racja. Piłsudski w gruncie rzeczy o tym samym mówił, jak to szło? „Być zwyciężonym i nie ulec, to jest prawdziwe zwycięstwo. Zwyciężyć i spocząć na laurach, to klęska”. Nie ma co więcej filozofować. Grunt, że walczymy.

Biedny ten Stefan. Ale da radę, wyjdzie z tego. Tym, co nie mają szans, zakładają w szpitalach papierowe bandaże. A on ma porządny. Materiałowy. Znaczy, że będzie dobrze. Nie ma co się mazgaić. Zresztą nawet lekarz mówił, że rana nie jest bardzo poważna. Że to po prostu szok. Nic to – za parę dni na pewno dojdzie do siebie. Weźmie się w garść. Wszystko będzie dobrze.

Wystarczyło kilka dni, by Stare Miasto zmieniło się nie do poznania. Gdy znaleźli się

tu po piekle Woli, życie od placu Zamkowego po Konwiktorską i od wiślanej skarpy po ruiny getta toczyło się niemal normalnym trybem. Otwarte kawiarnie, a nawet niektóre sklepy, ludzie plotkujący na ulicach o nadchodzącym końcu wojny, szyby w oknach, donice z kwiatami na parapetach, spokój. Radość cywilów. Entuzjazm powstańców.

Teraz nie pozostało z tego już nic.Ulice poprzedzielane murami barykad, usiane lejami po bombach i pociskach

granatników były bezludne, jeśli nie liczyć martwych ciał w miejscach znajdujących się pod ostrzałem, z których wiele zaczynało już gnić, spowijając okolicę duszącym smrodem truchła. Szyby w oknach, jeśli gdzieś jeszcze były, przy byle wybuchu zamieniały się w grad ostrych sztyletów bezlitośnie siekających karki, głowy i ramiona. Naloty sztukasów z niemiecką regularnością zrzucających bomby burzące i zapalające nakolejne kwartały ulic zamieniły życie w nieustanną śmiertelną ruletkę – w nas czy obok. Jeśli w nas, to czy stropy wytrzymają, a jeśli obok, to czy da się kogokolwiek odkopać spod gruzów przed następnym nalotem? Czy uda się ugasić płomienie? No i ile grobów trzeba będzie znowu wykopać? Bo że trzeba będzie kopać, to rzecz pewna.

Doniczek z kwiatami nie wystarczyło na wszystkie groby. A i miejsca na kolejne mogiły zaczynało brakować.

Najstraszniejsze były szafy. Najpierw słychać było powtórzony sześciokrotnie zgrzytliwy chrobot, jakby ktoś przesuwał po podłodze ciężką dębową szafę, potem następowała chwila przerażającej ciszy, a po niej nieuchronnie rozpętywał się dziki huragan pożogi i zniszczenia, rozłupujący kilkupiętrowe kamienice jak domki z klocków,spadający nagle z nieba ścianą palącego wszystko ognia, siejący śmierć, zniszczenie i trwogę w sercach tych, którzy ocaleli.

Szafa w rzeczywistości nazywała się Nebelwerfer i była polową wyrzutnią rakietową.Wyglądała zaskakująco niepozornie, jak na ogrom zniszczeń, które powodowała. Ot, coś w rodzaju kratownicy czy żelaznej klatki na króliki ustawionej pod lekkim skosem dziękirozkładanym rachitycznym nóżkom z metalowych rurek. Czteroosobowa obsługa szafy była w stanie łatwo przenosić ją z miejsca na miejsce, chociaż zwykle służył do tego prosty wózek.

Na Starówce szafy grały dzień w dzień od rana do wieczora, a z nieba, przesłoniętegokłębami gryzącego dymu niezliczonych pożarów i chmurami szaroceglanego pyłu z rozkruszonych na miazgę budynków, lał się sierpniowy żar. Spocone od niemiłosiernego gorąca ciała oblepiały w okamgnieniu unoszące się w powietrzu drobinysadzy i szorstkiego kurzu, upodobniając ludzi do diabłów z naiwnych malowideł w wiejskich kościółkach.

Każdego dnia wydawało się, że gorzej już być nie może. Nazajutrz okazywało się jednak, że może.

To był odruch. Gdy zobaczyła pikujące na szpital sztukasy i odrywające się od ich

kadłubów cienie bomb, Kama nie zastanawiała się ani chwili. Wiedziała, co musi zrobić. I to natychmiast.

Właśnie kończyły opatrywać Adama, który dołączył do oddziału po zdobyciu szkoły. Chłopak miał szczęście, kula rozorała tylko skórę na skroni, zostawiając krwawą szramę. Centymetr obok i byłoby po nim.

– To tylko draśnięcie, szkoda bandaża – złościł się dziecinnie, ale cierpliwie czekał, aż skończą zawijać biały beret opatrunku.

Kama zrobiła krok w stronę bombardowanego szpitala, ale Biedronka ją zatrzymała.– Trzeba zameldować – powiedziała.Kama zatrzymała się niechętnie.– Dobrze. Zostań tu z nim, a ja polecę zameldować u Kobry. Trzeba Stefana stamtąd

wyciągnąć – rzuciła i ruszyła w stronę kwatery dowództwa, gdzie Kobra był właśnie na odprawie.

Jak mnie kiedyś dzieci zapytają, co robiłam w czasie powstania, to im powiem, że głównie biegałam. No i jeszcze trochę dźwigałam. A zwykle biegałam, coś dźwigając – zazwyczaj nosze, a czasem zapasową amunicję czy jedzenie dla oddziałów liniowych. I, oczywiście, zwłoki.

Ale żeby były dzieci, to najpierw trzeba uratować Stefana.Gdzie ten cholerny Kobra? No, wreszcie.– Panie poruczniku! Jana Bożego bombardują. Tam jest Stefan.– Zaraz wychodzimy na akcję.– Trzeba go gdzieś zabrać.– Nie możemy. Dostaliśmy rozkazy.– Tak jest! – odpowiedziała odruchowo, ale po chwili spojrzała błagalnie na Kobrę. –

Proszę. Proszę mnie do niego puścić.– Za dezercję jest kula w łeb – uciął. – Odmaszerować! To był odruch. Gdy zobaczyła ruszającą w stronę szpitala Kamę, wiedziała, że musi

ją zatrzymać. Że to ona powinna uratować Stefana.– Trzeba zameldować – powiedziała, chwytając dziewczynę za ramię. Liczyła na jej

poczucie obowiązku oraz szacunek dla wojskowych rytuałów i się nie zawiodła.– Dobrze. Zostań tu z nim, a ja polecę zameldować u Kobry. Trzeba Stefana stamtąd

wyciągnąć – powiedziała po chwili wahania Kama i pobiegła w stronę kwatery dowództwa, gdzie Kobra był właśnie na odprawie.

Biedronka odprowadziła ją wzrokiem. Nic z tego nie będzie, pomyślała. Już ja ich zdążyłam dobrze poznać. Aż za dobrze – tych wszystkich dowódców, sztabowców, oficerów i zwykłych plutonowych. Tylko zdolni do walki się dla nich liczą. Urwało ci rękę? Nogę? Nie możesz chodzić? Masz podziurawione odłamkami płuca albo wypalone fosforówką oczy? Już nie jesteś jednym z nas. Oddawaj broń, pestki, hełm, panterkę, jeślimasz, i won do szpitala czekać, żeby cię gruzy przysypały żywcem, gangrena strawiła albo Niemcy zamordowali. A jak będziesz musiał zwolnić łóżko, to wynocha do piwnicy kisić się po ciemku z cywilami, a jeśli się nie podoba, to umieraj i nie zawracaj dupy.

Gdy tylko Kama zniknęła za załomem budynku, Biedronka poderwała się i popędziłado szpitala.

Trzeba Stefana z tego wariatkowa wyciągnąć, zanim je szwaby zburzą i spalą. Szpital ojców bonifratrów drży w posadach. Raz za razem całym budynkiem

wstrząsa potężne uderzenie, jakby jakaś gigantyczna pięść waliła wściekle w grube dwustuletnie mury. Z okien sypią się ostatnie ocalałe szyby, ze ścian lecą wielkie płaty pokruszonego tynku. Półnagie wariatki o zapadniętych policzkach i płonących szaleństwem oczach biegają od sali do sali w poszukiwaniu schronienia, zawodząc dziko niczym przerażone zwierzęta.

Pielęgniarki, potykając się o porozrzucane sprzęty, ewakuują rannych. Ci, którzy mogą sami chodzić, uciekają do piwnic, zataczając się w panice, kulejąc, zderzając się w drzwiach z innymi umykającymi, przewracając na schodach, jęcząc z bólu od otwierających się pod wpływem wysiłku ran. Inni gromadzą się na wewnętrznym dziedzińcu, chowając głowy w ramionach, tuląc się do siebie bezradnie jak przerażone dzieci. Jedni zaciskają kurczowo powieki i poszarzałymi od pyłu i strachu wargami

szepcą modlitwy. Inni rozglądają się rozpaczliwie dookoła, kryją pod materacami, płaczą i krzyczą. Zawinięta w bury koc wariatka pląsa na szarej od kurzu trawie, kręcąc taneczne kółka wokół przysypanej ceglanym pyłem kapliczki z figurką Matki Boskiej, a po chwili, chichocząc piskliwie, wbiega z powrotem do wstrząsanego wybuchami budynku.

W opustoszałej, zasypanej gruzem i potłuczonym szkłem sali Stefana na pierwszym piętrze jakaś zakrwawiona mumia czołga się na oślep w stronę okna. Niewysoka sanitariuszka, ubrana w sięgającą za kolana za dużą panterkę oraz błękitne letnie pantoflena podeszwie ze sznurka, próbuje ją zawrócić i odciągnąć na klatkę schodową, ale ręce rannego zaciskają się na framudze niczym szpony i nie puszczają mimo wbijających się w nie odłamków szkła. Dziewczyna walczy wściekle, odgina jeden zakrwawiony palec za drugim Prawa ręka już puściła obramowanie okna, czas na drugą. Ale wtedy słychać kolejną głuchą eksplozję i ognisty podmuch rzuca oboje w głąb pomieszczenia.

Wpadające do wnętrza promienie słońca wyczarowują z unoszących się w powietrzu miliardów drobin pyłu fascynujące złociste arabeski, a wdzierające się do sali płomienie przypominają kołysane wiatrem maki.

Biedronka biegnie labiryntem piwnicznych korytarzy, przekopów, zaułków

i podwórek. Wciska się w wybite w murach sąsiadujących ze sobą kamienic dziury, przeskakuje przez zwały gruzów, wspina się na prowizoryczne chybotliwe schodki sklecone ze skrzynek, rozprutych foteli, beczek i cegieł. Balansuje na ułożonych nad głębokimi wykrotami kołyszących się przy każdym kroku kładkach z nie heblowanych desek, depcze po czyichś nogach, tobołkach i pozwijanej w bezkształtne gałgany pościeli.Tak się teraz chodzi po Starówce. W ciągu kilkunastu dni całe miasto obróciło się na nice, całe życie przeniosło się do połączonych plątaniną tajemnych przejść piwnic, schronów i podcieni, na wewnętrzne podwórka i do ogródków na tyłach oficyn, pozostawiając ulice we władaniu śmierci.

Biegnie. Nie zwraca uwagi na przekleństwa, jęki, dłonie łapiące ją za poły panterki. Mimo że do południa jeszcze daleko, upał nie pozwala swobodnie oddychać. Z Franciszkańskiej wpada w Mławską, nurkuje w pierwszą bramę, mija cztery pełne świeżych grobów podwórka i nagle orientuje się, że pomyliła drogę. Widzi przed sobą ceglaną pustynię getta rozciągającą się jak okiem sięgnąć za zasypywaną kulami Bonifraterską. Zawraca. Dwa podwórka dalej zatrzymuje ją pożar szalejący w rozprutej od dachu aż po parter kamienicy.

Znów wpada do piwnic, znów jęki, przekleństwa, narzekania, wreszcie wygląda ostrożnie z bramy na Sapieżyńską, a potem kilkoma susami przedostaje się na przeciwną stronę ulicy. Ogrodową furtką wchodzi na teren szpitala. W szarym od kurzu ogrodzie otaczają ją półnadzy wariaci – stado przerażonych saren pierzchających na boki przed wilkiem. Jedni krzyczą, inni śpiewają, jeszcze inni z szeroko otwartymi oczyma naśladują odgłos nurkujących samolotów, rozkładają szeroko ręce i z wyrazem skupienia na twarzy krążą wokół dziedzińca niczym dzieci bawiące się w bitwę powietrzną. A może to wcale nie wariaci? W dymie i kłębach pyłu trudno odróżnić, kto jest szalony, a kto jedynie śmiertelnie przerażony.

Sztukasy odleciały. Ostrzał ucichł. Jeszcze ostatnia spóźniona salwa, zapewne z pociągu pancernego przy Dworcu Gdańskim. Cisza. Ale tylko przez chwilę jej się tak wydaje, bo gdy tylko dzwonienie w uszach mija, wypełnia je nagle kakofonia krzyków,

jęków i nawoływań. Biedronka przeciska się między rannymi, omija próbujące zapanować nad tym pandemonium siostry, wchodzi na pierwsze piętro i nagle czuje rozlewający się po całym ciele paraliżujący chłód strachu, a po nim niespodziewane uderzenie gorąca.

Rozpaczliwie rozgląda się wokół. Nie może złapać oddechu. Przed oczyma zaczynają jej latać czarne plamy. Widzi deszcz oślepiająco białych iskier. Zimne mrowienie ogarnia ręce i nogi, zamieniając je w pozbawiony czucia bezwładny ciężar. Potyka się o coś i leci na podłogę, uderzając się boleśnie w prawy łokieć. W lewym nadgarstku coś nieprzyjemnie chrupie. Ból otrzeźwia ją. Podnosi się na kolana. Przez chwilę kołysze się niepewnie na czworakach niczym umierający ze starości koń, ale w końcu udaje jej się wstać.

Przedziera się w panice między połamanymi łóżkami, zwałami zakrwawionej pościeli, poprzewracanymi emaliowanymi miskami i kubłami pełnymi jakichś niepokojąco wyglądających płynów. Omija buchające tu i ówdzie płomienie, przechodzi nad zawalonymi belkami stropowymi, kupami gruzu i przysypanymi szarym śniegiem pyłu ciałami. Okruchy potłuczonego szkła chrzęszczą jej pod stopami jak rozdeptywane chitynowe pancerze chrabąszczy. Biega zasnutymi gryzącym dymem korytarzami od jednych roztrzaskanych drzwi do drugich, zagląda do wszystkich pomieszczeń, nie mogąc znaleźć tego właściwego.

Niedaleko wejścia do kolejnej sali widzi trzy leżące blisko siebie trupy. Obok niedużej dziewczyny w panterce leży pokryte liszajami czerniejących poparzeń prawdopodobnie męskie ciało, zawinięte od stóp do głów w poodrywane w wielu miejscach papierowe bandaże. I jeszcze wciśnięte w kąt, przywalone belką stropową zwłoki w pasiastej piżamie. Rozpoznaje dystyngowanego starszego pana, który zajmowałłóżko obok Stefana. To tu.

Czując, jak łomoczące rozpaczliwie serce podchodzi jej do gardła, Biedronka mija leżące przy wejściu ciała i rusza w stronę, gdzie powinno być łóżko Stefana.

Jest.Przez trwającą całą wieczność chwilę wydaje jej się, że chłopak nie żyje, ale po

chwili słyszy jego kaszel i widzi otwierające się z wysiłkiem oczy, które patrzą na nią jakimś rozgorączkowanym, nieprzytomnym spojrzeniem.

– Boże, przebacz mi – szepcze Biedronka i chowa twarz w dłoniach, ale po chwili, jakby napełniona jakąś nową energią, nerwowymi ruchami ściąga z siebie panterkę i wciska ją między gruzy. Waha się chwilę, spoglądając na powstańcze opaski – swoją i Stefana – wreszcie zgniata je i wciska do chlebaka.

– Stefan, wstań. Proszę cię – mówi, próbując chłopaka podnieść. Szarpie go za zdrową rękę, zarzuca ją sobie na ramię, ale to nic nie daje. – Proszę cię. Wstań – powtarza rozpaczliwie i nagle czuje, jak bezwładne ciało napręża się lekko.

Trudno to nazwać wstawaniem, ale mimo wszystko jest jej lżej. Po chwili kuśtykają powoli w stronę drzwi.

Wcale mi się to powstanie nie podoba. Ciągle trzeba siedzieć w piwnicy. Jest ciemno

i śmierdzi, bo wszyscy robią kupę byle gdzie. A jak czasem można wyjść na dwór, to też okropnie śmierdzi, tylko inaczej. Pani Ziutka mówiła, że to trupy tak śmierdzą i że zaraz wybuchnie zaraza, od której wszyscy poumieramy. No i pewnie ma rację, bo ja to już od dwóch dni robię czerwoną kupę. Tatusiowi nic nie mówiłam, żeby się nie martwił, ale on i tak się martwi, bo mama trzy dni temu poszła po wodę i ciągle nie wróciła.

Tata to się najpierw bardzo cieszył, jak to powstanie wybuchło, ale teraz to chyba się już mniej cieszy, bo babcię z dziadkiem zasypało w ich domu na Freta i chyba zupełnie nie żyją. Byliśmy tam, ale w ogóle żadnego domu tam już nie ma i nawet ich kotki Puni nie widziałam. Pani Ziutka mówi, że pewnie ją ktoś zjadł, bo gdyby jej się tyle mięsa trafiło, to ona by też Punię zjadła.

Najgorzej to nie lubię szaf i sztukasów. Zresztą chyba wszyscy ich nie lubią, bo strasznie dużo ludzi Niemcy nimi pozabijali. Pani Ziutka mówi, że teraz to nas wszystkich pozabijają i że nie trzeba było ich tak złościć, to może by sobie poszli, nie robiąc nam krzywdy. A tak, to pewnie zrobią u nas jak na Woli i jak wejdą, to porozstrzeliwują wszystkich i spalą, a domy też spalą i całkiem zburzą. Ale tata mówi, że przecież i tak nas zabijali przedtem, więc to żadna różnica. No ale ja myślę, że chyba nie ma racji, bo przedtem to się mogłam z Marysią Zajączkowską i Hanią Kubełek bawić, a teraz nie mogę, bo je szafa spaliła. A jak nie było jeszcze tego wybuchniętego powstania, to szafy nikogo nie paliły ani sztukasy nie zrzucały na nas bomb. Jak to tatusiowi powiedziałam, to mi powiedział, że jestem dziecko i się nie znam.

I jeszcze pożarów nie lubię, bo i tak jest bardzo gorąco, a jak się gdzieś blisko pali, tojuż w ogóle nie można wytrzymać i wszyscy kaszlą od dymu. Pani Ziutka mówi, że najgorzej to od ognia umrzeć. I mówiła jeszcze, że jak koło domu jej jednej znajomej wybuchła bomba fosfatowa czy jakaś taka, to jej całą rodzinę spaliło, a ją nie, bo stała chyba za kominem czy coś. Ale teraz jak się chce ta znajoma uczesać, to nie może, bo jej się zapalają włosy od grzebienia. Tata mówił, że to bzdura, ale pani Ziutka przysięgała na

Boga, że prawda, a potem to się obraziła i powiedziała, że jak tak, to niech tatuś sam dla nas zupę gotuje, jak taki mądry i ma z czego.

No a tata też się obraził i dlatego musimy iść do tych sakrymantek, bo one podobno dają wszystkim, co chcą jeść. A mi to powstańcy też dają. Bo oni mają takie wielkie kieszenie w tych panderkach, a w nich wszyscy noszą cukier w kostkach. Dziwne. No w każdym razie chyba o to chodzi w tym wybuchniętym powstaniu, żeby dużo biegać i nosić ten cukier. I ja w ogóle nie rozumiem, dlaczego Niemcy się tak o to złoszczą? No chyba że sami nie mają już cukru i im zazdroszczą, że mają…

Pytałam tatę, jak to jest być zabitym, ale mi nic nie powiedział, tylko się rozzłościł i kazał przestać gadać głupoty. A ja bym chciała wiedzieć, bo mieszka tu z nami coraz więcej zabitych i ja się ich boję. I ciekawe, czy jak ja też będę zabita, to się ktoś będzie mnie bał, chociaż jestem taka mała? Nie wiem, co bym wolała. Czy żeby się mnie bali zabitej, czy nie? Pani Ziutka mówiła, że najlepiej to zostać wybuchniętym albo zastrzelonym w serce lub w głowę, bo inaczej to bardzo takie zabicie boli i się krzyczy strasznie. Ja bym nie chciała, żeby mnie bolało. Ani tatusia. Pani Ziutka mówiła, że jak tak, to trzeba się modlić o lekką śmierć, ale tatuś znowu na nią nakrzyczał, a ona znowu się obraziła i nie dowiedziałam się, ile musi ważyć taka śmierć, żeby była lekka.

O rety! Ale fajny czołg! I to nasz. Zdobyty. Szkoda tylko, że lufy nie ma, ale i tak teraz to chyba wygramy to wybuchnięte powstanie, bo wszyscy ludzie się bardzo cieszą i krzyczą. Chyba poproszę tatusia, żeby mnie podsadził i dał się kawałek przejechać. Ale głupia tamta dziewczynka, co nie chce! Jej tatuś ją namawia, a ona beczy i mówi, że się boi. Ja to nie jestem taki tchórz. Jak raz byłam troszeczkę zasypana, to się bałam, ale tatuś mnie zaraz odkopał.

I potem dostałam od pani Zajączkowskiej tę śliczną sukienkę w małe różyczki po Marysi, bo moja to się całkiem w tym zasypaniu podarła, a innych już nie miałam, bo nam się szafa spaliła, jak granatnik wpadł do pokoju, kiedy siedzieliśmy schowani w piwnicy. I pani Zajączkowska bardzo płakała, jak mi tę sukienkę dawała, a jak ją założyłam, to jeszcze bardziej płakała i zaraz sobie poszła. Wolę, żeby mnie już więcej nie zasypywało, bo myślę, że drugiej sukienki po Marysi, to mi pani Zajączkowska nie da. Ale na ulicy to przecież nie można być zasypanym. Zresztą pani Ziutka zawsze powtarza, że co komu pisane, to go i tak spotka. A ja bym strasznie chciała wiedzieć, kto

to pisze, to pisanie dla każdego, bo może by mi powiedział, kiedy mama wróci. Teraz to może już nawet wrócić bez wody, bo tatuś z sąsiadami wykopał u nas na podwórku prawdziwą studnię, tylko nie wolno mi się do niej zbliżać, żebym się nie utopiła.

Hura! Jadę! A tatuś idzie obok, trzyma mnie za rękę i tak się cieszy, jakby mama miała zaraz do nas wrócić. Ale fajnie!

Idą bardzo powoli, potykając się co chwila. Stefan nie ma już sił. Chciałby usiąść.

A najlepiej położyć się i spać. Chce mu się pić. Wydaje mu się, że są w jakimś obcym mieście. Chyba w Afryce. Wskazują na to nie tylko lejący się z nieba żar i duchota panująca na pozbawionych bruku oraz chodników ulicach, lecz także obszarpane stroje tubylców, ich ciemne twarze i szalone oczy.

Bezładna bieganina i zgiełk kojarzą mu się z czymś, o czym kiedyś czytał. Tak, to może być Port Said Albo Chartum. Ale raczej Port Said Nie pamięta, czy Staś i Nel dotarli w końcu do Chartumu, a jeśli nie dotarli, to nie mógł przecież czytać opisu tamtego miasta. A więc Port Said. Egipt. A może Bagdad? O Bagdadzie też coś niedawnoczytał, chociaż nie pamięta, o co chodziło w tamtej historii. Tak czy inaczej Stefan nie wie, jak się tu znalazł. A jeszcze bardziej dziwi go, że rozumie jakieś kawałki zdań i pojedyncze słowa, które czasem dobiegają go spoza chmury głośnego szumu rozsadzającego mu czaszkę. Czuje się bardzo zmęczony. Ta spiekota jest nie do wytrzymania. Dlaczego mama ciągnie go za sobą, sprawiając straszny ból? Chciałby ją poprosić, żeby się zatrzymali na chwilę, ale nie jest w stanie poruszyć wyschniętym na wiór językiem. Popękane suche wargi są szorstkie jak kawał granitu. Pić.

Tłum wokół nich gęstnieje. To chyba jakieś miejscowe święto. Zgiełk rozgorączkowanych głosów przybiera bardziej radosne tony. Stefan odróżnia nawet powtarzany często przez tubylców triumfalny okrzyk: „Czouk, czouk, mamyczouk!”. Zastanawia się, co to może znaczyć. Może to modlitwa do jakiegoś miejscowego świętego? Nie jest pewien, czy muzułmanie mają świętych. Okrzyki powoli oddalają się, ale wciąż są dobrze słyszalne. Potrącają go czyjeś ramiona, jakieś buty depczą po jego gołych stopach. Dlaczego mama nie założyła mu sandałków?

Jest mu na przemian bardzo gorąco i bardzo zimno. Kiedy udaje mu się na chwilę

skupić wzrok, poprzez chmury żółtawego kurzu widzi nieostre kontury zawalonych domów. Musiało tu być niedawno trzęsienie ziemi. Widać, że miasto jest już częściowo przygotowane do odbudowy. Co kilkadziesiąt metrów natykają się na przygotowane cegły, płyty chodnikowe, kopce kostki brukowej. Pić.

Stefan nabiera pewności, że to musi być północna Afryka, ewentualnie dolina Tygrysu i Eufratu. Tylko w kraju arabskim mogli wpaść na idiotyczny pomysł, żeby poustawiać wszystko w poprzek ulic zamiast wzdłuż. I jeszcze ten bałagan na placu budowy – cegły wymieszane z resztkami szaf albo komód, płyty chodnikowe poutykane w okna przewróconych wagonów tramwajowych, kostka brukowa rzucona byle jak w kłębowisko szyn, belek i kawałów gruzu. Widać, że trzęsienie ziemi musiało mieszkańców zaskoczyć i władze nie zdążyły jeszcze opanować sytuacji. Stąd pewnie wciąż nie uprzątnięte z ulic ciała i świeże kopczyki grobów bezsensownie usypane w miejscach, gdzie wkrótce zostaną ułożone chodniki.

Ktoś do nich podbiega. Stefan nie jest w stanie podnieść zwisającej mu ciężko na piersi głowy, widzi tylko zakurzone buty ze zniszczonej, popękanej skóry i kawałek brudnej nogawki spodni.

– Chłopaku, pomóż, zasypało ludzi w piwnicy – słyszy i znowu dziwi się, że wszystko rozumie.

Zanim zdąży się nad tym głębiej zastanowić, słyszy, jak mama zmęczonym głosem odpowiada:

– On nie da rady, ledwo idzie.Ale uparty tubylec nie daje za wygraną i wykrzykuje nerwowo, łapiąc Stefana za

ramię:– Jak nie da rady? Ma dwie ręce, dwie nogi. Pomóżcie ludzie! Oni się tam poduszą.Mama nic nie odpowiada. W końcu dłoń Araba zwalnia bolesny uścisk, a czubki

zakurzonych butów znikają z pola widzenia Stefana. Został po nich tylko odcisk w wyschniętym żółtoszarym piachu nawianym z Sahary lub pustyni Nefud.

„Ludzie, pomocy! Pomóżcie! Potrzebujemy rąk do pracy!” – słyszy jeszcze oddalający się rozpaczliwy okrzyk tamtego, po czym ruszają dalej, ale już po trzech krokach Stefan czuje, że dalej nie da rady iść i zawisa całym ciężarem na ramieniu mamy.Ta chwieje się i troskliwie sadza go pod murem. Stefan czuje, jak pieszczotliwym gestemmierzwi mu włosy, po czym cudownie chłodnymi ustami całuje go w czoło.

– Zaraz wrócę. Zostań tu na chwilę – mówi.

Stefan z trudem podnosi głowę i chce się do niej uśmiechnąć, ale popękane wargi za bardzo go bolą. Zwiewna sylwetka rozpływa się we mgle. Stefan zasypia.

Budzi go niecierpliwe szarpnięcie za ramię. Oczy w pochylającej się nad nim męskiejtwarzy jarzą się szaleństwem.

– Chłopaku, chodź pomóc! Trzeba ich odkopać – mówi tubylec chrapliwym głosem, po czym mocnym szarpnięciem stawia Stefana na nogi i ciągnie za sobą.

To Chamis. Chamis mnie porwał do Mahdiego. Albo Diabeł Morski. Pić. Stefan zwisa nagle całym ciężarem na jej ramieniu. Ala nie ma już sił ciągnąć go

dalej ze sobą. Co robić? Rozgląda się rozpaczliwie po zalanej słonecznym blaskiem ulicy.Najdelikatniej jak potrafi sadza Stefana na kupie gruzu pod ścianą. Zresztą może to wcalenie kupa gruzu, tylko resztka barykady? Pieszczotliwym gestem mierzwi mu włosy i całuje w rozpalone od gorączki czoło.

– Zaraz wrócę. Zostań tu na chwilę – mówi i rusza na poszukiwanie schronienia, o ileto słowo ma jeszcze jakiś sens w dzielnicy zamienionej w scenę szalonego danse macabre.

Biegnie od jednej zatrzaśniętej na głucho bramy do drugiej. Wali w nie pięściami, krzyczy i rusza dalej. Wreszcie któreś drzwi uchylają się i w wąskiej szparze ukazuje się nieufna twarz sześćdziesięcioletniej na oko kobiety.

– Szukamy z bratem noclegu, proszę nas wpuścić – mówi Ala błagalnym tonem, ale oczy patrzą na nią badawczo i nieufnie.

– Cała piwnica u nas pełna. Ludzi z Woli mamy kupę. Nikt więcej się nie zmieści – odpowiada kobieta i robi taki gest, jakby chciała zatrzasnąć drzwi.

– Błagam! Na jedną noc. Nie jesteśmy powstańcami! Naszą kamienicę spalili. Tylko ja i mój brat. Proszę.

– Niech pani u sióstr spróbuje – mówi tamta i wskazuje kierunek.Ala słyszy chrobot przekręcanego w zamku klucza i z rezygnacją rusza we wskazaną

stronę. Gdy odwraca się w stronę miejsca, gdzie zostawiła Stefana, widzi, jak zdobyczny

czołg bez lufy znika powoli za rogiem otoczony wiwatującym tłumem. Musi tam być ze trzysta osób. A może i pięćset.

I wtedy nagle jakaś potężna siła unosi ją w powietrze i niczym szmacianą lalkę odrzuca kilkanaście metrów dalej. Ala upada ciężko na bruk. Chyba straciła słuch. Dookoła gramoli się niezdarnie z ziemi kilkanaście równie zdezorientowanych osób. Wszyscy wpatrują się szeroko otwartymi z przerażenia oczyma w wielką chmurę rosnącąz sekundy na sekundę nad narożnym budynkiem ulicy Kilińskiego, którego większa część zniknęła nagle jak zdmuchnięta. Koszmarna cisza dzwoni w uszach. Ala czuje zawroty głowy. Chciałaby usiąść. Czuje coś ciepłego i mokrego na dłoni. Wyciąga przed siebie obie ręce i widzi, jak coraz gęściej pokrywa je rosa mikroskopijnych jaskrawoczerwonych kropelek błyszczących w słońcu jak okruchy rubinów. Rozpaczliwie zastanawia się nad tym dziwnym zjawiskiem meteorologicznym, jednak myśli suną w jej głowie ociężale niczym piaskarskie barki po Wiśle. Niepokojąca czerwona mżawka wzmaga się, aż nagle zupełnie niespodziewanie przechodzi w grad.

Ogarnia ją zwierzęca panika. Rzuca się na oślep przed siebie, podczas gdy z nieba spada na nią coraz potężniejsza lawina jakichś mięsnych ochłapów, odłamków cegieł, zakrwawionych gałganów i siekących skórę kawałków kości oraz blachy. Dopada do przewróconej furgonetki i panicznie wciska się przez wybitą przednią szybę do ciasnej szoferki. Krwawa ulewa wciąż przybiera na sile. W karoserię bębni deszcz urwanych nógi rąk, po bruku toczą się zakrwawione głowy o bladych twarzach, porozrywane bezkształtne korpusy zawisają na barierkach balkonów udekorowanych girlandami jelit, płatami nadpalonej skóry i sinopurpurowymi kwiatami powyrywanych z setek ciał wątrób, śledzion i nerek. Po chwili całą ulicę zaściela lawinisko skotłowanych ludzkich szczątków, a ściany domów do wysokości pierwszego piętra zbryzgane są hektolitrami krwi i bielejącej w słońcu masy mózgowej z odłamkami kości.

Na samym czubku ogołoconego z liści drzewa, niczym gwiazda betlejemska na choince, utkwił – wbity mocno na wyszczerzony ku niebu ostrymi drzazgami złamany konar – sczerniały od ognia korpus ciałka w strzępach sukienki w małe różyczki. Prawa rączka ściska w siniejących paluszkach urwaną tuż nad nadgarstkiem dużą męską dłoń. Lewej rączki ani nóżek nigdzie nie widać.

Tego samego dnia wieczorem dwudziestodwuletni żołnierz Dywizjonu Motorowego

Obszaru Warszawskiego Armii Krajowej, używający w powstaniu pseudonimu Topór, napisze wiersz, który zatytułuje Święty kucharz od Hipciego. Nikomu go nie przeczyta. Złożona na czworo kartka zostanie znaleziona w kieszeni jego bluzy mundurowej półtoraroku później, po odkopaniu ciała poety spod gruzów zawalonej kamienicy Weldta przy ulicy Przejazd, gdzie zginął trzy dni po napisaniu tych słów:

Wszyscy święci, hej, do stołu!

W niebie uczta: polskie flaczki

wprost z rynsztoków Kilińskiego!

Salcesonów misa pełna,

Świeże, chrupkie

Pachną trupkiem

To z Przedmurza!

Do godów, święci, do godów,

Przegryźcie Chrystusem Narodów![1]

Również dowódca Tadeusza Gajcego noszącego pseudonim Topór oraz wszystkich pozostałych żołnierzy Armii Krajowej generał Tadeusz Bór–Komorowski skreśli kilka słów o wybuchu przy ulicy Kilińskiego, tym bardziej że miał on miejsce niedaleko jego ówczesnej kwatery, w której podmuch eksplozji powybijał wszystkie okna i wprowadził niemały bałagan pośród tysięcy karteczek z rozkazami i meldunkami.

W spisanych po wojnie wspomnieniach z powstania, puentując trzy akapity poświęcone temu wydarzeniu, generał, jak przystało na miłośnika Tukidydesa i innych autorów klasycznych, napisze te oto żołnierskie słowa: „Wybuch ten przyprawił mnie o silne zapalenie jamy Highmore’a, co przez dłuższy czas dawało mi się dotkliwie we znaki”.[2] Jednak ani Ali, ani wielu innym nie było pisane dowiedzieć się kiedykolwiek o dolegliwościach zatok nosowych generała i powodowanych przez nie cierpieniach, które aż do śmierci w wyniku ataku serca na polowaniu dwadzieścia dwa lata później objawiać się miały uporczywie nawracającymi długotrwałymi i wyczerpującymi katarami.

Gdy z nieba przestają spadać szczątki rozerwanych wybuchem ciał, Ala wypełza

z obryzganej krwawymi strzępami szoferki i rozgląda się nieprzytomnym wzrokiem po ulicy, którą zaludnia kilkanaście podobnych do niej chwiejących się na nogach ludzkich widm. Stefan! Muszę znaleźć Stefana!

Jak przez mgłę widzi wysokiego chłopaka w strzępach zakrwawionej koszuli, który biega od jednego człowieka do drugiego, wypytując o jakąś dziewczynę.

– Była. W takiej sukience była. Może pan ją widział? Może pani? – powtarza bezradnie, ale nikt nie zwraca na niego uwagi.

Z bram wylegają na ulicę setki ludzi. Większość rozgląda się z przerażeniem, nie

wiedząc, co robić. Kilka osób wraca do domów po wiadra. Ktoś biegnie po szpadel, ktoś inny wkłada do worka urwaną dziecięcą rękę. Zaczyna się mające potrwać wiele godzin upiorne sprzątanie. Co przytomniejsi dyrygują zdezorientowaną resztą.

Ala znajduje wreszcie miejsce, gdzie zostawiła Stefana. Nie ma go. Przerażenie ściska jej pierś żelazną obręczą. Łapie biegających we wszystkie strony ludzi za ręce, za poły marynarek, panterki, sukienki i koszule. Gdzie jest taki chłopak? Z bandażem. Tu siedział. Może pani go widziała? Może pan? Był tu przed chwilą… Ludzie wyrywają się, potrącają ją, zdają się nie słyszeć powtarzanych rozpaczliwie pytań. Albo w ogóle jej nie dostrzegają – jak ta kobieta, która siedzi na kupie gruzu z wbitym w przestrzeń nieprzytomnym wzrokiem i mechanicznym ruchem głaszcze trzymanego na kolanach czarnego kundelka.

Krok za krokiem Ala cofa się w stronę, z której przyszli, i nagle w jakiejś bramie widzi go. Zbryzgany krwią od stóp do głów Stefan chwieje się na nogach i toczy dookołanic nierozumiejącym wzrokiem.

Ala podbiega do niego i zaczyna go wściekle tłuc pięściami po całym ciele.– Jak mogłeś mi to zrobić?! – wrzeszczy. – Nigdy mnie nie zostawiaj! Nigdy mi tego

nie rób, rozumiesz? Nigdy!Obejmuje go wyczerpana tym wybuchem i oboje osuwają się na kolana. Tkwią tak

pośrodku ulicy niczym ochlapany czerwoną farbą pomnik, podczas gdy wokół zbiera się coraz gęstszy tłum. Oszołomiony. Rozpaczający. I zaczynający pleść niestworzone brednie o tym, co się przed chwilą stało.

Klasztor sióstr sakramentek przy Rynku Nowego Miasta stanowił azyl dla setek uchodźców z Woli oraz tych mieszkańców Starówki, których domy zostały zburzone lub spłonęły w wyniku nalotów i ostrzału artyleryjskiego. Już pierwszego dnia powstania mniszki otworzyły bramy, łamiąc obowiązującą je klauzurę, i zajęły się karmieniem głodnych, opatrywaniem rannych i podtrzymywaniem na duchu wszystkich. Początkowo życie toczyło się głównie w ogrodach na tyłach kościoła Świętego Kazimierza i głównego budynku klasztornego, jednak już po kilku dniach niemiecka artyleria zaczęłaintensywnie ostrzeliwać cały ten teren, więc i kuchnie, i rannych, i szukających schronienia przeniesiono do piwnic oraz do krypty.

Krużganki oraz ogród zaludniały się dopiero tuż przed zmrokiem, gdy niemieccy artylerzyści i lotnicy z poczuciem dobrze spełnionego obowiązku kończyli kolejny dzień wyczerpującej pracy. Nad Starówką zalegała cisza przerywana co najwyżej seriami z broni maszynowej i pojedynczymi strzałami karabinów dobiegającymi z linii, czyli w wypadku klasztoru – od strony Rybaków i z okolic położonych na dole wiślanej skarpy, stanowiących najważniejszą redutę broniącą Starego Miasta od północy masywnych gmachów Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych przy ulicy Sanguszki wspinającej się znad Wisły w stronę stadionu Polonii i leżącego tuż za nim Dworca Gdańskiego.

Po kilku dniach spędzonych w klasztorze ze Stefanem zaczęło być trochę lepiej. Rozpoznawał Alę, czasami dawał się jej nawet namówić na mały spacer wokół ogrodu. Najchętniej jednak leżał bez ruchu, wpatrując się pozbawionymi wyrazu oczyma w niebo, jeśli byli akurat w ogrodzie, lub w sufit krypty, gdzie przy migotliwym świetle kaganków, świec i lamp naftowych spędzali całe dnie.

I tak mijały kolejne noce i dnie upalnego sierpnia.Aż do przedostatniego wieczoru miesiąca, gdy Biedronka przypadkiem usłyszała

rozmowę zaaferowanej grupy powstańców: ewakuacja, kanały, cywile zostają. – Będzie pan miał więcej siły, panie poruczniku – mówi Ala, wręczając przystojnemu

brunetowi z opaską powstańczej żandarmerii na ramieniu pomidora, którego chwilę wcześniej siostra Anna dała jej dla Stefana razem z butami („Poprzedniemu właścicielowi nie będą już potrzebne”).

– Panie kapitanie – prostuje pomyłkę mundurowy. – Tak źle wyglądam? – Po czym, biorąc z uśmiechem pomidora, rzuca: – Wezmę ze sobą.

– A dokąd pan idzie?Patrzy na nią w milczeniu.– Pani ma bardzo ładny uśmiech. Powinna się pani częściej uśmiechać – mówi bez

związku z pytaniem, odwraca się i odchodzi.Ala odprowadza go spojrzeniem, po czym wyciąga zza pazuchy powstańczą opaskę,

wciąga ją na ramię i podchodzi do jakiegoś chłopaka w mundurze, trochę przypominającego z wyglądu Beksę.

– Co z tymi ludźmi? – pyta, wskazując gestem tłum obdartusów zaludniający poorany lejami po pociskach teren ogrodu. – Kapitan mówił, że zostają.

– Wszyscy i tak się nie zmieszczą do kanałów – odpowiada powstaniec, wzruszając ramionami.

– Kiedy wychodzimy?– Część dziś w nocy, reszta jutro nad ranem. Im szybciej, tym lepiej. Tego samego dnia Polskie Radio Londyn podało bukoliczną wręcz informację, której

jednoznacznie radosna wymowa miała być zapewne rekompensatą dla warszawiaków za katowanie ich przez kolejny tydzień ponurą melodią chorału Z dymem pożarów, od którejzaczynał się każdy serwis informacyjny nadawany od 1 sierpnia. Otóż po zaledwie czterech tygodniach od wybuchu powstania rządy Wielkiej Brytanii i USA oficjalnie uznały żołnierzy Armii Krajowej za integralną część Polskich Sił Zbrojnych, co przynajmniej w teorii zapewniało im gwarantowane przez prawo międzynarodowe uprawnienia kombatanckie. W Warszawie przyjęto tę wiadomość niemal euforycznie, bo

teraz – jak powszechnie komentowano – każdemu powstańcowi wyzywanemu od „bandytów” otwierało to możliwość wytoczenia oszczercy procesu o zniesławienie.

Jeśli chodzi o prasę, to dziennik „Barykada” zalecał istotne korekty w zakresie savoir–vivre’u: „wobec panującej w Warszawie grypy żołądkowej i czerwonki należy dbać o jak najczystsze mycie rąk, a na okres przejściowy znieść podawanie i całowanie rąk przy powitaniu”.[3]

Najciekawszym i zarazem najobszerniejszym materiałem opublikowanym tego dnia w gadzinowym „Nowym Kurierze Warszawskim” był fotoreportaż pod tytułem Panna młoda – droższa od stu wielbłądów. Jak wygląda marokańskie wesele.

Kanały. Niemal z dnia na dzień słowo to obrosło setkami fantastycznych legend, od których zjeżyłby się włos na głowie projektantowi warszawskiego systemu kanalizacyjnego sir Williamowi Lindleyowi i jego dwóm synom, którzy doprowadzili tę gigantyczną inwestycję do końca. W ostatnich dniach sierpnia 1944 roku – czyli równo czterdzieści lat po zakończeniu przez rodzinę angielskich inżynierów pracy, do której wykonania zostali wynajęci dekadę po upadku powstania styczniowego przez pełniącego wówczas funkcję komisarycznego prezydenta Warszawy rosyjskiego generała Sokratesa Starynkiewicza – studzienki ściekowe, kolektory, burzowce, włazy i pajęczyna podziemnych korytarzy stały się na Starówce tematem numer jeden. O zagadnieniach kanalizacyjnych mówiono chętniej i częściej, a przede wszystkim z o niebo większym zaangażowaniem niż o postępach armii sowieckiej, która właśnie zajęła Rumunię, kapitulacji niemieckiego garnizonu w Paryżu, postępach angielskiej ofensywy, zagarniającej dzień po dniu Grenoble, Avignon, Marsylię i Tulon, o ogłoszeniu neutralności przez wspierającą dotychczas Hitlera Bułgarię nie wspominając.

Zresztą w ogóle tak się jakoś w toczonych wówczas na Starówce rozmowach porobiło, że już to, co działo się dwa czy trzy kilometry dalej, wydawało się mało istotną ciekawostką wobec doniesień z sąsiednich ulic. O zdobyciu gmachu PAST–y w Śródmieściu, które powstańcze gazetki i biuletyny opisywały z iście

sienkiewiczowskim rozmachem, rozmawiało się na Długiej, Barokowej, Nowiniarskiej, Mostowej czy Freta równie rzadko i niechętnie co o zajęciu przez sowietów Kiszyniowa, Ploeszti czy też otoczeniu Bukaresztu. Zwycięskie walki powstańczych oddziałów o kościół Świętego Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu i sąsiadującą z nim KomendęPolicji wydawały się tematami tak samo egzotycznymi jak wejście Amerykanów do Reims. Nawet kolejny wielki triumf polskiego oręża, jakim było zdobycie obsadzonego przez silny oddział SS Cafe Clubu na rogu Alej Jerozolimskich i Nowego Światu, nie wzbudzał emocji większych niż przekroczenie przez amerykańskie oddziały linii Marny odległej o lata świetlne od Rynku Starego Miasta i okolic.

Prawdziwie ważnymi tematami zażartych dyskusji, amatorskich analiz militarnych i wnikliwych taktycznych roztrząsań były losy kolejnych natarć niemieckich na PWPW i fabrykę Quebracho, doniesienia ze starć o katedrę, ratusz, arsenał, Pasaż Simonsa i pałac Blanka. Opanowanie przez wroga kościoła Panien Kanoniczek i części Szpitala Świętego Jana Bożego było o niebo ważniejsze od rozgrywającej się gdzieś za siedmioma górami i siedmioma lasami walki o ulicę Królewską, a bombardowania Mokotowa należały już właściwie do tej samej kategorii fantastycznych opowieści, co bajki o panu Twardowskim na Księżycu i wspomnienia o sznyclach ze smażoną cebulką i zrazach zawijanych.

Utrata pałacu Radziwiłłów i odzyskanie pałacu Radziwiłłów, załamanie się obrony PWPW i zwycięski kontratak na PWPW, boje o ulicę Boleść, pałac Mostowskich oraz ruiny Banku Polskiego przy Bielańskiej – to były istotne tematy. A w gruncie rzeczy banalna proza życia. Trywialna codzienność. Mimo że rozpaczliwa, to jednak nudna walka o przeżycie kolejnego dnia, kolejnej godziny, kolejnego kwadransa, kolejnej minuty. Ważna, ale równie przyziemna jak kopanie grobów i grzebanie zabitych, gaszeniecoraz liczniejszych pożarów, odgruzowywanie zasypanych, uprzątanie ciał czy wróżenie z huku armat, pukaniny karabinów, wycia syren umieszczonych pod skrzydłami pikujących sztukasów i złowieszczego hurgotu szaf. Człowiek zaś, by żyć, potrzebuje jeszcze poezji. A poezją Starego Miasta były w te dni opowieści o kanałach.

Zaludnione dziesiątkami tysięcy przerażonych ludzkich strzępów piwnice, w ciągu dnia wstrząsane raz po raz kanonadą wybuchów, rozbrzmiewały chóralnymi modlitwami,nocami zaś – w ciszy przerywanej jedynie upiornym śpiewem pożerających kolejne domy pożarów – wypełniały się kanalizacyjnymi baśniami z tysiąca i jednej nocy, równiecudownymi co strasznymi.

O dziwo, całkiem spora część tych opowieści była prawdziwa.Niemcy faktycznie spiętrzali czasem ścieki w kanałach, budując na zajętych przez

siebie terenach tamy, w wyniku czego zdarzały się przypadki utonięć i porwania przez rwący nurt podziemnej rzeki. Wrzucali też do kanałów granaty oraz całe wiadra karbidu. Te pierwsze posiekały wielu uciekinierów ze Starówki oraz innych dzielnic, a drugie na długie godziny spowijały sieć korytarzy w kłębach duszącego dymu równie zabójczego jak fala uderzeniowa eksplozji oraz odłamki. Nie było wymysłem także i to, że Niemcy wlewali do kanałów benzynę lub naftę, które następnie podpalali. Zgodne z rzeczywistością były również opowieści o rozkładających się trupach zalegających w wielu miejscach dno kanałów i co za tym idzie o panującym tam niewyobrażalnym smrodzie. Istotnie, wcale nierzadko zdarzało się, że odłączywszy się od grupy, ludzie całymi dniami desperacko błądzili po podziemnym labiryncie, by umrzeć z wyczerpania w ciemności lub, zobaczywszy wreszcie wpadający przez właz kanału snop dziennego

światła, dać się zwabić obietnicy ratunku i wyjść na powierzchnię wprost pod lufy niemieckich karabinów maszynowych.

Krótko mówiąc, kanały w opowieściach staromiejskich naśladowców Szeherezady były miejscem niewyobrażalnie wprost niebezpiecznym, w którym śmierć atakowała niczym Wieniawa–Długoszowski szarżujący konno na portierów pilnujących wejścia do Adrii.

Ale były też jedyną drogą do świata żywych.Nikt nie spodziewał się, by po nieuniknionym, a według wszelkich znaków na niebie

i ziemi coraz bliższym upadku Starego Miasta Niemcy mieli zachować się inaczej, niż zrobili to po zdobyciu Woli, gdzie w ciągu dwóch dni wymordowali kilkadziesiąt tysięcy bezbronnych cywilów. I dlatego właśnie w ostatnie sierpniowe noce bramy, zaułki i podwórka przylegające do placu Krasińskich, gdzie przez osłonięty rachitycznymi strzępami barykady właz wchodziło się do kanału prowadzącego ku Śródmieściu, zapełniały się setkami ludzkich cieni z resztkami żałosnego dobytku w tobołkach, a często i bez niego.

Tłum ten przypominał karaluchy, które pod osłoną ciemności roją się na kuchennym blacie, by po zapaleniu światła rozpełznąć się w panice po kątach, wciskając rozpaczliwiewe wszelkie szpary i zakamarki.

I jak przerażony karaluch czuła się Ala, gdy 1 września nad ranem – po półtorej dobykoczowania bez jedzenia na podwórku i w piwnicach jakiegoś domu przy Miodowej – znalazła się wraz ze Stefanem w pełnej przepychających się i złorzeczących ludzi bramie narożnej kamienicy przy ulicy Długiej.

Słońce jeszcze nie wzeszło, ale niebo już rozjaśnia się błękitem przesłoniętym

jedynie burym woalem wszechobecnego dymu. Tłum, jeszcze przed chwilą gęsty niczym na Kercelaku dzień po ograbieniu na bocznicy Dworca Zachodniego transportu konserw dla SS jadącego na front wschodni latem 1942 roku, rzednie błyskawicznie, by po chwili zniknąć niczym roztopiona promieniami wiosennego słońca bryła lodu. Ulica pustoszeje. Tylko pod ścianami kamienicy wciąż tuli się do muru licząca kilkaset osób kolejka spanikowanych cywilów, między którymi kolejne oddziały powstańców przeciskają się w stronę posterunku żandarmerii broniącego dostępu do zbawczego włazu. Tłum szemrzenieprzyjaźnie, ale ustępuje roztrącany na boki lufami stenów i szmajserów, krawędziami służących za nosze drzwi, niecierpliwymi uderzeniami kul, na których wspierają się ciężej ranni i zdecydowanymi gestami zaprawionych w boju silnych młodych ramion.

Teoretycznie obowiązuje system przepustek wydawanych przez dowództwo obrony dzielnicy. W praktyce najlepszą przepustką okazuje się kilku, a jeszcze lepiej kilkunastu dobrze uzbrojonych kolegów z oddziału, których postawa i miny nie zachęcają pilnujących włazu żandarmów do porannych pogawędek na temat regulaminu, dyscypliny i tego typu akademickich zagadnień. Drugą kategorię przepustek stanowią te papierowe, ze stosowną pieczęcią i mniej lub bardziej zamaszystym podpisem kogoś ze sztabu Grupy Północ. Trzeciego sortu glejtem jest zwykła powstańcza opaska.

Pasażerowie czwartej klasy, czyli cywile, doskonale o tym wszystkim wiedzą, liczą jednak na lut szczęścia, jakim najczęściej okazuje się konieczność znalezienia przez wyruszających do Śródmieścia powstańców kogoś do pomocy w transporcie rannych. To dlatego Ala tuż po wyjściu za roztrzaskaną bramę klasztoru nałożyła sobie i Stefanowi naprawe ramię brudne i pomięte biało–czerwone opaski. Dlatego śmiało przepycha się

między cywilami, zadowolona, że Stefan idzie niemal całkowicie o własnych siłach, tylko czasem wspierając się na jej ramieniu.

– No co się pani pcha, do cholery! – wrzeszczy na nią wściekle jakiś mężczyzna w średnim wieku.

– Tu jest kolejka i się czeka – poucza Biedronkę stojąca obok krzykacza kobiecina. – Nie wiadomo, czy w ogóle wpuszczą.

– Proszę nas puścić – mówi Biedronka. – My z oddziału.– Jeszcze czego, każdy tak mówi. Ja też jestem z oddziału – protestuje kobieta,

wzbudzając wśród najbliżej tłoczących się ludzi wybuch śmiechu. – Mój syn też był z oddziału i co… – kończy żałośnie.

– Odsuńcie się ludzie, jak Boga kocham! – krzyczy Biedronka, ciągnąc za sobą Stefana, ale tłum nie ustępuje. Ktoś łapie ją za ramię, jakaś ręka wymierza jej bolesnego kuksańca w plecy. – Panie kapitanie! – krzyczy Biedronka rozpaczliwie, widząc kilkanaście kroków przed sobą sylwetkę poznanego u sakramentek żandarma. – Panie kapitanie, to ja!

Ten podbiega w jej stronę, roztrącając na bok ludzi.– Proszę puścić tę panią – mówi spokojnym głosem, zamaszyście rozgarniając

najbliżej stojących cywilów trzymającą pistolet ręką. – Proszę do mnie.– Ja z bratem, możemy wejść?– No dobra.– Dziękuję.– Zobaczę panią jeszcze? Niech pani pyta o Karola z grupy Barry’ego. Wszyscy

chłopcy z żandarmerii mnie znają.Chwilę później przycupnięci za rogiem kamienicy Stefan z Biedronką wysłuchują

ostatnich pouczeń udzielanych im przez innego żandarma. W kanałach nie podnosić wysoko nóg, żeby nie chlupotać, nie palić światła i pod żadnym pozorem się nie odzywać.

Już zaczął się ostrzał, więc do włazu biegnie się pojedynczo, w miarę możliwości

kryjąc się za niziutką rachityczną barykadą z bel papieru poutykanych między płytami chodnikowymi pokruszonymi wybuchami granatników, z worków z niewiadomą zawartością, podziurawionych kulami skrzynek, porzuconych walizek i plecaków oraz zwiniętych w rulony koców.

Nagle któryś z cywilów nie wytrzymuje i rzuca się w stronę odległego o kilkanaście kroków ciemnego otworu włazu. Krótka seria z erkaemu przecina go wpół i rzuca na ziemię.

Teraz!

Przez chwilę biegną pochyleni, słysząc plaskające dookoła kule, ale szybko opadają na czworaka i pełzną rozpaczliwie jak uciekające w szparę między deskami kuchennej podłogi spanikowane karaluchy, by wreszcie wpaść do włazu niczym Alicja do króliczej nory i po chwili boleśnie zderzyć się z dnem kanału.

Nikt im nie powiedział, że można zejść po klamrach. Chyba i tak nie mieliby na to czasu.

Zatęchłe powietrze wypełnia płuca. Błoto zalegające dno błyszczy jak oświetlona

zimnym blaskiem księżyca smoła. Duszno. Półmrok rozświetlany wpadającymi przez właz promieniami słońca już po kilku krokach zmienia się w nieprzeniknioną ciemność. Coś nieprzyjemnie mlaszcze pod nogami. Słychać niepokojące bulgoty. Pulsujący szum płynących pod nogami ścieków zagłusza echo oddalających się szeptów i chlupoczących kroków. Muszą dogonić grupę, bo inaczej mogą nigdy nie znaleźć drogi. Biedronce wydaje się, że z przodu widzi bladziutki znikający raz po raz ognik. Ruszają w tamtą stronę.

Zaokrąglone dno kanału nie daje pewnego oparcia stopom. Cuchnąca breja sięga już powyżej kolan, oblepiając nogi jęzorami zimnych galaretowatych glutów. Przytłumione odgłosy eksplozji – burzących zapewne kolejne domy – brzmią tu równie nieprawdopodobnie niczym kroki słonia spacerującego po grubym, puszystym dywanie w mieszkaniu piętro wyżej. Głuche dudnienie przypomina o tym, że Niemcy rozpoczęli

kolejny dzień ciężkiej i rzetelnej pracy, ale wydaje się zarazem nierealne, jakby dochodziło z zaświatów.

Ala traci nagle równowagę i ratując się przed upadkiem, odruchowo opiera się o ścianę kanału. Dłoń grzęźnie aż po nadgarstek w gęstej, śliskiej mazi. Wyrywa ją z obrzydzeniem, ale gwałtowność ruchu sprawia, że upada na kolana i ląduje twarzą w szambie, które z obleśnym chlupotem zalewa jej włosy i całe ubranie. Biedronka wymiotuje konwulsyjnie.

Po chwili uspokaja się i machinalnie wyciera rękawem usta. Cierpkość wymiocin miesza się z nie dającym się z niczym porównać smakiem ohydnej brei. Przerażający fetor gęstej mazi, którą wysmarowała sobie właśnie wargi, sprawia, że zgina się wpół i raz jeszcze wstrząsają nią gwałtowne torsje.

Nie ma czasu. Idą dalej, bo głosy z przodu niepokojąco się oddaliły. Ciemność klei się do ciała jak lepka pajęczyna. Biedronkę ogarnia panika. Chwyta Stefana za rękę i próbuje biec w stronę chlupoczących kroków odbijających się słabym echem od ścian kanału.

Tym razem przewracają się oboje.Rozpaczliwie taplają się w śmierdzącym bagnie, bezskutecznie usiłując wstać. Trwa

to całe wieki. W końcu uspokajają się trochę i siadają bez ruchu zanurzeni po szyję w opływającym ich powolnym nurtem zimnym budyniu ścieków. Gdy wreszcie udaje im się podnieść i stanąć jako tako na nogach, wymacują przed sobą ścianę. Dopiero po dłuższej chwili orientują się, że trafili na rozwidlenie. Mrok jest tak gęsty, że aż wciska gałki oczne w głąb czaszki. Nasłuchują. Z obu odnóg kanału dobiegają jednakowe ciche szumy, szelesty, mlaskania i bulgoty, zagłuszane co jakiś czas dudnieniem eksplozji, które wprawia ściany korytarza w drżenie. Którą drogę wybrać?

Nagle z prawego korytarza rozlega się histeryczny, niemal zwierzęcy kobiecy skowyt. Nie zważając na słyszalną w nim nutę śmiertelnego przerażenia, ruszają w tamtą stronę. Po kilku krokach na głowy leci im wodospad zimnej wody z pękniętej rury wodociągowej. Nie zwracają na to uwagi, idą dalej, jak ślepcy wodząc dłońmi wzdłuż oblepionych oślizgłą mazią ścian. Czas staje się pojęciem abstrakcyjnym, wydaje im się, że minęły już całe tygodnie, od kiedy błądzą po tym podziemnym labiryncie, wdychając smrodliwe zatęchłe powietrze i trzęsąc się z przenikającego do szpiku kości zimna.

I wtedy natykają się na grupkę przycupniętych pod ścianami kanału ludzi.Po chwili ruszają dalej. Gdzieś na granicy widoczności majaczy przed nimi słup

padającego z góry światła. Część grupy rzuca się w tamtą stronę. Stefan z Biedronką też chcieliby podbiec, ale nie mają sił i zostają z tyłu, wlokąc się noga za nogą w stronę wciąż jeszcze odległego wyjścia.

Przepełnione radością głosy się oddalają. Już widać wychudzone sylwetki w świetle, które musi pochodzić z otwartego włazu. Ktoś zaczyna wspinać się po klamrach w górę.

I wtedy z góry coś wpada do kanału. Biedronka ze Stefanem są zbyt daleko, by usłyszeć plusk, ale są wystarczająco blisko, by usłyszeć przerażony kobiecy krzyk:

– Uciekajcie! Granaty!A potem nagle widzą przed sobą ognisty rozbłysk, a potężny podmuch chwyta ich

pod pachy i wlecze brutalnie po dnie kanału w stronę, z której przyszli. Huk kilku następujących tuż po sobie eksplozji zlewa się w jeden potężny łoskot, nieskończenie długo odbijający się pulsującym zgrzytliwym echem wzdłuż ścian kanału. Fala uderzeniowa niczym łapa olbrzyma rzuca ich w cuchnące trzęsawisko i przygniata do

dna.Gdy wreszcie udaje im się wynurzyć, słyszą rozpaczliwe krzyki i nieludzkie wycie

rannych. A potem wszystko powoli cichnie.Biedronka opiera się ciężko o ścianę kanału i czuje, jak spod oblepiającego cegły

szlamu wyrasta koścista dłoń, która chwyta ją za nadgarstek. Kolejne ręce wyrastają z podłogi, łapią ją za kostki, ciągną w dół. Ze ścian wyłaniają się zarysy przerażająco powykrzywianych twarzy. Czaszki kłapią oblepionymi gnijącym mięsem szczękami. Młaszczą obleśnie i zgrzytają żółtymi zębami.

Jest ich coraz więcej i więcej. Kanał zaczyna się zaciskać wokół Biedronki. Zimne ściany zdają się ją zgniatać. Dusić. Wysysają z niej resztki sił i woli walki. Biedronka szlocha i zapada się w ciemność.

W ostatnim mgnieniu przytomności widzi przed sobą wyciągniętą dłoń i przypomina jej się wiersz, który znała w jakimś poprzednim życiu:

Podaj mi rękę – mówił anioł – bo jeszcze jeden krok,

a trwoga cię ogarnie i spadniesz suchym liściem

w drapieżną czułość ziemi, w pożary ludzkich rąk,

w jezioro mroczne czasu podobne ciemnym snom.[4]

– Chodź – mówi Stefan.I poszli.

Śródmieście

1 – 13 września 1944 roku

Stacja Śródmieście! Wysiadać! – czyjeś ręce chwytają Stefana pod pachy i wyciągająz kanału na chodnik. Światło boleśnie razi w oczy. Stefan kuca nad włazem i pomaga wyjść Ali. Świeże powietrze smakuje jak wino. I tak samo odurza. Kręci im się w głowie.Siadają objęci pod ścianą i nieprzytomnym wzrokiem rozglądają się po okolicy. Jest cudownie ciepło.

Wygląda na to, że dostali się do raju. Szyby we wszystkich oknach. Kwiaty na parapetach. Pozamiatane chodniki. Elegancko ubrani ludzie. Nigdzie ani śladu gruzu. Nicsię nie pali. Ulicą spacerują starannie uczesane kobiety z perfekcyjnym makijażem i mężczyźni w garniturach. Ktoś prowadzi na smyczy foksteriera w czerwonej obróżce, ktoś inny pcha przed sobą dziecięcy wózek na resorach z przymocowanym do burty różowym parasolikiem w żółte i białe kwiatki ocieniającym twarz śpiącego w beciku niemowlaka. Mundury przechadzających się między cywilami powstańców wyglądają

jak świeżo odebrane z pralni. Gwiazdki, belki i orzełki błyszczą w słońcu.Gromadka radosnych dzieci z wypiekami na twarzach ogląda przedstawienie

ulicznego teatrzyku kukiełkowego. Gałgankowej kukiełce Hitlera nie powodzi się najlepiej, pozostałe laleczki obsypują ją kuksańcami, aż w końcu wyrzucają ze sceny ku wielkiej uciesze widowni. Kamerzysta stojący w pobliżu włazu do kanału filmuje wychodzące spod ziemi ludzkie widma. Z niedalekiego megafonu dobiega aksamitny głos spikera radia Błyskawica, który z bezbłędną dykcją odczytuje komunikat: „Wielkie zwycięstwo. Powstańcy zdobyli…”.

Stefanowi i Ali nie jest dane poznać szczegółów tego triumfu, bo pochylają się nad nimi dwie elegancko ubrane młode kobiety z biało–czerwonymi opaskami na ramionach.

– Z jakich oddziałów? – pyta jedna, podczas gdy druga wciska im w ręce po kromce chleba i butelce czystej wody.

Piją cudownie krystaliczną wodę. Nie odpowiadają. Ala zamyka oczy i opierając się o ramię Stefana, zapada w niespokojny sen, który równie dobrze może być omdleniem. Stefan zaś wpatruje się zafascynowany w najprawdziwszą w świecie czynną restaurację na parterze domu po przeciwnej stronie wąskiej ulicy. Przez czyściusieńką szybę widać kelnerki z opaskami na ramionach podające młodym ludziom, również z opaskami na ramionach, jakieś talerze, miseczki, kubki i sztućce błyszczące, jakby je ktoś starannie wypolerował pastą Eclatlux.

Najbardziej rozczula Stefana widok szklanek na spodeczkach i łyżeczki. Dźwięk, z jakim uderzają czasem w cieniutkie szkło podczas mieszania erzacu kawy (chociaż, kto wie, może w raju nawet kawę mają prawdziwą?), brzmi w jego uszach niczym śpiew czarodziejskich srebrnych dzwoneczków, które Papageno dostał od Królowej Nocy na początku jego ulubionej opery Mozarta. Czysta magia. W witrynie lokalu wokół kartki zestarannie wykaligrafowanymi słowami „Kuchnia żołnierska. PŻ” powywieszane są gęsto płachty jakichś obwieszczeń, biuletynów i plakatów.

Na jednym z nich młody człowiek z ustami wygiętymi w podkówkę i ogólnie zmartwioną miną wyciąga przed siebie trzymaną w lewej ręce biało–czerwoną flagę na

grubym drzewcu, prawą rękę wznosi zaś do góry, dzierżąc w niej coś przypominającego miotłę lub karabin typu Lebel. Nic dziwnego, że się chłopina martwi – myśli leniwie Stefan – może też wyłamał mu się w tym muzealnym rupieciu pazur i łuska nie wyskakuje. Lekko wyblakły już od słońca napis zaprasza „DO BRONI W SZEREGACH A.K.”. Do broni? Ciekawe. Czyżby w kwestii naszego uzbrojenia zaszły zmiany?

Z kolejnego plakatu wyszczerzona radośnie czaszka w ozdobionym swastyką niemieckim hełmie wojskowym wpatruje się czarnymi dziurami pustych oczodołów w przechodniów, zupełnie nieprzejęta krzyczącymi z afisza krwistoczerwonymi literami układającymi się w napis „KAŻDY NABÓJ JEDEN NIEMIEC” ani wizerunkiem wzmiankowanego pocisku, który najwyraźniej przebił ją przed chwilą na wylot, nie zostawiając jednak żadnej dziurki. Czary.

Najbardziej tajemniczy jest jednak trzeci plakat. Na tle ciemnej bramy uśmiechnięta brunetka w krótkiej letniej sukience składa skromnie dłonie na podołku, podczas gdy stojący obok młody blondyn z rękami wbitymi w kieszenie marszczących się na udach i w okolicy kolan pumpów przygląda się jej z głupkowatym wyrazem twarzy. Poza tą dwójką widać jeszcze małego chłopca w krótkich spodenkach, łaciatego pieska nieokreślonej rasy oraz trzech panów w kapeluszach i jedną panią z niewyraźną miną. Wszyscy, poza blondynem, wpatrują się intensywnie w łaciatą krowę z ogromnym dzwonkiem na szyi, wytrzeszczonymi oczyma i napęczniałymi wymionami, która stoi przed bramą i muczy, na co wskazuje kilka rozchodzących się na boki kresek wychodzących z otwartego szeroko pyska zwierzęcia. Surrealizm tej sceny potęguje niezrozumiałe hasło wypisane na plakacie wielkimi literami „GDY KROWA RYCZY NIE STAĆ W BRAMIE”.

Widząc oszołomioną minę Stefana i jego rozszerzone ze zdumienia oczy, kobieta rezygnuje z dalszego dopytywania o przynależność służbową.

– Na zakwaterowanie? Dacie radę dojść? To bardzo blisko – mówi, przyglądając się pełnym współczucia wzrokiem dwójce umorusanych cuchnącym szlamem, wyczerpanych powstańców ze Starówki, po czym, kiwając ze zrozumieniem głową, macha na swoją koleżankę z cywilnych służb porządkowych i wciskając Stefanowi w rękę kartkę z przydziałem na zakwaterowanie, rzuca do niej. – Do banku. Pokaż im gdzie iść.

Dwa zbudowane w latach trzydziestych potężne gmachy Pocztowej Kasy

Oszczędności przy Świętokrzyskiej były jednymi z najsolidniejszych budynków w Warszawie. Ich spawana z mocarnych stalowych belek żelbetowa konstrukcja została zaprojektowana przez samego Stefana Bryłę, przedwojennego dziekana wydziału architektury Politechniki Warszawskiej, którego budowle – takie jak słynny Prudential, nie mniej słynny „dom bez kantów”, gmachy PZU, ZUS i dowództwa Marynarki Wojennej oraz wiele innych – koledzy architekci zwykli żartobliwie nazywać zamkami warownymi. W sierpniu i wrześniu 1944 roku miało się okazać, że zupełnie słusznie.

Pod gmachem PKO mieściły się potężne schrony przeciwlotnicze wyposażone w hermetyczne drzwi zabezpieczające je również przed ewentualnym atakiem gazowym. Na dwóch podziemnych kondygnacjach – chociaż w powtarzanych przez warszawiaków legendach mówiło się nawet o dziesięciu piętrach piwnic – poza ufortyfikowanym grubą warstwą wzmocnionego żelazobetonu skarbcem znalazło się też miejsce na izbę lekarską,magazyn żywności, awaryjną siłownię oraz mnóstwo miejsca do rozkładania sienników.

Wszystko to czyniło z obu budynków PKO przy Świętokrzyskiej – i tego na rogu Jasnej, i tego położonego przy Marszałkowskiej – idealne powstańcze fortece, w których schronienie znalazły zarówno ewakuowane ze Starówki dowództwo, sztab, kwatera główna oraz wszystkie obsługujące je służby, jak i największy w Śródmieściu szpital połowy, kuchnie, obóz dla niemieckich jeńców oraz noclegownia dla części uchodźców i śródmiejskich pogorzelców.

Gdy Stefan z Alą dotarli do banku, wrzało tam jak w ulu. Łączniczki wbiegały i wybiegały, nie pozwalając ciężkim drzwiom wejściowym do budynku ani na chwilę

zastygnąć w bezruchu. Zawiszacy z Harcerskiej Poczty Polowej przemykali zwinni i szybcy niczym pliszki między niezgrabnymi kurami. Grupa niemieckich jeńców – częśćjeszcze w mundurach, inni w burych kombinezonach z wymalowanymi na plecach białą farbą swastykami – eskortowanych przez kilku wyrostków uzbrojonych w karabiny, wnosiła do budynku materace i sienniki, które następnie układała w wyłożonej marmurem reprezentacyjnej głównej hali banku. Ktoś pomagał wejść po schodach kuśtykającemu o kulach rannemu, ktoś inny, stękając z wysiłku, rozładowywał poukładane na siedzeniu rozklekotanej rykszy worki jęczmienia przeznaczonego na plujzupę gotowaną w wielkich garach przez peżetki. Ruch jak dworcu.

Przy wejściu wręczono im wiadro z wodą, parę szmat i poinstruowano:– Znajdźcie sobie jakieś miejsce.

Znaleźli.Cienka strużka wody spływa Ali z włosów. Leniwie sunie wzdłuż szyi, rysując na

brudnej skórze meandrującą lekko jasną kreskę o rozmytych brzegach, po czym wpada w zagłębienie obojczyka. Ala drży. Stefan ponownie zanurza szmatkę w wiadrze, a następnie delikatnym gestem obmywa jej czoło i skronie. Przez chwilę mocniej przyciska mokry gałganek do skóry, walcząc z jakąś upartą grudką zaschniętego szlamu, która wrosła w policzek jak rdza w blaszaną rynnę. Ala czuje przyjemne ciepło jego palców. Milczą oboje.

Stefan delikatnym gestem rozpina guziki jej sukienki i zdejmuje ją z Ali łagodnie. Wyblakły błękit cienkiego materiału jest niemal całkowicie schowany pod plamami i smugami brunatnego brudu. Ala garbi się zawstydzona i krzyżuje ramiona na piersiach. Czuje się naga i bezbronna. Stefan patrzy na nią spokojnie, uśmiecha się lekko, po czym chwyta dziewczynę za nadgarstki i łagodnie zmusza do opuszczenia rąk. Bardzo delikatnie obmywa jej piersi i brzuch. A potem idzie po drugie wiadro wody. I trzecie. Czwarte. Piąte…

Ostatnie wakacje przed wojną Ala wraz z rodzicami i starszym o trzy lata bratem Olkiem spędziła w Antibes. Szybko zaprzyjaźnili się z zamieszkującymi sąsiednie wille dziećmi francuskich wysokich urzędników państwowych, profesorów uniwersyteckich, przemysłowców i arystokratów. Całą bandą włóczyli się po porastających okoliczne wzgórza sosnowych lasach, upajając się słońcem i występującym chyba tylko na Lazurowym Wybrzeżu odurzającym zapachem powietrza, w którym dominująca żywiczna nuta mieszała się z aromatem wysuszonego igliwia, miodu, tymianku i lawendy.

Chodzili przyglądać się ćwiczeniom stacjonującego w mieście pułku strzelców alpejskich pokonujących urządzony w Fort Carré tor przeszkód, którego finalnym akcentem była wspinaczka na szare mury potężnej kamiennej fortecy. Jeździli na rowerach do Cannes, a nawet do Nicei. Łazikowali godzinami po wijącej się wokół półwyspu Antibes le chemin des contrebandiers – ścieżce przemytników. W pocie czoła wspinali się wiodącą przez gęsty las dróżką, by odwiedzić zdziwaczałego nieco brodatego latarnika z Phare de la Garoupe, który pozwalał im wchodzić na sam szczyt swojej latarni morskiej i częstował wspaniale kwaśną lemoniadą. Szlajali się po wąskich uliczkach wokół portu Vauban i zapuszczali w okolice luksusowego hotelu Cap–Eden–Roc, gdzie podobno spędzała akurat wakacje sama Greta Garbo, której wszakże nie udałoim się nigdy zobaczyć. Przede wszystkim jednak godzinami opalali się na kamienistych plażach, leniuchowali w odludnych zatoczkach i wystawiali twarze do wiatru, siedząc na wrzynających się w morze kamiennych cyplach.

Przez cały spędzony tam czas Ali towarzyszyło przekonanie, że trafiła do ziemskiegoraju. Zarazem jednak przepełniało ją dojmujące wrażenie obcości, absolutnej niemożności realnego porozumienia się z rówieśnikami znającymi śnieg i mróz jedynie z opowiadań, nie potrafiącymi sobie wyobrazić, że szara szmata chmur może całymi miesiącami przykrywać niebo, przeglądając się we wszechobecnym błocie jak w upiornym lustrze, a rękawiczek używającymi co najwyżej z okazji wizyt w operze,

chociaż może nawet i wtedy nie. Tu na obrazach Grottgera skrwawieni powstańcy styczniowi o zapadniętych policzkach i podkrążonych oczach, tam bajeczne nenufary i kwieciste łąki Moneta, tu pompatyczny Moniuszko, tam dowcipny Offenbach, tu ponury mrok Cytadeli, tam ażurowa konstrukcja wieży Eiffla beztrosko wrastająca w paryskie niebo, tu jedenaście lat niepodległości, tam nieprzerwany byt państwa od czasów zmarłego ledwie pięć wieków po Chrystusie Chlodwiga – zerowe szanse na porozumienie. Mimo wspólnego Chopina. Bo dla jednych to apoteoza indywidualizmu, hymn na cześć osobistej wolności i salonowa wirtuozeria, a dla drugich armaty w kwiatach. W kwiatach! Pewnie chryzantemach. Złocistych. I jak tu się dogadać?

Po trzech tygodniach na Starówce to samo odczuwała teraz w Śródmieściu. Miała wrażenie, że znalazła się w obcym kraju, którego mieszkańcy mówią znanym jej językiem, ale poza tym żyją w zupełnie odmiennym świecie.

Wszystko było tu inne. Wprawdzie na Śródmieście też od czasu do czasu spadały bomby, granatniki, a nawet półtoratonowe pociski wystrzeliwane przez Niemców z ciężkiego moździerza oblężniczego Thor nazywanego Grubą Bertą, ale nie miało to wiele wspólnego z nieustanną ulewą śmiercionośnego ognia pustoszącego Stare Miasto. Tutaj też znano szafy, nazywano je jednak krowami, co wyjaśniało sens plakatu, który takzadziwił Stefana i Alę po wyjściu z kanału. Mimo to ludzie wciąż chodzili normalnie ulicami, zamiast przemykać jak szczury od jednej kupy gruzów do drugiej. Przede wszystkim zaś w ogóle były tu prawdziwe ulice, a nie kaniony wijące się między ruinamizasypane ceglanym pyłem i rozkładającymi się ciałami. Nocowanie w swoich mieszkaniach nie było niczym niezwykłym, i to nawet na wyższych piętrach kamienic, podczas gdy na Starówce życie toczyło się w schronach i piwnicach. Wprawdzie tutaj również istniał labirynt podziemnych przejść i przekopów, ale był pedantycznie wprost oznakowany i w znacznej mierze oświetlony. Na dodatek dyżurowali w nim znający wszystkie zakamarki ochotnicy, kompetentnie wskazujący drogę zagubionym.

Śródmiejscy powstańcy mieli czyste mundury, legitymacje z pieczątkami, system przepustek oraz wydawane przez kwatermistrzostwo kupony na przydziałowe śniadania, obiady i kolacje podawane w licznych restauracjach prowadzonych przez peżetki, a nie tylko niepewną nadzieję pozostania przy życiu przez następny kwadrans i pokruszone kostki cukru upchnięte po kieszeniach zszarganych panterek. Wśród żołnierzy wciąż obowiązywały takie zwyczaje, jak regulaminowe salutowanie trzema palcami, służbiste trzaskanie obcasami i stawanie na baczność. Odbywały się nawet seanse najprawdziwszejw świecie musztry aplikowane oddziałom niebędącym akurat na linii przez gładko ogolonych oficerów w błyskających złotym i srebrnym szamerunkiem galowych mundurach, na co powstańcy ewakuowani ze Starówki patrzyli z mieszaniną zadziwienia i nieukrywanej niechęci. A poza tym radio, gazety reprezentujące wszelkie opcje polityczne, patrole megafonowe odczytujące zarządzenia powstańczych władz oraz najnowsze wiadomości z miasta i ze świata, poczta harcerska, dyżury ochrony przeciwpożarowej, roboty publiczne, prąd w mieszkaniach, dozorcy zamiatający podwórka i chodniki, kilka czynnych salonów fryzjerskich oraz aptek. Cywilizacja.

Ba! Było nawet kino. A w nim montowane na bieżąco kroniki filmowe z toczących się w mieście walk.

Po prostu inny świat. Świat, w którym Ala ze Stefanem sypiali wprawdzie na rzuconych na marmurową podłogę głównej hali PKO siennikach, ale zaskakująco wygodne poduszki układali sobie z plików nowiutkich banknotów, zwanych góralami od

widniejącego na nich wizerunku bacy w kapeluszu z piórkiem.

A potem cały ten raj diabli wzięli. Ryk pracujących na najwyższych obrotach samolotowych silników. Nieludzkie wycie

podwieszonych pod skrzydłami sztukasów syren. Głuche tąpnięcia pierwszych eksplozji. Huk. Jazgotliwy jęk wypadającej gdzieś w głębi sali szyby i głośny brzęk spadającej na kamienną podłogę lawiny ostrych odłamków. Rumor kruszących się gdzieś w sąsiedztwiemurów. Hurgot pękających stropów. Tupot panicznych kroków, krzyki uciekających. Strach. Kakofonia głosów.

– Ze Starówką skończyli, to wzięli się za nas.– Ludzieee! Ratunku!– Zbierać się! Do schronu! Szybko!– Jezuuuu!Ala budzi się i zauważa z przerażeniem, że sąsiedni siennik jest pusty. Łoskot

wybuchających w pobliżu bomb odbija się głuchym echem od marmurowej posadzki i rozsadza czaszkę. Wstaje i rozgląda się nieprzytomnym wzrokiem po szybko pustoszejącym pomieszczeniu. Trzeba uciekać. Gdzie on jest?

– Stefan! Stefan!Nagle widzi go. Stoi nieruchomo przy oknie i z obojętną miną wygląda na dwór.

Sprawia wrażenie kogoś, kto właśnie obudził się z długiego snu i z zaciekawieniem podziwia rozkwitłe przez noc kwiaty za oknem.

– Stefan!Ala chwyta go za rękę i ciągnąc z całej siły, prowadzi za sobą jak niesforne dziecko,

które nie chce oderwać się od wystawy sklepu z zabawkami.Chwilę po ich zniknięciu na schodach do schronu potężna eksplozja zasypuje halę

rozżarzonym deszczem. W powietrzu niczym spłosz one motyle unoszą się chmury banknotów.

Stefan schodzi bezwolnie do schronu. Po co to wszystko? Po co to uciekanie? Śmierćidzie za mną krok w krok. Jak wierny pies. Z Woli na Starówkę. Ze Starówki tu. Pobór dotrupiej armii trwa w najlepsze. Mama. Jaś. Wisielcy z Leszna. Ojciec. Joe. I tysiące innych. Zasypanych. Rozstrzelanych. Powieszonych. Spalonych. Rozerwanych na strzępy. Podziurawionych kulami. Posiekanych odłamkami. Przywalonych gruzami. Strawionych przez gangrenę. Skowyczących z bólu i odchodzących po cichu. Samotnie i całymi rodzinami. W całości lub w kawałkach. W walce i na tyłach. Od żelaza, ognia, ołowiu, braku powietrza i upływu krwi. W rozpaczy, w przerażeniu, w męce lub nawet nie zauważywszy, że wszystko się skończyło. We łzach, w milczeniu, z gardłem ochrypłym od skowytu lub z histerycznym chichotem na ustach. Nago lub z twarzą wtuloną w ciepło lisiego kołnierza na szyi. Jak mama.

Zresztą, co za różnica?A może jest różnica? W końcu zamiast czekać na pukanie kostuchy do drzwi, można

samemu do niej załomotać. Gdy siedzi w negliżu w swoim fotelu z czaszek i odpoczywa po pracy. Szlafrok gdzieś się zapodział, herbatka na stole, tartinki, kawior, a tu z Warszawy ktoś się po godzinach dobija. „Phoszę przyjść jutho” – szczebiocze zza drzwi. Takiego wała. Nie ma, kurwa, odpoczywania! Halo! Czekamy!

Ale zanim zdechniemy, wyślijmy do piekła jak najwięcej szkopów, choćby trzeba było skurwysynów gołymi rękoma dusić lub przegryzać im gardła.

Tak. To jest myśl. Bombardowanie skończyło się równie niespodziewanie, jak się zaczęło. Nagła cisza

niemal natychmiast wypełniła się jękami rannych i nawoływaniami sanitariuszek. Wykrzykiwane nerwowo komendy odbijały się echem od wyłożonych marmurem ścian reprezentacyjnego holu banku, raz po raz zagłuszane przez gwar rozgorączkowanych głosów krzątających się coraz liczniej ludzi. Stojącemu na szczycie schodów Stefanowi cała ta scena kojarzyła się z nerwową aktywnością mrówek w rozgrzebanym patykiem mrowisku.

Jakiś mężczyzna wetknął mu w ręce emaliowaną miednicę i kazał zbierać odłamki potłuczonych szyb i luster, pokrywające podłogę warstwą pokruszonego lodu. Stefan

zabrał się do roboty. Jak mrówki to mrówki. Praca pochłonęła go do tego stopnia, że przestał zwracać uwagę na otaczający go harmider, skupiając się na ostrożnym zbieraniu do miski ostrych kawałków i okruchów. Robił to z pedantyczną wprost starannością, układając szkło niczym misterną abstrakcjonistyczną mozaikę, porządkując według kształtów i rozmiarów, pieczołowicie dopasowując do siebie pokruszone krawędzie łamigłówki.

Dopiero nagły rwetes, który wybuchł przy wejściu, zmusił go do podniesienia wzroku. Dwie pielęgniarki wprowadzały właśnie niemieckiego jeńca rannego w brzuch, na co wskazywała rozlewająca się z przodu burego kombinezonu ciemnoczerwona plama. Za nimi wcisnęło się do holu kilku rozgorączkowanych cywilów, ale szybko odgonił ich młody chłopak eskortujący jeńca.

– Bronisz skurwiela? – rzucił w jego kierunku jeden z kipiących żądzą mordu mężczyzn, ale w końcu dał za wygraną i ociągając się, ruszył w stronę drzwi. – I tak zdechnie – prychnął jeszcze i wychodząc na ulicę, splunął.

Do Niemca podbiegła pielęgniarka. Spojrzała na ranę spod zmarszczonych brwi, nakryła kawałkiem złożonego kilkakrotnie materiału i kładąc dłonie rannego na tym prowizorycznym opatrunku, zwróciła się do niego po niemiecku:

– Poczekaj tu chwilę. Zaraz przyjdzie do ciebie lekarz.Stefan wstał. Wykrzywiona cierpieniem twarz Niemca zaczęła mu się rozmywać

przed oczyma. Czyżby przez łzy? Najpierw zobaczył w jej miejscu uśmiechniętą szyderczo gębę oficerka ze szpicrutą, przez którego dawno, dawno temu stracił pracę w Wedlu, a zyskał krwawą szramę na policzku. Potem ukazały mu się wyostrzone przez trud całonocnego mordowania bezbronnych, lecz poza tym zupełnie obojętne, rysy człowieka, który strzałem w głowę zabił matkę i Jasia. Wreszcie blada plama twarzy jeńca rozlała mu się w pozbawione wszelkiego indywidualnego charakteru bezosobowe oblicze jakiegoś złowrogiego wszech–Niemca, karykaturalny wizerunek wroga z oblepiających mury Śródmieścia propagandowych plakatów. A w końcu zmieniła się w wyszczerzoną szyderczo czaszkę, przykrytą nocnikiem wojskowego hełmu ozdobionego namalowaną z boku swastyką. „Każdy nabój jeden Niemiec” – przypomniałsobie napis z afisza. Nie mam nabojów – pomyślał i wtedy niespodziewane ukąszenie bólu zmusiło go do spojrzenia na prawą dłoń.

Była kurczowo zaciśnięta na kawałku szkła w kształcie sztyletu.No cóż? Skoro tak…Zaczął iść w stronę jeńca. Jakby prowadziła go jakaś siła całkowicie niezależna od

jego woli. Ostra krawędź szklanego sztyletu boleśnie wgryza się Stefanowi w dłoń. Nie zwraca

na to uwagi. Powoli unosi w górę prawą stopę i wpatrując się uporczywie w twarz rannego jeńca, opuszcza ją na kolejny schodek. Serce łomocze mu szaleńczo w piersi. W tym samym rytmie pulsuje tępym bólem rana po kuli pod lewym obojczykiem. Krew huczy mu w uszach. Dyskretnie opuszczona wzdłuż ciała prawa dłoń wciąż ściska ostry odłamek szkła. Starając się nie skaleczyć, Stefan ostrożnie poprawia chwyt i robi kolejny krok w dół.

Do piekła z nim – myśli, wpatrując się szeroko otwartymi oczyma w twarz jeńca. Do piekła z nimi wszystkimi!

Wzrok czujnie wędruje po sylwetce Niemca. Brzuch? Szyja? Gardło? Jak to się do

cholery robi?

I wtedy nagle Stefan widzi kątem oka mniej więcej czterdziestoletniego korpulentnego mężczyznę o szczerej, sympatycznej twarzy piekarza lub ulicznego sprzedawcy baloników, który ponagla gestem kilkuletniego chłopca – może synka? – by leciał gdzieś za pielęgniarką, a sam podchodzi do jeńca. Mężczyzna rozgląda się wokół jakby roztargnionym wzrokiem, po czym niespodziewanie szybkim gestem wyciąga z kieszeni nóż i z całej siły wbija go w szyję Niemca. Z rozciętej tętnicy tryska mieniący się wszystkimi odcieniami purpury strumień. Na ustach rannego wykwitają różowe bąbelki zmieszanej z krwią śliny, a z jego gardła dobywa się pełen bólu i przerażenia charkot. Korpulentny mężczyzna, przywalając jeńca całym ciężarem swojego ciała, metodycznie, raz za razem wbija nóż w szyję ofiary, która przestaje wreszcie skowyczeć i wpatrzona mętniejącymi oczyma w przestrzeń zwisa bezwładnie jak wypędzona ze sceny gałgankowa kukiełka Hitlera. Martwym ciałem wstrząsają kolejne ciosy zadawane trupowi przez mężczyznę o sympatycznej twarzy piekarza zza rogu. A może sprzedawcy baloników.

Stefan wpatruje się w to rozszerzonymi oczyma. Szklany sztylet wyślizguje mu się z dłoni i spada na marmurowe schody, o które rozbija się na setki okruchów. Do mężczyzny podbiega Ala i odciągając go od bezwładnego ciała, krzyczy przerażonym głosem:

– Co pan robi? Ratunku, ludzie! Co pan zrobił?Mężczyzna staje zgarbiony nad trupem. Uśmiecha się przepraszająco, lecz po chwili

twarz wykrzywia mu grymas bólu.– Zamordowali mi żonę! – krzyczy. – Zamordowali moje życie!Wreszcie kilka osób odciąga go od trupa. Stefan wciąż stoi nieruchomo pięć stopni

wyżej i uparcie wpatruje się w obryzgane krwią sztywniejące zwłoki. Gdyby ktoś go o to zapytał, nie potrafiłby odpowiedzieć, które uczucie jest w nim w tym momencie silniejsze – przerażenie krwawą jatką, która właśnie rozegrała się na jego oczach, obrzydzenie czy może złość, że to nie on był pierwszy.

Na szczęście nikt go o nic nie pyta.Stefan siada ciężko na schodach i odruchowo podnosi porzuconą przez kogoś gazetę.

Pod tytułem Polska zwycięży, bijącym w oczy świeżym drukiem, czarne mrówki liter układają się w tekst, który czyta początkowo z lekkim zaskoczeniem, potem zaś z rosnącą fascynacją:

„Rozpoczęliśmy walkę otwartą 1–go sierpnia. Jest to dzień, w którym Anioł zrzucił

w cudowny sposób Św. Piotrowi podwójne okowy i uwolnił go wyprowadzając z więzienia. Dopiero na wolności przekonał się Św. Piotr, że nie śnił, a uwolnienie jego było rzeczywistością.

Symboliczny więc to był dla nas dzień, dzień wybuchu powstania. Bo i kraj nasz podwójnymi okowy jest skuty i nam mocen jest Bóg zrzucić je i wyprowadzić nas na wolność – o ile… jak Piotr Święty będziemy go miłować i jak Piotr dążyć do ziszczenia chrześcijaństwa na ziemi. Polsce to od Boga przeznaczone. Żaden naród jako naród nie urzeczywistnił dotąd całkowicie chrześcijaństwa na ziemi – tylko ludzie poszczególni to czynili i zwani są świętymi. Tym razem pora już na to dojrzała i dla narodów. Przed namistoi zadanie, by naród nasz został świętym, pierwszym Apostołem Bożym wśród narodów. Z powodzi cierpień i walk jakie przeżywamy, wyłonić się ma Polska nawrócona, całkowicie Boża, a w Bogu potężna.

Wchodzimy niewątpliwie w czasy przepowiadane przez wieszczów naszych. Zmaga się teraz dobro ze złem, a ośrodkiem tych zmagań my jesteśmy. Niedarmo dławią nas moce będące jawnie na usługach szatana. Ludy te są prawdziwie opętane – a dla swej złości wyzbyły się już nawet maski, jaką zwykły były nakładać przed światem. Znamy już ich niskie sposoby walki, ich zbrodnie, podłość i brzydotę poczynań. Nie darmo chcą nas wytracić. To zły szaleje w swej nienawiści do Chrystusa. Widzi w nas ten skarb dobrazłożony przez Stwórcę, widzi żeśmy z przyrodzenia ludem Chrystusowym – bośmy otrzymali naturę łagodną, szlachetną, pokojową i prawą, choć niestety nieraz wypaczoną warunkami. Widzi żeśmy przeznaczeni pewnie do wielkich spraw Bożych.

Zwycięstwo nad nami byłby to chwilowy triumf zła nad dobrem, byłoby to cofnięcie świtu prawdziwego Bożego pokoju na ziemi. Dąży więc wróg, by zgnębić nas i wygrać na czasie. Wie że w rzeczywistości tylko na czasie wygrać może. Zwycięstwa Chrystusa nic nie naruszy”.[1]

Co za ulga! I wreszcie wszystko jasne. Wiadomo, jakie cele przyświecają

dowództwu. Ambitne, nie powiem. Brawurowo wręcz chwalebne. A przy okazji wyjaśniło się, o co chodziło wieszczowi Adamowi z tym całym „czterdzieści i cztery” – po prostu przewidział powstanie. A tyle pał żeśmy oberwali w gimnazjum za to, że nikt ni w ząb nic z tego nie rozumiał. Wielka szkoda, że profesora Klimkę rozstrzelali w 1940 roku, ucieszyłby się, że chodzą jeszcze po świecie ludzie używający słowa „mocen”.

No i w sumie miło dowiedzieć się, że naturę mam w gruncie rzeczy „łagodną, szlachetną, pokojową i prawą, choć wypaczoną warunkami”. Przykra sprawa z tymi warunkami, ale co robić? Grunt, żeśmy „z przyrodzenia ludem Chrystusowym”. Aż sprawdzę, jak się będę odlewał.

Po upadku Starówki życie w Śródmieściu zaczęło się zmieniać. Peżetki z dnia na

dzień miały coraz mniej łóżek do słania i posiłków do wydawania, a coraz więcej grobówdo kopania. Podwórka zapełniły się mogiłami, co nieco kłopotliwym czyniło korzystanie z urządzonych tam latryn. Wrażliwsi zaczęli sadowić się na grzędach prowizorycznych

wychodków twarzą do ściany, a nie jak dotąd do podwórza. Dozorcy, widząc daremność swojego trudu, zaprzestali zamiatania chodników, a przy nocowaniu na wyższych piętrach upierali się już tylko desperaci oraz ludzie niespełna rozumu. Skończył się prąd, bo Niemcy z dobyli elektrownię na Powiślu, a z nim w niepamięć odeszły takie luksusy jak kino i radio.

Zaczęło brakować jedzenia. Gdyby nie browar Haberbuscha, wciąż pozostający w polskich rękach, sytuacja żywnościowa byłaby całkiem tragiczna. A tak była zaledwie fatalna, bo wyruszające do fabryki po jęczmień, pszenicę i owies karawany cywilów i powstańców były coraz częściej ostrzeliwane. Młynki do kawy, w których całymi dniami mielono przyniesione od Haberbuscha ziarna na mąkę, nieprzystosowane do tak intensywnego użytkowania, nieustannie się psuły. W efekcie dania mączne były powoli, lecz nieubłaganie, wypierane przez zupę pluj na pierwsze danie i kaszę pluj na drugie. Potrawy te różniły się jedynie ilością wody dodanej do gotowania ziaren, której swoją drogą też zaczęło brakować, co zaowocowało tworzeniem się gigantycznych kolejek do nielicznych działających pomp i wykopanych na podwórzach studni. Niestety, wszystkie znajdowały się w zasięgu ostrzału artyleryjskiego, toteż wyprawy po wodę stały się ostatnią drogą w życiu dla setek kobiet, mężczyzn i dzieci rozszarpanych, przysypanych lub spalonych w trakcie wielogodzinnego oczekiwania na swoją kolej do napełnienia wiaderka, saganka czy wyszperanej gdzieś porcelanowej wazy.

Na krótko pewnym urozmaiceniem monotonnej diety stały się przepiórki – pieczone i w rosole – oraz przyrządzane na wszelkie sposoby króliki. Szybko jednak zabrakło odgrywających rolę tych smakołyków gołębi, kotów i psów.

Gęstsza i wyższa niż na Starówce, a przede wszystkim o niebo solidniejsza zabudowaŚródmieścia dawała jednak większe nadzieje na przetrwanie. W efekcie, o ile piwnice Starówki zapełniły się w sierpniu setkami samozwańczych diakonów, kaznodziejów albo wręcz proroków prowadzących chóralne modlitwy, o tyle we wrześniu w Śródmieściu namnożyło się domorosłych znawców technologii budowlanych, prowadzących zażarte dysputy o przewadze stropów kleinowskich i gęstożebrowych, opartych na stalowych dwuteownikach, nad sklepieniami płytowymi, o drewnianych już nawet nie wspominając.Skutkiem tych debat stały się pielgrzymki w poszukiwaniu stropu doskonałego, ludzie przenosili się całymi rodzinami z piwnicy do piwnicy, z podwórka na podwórko, znaczącswoją drogę setkami tysięcy przyklejanych do murów kartek w stylu: „Haniu, jesteśmy u Jurków na Wilczej”, „Jerzy, szukaj nas na Hożej u babci. Mama cała” i tak dalej.

Dość szybko wielką popularność zdobyło przekonanie, jakoby Śródmieście Południowe było bezpieczniejszym miejscem od Śródmieścia Północnego, więc coraz więcej ludzi tam właśnie zmierzało. Kłopot polegał na tym, że właściwie od samego początku powstania łączność między tymi częściami dzielnicy, rozdzielonymi szerokim wąwozem Alej Jerozolimskich, zapewniało tylko jedno przejście. Był to osłonięty z obu stron barykadami przekop umiejscowiony między Bracką a Kruczą. Łączył on obie części Śródmieścia tak jak ledwie dwa – trzy lata wcześniej drewniana kładka nad Chłodną, nazywana mostem płaczu, łączyła małe getto z dużym.

Przekop był przez całe dnie ostrzeliwany z obu stron przez czołgowe działa, cekaemyi erkaemy, a także kandydatów na snajperów traktujących go jak strzelnicę w wesołym miasteczku. Większa część ruchu odbywała się więc nocą. Ale nawet wtedy, podobnie jakw dzień, należało biec ile sił w nogach, kuląc się jak najniżej i modląc.

Wszystko to nie odstraszało chętnych do schronienia się pod drugiej stronie Alej,

toteż brama sąsiadującego z przekopem domu zawsze rozbrzmiewała gwarem setek głosów, co czyniło z niej najdoskonalszy w dzielnicy punkt informacyjny o wszystkim, co należało wiedzieć, by móc żywić nadzieję na przetrwanie.

W wyniku zasłyszanej w tej właśnie bramie rozmowy Ala postanowiła następnego dnia przenieść się ze Stefanem ze zbombardowanego budynku PKO do Śródmieścia Południowego. Co ciekawe, tego samego dnia taką samą decyzję podjęło powstańcze dowództwo. O ile jednak sztabowcom udało się swój zamiar zrealizować i już następnego dnia urzędowali w budynku przy ulicy Piusa XI, o tyle z planów Ali nic nie wyszło.

A wszystko z powodu ślubu Kobry z Beatą.

– Przepraszamy! Przepraszamy, proszę zrobić miejsce! Tu miłość idzie! – znajomy głos Beksy podrywa Alę z zamyślenia, w które wprawiła ją msza za poległych odbywająca się na wielkim dziedzińcu między oboma budynkami PKO a tyłami gmachu Adrii. – Miłość, młodość i wojna! Wszystko po kolei – peroruje wesoły jak zwykle Beksa, podchodząc do księdza, który właśnie pokropił po raz ostatni świeże mogiły. – Proszę księdza, trzeba nam wsparcia. Ślubu trzeba udzielić!

– Dobrze, dobrze – mówi ksiądz zmęczonym głosem. – Gdzie państwo młodzi?– Tu. – Beksa wskazuje Kobrę prowadzącego pod rękę uśmiechniętą Beatę.Ala ciągnie Stefana za rękaw i dyskretnie chowa się wraz z nim za załomem

budynku.– Jakie imiona noszą państwo młodzi? – dopytuje się ksiądz.– Franciszek i Beata – odpowiada Kobra, podczas gdy reszta oddziału otacza ich

kołem.

Tego wieczoru Stefan odezwał się do niej po raz pierwszy od dnia, gdy znaleźli go rannego na wolskim cmentarzu. Siedzieli przytuleni, ukryci w cieniu zalegającym najbardziej oddalony od weselnych gości kąt podwórza, by niedawni koledzy z oddziału ich nie spostrzegli. Zabawa trwała w najlepsze, Chryzantemy złociste śpiewano już po raz piąty lub szósty, gdy Stefan wstał nagle i wyciągając ku niej dłoń, spytał.

– Czy można panią prosić?Ten gest skojarzył jej się z ich pierwszym spotkaniem nad rzeką, gdy wyciągnięta

ręka Stefana pomogła jej opanować panikę i wrócić na brzeg. I z kanałami, z których wyprowadziła ją ku światłu. Wstała.

Tańczyli.

– Jak tylko będzie okazja, uciekniemy z miasta – szeptała, tuląc się do niego. – Już wszystkiego się dowiedziałam. Uciekniemy daleko od wszystkiego i nigdy nas nic nie rozłączy. Tylko ty i ja. To jest przecież najważniejsze, żebyśmy ty i ja żyli. Ja chcę żyć dla ciebie.

Zaniknął jej usta pocałunkiem.A potem przeniknęło mu przez myśl, że tańczy z nią po raz ostatni. Jak z matką.Bo musi iść. Wrócić do oddziału. Zabijać. Ala się budzi. Siennik Stefana jest pusty. Powodowana złym przeczuciem sięga do

schowanego pod poduszką chlebaka. Brakuje opaski.Wstaje. Biega od człowieka do człowieka. Nikt nic nie wie. Ale nawet z tej

niewiedzy wyłania się obraz, który mrozi jej krew w żyłach.– Widziałem go rano, kręcił się tu.– Gadał z jakimiś powstańcami. Chyba. A może to nie on, nie wiem.– Z tymi od wesela był.– Nie, to nie byli powstańcy. Widziałam, jak nosił rannych.– Z nikim nie gadał, bo go tu w ogóle nie było.– Był z powstańcami. Zgrupowanie „Radosław”. Podobno przerzucili ich wszystkich

na Czerniaków.– Tak, tak, na Czerniaków, ale tam się pani nie dostanie bez przepustki.Czerniaków. Muszę iść na Czerniaków. Do Stefana. Uratowała ją Matka Boska. Chociaż z początku nic nie wskazywało na to, by akurat

jej interwencja miała się okazać konieczna. Bardziej pożądana wydawała się pomoc Świętego Benedykta – opiekuna cierpliwych – bo Ali zajęło kilka dni, zanim trafiła na ślad kapitana „Karola–od–Barry’ego–wszyscy–chłopcy–z–żandarmerii–mnie–znają”.

Znalazła go wreszcie w byłym niemieckim domu publicznym dla oficerów

Wehrmachtu przy ulicy Hożej, już w pierwszych dniach sierpnia zamienionym na jedną z kilku siedzib żandarmerii. Przejmując lokal, panowie wykazali się daleko posuniętym humanitaryzmem, nie wypędzając zatrudnionych tam dziewcząt na ulicę, lecz pozwalającim odkupić swoje winy wobec Narodu poprzez dalsze świadczenie usług cielesnych, tym razem jednak ku chwale umiłowanej Ojczyzny i zasłużonemu wypoczynkowi jej zbrojnego ramienia oraz innych członków.

„Karol–od–Barry’ego–wszyscy–chłopcy–z–żandarmerii–mnie–znają” urzędował w dużym zagraconym gabinecie. Prawdopodobnie zajmowała go niegdyś osoba zarządzająca interesem przy Hożej – wskazywały na to wielkie dębowe biurko z mnóstwem szuflad i szufladek zajmujące większą część pomieszczenia, wystrój pozbawiony charakterystycznych dla pozostałych pokoi akcentów różu i czerwieni, za to obfitujący w przeróżne bibeloty sugerujące drobnomieszczański gust poprzedniego właściciela, a przede wszystkim nieobecność łóżka. Jedynym akcentem mogącym wskazywać na specjalizację zakładu był dość nijaki w wyrazie kobiecy akt autorstwa jakiegoś słusznie zapomnianego malarza, wiszący na ścianie nad obitą bordowym aksamitem sofą. Obok, na rokokowej szafeczce z wiśniowego drewna ustawionej na wprost biurka, królowała duża statuetka Matki Boskiej w złotej koronie i powłóczystej sukni w kolorze chabrowym. Figurka była lekko uszkodzona – brakowało dzieciątka Jezus. Obecny gospodarz lokalu utrącił je niechcący, taszcząc zabraną z klasztoru sakramentek rzeźbę przez kanały.

– No i po co chce się pani tam dostać, co? Do brata? A co, sam sobie nie poradzi? – odezwał się do Ali kpiarskim tonem „Karol–od–Barry’ego–wszyscy–chłopcy–z–żandarmerii–mnie–znają”, ale dokończył wypisywanie przepustki.

Zerkając na dziewczynę spod oka, wprawnym ruchem przybił na dole kartki okrągłą pieczątkę z orłem, dmuchnął, by atrament szybciej wysechł, wstał zza biurka i podszedł do Ali. Gdy wyciągnęła rękę po dokument, żartobliwie drocząc się z nią, schował go za siebie. Bawił się z nią przez chwilę, to podsuwając dziewczynie przepustkę pod nos, to znowu chowając ją za siebie, a gdy zirytowana cofnęła się o krok, złapał ją mocnym chwytem pod brodę i przyciągnął do siebie, drugą ręką ściskając pośladek.

Wyrwała się i z całej siły uderzyła go otwartą dłonią w policzek. Spojrzał na Biedronkę ni to zdziwiony, ni to wściekły, po czym rąbnął ją na odlew w twarz tak mocno, że się zatoczyła.

– Rozbieraj się – warknął i odwracając się do niej plecami, zaczął metodycznie rozpinać guziki koszuli.

I właśnie wtedy na ratunek Ali przyszła Matka Boska. Jej statuetka była na tyle smukła, by zapewnić drobnej dziewczęcej (Boni pewny chwyt, a zarazem na tyle masywna, by jedno uderzenie w tył głowy pozbawiło „Karola–od–Barry’ego–wszyscy–chłopcy–z–żandarmerii–mnie–znają” przytomności.

Gdy mężczyzna zwalił się ciężko na podłogę, Ala chwyciła przepustkę i wybiegła z gabinetu.

Sprawa była beznadziejna. W drugim tygodniu września już chyba wszyscy

w Warszawie o tym wiedzieli. Owszem, modlono się, i to nawet z każdym dniem żarliwiej, ale też coraz szersze kręgi zataczała rezygnacja, rozpacz i zrozumienie, że święci pańscy mają ręce urobione po łokcie i nie są w stanie przyjść w sukurs wszystkim potrzebującym. W końcu cóż może zrobić garstka niebiańskich orędowników dla milionaludzi próbujących doczekać jutra w piekle?

Bezsilny był Święty Aleksy Rzymianin, opiekun włóczęgów, w których zamienili się wszyscy mieszkańcy miasta. Ani odrobinę więcej nie był w stanie zdziałać Święty Akwilin, patron tragarzy, toteż przenoszony z miejsca na miejsce ubogi dobytek ciążył warszawiakom z dnia na dzień boleśniej. Święta Barbara z Nikomedii, Święty Józef Oblubieniec, Święty Dyzma, Święty Michał Archanioł, Święta Brygida, wspierani przez Świętą Małgorzatę z Antiochii, patronujący wspólnie dobrej śmierci, nie byli w stanie zapewnić jej wszystkim potrzebującym.

Cóż mógł zdziałać Święty Antoni Wielki od pożarów wobec morza ognia ogarniającego kolejne kwartały ulic? Jak niby Święty Leonard z Noblac wraz ze ŚwiętymMikołajem Biskupem mieli powstrzymać egzekucje powierzonych ich niebiańskiej

pieczy jeńców?Co – wobec braku morfiny, narzędzi chirurgicznych, opatrunków i lekarstw – mogli

zaoferować personelowi powstańczych szpitali święci Kamil, Jan Boży, Katarzyna Genueńska, Łukasz, Damian, Kosma, Pantaleon i Cezary z Nazjanzu? Patronujący grabarzom Święci Nikodem oraz Józef z Arymatei też nie byli przygotowani na tak wytężoną pracę pod koniec upalnego lata 1944 roku.

Co do Świętego Gezelina od szczęśliwego dzieciństwa i najważniejszego w zaświatach orędownika pokoju – Świętego Franciszka… Cóż. Do nich także się modlono. Z takimi samymi jak w pozostałych przypadkach rezultatami.

Przejście na Czerniaków było zamknięte. Z takim trudem zdobyta karteczka

z wypisanym częściowo na maszynie, a częściowo ręcznie tekstem „łączniczka ps. Biedronka przechodzi służbowo do dzielnicy Warszawa–Czerniaków. Proszę ułatwić przejście tam i z powrotem” okazała się nic niewarta.

– Linia zamknięta, nikt nie przechodzi – powtórzył po raz pewnie tysięczny tego dniazmęczony wartownik pilnujący barykady przy ulicy Książęcej, zamykającej jedyne przejście do ostatniej położonej nad Wisłą powstańczej enklawy. Tłoczyło się tu kilkadziesiąt osób.

– Ale ja muszę, muszę tam iść! – nie dawał się przekonać dwunastoletni na oko chłopak w harcerskim mundurku, dźwigający z wyraźnym trudem przerzuconą przez ramię wypchaną torbę z ręcznie wyhaftowaną na klapie lilijką, emblematem poczty polowej. – Ludzie czekają na listy, które im niosę!

– Nie ma przejścia! Linia jest zamknięta, jasne? Nie–ma–przej–ścia!!! – przesylabizował wściekły wartownik. Zawiszak spróbował mu zanurkować pod ramieniem. – Gdzie?! – wrzasnął cerber, chwytając go w ostatniej chwili za ramię i cofając brutalnym szarpnięciem. – Głuchy jesteś czy głupi?! Nie ma przejścia, mówię. Wynoś się stąd, ale już!

Dalszą część awantury przerwał nagle radosny okrzyk:– Czołgi! Czołgi na Pradze! Rosjanie!

Wszyscy, łącznie z wartownikiem wdrapali się na barykadę, by lepiej widzieć. Wszyscy poza zawiszakiem, który rzucił się biegiem w dół skarpy, gdy tylko wartownik puścił jego ramię. I poza Alą, która kilka sekund później również wysunęła się zza osłonyi ruszyła w dół za harcerzykiem.

Zdążyła odejść od barykady ledwie kilka kroków, gdy okolicą wstrząsnął głuchy huk potężnej detonacji, po której nastąpiło kilka kolejnych eksplozji.

– Niemcy wysadzili most Poniatowskiego – usłyszała za sobą ponury głos wartownika. – Odcięli nas.

A potem ruszyła biegiem. Na Czerniaków. Do Stefana.

W wychodzącym w Londynie „Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza” oddawanowłaśnie do druku artykuł, który miał się ukazać w tej gazecie następnego dnia pod tytułem W. Brytanja a pomoc dla Warszawy. Przytaczano w nim obszerne fragmenty wydanego przez rząd emigracyjny komunikatu w tej właśnie sprawie. Między innymi taki: „rząd brytyjski wystosował ostrzeżenie do Niemców w sprawie okrucieństw popełnianych wobec mieszkańców Warszawy. Ponadto rząd brytyjski dostarczył 40,000 frs. szw. P.C.K. w Szwajcarii”.[2]

Zaokrąglając z grubsza liczbę ludności Warszawy do miliona, brytyjska pomoc wyniosła zatem po cztery szwajcarskie centymy na głowę. Na szczęście dzięki prawom arytmetyki oraz faktowi, że wzmiankowane w tekście „ostrzeżenie w sprawie okrucieństw” za sprawą jakiegoś niefortunnego przypadku nie dotarło chyba na Nizinę Mazowiecką, przypadająca na każdego żywego warszawiaka suma rosła z godziny na godzinę.

Interludium

Stoimy w obliczu Zwycięstwa

środa, 6 września 1944 roku

Depesza generała Tadeusza Bora–Komorowskiego do Londynu:„Sytuacja osiąga swój punkt kulminacyjny. Ludność cywilna przeżywa kryzys, który

może mieć zasadniczy wpływ na oddziały walczące. Przyczyny kryzysu: coraz silniejsze i zupełnie bezkarne ostrzeliwanie i burzenie miasta, świadomość, że nieprzyjaciel dąży do zniszczenia całego obszaru na wzór Starówki, bezterminowe przedłużanie się walki, coraz mniejsze porcje głodowe dla pogorzelców i szybkie wyczerpywanie się żywności dla pozostałych, wielka śmiertelność wśród niemowląt, agitacja czynników wrogich, wreszcie brak wody i elektryczności we wszystkich dzielnicach. Jeżeli do powyższego dodamy, że amunicja jest na wyczerpaniu, wówczas otrzymamy pełny obraz coraz trudniejszego z każdym dniem i godziną prowadzenia naszej walki.

Trudno przewidzieć, do czego może doprowadzić masowe uchodźstwo ludności z dzielnic objętych terrorem ogniowym i zagęszczenie się jej w dzielnicach, z których jużnie ma dróg wyjścia na zewnątrz. Zgodnie z zapowiedzią Premiera proszę o konkretne podanie terminu otrzymania obiecanej pomocy, względnie powiadomienie, że tej pomocynie otrzymamy. Będzie to najbardziej decydujący czynnik w naszych zbliżających się decyzjach.

Czy oceniacie, że działania na Zachodzie w najbliższych dniach mogą przynieść zakończenie wojny?

Na szybkie opanowanie Warszawy przez Sowiety nie liczymy”.[1] Z drugiej tego dnia depeszy generała Tadeusza Bora–Komorowskiego do Londynu:„Stoją przed nami następujące ewentualności:1. po usunięciu w porozumieniu z Niemcami ludności cywilnej walczyć do ostatka.2. kapitulować całkowicie.3. kapitulować poszczególnymi dzielnicami […] Ewentualności te podajemy zawczasu, byście mogli przygotować anglosaskich

mężów stanu. Sądzimy bowiem, że stłumienie powstania w Warszawie ma nie tyle aspekty wojskowe, co polityczne. Wczesne zaś uświadomienie sobie ich przez nas i sprzymierzeńców może być pomocne przy rozgrywkach politycznych”.

Ulotka zrzucana 6 i 7 września przez niemieckie samoloty nad Warszawą:„Do ludności cywilnej i polskich żołnierzy w Warszawie! Gdy ja niżej podpisany

dowodzący generał Warszawy w dniu dzisiejszym 5 września 1944 odwiedziłem kilka spośród 16 szpitali, które na mój rozkaz otworzone zostały dla cywilnej ludności w zachodnich granicach Warszawy, zapytałem chorych, dlaczego wcześniej nie opuścili terenu bombardowania i nie udali się do dzielnic spokojnych, usłyszałem następującą odpowiedź: ludność cywilna obawiała się samolotów niemieckich i tego, że niemieccy żołnierze będą ją ostrzeliwali.

W związku z tem ze strony polskiej wysunięta została propozycja, bym oznaczył takąporę w dniu, w czasie której obie strony zaprzestałyby strzelania, wtedy bowiem ludność nie biorąca udziału w walce napewno będzie mogła gromadnie opuścić miasto.

Kierowany uczuciami ludzkiemi, świadom mojej odpowiedzialności wobec wspólnego nam Boga, wydam wszystkim oddziałom podlegającym mi w obrębie

Warszawy rozkaz, by w dniu 7. i 8. września od godz. 12–tej do 13–tej w południe strzelać zaprzestały, żeby dać najszerszym rzeszom możność bezpiecznego opuszczenia miasta.

Od Was członkowie AK zależy, czy w tym czasie zechcecie przerwać ogień, by zaoszczędzić własną polską krew, a poza tym, jeżeli złożycie broń, gwarantuję wam życie, pracę i chleb. General dowodzący obszaru Warszawskiego von dem Bach, SS–Obergruppenführer i Generał Policji”.

Z wewnętrznego meldunku Wydziału Informacji i Propagandy Komendy głównej

AK:„Dalszy zatrważający spadek nastrojów. […] Odezwały się glosy, iż Warszawa

powinna się sama ratować, skoro Rząd nasz nie może dla niej takiej pomocy uzyskać. […] Występują rozdźwięki między ludnością cywilną a wojskiem. Wyraźnie na skutek agitacji komuny mówi się wśród ludności cywilnej o zdradzie, jakiej wojsko dopuściło się wobec społeczeństwa na Starym Mieście. »Porzucili nas na Starówce – to samo może być i u nas«. […] Wśród wojska nastroje lepsze, jednak zwłaszcza w dowództwach brak wiary w możliwość pomyślnego zakończenia powstania”.

Z meldunku sytuacyjnego pułkownika Antoniego Chruściela do generała Tadeusza

Bora–Komorowskiego:„Ludność Powiśla wymyśla na żołnierzy strzelających do Niemców […], Ze

wszystkich kierunków meldunki o braku amunicji i o nastrojach ludności mającej wręcz wrogą postawę wobec walczących z Niemcami oddziałów. […] Zamiar: zamierzam trwaćniezachwianie na stanowiskach”.

czwartek, 7 września 1944 roku

Z depeszy wysłanej przez członków Krajowej Rady Ministrów do premiera rządu na uchodźstwie Stanisława Mikołajczyka:

„Katastrofalne uszczuplenie się stanu naszego terenowego posiadania, brak żywności, wody i światła oraz krańcowe wyczerpanie ludności przy braku natychmiastowej skutecznej pomocy stawia na porządku dziennym sprawę rezygnacji z dalszej walki w Warszawie. Oczekujemy odwrotnej odpowiedzi. Soból, Walkowicz, Traugutt, Opolski”.

Pułkownik Antoni Chruściel w odezwie do żołnierzy:„Drodzy moi Żołnierze! Wróg przerzucił na tereny zajęte przez nas szereg

ruchliwych prowokatorów siejących fałszywe pogłoski o ucieczce »Bora«, śmierci »Montera«, beznadziejności dalszej walki itd. Znamy te chwyty z roku 1939. Wzywam Was, Żołnierze – bohaterscy uczestnicy pięciotygodniowych walk – do zachowania spokoju i wewnętrznej karności. Wierzcie w to głęboko, że dowództwo nie zawiedzie, że myśli o wszystkim. Do nadejścia z zewnątrz pomocy upłynie najwyżej 4–5 dni. […] Ludzi, którzy Wam co innego mówią – jako zdrajców naszej świętej sprawy – oddawajcie w ręce Waszych dzielnych przełożonych. […] Wierzcie w dowództwo tak szczerze i mocno, jak ja wierzę w Was. Na słabszych wpływać krzepiąco, a załamującychsię wyłączać poza nawias. Szczęście żołnierskie sprzyja zawsze nieustraszonym”.

piątek, 8 września 1944 roku

Z „Biuletynu Informacyjnego”:„Oddziały AK otrzymały zlecenie nieprzeszkadzania kobietom, starcom i dzieciom

czy osobom chorym opuszczenia zajętego przez AK obszaru i udawania się w kierunku placówek niemieckich. Mężczyźni w sile wieku i zdrowi nie mogą być wypuszczani. Wychodzący z miasta mogą zabierać zapasy żywności na jeden dzień”.

Z meldunku sprawozdawcy wojennego z Biura Informacji i Propagandy przy

Komendzie Głównej AK:„Twierdzono że mężczyźni młodzi mają być nieprzepuszczani. Ci jednak szli, niosąc

ciężkie walizki, dzieci, przeprowadzając stare kobiety. […] Żołnierze oburzeni byli wymarszem ludności. Idącym robiono uszczypliwości, nie pozwalano dawać papierosów.Jeden żołnierz […] narzekał, że władze pozwalają na taki wstyd, a przede wszystkim, że tylu młodych wychodzi”.

Z meldunku sytuacyjnego komendanta Obszaru Warszawa AK, generała brygady

Albina Skroczyńskiego:„Nieprzyjaciel wprowadza do walki coraz cięższe i skuteczniejsze bronie, wobec

których walka staje się coraz krwawszą i trudniejszą. […] Niszczona ludność cywilna, która bohatersko współpracowała z nami w pierwszych tygodniach powstania, nie widząckońca swej męki, straciła wiarę w celowość akcji i jest na granicy wytrzymałości. […] czuję się w obowiązku zameldować, że istnieje poważna obawa, aby w ciągu najbliższych dni dalszy przebieg walki i jej zakończenie nie odbyły się wbrew woli dowódców”.

sobota, 9 września 1944 roku

Z depeszy generała Tadeusza Bora–Komorowskiego do Londynu:„Wytrzymałość żołnierza u kresu ludzkich możliwości. Obrona miękka – dezercja.

Beznadziejne położenie. Tracimy dużo terenu. Jesteśmy stłaczani na coraz mniejsze wyspy […] W razie pęknięcia obrony Śródmieścia–Północ może nastąpić rzeź ludności i żołnierzy. Otrzymanie wybitnej i natychmiastowej pomocy w bombardowaniach i zrzutach w ciągu nocy na 10.IX przedłuży naszą obronę o parę dni. Bez niej musimy kapitulować”.

Pułkownik Antoni Chruściel do generała Tadeusza Bora–Komorowskiego w sprawie

toczących się od początku miesiąca rozmów o ewentualnej kapitulacji:„Obrona odcinka północnego nie jest jeszcze taka słaba, aby pod jednym silnym

uderzeniem załamała się, stan fizyczny oddziałów jest istotnie godny najwyższej uwagi, stan moralny jest lepszy od fizycznego. Kapitulacja jest ostatecznością, której chcemy uniknąć. Nikt nie wierzy Niemcom; ludzie chcą ginąć z bronią w ręku, na posterunku, a nie po rozbrojeniu. Jest powszechne przekonanie, że po złożeniu broni szeregi powstańcze byłyby wycięte w pień. Proszę pana generała o zwłokę, niedobrze byłoby pospieszyć się o pięć minut”

niedziela, 10 września 1944 roku

Premier Stanisław Mikołajczyk do delegata rządu na kraj i dowódcy AK:„Dzisiaj nadeszła zgoda Rosji na kolaborację w sprawie niesienia pomocy

Warszawie”.

Mohandas Karamchand Gandhi, znany jako Mahatma, w liście do swojej polskiej znajomej:

„Jedyne co mogę powiedzieć na temat nieszczęścia, które staje się udziałem Polski, to to, że żaden z małych narodów Europy nie może oczekiwać jakiejkolwiek prawdziwej pomocy ze strony Aliantów – pomimo ich zapewnień, że jest wprost przeciwnie”.

Radio Londyn ogłasza „stanowcze ostrzeżenie brytyjskiego rządu pod adresem

niemieckich dowódców winnych postępowania niezgodnego z prawem wojennym i zbrodni na ludności Warszawy”.

środa, 13 września 1944 roku

Wydana w Lublinie i odczytywana po kilka razy dziennie przez radio odezwa Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego do ludności Warszawy:

„Do walczącej Warszawy. Do wszystkich bojowników Warszawy. Do ludności Stolicy! Chwila wyzwolenia bohaterskiej Warszawy jest bliska. Kończą się Wasze męki i cierpienia. Niemcy drogo zapłacą za krew przelaną i ruiny Warszawy. Już I Dywizja Wojska Polskiego im. Tadeusza Kościuszki wdarła się na Pragę walcząc u boku bohaterskiej Armii Czerwonej. Odsiecz nadchodzi! Wytrwajcie w walce! Jakiekolwiek były intencje tych, którzy bez uzgodnienia z dowództwem Armii Czerwonej, wywołali powstanie, jesteśmy całym sercem z Wami. Cały Naród Polski jest z Wami w Waszej ofiarnej walce z najazdem niemieckim. Toczy się nad Wisłą decydujący bój. Pomoc nadchodzi! Wytężcie wszystkie siły! Wytrwajcie!”.

Dziennik „Barykada. Warszawa Walczy”:„Położenie ogólne w Warszawie. Przeważna część ataków niemieckich artyleryjskich

i lotniczych zwraca się obecnie przeciwko dzielnicy czerniakowskiej, od Książęcej do Łazienkowskiej. Wynika to z faktu, że dzielnica ta mocno trzymana przez jednostki A.K. tworzy przyczółek mostowy łatwy do wykorzystania dla wojsk sowieckich operujących na prawym brzegu Wisły”.

Z dziennika Ericha von dem Bacha, głównodowodzącego niemieckimi siłami

walczącymi w Warszawie:„Praga stracona. Tak więc walczymy, jak w Kowlu, na wszystkie strony. Ta

Warszawa wychodzi mi już gardłem. Londyńskie radio podało, jakobym został wpisany na listę przestępców wojennych. Jakiż honor! Akurat za Warszawę, gdzie ja osobiście zasługą najwyższego humanitaryzmu mogę świadczyć się przed Panem Bogiem”.

czwartek, 14 września 1944 roku

Z meldunku generała Tadeusza Bora–Komorowskiego do Londynu:„Ponosimy duże krwawe straty i wystrzeliwujemy ostatnie naboje. Od kilku dni nie

jemy chleba, głodujemy. Obietnice i ich odwoływanie załamują ducha u żołnierzy i ludności”.

piątek, 15 września 1944 roku

Depesza premiera rządu na uchodźstwie Stanisława Mikołajczyka do generała Tadeusza Bora–Komorowskiego:

„Nie mamy stanowczo szczęścia. Po zezwoleniu Rosjan na wjazd samolotów amerykańskich, wczoraj rano, czternastego, były gotowe w dużej liczbie – nie mogły startować z powodu mgły na lotniskach brytyjskich. Dziś rano, piętnastego, wystartowały – trafiły na tak złą pogodę nad Europą, że musiały zawrócić z drogi. Boję się myśleć, co jutro przyniesie, zarówno w warunkach atmosferycznych, jak i w Waszym położeniu”.

sobota, 16 września 1944 roku

Meldunek wewnętrzny Wydziału Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK:„Czynniki oficjalne i organizacje polityczne tracą kierownictwo nad nastrojami

społeczeństwa”. Meldunek generała Tadeusza Bora–Komorowskiego do Londynu:„Walka jest prowadzona o każdy dom i piwnicę, przy resztkach naszej amunicji

i żywności. Straty – krwawe, kulturalne i materialne – duże. Wystarczającej pomocy od sprzymierzonych nie otrzymujemy”.

niedziela, 17 września 1944 roku

Fragment meldunku generała Tadeusza Bora–Komorowskiego do Londynu:

„Czerniaków. Od 13 IX trwały najkrwawsze walki z nacierającymi siłami nieprzyjaciela […] Prawie wszyscy oficerowie wybici. […] Utrata Czerniakowa odrzuci nas całkowicie od Wisły. […] Łączności radiowej z dowódcą sowieckim pod Warszawą jeszcze nie nawiązano”.

Z depeszy Jana Stanisława Jankowskiego, delegata rządu na kraj, do premiera

Stanisława Mikołajczyka:„Zrzuty sowieckie znikome. […] Zupełny brak zrzutów alianckich. […] Sami nie

wiemy, co mamy o tym wszystkim myśleć. Przecież to jest potworne postępowanie z nami. Na tym tle szerzy się usilna i niestety owocna agitacja przeciwko rządowi polskiemu, władzom krajowym oraz aliantom, że zaprzedali Polskę i że uratować ją mogą tylko Sowiety”.

poniedziałek, 18 września 1944 roku

Generał Tadeusz Bór–Komorowski o największym w czasie trwania powstania alianckim zrzucie:

„Był pogodny, słoneczny dzień jesienny. Niebo bez chmurki. […] widok nadlatujących samolotów amerykańskich, które pojawiły się niespodziewanie nad miastem, wywołał nieopisaną radość. Bombowce leciały bardzo wysoko, zostawiając za sobą na niebie szereg białych punkcików. To spadochrony. […]

Warszawa przeżywała chwilę niezrównanego entuzjazmu. Wszyscy, z wyjątkiem chorych i rannych, wylegli z piwnic. Opustoszały podziemia, zaroiły się podwórza i ulice. Z początku przypuszczano, że to desant oddziałów spadochronowych. […]

Spadochrony, które bezpośrednio po zrzuceniu unosiły się nad naszymi liniami, znosił wiatr dalej i dalej. Większość opadła ze swym ładunkiem na ulice i domy, które tydzień temu były jeszcze w naszych rękach, a które dziś były po stronie wroga.

Gdy samoloty odleciały – tłumy […] rozeszły się do piwnic i schronów ze smutnie pochylonymi głowami. […] Tylko drobna część zasobników zrzuconych z tak wielkiej wysokości wylądowała wewnątrz naszych stanowisk. Byliśmy świadkami wspaniałego pokazu siły lotnictwa Sprzymierzonych, siły, której pomoc przyszła za późno”.

Z dziennika żołnierza niemieckiej kompanii transportowej Heinricha Stechbartha:„Około 13.55 pojawiła się eskadra samolotów amerykańskich i brytyjskich […]

Musiało ich być od pięćdziesięciu do sześćdziesięciu […] Potem widzimy, że coś wypadaz tych samolotów, jakby wprost nad naszymi głowami. Otwierają się spadochrony! Ogłaszają alarm, zaczyna się huk artylerii. Niektórzy twierdzą, że widzieli skoczków – ręce i nogi. A więc to wreszcie desant spadochronowy, jak na Zachodzie? […] Spadochrony opadają i widzę czarne, zielone, Żółte i białe czasze… Ach, to zasobniki z zaopatrzeniem! […] W innych jest niemiecka amunicja. Ależ oni są przyzwoici. Amerykanie przywożą broń i amunicję, którą w pośpiechu zostawiliśmy na Zachodzie, i samolotami dostarczają nam je tu, do Warszawy”.

wtorek, 19 września 1944 roku

Z artykułu w gadzinowym „Nowym Kurierze Warszawskim”:„Całkowite zburzenie Warszawy niewątpliwie już od dawna było przez Stalina

planowane; albowiem niezniszczona Warszawa byłaby, jak w czasach po 3. rozbiorze, stałym ogniskiem niepokoju w olbrzymim państwie sowieckim. Po zakończeniu dzieła zniszczenia zdecydował się Stalin na gest pod adresem Warszawy. Kazał zrzucić z samolotów kilka paczek z żywnością dla ostatnich resztek obrońców Warszawy. […] Zrzucenie kilku worków z żywnością dla umierających resztek powstańców warszawskich ma oczywiście zmylić opinię świata co do stanowiska Stalina wobec Warszawy”.

Odezwa generała Antoniego Chruściela do żołnierzy:„Mija 50. dzień naszej otwartej walki. […] Zdobyte przez Was w tym boju wartości

są bezcenne […] Powstanie nasze przejdzie do historii jako błogosławiony w skutkach, realny czyn polityczny, godny Narodu, który przez pięć lat trwał niezachwianie w postawie dyktowanej przez najgłębszy rozum polityczny. Dziś stoimy w obliczu Zwycięstwa. Dzięki Waszej bohaterskiej ofiarności i zaciekłej, karnej wytrwałości Warszawa doczekała się pomocy i odsieczy. Nadchodzi chwila, kiedy zwycięska Czerwona Armia przystępuje do zadania ostatecznego ciosu barbarzyńcom niemieckim”.

Ze spisanych po wojnie wspomnień powstańczych Jana Kurdwanowskiego, żołnierza

batalionu „Chrobry I”, wydanych pod tytułem Mrówka na szachownicy:„Swym niezłomnym optymizmem i zdolnością przewidywania generał Monter

niewątpliwie zasłużył sobie na miejsce wśród kompanów dobrego wojaka Szwejka”.

czwartek, 21 września 1944 roku

Heinrich Himmler w przemówieniu do dowódców okręgów wojskowych i szefów szkół wojskowych:

„Po otrzymaniu wiadomości o wybuchu powstania w Warszawie udałem się natychmiast do Führera. […] Powiedziałem: »Mój Führerze, chwila jest trudna. Z historycznego punktu widzenia czyn Polaków jest błogosławieństwem, pokonamy ich w ciągu pięciu, sześciu tygodni. Wówczas jednak Warszawa, stolica, centrum, inteligencja tego 16–17 – milionowego narodu Polaków zostanie zlikwidowana. Narodu, który od 700 lat odgradza nas od wschodu i od pierwszej bitwy pod Grunwaldem ustawicznie nam przeszkadza. Tym samym z historycznego punktu widzenia problem Polski dla naszych dzieci, dla wszystkich, którzy po nas przyjdą, a nawet już dla nas przestanie być istotnym problemem. Poza tym wydałem jednocześnie rozkaz całkowitegozniszczenia Warszawy«. Panowie możecie sobie pomyśleć, że jestem okrutnym barbarzyńcą. Jeśli panowie tak chcecie: tak, jestem nim, gdy tak musi być. Rozkaz brzmiał: każdy dom ma być spalony i wysadzony w powietrze”.

poniedziałek, 25 września 1944 roku

Z „Haseł dnia” opracowanych przez Departament Informacji i Prasy Wydziału Propagandy Komendy Głównej AK:

„Sprzymierzeni z nami. Zwycięstwo należy do nas! Zwycięstwo moralne Powstania: poruszyliśmy sumienie świata, budząc w nim poczucie międzynarodowej sprawiedliwości i etyki.

Zwycięstwo polityczne Powstania: doprowadziliśmy do współpracy aliantów w niesieniu pomocy Walczącej Warszawie”.

wtorek, 26 września 1944 roku

Fragment artykułu z dziennika „Robotnik”:„Przyjście z jak najszybszą odsieczą dla Warszawy jest żywotnym interesem

militarnym Rosji. Pamiętajmy, że realny interes polityczny więcej znaczy niż jakiekolwiek sentymenty. Na tym opieramy naszą pewność, że odsiecz dla Warszawy jestrzeczywiście bliska”.

środa, 27 września 1944 roku

Naczelny dowódca Ludowego Wojska Polskiego, generał Michał Rola–Żymierski, naposiedzeniu PKWN w Lublinie:

„Na odcinku warszawskim jest czasowa defensywa […]. Na najbliższy okres ofensywnego uderzenia nie przewiduje się”.

Generał Antoni Chruściel do generała Tadeusza Bora–Komorowskiego:

„Melduję, że przyznany mi kontyngent odznaczeń Krzyżem Walecznych w wysokości 800 – został całkowicie wyczerpany. Proszę o podwyższenie kontyngentu do 1600”.

Zapis w dzienniku generała von dem Bacha:„Hurrra! […] O 19.15 zatelefonował do mnie Reichsführer SS i zakomunikował mi,

że Führer nadał mi Krzyż Rycerski, Reinefahrtowi – Liście Dębowe, a Dirlewangerowi – Krzyż Rycerski”.

czwartek, 28 września 1944 roku

Z artykułu w „Biuletynie Informacyjnym” zatytułowanego Czujność i twardość:„Górowaliśmy nad nieprzyjacielem w walce wszędzie tam, gdzie każdej godziny

panował duch zaostrzonej czujności. Czujność zaś – to nieustanne wzmacnianie i podciąganie własnych możliwości. To stała gotowość do odparowania ciosu. To bezwzględne pełnienie służby. Nade wszystko zaś – czujność to mobilizacja wszystkich władz psychicznych, uodparniających duszę na wszelkie uderzenia losu.

Twardość – to inny podstawowy czynnik przewagi nad nieprzyjacielem. Człowiek twardy – to człowiek, który pokonał w sobie instynkt strachu i zmęczenie. Twardość – to mocna, wewnętrzna decyzja łamania każdej trudności piętrzącej się na drodze obowiązku. Twardość – to pełnienie powinności we wszelkich warunkach i okolicznościach bez względu na jakiekolwiek zagrożenie.[…]

Czujność i twardość zamieniają w twierdzę każdy próg oraz z każdego środowiska ludzkiego czynią zespół zdolny do wybrnięcia z najcięższych opresyj”.

Z audycji powstańczego radia:„Sytuacja żywnościowa Warszawy przedstawia się katastrofalnie. Pozostały już tylko

nikłe zapasy jęczmienia, który zbierany i przenoszony jest pod silnym ogniem niemieckim. Codziennie pośród kolumn transportowych jest wielu zabitych. […] Przy studniach ginie codziennie od pocisków niemieckich wiele osób, które po kilka, kilkanaście godzin stoją w ogonkach po wodę”.

Ze wspomnień podpułkownika Felicjana Majorkiewicza, cichociemnego rzuconego

do Polski w kwietniu 1944 roku, podczas powstania służącego w Komendzie Głównej AK:

„Kapitan Quebeck przyniósł dziś do sztabu jeden ziemniak. Nie widzieliśmy i nie jedliśmy ziemniaków od rozpoczęcia powstania, przeto rzuciliśmy się na niego, aby popatrzeć, jak wygląda i dorzucać słowa do wspólnie improwizowanej ody na jego cześć”.

Generał Antoni Chruściel, omawiając stan swoich oddziałów podczas spotkania

w sprawie kapitulacji powstania:„duch żołnierzy jest doskonały”, „na morale żołnierza nie ma żadnych szczerb”,

„nasze pozycje obronne w mieście są dobre”, „sytuacja amunicyjna i stan broni są na ogół dobre, sprzętu mamy pod dostatkiem na prowadzenie intensywnych walk przez kilka dni”, „Odnośnie projektu całkowitej ewakuacji ludności cywilnej z miasta wydaje się, że wpłynie to ujemnie na psychologię żołnierza. […] Gdy braknie mieszkańców, można oczekiwać, że poczuje się żołnierz osamotniony i nie potrafi się zdobyć na obronętej kupy gruzów, jaką dziś przedstawia Warszawa”.

Z wystąpienia delegata rządu na kraj Jana Stanisława Jankowskiego w trakcie tej

samej dyskusji:„Dalsza walka jest bez najmniejszego celu, jest szaleństwem. Niemniej jednak

politycznie zyskaliśmy bardzo wiele. Ponieważ jednak nie uzyskaliśmy pomocy, tej, na jaką oczekiwaliśmy, trzeba więc ratować to, co mamy najdroższego, a tym jest biologiczna substancja narodu”.

piątek, 29 września 1944 roku

Z rozkazu dziennego dowódcy batalionu „Gozdawa”, kapitana Lucjana Giżyńskiego:„Z dniem dzisiejszym zarządzam wprowadzenie oznaki dla żołnierzy, którzy

walczyli na Starym Mieście […]. Oznaki te mają na celu podtrzymanie tradycji bohaterskich walk na Starym Mieście. Dowódcy plutonów zarządzą, aby odznaki te były wykonane przez łączniczki i sanitariuszki ściśle według załączonych wzorów. Oznaki te winny być wykonane na płótnie i naszyte na kurtkach i płaszczach, na lewym rękawie powyżej łokcia”.

sobota, 30 września 1944 roku

Z depeszy generała Tadeusza Bora–Komorowskiego do Londynu:„Walka nasza dogorywa. Dziś potrzeba głównie żywności i umundurowania.

Uratować nas może tylko natychmiastowe uderzenie sowieckie na Warszawę”. Prezydent RP Władysław Raczkiewicz do generała Tadeusza Bora–Komorowskiego:„Na podstawie art. 13, ust. 2, pkt. d Ustawy Konstytucyjnej mianuję Pana Generała

Naczelnym Wodzem Sił Zbrojnych. Pan Generał wstępuje w prawa i obowiązki

Naczelnego Wodza z chwilą rozpoczęcia swych czynności w siedzibie Prezydenta Rzeczypospolitej i Rządu”.

Z wypowiedzi przewodniczącego PKWN Edwarda Osóbki–Morawskiego na

konferencji prasowej dotyczącej powstania:„Bór jest zbrodniarzem wojennym. Przez zorganizowanie przedwczesnego powstania

w Warszawie ponosi on taką samą winę za śmierć 250 000 ludzi jak Niemcy, którzy tych ludzi zabili. Gdyby wpadł on w nasze ręce, oddalibyśmy go pod sąd”.

niedziela, 1 października 1944 roku

Z rozkazu generała Tadeusza Bora–Komorowskiego do wszystkich dowódców okręgów AK w Warszawie:

„Dalsza walka w Warszawie nie ma już żadnych szans. Zdecydowałem się ją zakończyć. […] Dziękuję wszystkim żołnierzom Armii Krajowej za dotychczasowy wysiłek i pracę w braterskim zespole dla dobra sprawy. Ufam, że wszyscy żołnierze Armii Krajowej wypełniać będą aż do końca swój żołnierski obowiązek wierni sztandarom Rzeczpospolitej Polskiej. Wierzę, że w ciężkich zmaganiach przez obfitą ofiarę krwi wywalczymy zwycięstwo, a przez nie wolność Ojczyzny”.

Z audycji powstańczego radia:„Istotnie jest prawdą, że Niemcy już nigdy nie zdobędą Warszawy. Warszawa już nie

istnieje”.

Czerniaków

13 – 23 września 1944 roku

W piwnicy było ciemno. Biologiczna substancja narodu wypełniała ją ciasno zbitą masą. Gołym okiem widać było poważne niedostatki w czujności i twardości oraz szczerby na morale wielkości lejów po bombach. Dawał się również zauważyć zatrważający deficyt ducha bojowego, niezachwianej woli walki, bohaterskiej ofiarności, a nawet umiłowania Ojczyzny. Czujne ucho dosłyszałoby też, jak bezwstydnie szerzą się w mroku wszelkiego rodzaju fałszywe pogłoski, co gorsza zaś gangrena plotki nie znajduje z żadnej strony stanowczego odporu. Nieliczne palące się świeczki i syczące cicho karbidówki wydobywały z mroku pełne rezygnacji szare twarze ze zgasłymi oczyma. Śmierdziało strachem, potem i ekskrementami.

Ale przynajmniej nie docierały tu ani odłamki szrapneli i granatników raz za razem wybuchających na zewnątrz, ani latające we wszystkie strony karabinowe kule, ani pociski artyleryjskie wystrzeliwane z czołgów krążących przez całe dnie tuż za linią frontu oraz dział ustawionych na tyłach sejmu i Muzeum Narodowego, godzina za godziną zmieniających Czerniaków w morze dymiących ruin. Oczywiście przed zasypaniem pod gruzami w wypadku trafienia domu bombą burzącą lub pociskiem większego kalibru piwniczny strop ochronić nie mógł, ale akurat przed tym nic nie mogło

ochronić – poza szczęściem. A jako że od dawna był to w Warszawie towar deficytowy, to i tak nie należało sobie tym zaprzątać głowy.

– Tu miejsca nie ma – warknęła na Alę kobieta w trudnym do zidentyfikowania wieku, pełniąca najwyraźniej funkcję schronowej.

– A tam? – spytała Ala, wskazując ciemny kąt oddzielony załomem muru od pozostałej części piwnicy.

– Tam jest węgiel.Węgiel. Widocznie w kamienicy musieli mieszkać też folksdojcze, skoro udało się

załatwić opał na zimę, i to już latem, pomyślała, wciskając się w kąt zawalony drobnymi bryłkami węgla. Ciekawe, czy też tutaj siedzą, czy zdążyli uciec? A więc tak się kończy moja bohaterska wyprawa na ratunek ukochanemu. W piwnicy na kupie węgla.

Palec wskazujący odruchowo powędrował do maleńkiej dziurki o równych brzegach,która pojawiła się w fałdach jej sukienki w czasie rozpaczliwego biegu od ciała zastrzelonego zawiszaka do nadgryzionych już solidnie przez artyleryjski ostrzał pierwszych domów przy Czerniakowskiej. Miałam szczęście. Dotknęła szramy na łydce. Draśnięcie. Rana styczna – jak uczono na kursie sanitariuszek. Tyle co nic.

Czas jakby stanął w miejscu. Siedząc na kupie węgla, Alicja to zapadała w niespokojny letarg, to wybudzała się z niego w panice, czując, jak dręczące ją głód i pragnienie powoli wysysają z niej życie. Kiedy ostatnio jadła? Nie potrafiła sobie przypomnieć. Dwa dni temu? Może trzy? Na pewno jeszcze w Śródmieściu. Z piwnicznego mroku docierały do jej uszu odgłosy kłótni, utyskiwania, przekleństwa, jęki oraz wygłaszane półgłosem modlitwy.

Od bomb i samolotów – wybaw nas, Panie,

Od czołgów i goliatów – wybaw nas, Panie,

Od pocisków i granatów – wybaw nas, Panie,

Od miotaczy min – wybaw nas, Panie,

Od pożarów i spalenia żywcem – wybaw nas, Panie,

Od rozstrzelania – wybaw nas, Panie,

Od zasypania – wybaw nas, Panie.[1]

Ala łapała się na tym, że bezwiednie zaczyna powtarzać – najpierw w myślach, potem coraz głośniejszym szeptem – tę niekończącą się zawodzącą, monotonną mantrę. Chwilami miała wrażenie, że bierze udział w jakimś tajemniczym rytuale. Że wraz

z tłumem drżących ze strachu i niecierpliwości wyznawców egzotycznego, krwawego kultu czeka na nadejście czegoś przerażającego i oczyszczającego zarazem A zresztą może tak właśnie było?

Otaczające twarze przypominały jej wizerunki morderców, złodziei i żebraków ze starego wydania Nędzników. Przerażały ją. Sposób mówienia tych ludzi przypominał ujadanie wściekłych psów. Agresja, nieustanne awantury o byle co, równie niespodziewanie wybuchające, co gasnące – wszystko to sprawiało, że kuliła się jeszcze bardziej w swoim kącie. Miała wrażenie, że węglowy pył, w którym była utytłana od stópdo głów, nie jest nawet w drobnej części tak brudny, jak to coś kleistego i paskudnego, czym wydawali się cali ociekać. Chwilami wydawało jej się, że znowu znalazła się w kanałach, a wtedy zaczynała się dusić i z najwyższym trudem powstrzymywała się, by nie wybiec na powierzchnię. Byle dalej od tego szamba, od powodzi żółci, nieufności, kłamstwa i złośliwości.

Uspokoiwszy się trochę, próbowała sobie przypomnieć, czy kiedykolwiek wcześniej była na Czerniakowie. Chyba nie. Bo i po co? Przed wojną dzielnica nie cieszyła się najlepszą sławą. Teraz z każdą minutą przekonywała się, że słusznie. Zresztą cóż tu było poza gromadą szczerbatych typów z tatuażami i twarzami zniszczonymi przez tani alkohol i biedę? Parę fabryczek, jakieś warsztaty, magazyny, stajnie dorożkarskie, sporo udających domy mieszkalne ruder, a na ich tyłach poszatkowany płotami z butwiejących desek labirynt podwórek, komórek, warzywniaków, gołębników, wychodków, rozlatujących się bud i szop niejasnego przeznaczenia. Tuż przed wojną między tym wszystkim pobudowano kilkanaście czy może nawet kilkadziesiąt solidnych kamienic oraz gmachy kilku urzędów, pierwsze jaskółki niedokończonego planu przekształcania tego zaniedbanego kawałka Powiśla w nowoczesną dzielnicę biurowo – mieszkaniową. No cóż, wygląda na to, że wkrótce zwolni się sporo miejsca pod nową zabudowę, pomyślała, słysząc przerażający łoskot bliskiej eksplozji.

Piwniczne mury zadrżały z głuchym dudnieniem, z sufitu sypnął się deszcz drobin tynku, a po chwili rozpaczliwy płacz dziecka wybił się ponad szmer prowadzonych cichym głosem rozmów. Ala spojrzała w tamtą stronę. Próbująca uspokoić niemowlę kobieta musiała mieć nieco ponad dwadzieścia lat. Góra trzydzieści. Ale wyglądała co najmniej na pięćdziesiąt. Zapadnięte policzki, szare od brudu, zwisające strąkami włosy, sine doły pod pełnymi rezygnacji załzawionymi oczyma, trzęsące się kościste ręce zakończone szponiastymi palcami i zgarbiona, jakby złamana, sylwetka.

– Ciiio malutki, tatuś by ci dał mleczka, ale cycuni nie mam – siedzący obok rudy mężczyzna pochylił się nad becikiem. – A mama nie ma mleka w cycuniach? Takie małe,że nie dziwota, popatrz.

– Zostaw, debilu! – Kobieta odtrąciła wściekłym gestem wyciągniętą rękę rudzielca. – Zająłbyś się nim, a nie gadasz głupoty. Tatuś się znalazł! Pęknę ze śmiechu!

– A ty co? Zaniknij ryja i nie pyskuj.Ala poczuła, że znowu się dusi. – Ludzie! Podobno Rosjanie przypłynęli! – Mężczyzna, który wbiegł właśnie do

piwnicy przekopem z sąsiedniego budynku, był rozentuzjazmowany. – Jak Boga kocham!Tak mówią.

– Panie, jacy tam Rosjanie. To Polacy są. Od Berlinga – pouczył go znużonym tonemsiedzący pod ścianą starszy pan.

– No ale Berling to zdrajca jest. Przeszedł na ruską stronę.– Kto go tam wie, co on zrobił. Nie wiadomo. Ale taki sam z niego Polak, jak z pana

czy ze mnie.– No i co niby oni nam pomogą? – wtrąciła się do dyskusji schronowa. – Wszystko to

polityka, panie.Tak rozpoczęta debata światopoglądowa toczyła się – to przygasając na moment, to

wybuchając z nową energią – aż do zmroku, nie przyniosła jednak żadnych konkluzji. W końcu wszyscy posnęli. Bo i cóż innego można było zrobić?

Alę budzi przerażający huk. Piwnica drży w posadach, tynk sypie się z sufitu, po

czym nagle zapada cisza. Ludzie podrywają się ze swoich posłań. Ktoś wspina się na drewnianą skrzynkę ustawioną pod jednym z kilku, częściowo zabitych deskami, wąskichpiwnicznym okienek, by wyjrzeć na dwór. Z zewnątrz dobiega jakiś metaliczny, skrzypiący dźwięk.

– Słyszycie? Coś jedzie. Może czołg?– Albo Rosjanie?– Oby. Boże przenajświętszy, spraw, żeby to byli Rosjanie.– Może wyjdziemy? Poddamy się normalnie, kto by to nie był.– Ciii…Wszyscy milkną. Chuda jak sama śmierć kobieta o szarych włosach nerwowo

kołysze trzymanego na rękach uśpionego niemowlaka. Słychać kroki. W okiennej szparze raz za razem migają żołnierskie buty.

– To Rosjanie – szepcze z ulgą schronowa. – Udało się.– Ciii…Ala wciska się głębiej w swój kąt. Całym ciałem wtula się w murek oddzielający

składzik na węgiel od pozostałej części piwnicy. Wszyscy zerkają niepewnie w szpary, wpuszczających do środka blade światło poranka, okienek. Nagle przez jedno z nich wpada jakiś przedmiot przypominający tłuczek do mięsa. Po chwili przez sąsiednie otwory leci kilka kolejnych tłuczków oraz parę błyskających metalową powłoką jaj. Siedzący najbliżej pierwszego okna mężczyzna wpatruje się przez moment w leżący na podłodze tuż obok niego przedmiot, po czym chwyta go w rękę i rozpaczliwym gestem odrzuca go w głąb piwnicy.

– Boże, chroń mnie! – chrypi przerażony, podczas gdy po podłodze toczy się w jego stronę kolejne metalowe jajo.

I to jest już koniec. Granaty wybuchają jeden po drugim. Grad odłamków zamienia wnętrze piwnicy w gigantyczną maszynkę do siekania mięsa. Fala uderzeniowa rozrywa ciała na strzępy. Huk eksplozji zagłusza krzyki umierających. Gdy cichnie, Ala mimo głuchego dudnienia w uszach słyszy rozpaczliwe jęki rannych, a po chwili zauważa z przerażeniem cienie kilkunastu luf wsuwających się przez okienka pod sufitem. Piwnicę wypełnia jazgotliwy terkot pistoletów maszynowych. Kule rykoszetują we wszystkie strony, grzęznąc w brzuchach, wątrobach, nogach i kręgosłupach, łomoczą w ściany piwnicy, roztrzaskują czaszki, przebijają na wylot szyje, serca i dłonie. Część pocisków spada na podłogę w postaci setek nieforemnych bryłek ołowiu. Reszta grzęźniew zaczynających stygnąć martwych ciałach i nieruchomieje w nich, upodabniając się do dziwnie ukształtowanych gniazd nasiennych egzotycznych owoców, czekających na sieww kolejnym cyklu życia i obumierania.

A potem w piwnicy słychać tylko płacz niemowlęcia leżącego na podłodze obok podziurawionych odłamkami i kulami zwłok matki.

Spod kłębowiska martwych ciał wyczołguje się rudy mężczyzna, w którym Ala rozpoznaje ojca wyjącego coraz głośniej dziecka. Toczy wokół obłąkanym wzrokiem, po czym rzuca się w stronę składziku na węgiel. Potrąca Alę, chwilę mocuje się z czymś, ciężko dysząc, wreszcie udaje mu się otworzyć klapę pod sufitem. Machając przez chwilęrozpaczliwie nogami w powietrzu, gramoli się na zewnątrz.

– Halo! Dziecko! Proszę pana!Oddalające się szybkie kroki zaraz zostają zagłuszone dobiegającymi ze wszystkich

stron odgłosami strzałów, trzaskiem płonących belek i osypującego się gdzieś gruzu. Dziecko wciąż płacze. W strumieniu światła wpadającego do piwnicy przez klapę do wrzucania węgla Ala widzi na beciku malutką dziurkę w okolicy nóżek i niewielką czerwoną plamkę na brudnym materiale.

Wstaje. Bierze niemowlę na ręce. Podchodzi do rozświetlonego słońcem włazu. Unosi ręce do góry i ostrożnie kładzie becik na lewym skrzydle otwartej klapy. Dziecko wyje rozpaczliwie. Ala chwyta obitą blachą krawędź prostokątnego otworu i z wysiłkiem wyczołguje się na zewnątrz. Podwórko na tyłach kamienicy jest puste. Jeśli nie liczyć tlącej się kupy gruzów po oficynie oddzielającej je jeszcze poprzedniego dnia od sąsiedniej posesji. Kilka wystających z rumowiska belek pali się niczym świeczki na urodzinowym torcie.

Ala bierze niemowlę w ramiona i idzie w stronę zawalonego cegłami wąskiego przesmyku, jaki utworzył się obok pogorzeliska. Byle dalej od ulicy, którą zaledwie kilkaminut wcześniej nadeszła śmierć. Dziecko kwili jakby ciszej. Ala przedostaje się na sąsiednie podwórko i rusza w kierunku przemykających pod murami ludzkich sylwetek, niewyraźnych z powodu kłębów dymu zasnuwających całą okolicę.

– Szpital! Którędy do szpitala?– Tam. Niedaleko.Ala biegnie we wskazaną stronę. Dziecko się uspokaja.

Przerżnęliśmy, myśli Kobra. Jeszcze się odgryzamy, ale przerżnęliśmy. Najpierw

walczyliśmy o opanowanie całego miasta – udało się zdobyć tylko kilka pooddzielanych od siebie dzielnic. Potem broniliśmy całych kwartałów ulic, ale dzień za dniem musieliśmy się cofać o przecznicę czy dwie. Teraz bijemy się o pojedyncze domy, a linię frontu wyznaczają już nie ulice, a konkretne adresy: Czerniakowska 206, Ludna 13, Zagórna 9, Solec 27, Okrąg 2, Wilanowska 24, Mączna. Gdzie do cholery jest Mączna? Zresztą i tak chyba już ją straciliśmy.

Coraz trudniej się w tym połapać. Niemcy wypierają nas spod dwunastki. My ich spod 9A i 9C. Oni walą z czołgów do naszych, ukrytych w barakach numer 3, 4 i 5, magazynów Społem, my w nich z piata z drugiej strony ulicy spod trzynastki. Oni opanowują oficyny numeru 38, my zdobywamy parter i pierwsze piętro pod dziewiętnastką, odcinając ich na drugim piętrze i strychu. Oni przechodzą po dachach, byprzy sąsiedniej ulicy wedrzeć się od tyłu pod trójkę i piątkę. My oskrzydlamy ich od strony siódemki i atakujemy przekopem przez piwnice. W sztabie przydaliby się listonosze, bo chyba tylko oni byliby jeszcze w stanie zorientować się w wyznaczającym linię frontu galimatiasie adresów. Tym bardziej że dziś zaczynają się już liczyć poszczególne mieszkania. Nasz pluton przebija się z salonu Miłoszewskich na trzecim piętrze do jadalni, ale kuchnia wciąż jest zajęta przez drużynę Ukraińców z SS. My wykańczamy dwóch ostatnich dirlewangerowców broniących sypialni Stefankiewiczów na parterze, zaś w tym samym czasie szkopy załatwiają czterech naszych w przedpokoju u Włodarskich piętro wyżej i kują dziurę w ścianie, żeby wrzucić granaty do bawialni Klejnockich w sąsiednim mieszkaniu. I tak w kółko.

No ale przynajmniej wyrobili się moi ludzie od czasów Woli, nie ma co. Takie to były harcerzyki i mimozy. A teraz? Proszę bardzo. Nawet Beksa nie zasługuje już na swój pseudonim. Stwardniał. Nadąża. Najlepszy dowód, że wciąż nie dał się zabić. No i proszę – dziewczynę sobie znalazł, Ewkę. Jak tylko ją do nas przydzielili po dezercji Biedronki, rach–ciach, dwa dni i już pod rączkę zaczęli chodzić i migdalić się po kątach. Już nie taka z niego oferma. Starówka go zaprawiła. Jak wszystkich. Rogal świetny – mało gada, za to jest wszędzie, gdzie potrzeba. W końcu to on mnie wyciągnął. Góralowi w ogniu trochę pała zmiękła, ale bez przesady. Dobry żołnierz. No i z tego zasranego gwizdka już prawie nie korzysta, a z gnata owszem. I to coraz lepiej. Adam gówniarz – pewnie dlatego niczego się nie boi. Zresztą akurat dla niego to już drugie powstanie. Getto go zahartowało. Szesnaście lat. Ja w jego wieku chyba jeszcze z procy do wróbli strzelałem A ten, proszę – już paru szkopom dal w czapę. Miki, Pająk – wiadomo. Już pod Sieczychami byli kozaki. Dają radę. Nie dziwne. Kama – żelazne nerwy, spokój. Twarda dziewucha z Woli. Nieustraszona. Harda. No i od kiedy Stefan wrócił, kwitnie. Na krok go nie opuszcza. Chyba że z meldunkiem musi lecieć albo jakiś inny rozkaz wypełnić. No i spryciula przy tym jest – zawsze gdzieś żarcie dla nas wykombinuje, amunicję skołuje, kwaterę wygodniejszą załatwi. Skarb.

No i wreszcie Stefan – zaskoczył mnie chłopak. Na początku wziąłem go za maminsynka i paniczyka, a to kawał żołnierza się okazał. Dupy nie zawraca, chociaż widać, że rana go boli. Szybko skumał, co i jak. Gada mało, robi, co trzeba. Bystry jest. Odważny. Może nawet trochę za bardzo, jakby śmierci szukał. No ale fart ma. Zresztą jakto Monter w odezwie pisał? Nieustraszonym szczęście sprzyja. Czy jakoś tak. Jak się chłopak nie da zabić, to może być z niego kiedyś dobry dowódca. Tylko niby kiedy? Jeszcze parę dni i nas tu wszystkich wyduszą jak wszy. Chyba że Ruscy wreszcie się przeprawią. Czas byłby najwyższy. Niby po co tych gównianych ruder i dostępu do rzeki drugi tydzień bronimy? Żeby na plażę chodzić? No, podobno wczoraj pierwsze berlingi przypłynęły. Może tak, może nie. Jak nie zobaczę, to nie uwierzę. Czarny ma zaraz przyjść przejąć oddział, może on będzie wiedział coś pewnego.

Ciężko się będzie rozstać z tymi gówniarzami. Nie pomyślałbym miesiąc temu. Naprawdę zżyłem się z nimi. No nic, to tylko parę dni, dopóki rana się trochę nie zabliźni. Cholerny cekaem! Gdyby nie Rogal, toby mnie poharatał do końca. Ale i tak ręki szkoda. Taka z niej sieczka była, że trzeba było uciachać w łokciu. Tyle dobrego, że to lewa. No i niby jej nie ma, a boli jak skurwysyn. Dobra. Nie ma się co mazać. Dzieciaki patrzą. Moi żołnierze – znaczy się.

Kobra sięga po podaną mu przez Stefana butelkę wina, bierze łyk i puszcza ją dalej do Beksy, który pociągnąwszy solidnego grzdyla, częstuje leżącego obok lekko rannego Niemca, o którym wiedzą tylko tyle, że ma na imię Johann. Ten odtrąca wyciągniętą rękęi patrzy wściekłym wzrokiem.

– Wy pierdolone polskie psy! – krzyczy. – Wolałbym zdechnąć, niż żeby Polak mi pomagał. Myślicie, że wam to coś da? Gówno. I tak was wytłuczemy. Co do jednego. Nikt wam nie pomoże. Wszyscy mają was gdzieś!

– Zobacz, jaki ładny chłopak, a jakie brzydkie rzeczy mówi – żartuje Beksa.– My jeńców nie zabijamy, panie Niemiec – wchodzi mu w słowo Kobra. –

Widzisz? – pokazuje zabandażowany kikut lewej ręki. – To przez was nie mogę przytulić mojej ukochanej.

– Nie no – protestuje żartobliwie Beksa – przytulić możesz, udusić będzie ciężko.Wszyscy wybuchają śmiechem. Beata przytula się do Kobry.Na korytarzu rozlega się odgłos szybkich kroków i po chwili do sali wchodzi dwóch

oficerów z powstańczymi opaskami na ramionach i trzech mężczyzn w długich wojskowych płaszczach.

A więc to prawda z tymi berlingami – myśli Kobra, siadając prosto na łóżku i salutując zdrową ręką – więc może jeszcze nie wszystko przegrane. Tym bardziej szkoda, że muszę leżeć w wyrze jak dziadyga z podagrą. No, ale skoro berlingi wylądowały, to Ruscy zaraz ruszą i może jeszcze zdążę paru szkopów kropnąć.

– Panie kapitanie, to zaszczyt – mówi Kobra do Czarnego. – Moi ludzie są do pańskiej dyspozycji.

– Te dzieci?– To chyba dobrze, że nie są na emeryturze? – żartuje Kobra i wszyscy wybuchają

śmiechem.Poza Czarnym. Kapitan przez chwilę patrzy ponurym wzrokiem po twarzach swoich

nowych podkomendnych, po czym macha z rezygnacją ręką.– Dobra, do rzeczy. To są panowie od Berlinga. Idą z nami – mówi, wskazując

żołnierzy w płaszczach, salutuje Kobrze, kiwa głową na Górala i resztę oddziału, odwraca się i wychodzi.

– Rogal! – woła Kobra, a gdy ten odwraca się i podchodzi do łóżka rannego, wciska mu w rękę visa. – Popilnuj mi go parę dni. Żeby nie zardzewiał.

Rogal uśmiecha się tak szeroko, że Kobra zaczyna rozumieć, skąd wziął się jego pseudonim. Stefan patrzy na pistolet z palącą zawiścią.

Kurwa mać! Znowu nie ja. Ala wpada biegiem do szpitala i zatrzymuje się nagle. Przyciska becik do piersi jak

tarczę. To nie jest przedsionek piekła. To piekło. I to od razu siódmy krąg. Ze wszystkich stron dobiegają jęki i krzyki. Ludzie leżą pokotem na podłodze tak gęsto, że trudno przejść. Ala przeciska się między brudnymi posłaniami, szukając wzrokiem lekarza lub chociażby pielęgniarki. Jest. Podchodzi do siostry zakładającej leżącemu na stole mężczyźnie opatrunek. W torsie rannego zieje dziura wielkości pięści.

– Siostro. Siostro!– Nie widzisz, co robię – rzuca tamta tonem, w którym wściekłość miesza się

z desperacją, i pochyla się nad rannym, usiłując zrobić coś z dziurą, przez którą wycieka życie.

– Przepraszam – mówi Ala i rusza dalej na miękkich nogach.Wreszcie w głębi sali widzi bladego mężczyznę w zachlapanym krwią brudnym

fartuchu i czepku na głowie, który pochyla się nad innym nieszczęśnikiem.– Panie doktorze! – krzyczy i biegnie w tamtą stronę.Pielęgniarka z opaską czerwonego krzyża na ramieniu zastępuje jej drogę.

– Nie widzi pani, co tu się dzieje? Doktor operuje.– Ale dziecko… Panie doktorze! – krzyczy Ala, wychylając się zza pielęgniarki.Lekarz odwraca w jej stronę niegoloną od kilku dni, szarą ze zmęczenia twarz.

Pacjent umarł. Koniec operacji.– Niech pan zbada to dziecko! Coś mu się stało – szepce błagalnie Ala, wyciągając

w jego stronę becik z milczącym od jakiegoś czasu niemowlęciem.– Trzecią noc nie śpię! – wybucha niespodziewanie lekarz. – Jestem tu sam! Pani

wie, ile ludzi umiera codziennie w tych piwnicach? Mam trzy pielęgniarki i jakichś studentów do pomocy, wszyscy i tak mdleją już ze zmęczenia, więc niech pani przynajmniej nie przeszkadza!

Zerka znużonym wzrokiem na podetknięty mu pod nos becik.

– Przecież to dziecko nie żyje! – mówi, wzruszając ramionami, oddaje zawiniątko stojącej obok pielęgniarce i idzie w stronę kolejnego czekającego na pomoc rannego. O kurwa! Trzeba amputować nogę. Bez piły. Bez znieczulenia. Trzeba obłamywać kość udową po kawałku. Pasy. Gdzie są pasy? I ludzi do trzymania trzeba zawołać.

Lekarz odchodzi, podczas gdy Ala stoi jak wrośnięta w ziemię i patrzy nieprzytomniena martwe niemowlę w ramionach pielęgniarki. Czuje się nagle strasznie zmęczona. Po co to wszystko? Co ja tu w ogóle robię?

– To pani dziecko? – pyta pielęgniarka.Ala milczy wpatrzona w przestrzeń.– Pani jest matką?– Nie, nie – odpowiada szeptem Ala.Pielęgniarka odwraca się i niesie gdzieś zawiniątko z martwym niemowlęciem.– Siostro, wody! – leżący obok Ali ranny chwyta ją za skraj sukienki i patrzy na nią

wielkimi przekrwionymi oczyma. – Proszę…W sumie. Co za różnica. Może wreszcie na coś się przydam. Co za durna krowa ze

mnie. Po co szłam do powstania? Żeby zdezerterować po dwóch tygodniach? Beznadziejna idiotka. Głupia gęś. Nic dziwnego, że Stefan ode mnie uciekł.

Zostawił mnie. I już nie wróci.To dziecko. Porzucone przez własnego ojca jak dziurawe buty. Umarło mi na rękach.

Boże.Nic nie mogłam zrobić.Ale dla nich mogę, myśli, rozglądając się po sali. Po wykrzywionych bólem twarzach

rannych i zgarbionych ze zmęczenia sylwetkach nielicznych pielęgniarek. Ich też wszyscy zostawili.

Mają tylko mnie.A ja ich.– Wody…Biedronka rozgląda się po sali pełnej rannych i wreszcie widzi to, czego szuka.

Szybkim krokiem podchodzi do wiadra stojącego niedaleko wejścia, zanurza w nim stojący obok blaszany kubek i wraca do spragnionego rannego.

– Dziękuję, siostro.Dla ciebie pieśń wyczarowałem,

dla ciebie pieśń na skrzypkach grałem.

Tęsknota wielka w niej gra,

me serce w niej płacze.

Bo myślę, najdroższa ma,

że cię już nie zobaczę.

Dla ciebie pieśń i smutna skarga,

dla ciebie żar na moich wargach.

Gdyś ty odeszła, zostałem sam

i tylko pieśń dla ciebie gram.[2]

Smutny tenor Mariana Demara rozbrzmiewa między gruzami, tylko chwilami zagłuszany przez odgłosy strzelaniny.

– Muzyczkę sobie puszczają, skurwysyny! – mówi Czarny do zaczajonego tuż obok Górala.

– I jeszcze w kółko to samo – odpowiada tamten.– Co się czepiacie? Ładna piosenka. Szkopy znalazły w chałupie patefon z jedną

płytą, to sobie puszczają. Jakbyśmy my tam byli, też byśmy puszczali, nie? Ale tam jeszcze nie jesteśmy. A mamy być. – Rogal wychylił na ułamek sekundy głowę zza wraku ciężarówki, za którym przycupnęli, i zerknął na budynek będący ich celem.

Do dupy. Kawał odkrytego terenu. Nie ma gdzie się schować. Wytłuką nas jak kaczki, jeśli czegoś nie wymyślimy.

Odwrócił się w stronę reszty oddziału. No, ale teraz to przynajmniej mamy siłę uderzeniową jak ta lala! – pomyślał, patrząc na kilkunastu berlingowców przycupniętych obok Beksy, Stefana i reszty. A te ich pepesze, sam miód. Siedemdziesiąt dwa naboje w magazynku. Poezja. Ale i tak trzeba coś wykombinować.

– Żal tego wszystkiego – odezwał się półgłosem jeden z berlingowców, patrząc na otaczające ich ruiny. – Takie piękne miasto.

– Pierwszy raz w Warszawie? – zagadnął Beksa.– Ja pierwszy raz w mieście w życiu – odparł, zaciągając zawstydzony lekko

berlingowiec. – No, ale walczyć to się walczy tak samo wszędzie – dodał zuchowato.– Czyli jak?– Po polsku.Po polsku. Jasne. Czyli ciekawe właściwie jak? Nic, na razie musimy po polsku

wykombinować, jak się tam dostać, ale nie dostać w czapę. A swoją drogą głupio tak. Nawet się sobie z tymi chłopakami nie zdążyliśmy przedstawić. Mamy razem walczyć, a nie wiemy, jak kto ma na imię. Trzeba to będzie naprawić. Potem.

Rogal, najciszej jak potrafił, ułamał boczne lusterko od ciężarówki i wysuwając je zza osłony, zajął się obserwacją terenu. No tak. Od razu mówiłem, że do dupy. Gdyby dobiec do tamtego murku po prawej, toby można coś dalej myśleć. Ale to będzie ze dwadzieścia metrów. Może nawet dwadzieścia pięć. Nie da rady. Pierwszy może przeskoczy, jeśli będzie miał szczęście. No dobra – dwóch, jak się szkopy zagapią. Załóżmy, że wartownik pójdzie nakręcić patefon. Czyli jak Demar skończy śpiewać, trzeba poczekać ze dwadzieścia sekund, aż orkiestra dogra refren, i dyla. Tylko co dalej? Bez sensu. Niemcy zauważą i po zaskoczeniu. Z tyłu już nikt się nie ruszy, bo rozwalą. A ci dwaj z przodu jedyne, co zyskają, to odcięcie od oddziału. Kicha. Trzeba inaczej kombinować.

Dowódca berlingowców przeczołgał się do Rogala.– Nie dziwne, że tyle to powstanie wam nie idzie – parsknął zniecierpliwiony, patrząc

na Rogala z politowaniem. – Oddział! – zakomenderował głośno.Berlingowcy podsunęli się do przodu gotowi do ataku.

– Ludzie cofnijcie się! – szepnął rozpaczliwie Góral. – Nie znacie tych terenów. Nie wiecie, jak tu się walczy.

– Tyś chyba prawdziwej walki nie widział – żachnął się berlingowiec. – Oddział! Naprzód!

Berlingowcy wyskoczyli zza zasłony i puścili się pędem w stronę zajętego przez Niemców budynku.

Nie wierzę, chyba im się uda – pomyślał Rogal, doliczywszy w myślach do pięciu, ale wtedy rozległ się terkot karabinu maszynowego, a po chwili zza ciężarówki zaczęły dochodzić głośne okrzyki trafionych. Od razu mówiłem, że to do dupy. Odkryta przestrzeń. Za daleko. Co za gamonie! Rogal wystawił powoli lusterko zza ciężarówki i obrócił je delikatnie. Kurwa! Wszyscy skoszeni. No i to by było na tyle z przedstawiania się sobie nawzajem. Chociaż nie. Jeden schował się za tym murkiem po prawej. Tam go nie sięgną. To chyba ten, co po raz pierwszy widzi miasto. No to się chłopina napatrzył, nie ma co. Tylko jak go stamtąd wyciągnąć?

– Zostań! – wrzasnął Rogal, widząc, że tamten szykuje się, by wyskoczyć zza osłony. – Zostań tam, gdzie jesteś! Nie ruszaj się!

Nic z tego. Spanikowany chłopak puścił się biegiem w ich stronę. Miał jeszcze okołopięciu, może siedmiu metrów do ciężarówki, gdy padł skoszony serią z automatu.

– Mama! – zaskowyczał. – Aaaa, chłopaki! Nie zostawiajcie mnie tu!Kurwa. Co za baran. Jakby mnie posłuchał, toby teraz nie musiał tak wyć. Pięć

metrów. Może siedem. Cztery kroki. Powiedzmy pięć. Błysk. Z powrotem gorzej, bo chłop duży. Dobra, raz się żyje. Może nie trafią. A jak trafią, to może lekko. Stefan z dziurą po kulce lata, to i ja dam radę.

Rogal pręży się do skoku. Raz. Dwa. Trzy. Teraz! Wyskakuje zza ciężarówki

i czterema susami dopada rannego. Cisza. Dobrze. Pod pachy go. Ale ciężki, cholera. Jedziemy. I raz. I dwa. Dobrze jest, zaraz się schowamy i dziewuchy chłopaka opatrzą. Może jeszcze jakieś miasta zobaczy w życiu.

Od strony niemieckich pozycji odzywa się karabin maszynowy. Z ziemi wokół Rogala unoszą się małe chmurki kurzu. Góral i reszta wychylają się zza ciężarówki i walą w stronę Niemców ze wszystkiego, co mają. Już. Schowali się. Można przerwać ogień. Pająk z Mikim odciągają rannego berlingowca do tylu. Może wyżyje. W brzuch chyba nie dostał.

– Wycofujemy się! Szybko! – krzyczy Góral i rusza za nimi. – Rogal! Wycofujemy się! Już! Odwraca się i patrzy na schowanego za kołem ciężarówki kolegę. Rogal opiera głowę o resztki spalonej opony. Wygląda, jakby odpoczywał. Aż do chwili, gdy z ust wypływa mu strumień ciemnoczerwonej krwi.

Góral rzuca się w stronę ciężarówki, łapie Rogala pod pachy i odciąga do bramy. Dopiero tam, usadziwszy go wygodnie pod murem, widzi, że był to zbytek troskliwości. Rogal nie żyje.

Do bramy wpada Czarny. Wychyla się na moment i szybkim spojrzeniem obrzuca usiane ciałami berlingowców przedpole.

– Kurwa mać! Umierać to my sami umiemy! To ma być pomoc? – wrzeszczy wściekły. Po chwili uspokaja się trochę i odwracając się plecami od pobojowiska, rzuca suchym tonem. – Poczekamy, aż się ściemni, i wtedy idziemy na nich. Rozlokujcie się w kamienicy.

Beksa wyciąga martwemu Rogalowi zza paska visa Kobry. Stefan podchodzi do niego i bez słowa wyrywa mu pistolet.

– Zwariowałeś? Czekasz na swoją kolejkę – mówi Beksa i usiłuje odebrać mu broń.Szarpią się zajadle jak dwa wygłodniałe psy o kość. W końcu trafiony pięścią Beksa

pada na ziemię i daje za wygraną.Kama patrzy na Stefana szeroko otwartymi, błyszczącymi oczyma. Noc. Wiejący od Wisły łagodny wietrzyk rozwiewa spowijające Czerniaków dymy.

Jest cicho. Po całodziennej kanonadzie ta cisza pieści uszy Kamy niczym najpiękniejsza muzyka. Gwiazdy wydają się wisieć na niebie na wyciągnięcie ręki. Migocąca miriadamibursztynowych ogników Mleczna Droga przecina niebo. Leniwa, rozlana szeroko rzeka. Jej blask jest tak silny, że niemal zupełnie przyćmiewa cieniutki rogalik księżyca wchodzącego w pierwszą kwadrę. Jego kruchy luk unosi się nad miastem jak kawałek stłuczonego lustra. Niepozorny i ledwie widoczny.

Kama stoi ze Stefanem w oknie. Są sami – reszta oddziału śpi piętro niżej. Milczą. Wpatrują się w rozświetlaną blaskiem pożarów ciemność za oknem i palą papierosy. Przynajmniej fajek nie brakuje, myśli Kama. Dobre i to. Z żarciem gorzej – to już chyba trzeci lub czwarty dzień na głodniaka. A do picia jest tylko woda z Wisły przynoszona nocą.

Zaciąga się papierosem. Rześkie podmuchy wiatru rozrywają obłoczki siwego dymu na drobne niteczki podobne do babiego lata. Kama patrzy Stefanowi prosto w oczy i nieświadomie przygryza dolną wargę. Czuje krew. Z głodu wydaje się jej, że smakuje jak sok wiśniowy.

A po chwili niemal równocześnie oboje rzucają się na siebie gwałtownie. W milczeniu zdzierają z siebie wszystko, co mogłoby przeszkodzić spotkaniu skóry ze skórą. Szamoczą się rozpaczliwie, nerwowymi ruchami wyswobadzając swoje wychudzone i rozpalone młode ciała z pętających je brudnych ubrań. Dyszą jak walczącyzapaśnicy, kąsają się gwałtownie, drapią i spazmatycznie obejmują, szukając po omacku drogi do jeszcze bliższego wtulenia się w siebie nawzajem, zlania się w jedno i zapomnienia choćby na chwilę o szalejącym wokół piekle.

Nareszcie, myśli Kama, czując gorący dotyk warg Stefana na swoich piersiach. Nareszcie. Warto było. Chociażby po to. Nawet jeśli jutro umrzemy. Nareszcie, powtarza w myślach jak mantrę, podczas gdy ich splecione spocone ciała wiją się w ciemności po zasypanej gruzem podłodze i prężą raz po raz przeszywane rozkosznym dreszczem.

Nareszcie, myśli po raz ostatni, gdy w jej ciele eksploduje ognista kula, której żar rozlewa się tysiącami strumyczków pod skórą, otulając Kamę aż po czubki palców miękkim kokonem leniwej błogości.

On jest mój. Tylko mój. Nareszcie go mam, myśli Kama.Stefan leży na podłodze, dysząc ciężko, i wpatruje się w sufit. Z pewnym

zdziwieniem zdaje sobie sprawę, że nie czuje nic. Poza bólem barku. I tęsknotą za Alą.Kocham ją, myśli. Szkoda, że tak późno to zrozumiałem. Za późno.

Biedronkę obsiadło kilkanaścioro dzieciaków. Wystarczyło parę dni, by stała się ich

ulubioną pielęgniarką. Tylko ona opowiadała im bajki. Jak teraz.

– Dawno, dawno temu, za górami, za lasami było sobie pewne miasto – zaczyna Biedronka i uśmiecha się smutno, patrząc na wlepione w nią błyszczące oczy.

To czary, myśli. Kilka słów i wszystko wokół dla nich znika. Mogłabym być przedszkolanką. Albo nauczycielką. A może bajkopisarką. Za to na pewno nie chirurgiem. To było głupie marzenie. Ciekawe, kiedy bym to odkryła, gdyby nie powstanie? Może nigdy? Boże, jaką ja byłam gówniarą dwa miesiące temu. A teraz kim niby jestem? Nie wiem. Kim się staje człowiek po obejrzeniu setek trupów? Chyba nie natym polega dojrzewanie? W przeciwnym wypadku grabarze byliby najmądrzejszymi z ludzi. Zresztą teraz wszyscy jesteśmy grabarzami. Grabarzami albo trupami. Marny wybór. Nie powinno tak być. Dzieci nie powinny tego wszystkiego widzieć. Nikt nie powinien.

– I w tym mieście żył sobie chłopak. Miał rodzinę. Miał mnóstwo przyjaciół. Razem się bawili, tańczyli, chodzili na spacery, uczyli się. Aż pewnego dnia zły król, który chciał zawładnąć całym światem, napadł ich kraj i powiedział: „Zabraniam wam wszystkiego, zabraniam wam się bawić, zabraniam wam się uczyć, nic nie możecie robić”. Ale jednej rzeczy nie mógł im zabronić. Nie mógł im zabronić marzyć. Marzyć o dniu, w którym odzyskają wolność.

No właśnie. Nic innego nie mogliśmy zrobić. I tyle o tym. Wojna to sprawa geometrii i materiałoznawstwa. Szczególnie wojna w mieście. Żeby

przeżyć, trzeba umieć błyskawicznie ocenić, pod jakim kątem i skąd może nadlecieć wystrzelony przez wroga pocisk. A potem w ułamku sekundy przeanalizować, jak to się ma do warunków oferowanych przez miejsce, w którym się akurat jest, i gdzie w związkuz tym można się skryć.

Wszystko sprowadza się do wiedzy o bryłach i kątach. Oraz liniach prostych, po których podążają kule. To w końcu za ich sprawą różnica między kątem ostrym a rozwartym wyznacza często granicę między życiem a śmiercią. Inną drogę pokonuje przecież kula wystrzelona przez Niemca z trzeciego piętra, a inną przez tego z parteru.

Ile metrów od okna jestem już poza zasięgiem ostrzału z flanki? Przed kulami lecącymi z jakich kierunków chroni mnie kupa gruzu, za którą leżę, a z jakich nie? Jaką szerokość ma znajdujący się w zasięgu ognia cekaemu przesmyk, który muszę przeskoczyć? Pod jakim kątem może spaść na podwórko pocisk granatnika i gdzie po eksplozji polecą odłamki? A może warto ustawić piramidkę z kilkudziesięciu cegieł, by

niekorzystny układ kątów zmienić na dający się od biedy zaakceptować?Tak. Walka w mieście to nieustanne rozwiązywanie zadań z geometrii na poziomie

gimnazjum. Różnica polega jedynie na tym, że zamiast dwój dostaje się postrzały, a zamiast pał – czapę.

Tam, gdzie do walki włączają się artyleria i czołgi, poza geometrią ważne staje się również materiałoznawstwo. Murek, który chronił nas przed strzałami snajpera, a nawet cekaemu, nie zasłoni przed pociskiem wystrzelonym z tygrysa lub pantery ani przed odłamkami szrapnela. Warto też ocenić, na ile budynek, w którym się znajdujesz, jest łatwopalny. Dobrze wiedzieć, ile czasu pozostanie na ucieczkę, gdy wróg podpali dom miotaczami ognia lub pociskami zapalającymi. Ale podatność budynku na podłożenie ognia istotna jest również dlatego, że w pewnych okolicznościach sam możesz chcieć go podpalić, by zatrzymać nieprzyjacielskie natarcie. Dobry pod tym względem dom płonie przez kilkanaście godzin. Drugie tyle stygnie. I tak oto dzięki wiedzy z zakresu materiałoznawstwa ustabilizowałeś przebieg linii frontu na dwadzieścia do trzydziestu godzin. Czyli zarobiłeś dobę życia. A doba na wojnie to miara czasu tak niewyobrażalnie wielka, że wręcz niepraktyczna i abstrakcyjna.

Zazwyczaj czas mierzy się na sekundy oraz ich ułamki. Jeśli chcesz przeżyć, musisz nieustannie patrzeć, analizować i błyskawicznie wyciągać wnioski. Im mniej sekund na to tracisz, tym lepiej dla ciebie, bo sytuacja zmienia się nieustannie. Strzelec z parteru mógł się już dostać na trzecie piętro lub odwrotnie. Czołg, którego przed chwilą nie było w zasięgu wzroku, w tej chwili może już stać w świetle ulicy i obracać lufę w stronę murka, za którym się kryjesz. I tak dalej. Bez chwili przerwy.

Geometria i materiałoznawstwo. W drugiej połowie września 1944 roku wśród powstańców walczących na Czerniakowie nie było już nikogo, kto nie opanowałby w stopniu przynajmniej dostatecznym tych właśnie dziedzin. No, może poza jakimiś niezwykłymi szczęściarzami. Ale nawet oni musieli wykazać się elementarną biegłością w zakresie tych specjalności. W przeciwnym wypadku już dawno gryźliby piach, podobnie jak cale setki tych, którzy fart przy grze w trzy karty pomylili z rozpostartą nad swoimi głowami tarczą bożej opatrzności.

Oddział Stefana nie składał się ze szczęściarzy. W dniu, w którym ruszali, by zdobyć kamienicę zajmowaną przez Niemców puszczających w kółko smutne przedwojenne tango śpiewane przez Mariana Demara, należałoby ich raczej nazwać prymusami w sztuce przeżycia. Idąc z przygotowaną do strzału bronią przez piwnicę zalaną wodą do wysokości piersi, przypominali wyruszającą na łowy watahę wilków.

Szli zabijać. Równie cisi, równie dzicy i równie niebezpieczni.I równie żądni krwi. Skradając się po schodach prowadzących z piwnicy na parter, Stefan przypomina

sobie ich pierwszy szturm na szkołę. Boże, jakimi dzieciuchami wtedy byliśmy! Mieliśmy fart, że nas wszystkich nie wystrzelali. Szliśmy jak na pocztę po znaczki. Cud, że tylko Joe zginął.

Parter okazuje się pusty. W ciszy zaczynają wchodzić na pierwsze piętro.Góral kiwa lekko głową. Teraz! Miki i Pająk wyskakują na półpiętro i koszą dwóch

Niemców. Stefan, Adam i Beksa wpadają do dużego pustego przedpokoju i się rozdzielają. Reszta oddziału atakuje następne piętro. Ze wszystkich stron dobiegają strzały i krzyki.

Pokoje w mieszkaniu ustawione są w amfiladzie. Stefan przemyka pod ścianą. Pierwszy pokój jest pusty. Z następnego dobiega dźwięk prowadzonej ochrypłym

szeptem po niemiecku nerwowej rozmowy. Stefan skrada się w tamtą stronę. Powoli. Powoli. Rozmowa nagle cichnie.

Huk wystrzału.Stefan rzuca się w otwarte drzwi i widzi, rozkraczonego na stojącym na wprost

wejścia krześle, Niemca z brodą spoczywającą na lufie opartego o podłogę karabinu. Brakuje mu górnej części czaszki. Jej zawartość tworzy na suficie krwawą aureolę usianąbiałymi punkcikami tkanki mózgowej i kości.

W kącie pokoju drugi Niemiec. Skulony jak przerażone dziecko, wpatruje się szerokootwartymi oczyma w nieruchomy kształt, który jeszcze przed chwilą był jego kolegą.

Stefan podchodzi do niego powoli. Dopiero gdy staje tuż przy nim, Niemiec odwracawzrok od trupa. Teraz patrzy Stefanowi prosto w oczy, a po jego policzkach zaczynają płynąć łzy. Broda mu się trzęsie jak przestraszonemu dziecku. Z wykrzywionych w grymasie strachu ust spływa strużka śliny.

– Nie mam broni! – krzyczy piskliwym głosem, wpijając wzrok w spokojne szarozielone oczy Stefana.

Strzały w sąsiednich mieszkaniach cichną. Robi się nieprawdopodobnie wprost cicho.

– Nie mam broni – powtarza Niemiec szeptem.Spokojnie. Da się temu zaradzić.

Stefan wkłada mu w rękę visa. Niemiec odpycha go gwałtownie. Usiłuje wypuścić pistolet na podłogę, ale palce Stefana zaciskają się na jego dłoni i nie pozwalają na to. Stefan zmusza Niemca do zgięcia ręki w nadgarstku i bardzo powoli kieruje trzymającą pistolet dłoń w stronę jego twarzy. Gdy vis znajduje się na wysokości uchylonych ust Niemca, Stefan wzmacnia nacisk na jego rękę i lufa pistoletu, zgrzytając cicho o zęby, wsuwa się powoli do środka.

Przez krótką chwilę patrzą sobie w oczy.Po czym Stefan mocno naciska zakleszczony na cynglu palec Niemca i pokój

rozbrzmiewa hukiem wystrzału.– Czysto! – krzyczy Stefan w stronę drzwi.Cholera, jadzi się ta rana, myśli i delikatnie dotyka przesiąkającego krwią i ropą

opatrunku na lewym barku. Boli jak diabli. Trzeba by czymś przemyć. Ciekawe, czy

szkopy miały tu koniak?W mieszkaniu obok Beksa nakręca sprężynę patefonu i po chwili ciszę wrześniowej

nocy przerywa drżący tenor Mariana Demara śpiewającego po raz nie wiadomo który tego dnia swoje smutne tango.

Dla ciebie pieśń wyczarowałem,

dla ciebie pieśń na skrzypkach grałem.

Tęsknota wielka w niej gra,

me serce w niej płacze.

Bo myślę najdroższa ma,

że cię już nie zobaczę.

Dla ciebie pieśń i smutna skarga,

dla ciebie żar na moich wargach.

Gdyś ty odeszła, zostałem sam

i tylko pieśń dla ciebie gram.[3]

– No i tyle tej naszej pomocy. Ledwo nas tu do was przerzucili, a już z powrotem na drugi brzeg – mówi ranny berlingowiec do pielęgniarki Lusi. Dla niej nie jest już żadnymberlingowcem, tylko po prostu Staszkiem, fajnym chłopakiem spod Tarnopola, przez kaprys historii rzuconym nad Wisłę zamiast do Włoch, gdzie w tej samej chwili jest kilkujego kolegów, którzy załapali się pod dowództwo innego polskiego generała i do innej polskiej armii.

– Mówili, że podstawią sto pontonów, po dwadzieścia osób każdy. Ale tylko dla wojska – ciągnie szeptem Staszek, pochylając się w stronę pielęgniarki. Dla niego to już nie żadna siostra z powstańczego szpitala w gruzach obcego miasta, tylko po prostu Lusia, fajna dziewczyna, którą los postawił na jego drodze. Dziewczyna, którą przez te kilka spędzonych w szpitalu dni zdążył polubić, a może i coś więcej. I która zdążyła polubić jego. Albo i coś więcej. Trzyma ją więc delikatnie za rękę i przemawia łagodnie

jak do dziecka. – Pomożesz mi przejść, rozumiesz… No nie smuć się, bo mi się serce kraje.

Lusia siedzi bezradnie na skraju łóżka Staszka. Przypomina sobie o wezwaniu do rannego, które przekazano jej kilka minut wcześniej. Nie wie, co robić. Chyba że…

– Biedronka! – woła koleżankę kończącą właśnie opatrywać leżącego na sąsiednim łóżku małego chłopca. – Weź to i leć do kwatery opatrzyć rannego, a ja pomogę panu – mówi, podając młodziutkiej pielęgniarce torbę z opatrunkami.

Nie będzie już chyba potrzebna, myśli. Nie wie, że Biedronka słyszała jej rozmowę ze Staszkiem.

„Polacy! Rosjanie oraz alianci opuścili was. Dowiedliście swojego męstwa!

Zakończcie to bezcelowe powstanie i się poddajcie. Rozkazem generała von dem Bacha nikomu, kto się podda, nie stanie się krzywda. Obiecujemy! Dotyczy to waszych żołnierzy i cywilów. Jeśli nie skapitulujecie, będziemy zmuszeni skierować na was ogromną siłę naszych wojsk, co spowoduje wielkie straty w ludziach. Zlitujcie się nad miastem i jego mieszkańcami!” – umieszczona tuż za linią frontu szczekaczka zdążyła siedem razy powtórzyć ten komunikat, zanim Biedronka dotarła na miejsce.

Po drodze zauważyła tysiące małych karteczek z tą samą treścią, zalegających skalne wąwozy dawnych ulic. Widocznie niedawno zrzucono je z samolotów. Papier nie zdążył się jeszcze pokryć warstwą ceglanoszarego kurzu.

Słońce dopiero co wzeszło. Było zadziwiająco cicho. Po całych tygodniach nieustannego łomotu chwila bez odgłosów strzelaniny i huku bliższych lub dalszych eksplozji smakowała jak łyk chłodnej wody w upalny dzień. Brakowało tylko świergotu ptaków. Wszystkie dawno już odleciały, wystraszone hałaśliwością dwunożnych sublokatorów zajmowanego przez nie terytorium nad mętną rzeką. Za wyjątkiem tych, które zjedzono.

No tak, szkopy przestali strzelać, żebyśmy mogli usłyszeć, co gadają przez szczekaczki. A nasi, bo nie mają amunicji. Tym bardziej trzeba się pospieszyć. Jak dobrzepójdzie, może uda się ewakuować cały szpital na drugą stronę. Sto pontonów to sporo. O ile przypłyną.

Weszła do budynku, który był jej celem. Tynk na klatce schodowej nosił ślady niedawnej strzelaniny. Gdzieś z góry dobiegała muzyka. Nieznany jej glos śpiewał jakieś smutne tango. Idąc po schodach, nie była w stanie odróżnić słów. Dopiero gdy weszła do przedpokoju mieszkania na pierwszym piętrze, usłyszała kawałek tekstu – „…ś ty odeszła, zostałem sam i tylko pieśń dla ciebie gram”. Najwyraźniej był to sam koniec piosenki, bo po tych słowach smyczki i fagot zagrały jeszcze kilkanaście żałosnych taktów, a potem zapadła cisza.

Weszła do pokoju w głębi mieszkania.I zamarła.Pod ścianą, na podłodze obok szafki z patefonem, siedział Stefan. Wychudłą, brudną

twarz zalewał mu pot. Głowa opadała na piersi. Gdy weszła, uniósł ją z trudem. Przez chwilę mrugał błyszczącymi niezdrowo oczyma, jakby nie mógł skupić wzroku.

Poznał ją.Milczał.Biedronka chciała zobaczyć w jego wzroku słowo „przepraszam”. Ale zobaczyła

tylko gorączkę i ból.

Bez słowa podeszła i przykucnęła przy nim. Spokojnymi ruchami rozpięła mu koszulę, a potem zdjęła przesiąknięty krwią i ropą brudny opatrunek. Rana wyglądała paskudnie. I równie paskudnie śmierdziała. Biedronka przemyła ją bardzo starannie resztką spirytusu, ze zdziwieniem zauważając, że Stefan nawet nie syknął. Nagle zalała jąfala tkliwości. Przypomniała sobie, jak to on mył ją w banku na Jasnej – czułymi ruchamioczyszczając jej skórę z brudu kanałów. A potem wybrał inną drogę. Bez niej. Widocznienie mógł inaczej. Zresztą ona też w końcu wybrała. A tamto? Cóż. Było, minęło i nie wróci. Szkoda tylko, że tak krótko…

Stojąca z resztą oddziału po przeciwnej stronie pomieszczenia Kama wpatrywała się w nich w milczeniu. Nagle, niczym cios sztyletu, przeszyła ją lodowata pewność, że się myliła. Że nawet poprzedniej nocy Stefan nie należał do niej. I że to się nigdy nie zmieni.

Z oknem znowu było słychać szczekaczkę. „Jeśli nie skapitulujecie, będziemy zmuszeni skierować na was ogromną siłę naszych wojsk, co spowoduje wielkie straty w ludziach. Zlitujcie się nad miastem i jego mieszkańcami!” – charkotał metalicznie głośnik.

– Wy się zlitujcie, skurwysyny! – syczy stojący przy oknie Czarny.Stefan patrzy na twarz zakładającej mu teraz opatrunek Biedronki. Płyną po niej łzy,

ale dziewczyna nie przerywa pracy. Stefan czuje, że Ala stara się wykonywać jak najdelikatniejsze ruchy, lecz i tak całe ramię boli go niczym przypalane ogniem. No i dobrze mu tak.

Skąd ona się tu wzięła? Po co? W Śródmieściu była bezpieczna.Sranie w banie. Tak samo bezpieczna jak mama na Woli. Zostawiłeś matkę.

Zostawiłeś Alę.I zobacz – obie prosiłeś do tańca, by je za chwilę okłamać. Chryzantemy złociste,

kurwa jego mać! Nic mnie dzisiaj nie cieszy, gdy skończyły się sny. Któż me serce uleczyi z oczu zetrze łzy? Fakt. Wszystko się zgadza. Co do joty. Chociaż to raczej ona powinnazaśpiewać: łzy srebrnokrwiste, do nich wyciągam dłonie, szepcząc wciąż jedno zdanie: „Czemuż odszedłeś w dal?”. No właśnie. Czemu?

Żeby była bezpieczna.

Sraty taty. Bezpieczna byłaby z tobą. Gdybyś nie uciekł jak złodziej. A i to nic pewnego.

– Puszczają do nas parlamentariuszy – mówi Góral, wyglądając przez okno.– Teraz? Po co? A niech puszczają – wścieka się Czarny, po czym wyciąga z kabury

parabellum i machając nim jak dyrygent batutą, kontynuuje. – Przysięgam wam tutaj uroczyście, że zabiję każdego, kto choćby piśnie słówko o kapitulacji!

Biedronka kończy zakładanie opatrunku. Ociera łzy z twarzy, po czym wstaje i zdecydowanym krokiem podchodzi do Czarnego.

– Panie kapitanie, proszę w imieniu szpitala o zgodę na ewakuację rannych. Nie mamy już ani personelu, ani miejsca, ani lekarstw, a…

– Niech pani wraca do szpitala! – wchodzi jej w słowo Czarny. – To nie czas i miejsce na…

– Panie kapitanie! – przerywa mu Biedronka tak ostrym tonem, że przez chwilę patrzy na nią zdziwiony. – Dzieci umierają tylko dlatego, że nie mamy wody!

Stefan patrzy z podziwem na Biedronkę, która z roziskrzonym wzrokiem i zaciśniętymi pięściami skacze do oczu Czarnemu. A on – jeden z najodważniejszych dowódców powstania – cofa się przed nią jak dziecko przed rozeźloną guwernantką, robiąc pociesznie zaskoczoną minę.

– Ale jaka znowu ewakuacja? Niby gdzie, do cholery? – parska Czarny grzeczniejszym i nieco zrezygnowanym tonem. – Przecież to podpucha jest, oni wszystkich rozwalają, zgłupiała pani?

– Na drugi brzeg – odpowiada niezrażona Biedronka.– Jak na drugi brzeg? Na rowerach?– Pontonami.– Jakimi znowu pontonami?– Berlingowcy ewakuują swoich.Czarny marszczy czoło. Stoi niezdecydowany.I wtedy Stefan podrywa się gwałtownie ze swojego miejsca.– Panie dowódco! Nikt nie chce się poddawać! Niech szpital ewakuuje się na tamten

brzeg, a my zostaniemy tu do końca!Przynajmniej tyle mogę dla niej zrobić.– Niech idą – mówi w końcu Czarny – czekać na czerwoną armadę.Na tamtym brzegu będzie bezpieczna. Tym razem już na pewno.A ja? No cóż. Jak to Fogg śpiewał?Pytasz, co zrobię i dokąd pójdę,

dokąd mam iść, ja wiem…

Dziś dla mnie jedno jest wyjście,

ja nie znam innego,

tym wyjściem jest, no, mniejsza z tem.

Jedno jest ważne – masz być szczęśliwa,

o mnie już nie troszcz się.[4]

Mówcie ludzie, co chcecie, ale tekściarz pana Mietka bardziej mi się wydaje życiowyod Mickiewicza. Zresztą fakty mówią same za siebie. Fogg siedzi w Warszawie od początku powstania i podobno nie przerywa koncertów, nawet jak mu tynk na łeb leci w czasie bombardowania. A Mickiewicz proch wąchał chyba tylko na polowaniu. Nic na to nie poradzę. Szlagiery rządzą. Jak nie chryzantemy, to ostatnia niedziela. Tylko nie wiadomo, czy pożyjemy aż tak długo. Niedziela dopiero pojutrze.

Do końca zawieszenia broni zostało pięć minut. Ostatni mogący chodzić ranni pospiesznie kuśtykali w stronę Wisły. Na wąskiej plaży przy wraku zatopionego częściowo statku wycieczkowego „Bajka” koczowało już kilkaset osób, przedstawiając sobą obraz będący skrzyżowaniem cygańskiego obozowiska po przejściu huraganu z Piekłem Hieronima Boscha. Podobno tu właśnie miały przybić do brzegu upragnione pontony. Rzeka jednak była pusta.

Ranna, której Kama pomagała dostać się na cypel, była półprzytomna. Spod bandaża na jej głowie spływała krew, sklejając szare włosy w sztywne frędzle i kapiąc od czasu doczasu to na ziemię, to na granatową sukienkę w małe białe kwiatki niezidentyfikowanegogatunku. Błyszczące w słońcu plamki świeżej krwi upodobniały je do pąsowych róż pokrytych poranną rosą. Dziewczyna ledwo powłóczyła nogami, zwisając całym ciężarem ciała na ramieniu Kamy, która zaczęła się obawiać, że nie zdąży wrócić do chłopaków przed końcem zawieszenia broni.

I wtedy zauważyła Biedronkę.Dawna koleżanka z oddziału niosła na rękach kilkuletnią dziewczynkę i również

zmierzała w stronę wiślanego brzegu wraz z ostatnimi uczestnikami tego żałosnego korowodu zataczających się i upadających co rusz na ziemię ludzkich strzępów.

Ucieka, dezerterka jedna. Jak braciszek i tatuś. Arystokracja, kurwa ich mać! Zapleśniała śmietanka towarzyska. Wszyscy tacy sami. Dobrzy do gadania, ale jeszcze lepsi do spierdalania, jak tylko się robi gorąco.

Biedronka też ją zauważyła. Podeszła do idącej obok pielęgniarki, coś do niej powiedziała, po czym przekazała jej dziewczynkę i ruszyła w stronę Kamy.

Po chwili zarzuciła sobie drugą rękę taszczonej przez nią dziewczyny na szyję. Uwolniona od połowy ciężaru rannej, Kama przyspieszyła kroku. Może jednak uda się zdążyć.

– Znowu razem jak siostry, co? – rzuciła jadowitym tonem. – Zaraz to wszystko się skończy i będzie po staremu. Takie jak ty będą z takimi jak on, a takie jak ja będą wam podawać kawę w kawiarni.

Biedronka milczała. Nie patrzyła na Kamę. Wzrok miała wbity w zasypaną kawałkami cegieł ziemię.

– Jesteś nikim! – syknęła Kama. – Jesteś zwykłą kurwą, która zostawiła oddział, bo myśli tylko o sobie. Nienawidzę cię!

Biedronka nie odezwała się.Nie zamieniając już więcej ani słowa, doszły nad brzeg, gdzie delikatnie usadziły

ranną na ziemi na jednym z ostatnich kawałku wolnej przestrzeni na cyplu. Kilkadziesiąt osób usiłowało klecić jakieś tratwy z poodrywanych od „Bajki” desek i zalegającego brzeg śmiecia. Niespecjalnie im to jednak wychodziło.

Kama odwróciła się i nie patrząc ani razu za siebie, ruszyła w stronę zajmowanego przez jej oddział domu.

– Wszyscy do kamienicy! Ostatni cywile i ranni na brzeg! Za chwilę zaczynają ostrzał – krzyknął Góral.

Zdążyła.Wbiegając na klatkę schodową, zauważyła jeszcze kątem oka sylwetkę pędzącej

w kierunku szpitala Biedronki.A tej co znowu odbiło? Nie wiadomo, dlaczego bremeński przemysłowiec Carl Friedrich Wilhelm Borgward

nazwał produkowaną w swoich zakładach samochodowych od wiosny 1942 roku minę samobieżną goliatem.

Biblia mówi, że filistyński wojownik o tym imieniu był olbrzymem. Miał sześć łokci i jedną piędź wzrostu, czyli ponad trzy metry. Goliat produkowany w Sebaldsbruck pod Bremą wyrastał zaledwie sześćdziesiąt centymetrów nad ziemię. Poza tym miał nieco ponad półtora metra długości i osiemdziesiąt cztery centymetry szerokości. Wyglądem

przypominał zminiaturyzowany czołg bez wieżyczki. Wprawdzie z masą sięgającą niemal czterystu kilogramów goliat na gąsienicach przewyższał zapewne swojego starożytnego imiennika uzbrojonego we włócznię z żelaznym grotem oraz zakrzywiony nóż z brązu, ale już wynoszący ledwie siedemdziesiąt pięć kilogramów udźwig maszyny ubawiłby zapewne filistyńskiego zabijakę, którego sama zbroja łuskowa z brązu ważyła –jak czytamy w Biblii – pięć tysięcy sykli, czyli pięćdziesiąt siedem kilogramów.

Pod jednym tylko względem goliat spod Bremy przewyższał tego urodzonego w Gat.Olbrzym był wprawdzie groźnym wojownikiem, ale Biblia nic nie mówi o tym, by potrafił w ułamku sekundy zburzyć cały dom. Goliat Sd. Kfz. 303 radził sobie z tym bez problemu. No i do unieszkodliwienia filistyńskiego giganta wystarczył, jak się okazało, celny rzut kamieniem. Śmiercionośnego liliputa z fabryki Borgwarda mogły powstrzymać tylko celnie wystrzelony pocisk przeciwpancerny albo przecięcie kabli sterujących, za pomocą których operator nakierowywał maszynę na cel, a potem wysyłał sygnał wywołujący eksplozję.

Goliata mogły też powstrzymać dawidki – tak warszawscy powstańcy nazwali ceglane murki ustawiane przed barykadami, by uniemożliwić przejazd zdalnie sterowanym minom na gąsienicach.

Niestety. Przed bronioną przez oddział Stefana kamienicą nie było dawidków.Był tam za to goliat, który pyrkocząc wesoło swoim dwusuwowym silniczkiem

spalinowym o pojemności siedmiuset centymetrów sześciennych i mocy dwunastu koni mechanicznych, sunął w ich stronę.

– Goliat! – wrzeszczy Stefan. – Lećcie po kogoś z piatem!Szarozielone pudełko na gąsienicach przemieszcza się flegmatycznie, kołysząc się

lekko na nierównościach terenu i zalegających ulicę kawałkach gruzu. Z tej odległości przypomina zabawkę. Spokojnie. Goliaty są powolne. Poruszają się z prędkością pieszego. A ten jest jakieś sto metrów od nas. Mamy co najmniej minutę. Zdążymy.

Pająk wpada do pokoju z piatem pod pachą.Nie wiem, co byśmy zrobili bez tych zrzutowych granatników przeciwpancernych.

Widać, że Angole projektowali toto w pośpiechu, mechanizm zacina się po każdym strzale, ale pocisk przebija każdy pancerz. Wystarczy trafić za pierwszym razem. Bo drugi to już na tamtym świecie.

Pająk nie trafia.Pocisk z piata uderza jednak na tyle blisko goliata, że ten przewraca się na bok.

A po chwili eksploduje.– Bo warszawiaki fajne chłopaki są! – intonuje Miki wesoło, klaszcze w ręce

i zabawnie podskakując, kręci z Pająkiem dwa kółeczka oberka. Raz w prawo. Raz w lewo.

Trzeciego kółka nie ma.Po pierwsze, okna kamienicy zalewa nagle grad pocisków, a ulica za szczątkami

goliata roi się od sylwetek w niemieckich mundurach.Po drugie, Pająk nagle blednie, podnosi rękę do wypełniającej się krwią dziurki

w mundurze na wysokości serca, a następnie pada martwy na podłogę. Chyba po raz pierwszy od wybuchu powstania nie brakowało im broni. Mieli jej

naprawdę pod dostatkiem. Zebrane przy ciałach zabitych berlingowców pepesze, zdobyczne szmajsery, a nawet kilka zrzutowych stenów po poległych kolegach. Nic tylkowybierać. Czegoś jednak brakowało.

Po pierwsze, ludzi.Po drugie, amunicji.No cóż, nie można mieć wszystkiego. Jak byli ludzie, nie było broni. Jak jest broń,

nie ma ludzi. A amunicji jak było za mało, tak jest. Życie – myśli Stefan.Na wojnie zawsze coś jest nie tak. Inaczej nie byłaby wojną. Albo rozkazy są

niejasne. Albo rozkazy są jasne, ale sytuacja niejasna. Albo i rozkazy, i sytuacja są jasne, ale gówno widać. A my i rozkazy mamy jasne. I sytuację klarowną. A na dodatek szkopów widać jak na dłoni. Po prostu żyć, nie umierać. Albo odwrotnie.

Zostając z Kobrą w szpitalu, Beata wiedziała, co ją czeka. Powstanie trwało już drugi

miesiąc. To dość czasu, by wieści rozeszły się po mieście. Szczególnie po mieście zajmującym z każdym dniem coraz niniejszy obszar i mającym coraz mniej ludności. Jakoś tej ludności w końcu ubywało. W szpitalach też. A właściwie szczególnie tam.

Trzeba Niemców zrozumieć. Jak się człowiek całymi dniami ugania pośród zgliszcz

i ruin, w każdej chwili mogąc zarobić kulkę, żeby ukatrupić tych paru powstańców, to grzechem byłoby przecież pozostawić przy życiu tych, których można zabić bez narażania się. Szczególnie wtedy, gdy są poukładani w jednym miejscu, co pozwala zaoszczędzić czas, zelówki butów i amunicję.

A czerwone krzyże oznaczające szpitale? A konwencja genewska?Aż się prosi, by odpowiedzieć pytaniem na pytanie. A świadkowie?Trzeba poza tym pamiętać, że niemieckie prawo wojskowe różniło się właściwie od

zawsze od polskiego jednym istotnym szczegółem. Polski oficer był wobec prawa odpowiedzialny za wszystko, co wydarzyło się na obszarze, na którym działali dowodzeni przez niego ludzie – niezależnie od tego, czy wiedział, co się tam dzieje, czy też nie. Niemiecki odpowiadał tylko za to, o czym wiedział. Cała sztuka dowodzenia polegała więc na tym, by orientując się, jak sprawy stoją, nie wiedzieć za dużo. A przynajmniej móc po wszystkim twierdzić, że się nie wiedziało.

Dobry niemiecki dowódca, wiedząc zatem wszystko, co trzeba, nie wiedział zarazem nic. Ani o cywilach rozstrzeliwanych setkami na Woli, Starym Mieście, Ochocie, Marymoncie czy Powiślu. Ani o rzezi w szpitalach. Ani o gwałtach, ani o paleniu żywcem, ani o wieszaniu. O niczym. A Niemcy mieli przecież dobrych dowódców.

Kobra był tego wszystkiego świadomy. Dlatego kazał się Beacie wynosić.Ona też była tego świadoma i dlatego nie posłuchała.To była właściwie ich pierwsza małżeńska kłótnia od ślubu dwa tygodnie wcześniej.

Kobra, płacząc, wrzeszczał, żeby uciekała. Ona, szlochając, krzyczała, że go nie zostawi.– Pani przynajmniej zdejmie mu tę opaskę – powiedział zajmujący sąsiednie łóżko

starszy mężczyzna, który najwyraźniej też był tego wszystkiego świadom, gdy stało się jasne, że to ona postawiła na swoim. – Jak znajdą, to wszystkich wybiją.

Jak nie znajdą, to pewnie też, pomyślała Beata. Ale w sumie racja. Dziesięć procent szans na przeżycie to dziesięć razy więcej niż jeden procent. Zdjęła Kobrze opaskę i schowała pod materac łóżka.

– I tak was wydam – syknął Johann ze swojego kąta. Myśląc o tym później, gdy było już po wszystkim, Stefan dziwił się, że podczas

niemieckiego szturmu na ich kamienicę zginęli tylko Ewa i Pająk. Gdy tylko się zaczęło, był pewien, że nikt nie wyjdzie żywy z pokoju, w którym przez ostatnie dni Marian Demar usiłował im zrekompensować swoim śpiewem z coraz bardziej trzeszczącej płyty brak jedzenia, wody oraz nadziei na przyszłość.

Z nadzieją czy bez – zrobili wszystko jak trzeba. Pewne rzeczy szybko wchodzą w krew. Pozwolili Niemcom podejść na jakieś trzydzieści metrów do budynku i dopiero wtedy otworzyli ogień, z miejsca kosząc kilkanaście sylwetek w mundurach koloru feldgrau. Ale kilkadziesiąt innych sylwetek rozpierzchło się we wszystkie strony, chroniąc się przed ostrzałem za kupami gruzu, w lejach po bombach oraz ruinach sąsiednich domów, i odpowiedziało ogniem.

Od tego momentu arytmetyka grała na ich niekorzyść. Posiadaczy pistoletów maszynowych dotyczy bowiem to samo odwieczne prawo wojny, jakie dotyczyło setki tysięcy lat temu posiadaczy maczug. O ile nikt nie zrobi nic wyjątkowo głupiego, dużo ludzi z bronią automatyczną zawsze musi pokonać mało ludzi z bronią automatyczną. To tylko kwestia czasu. I zajadłości, z jaką bronią się ci, których jest mniej.

Niemcy nie zrobili nic głupiego. A Stefan i pozostali ludzie Górala bronili się zajadle. Dlatego walka trwała długo.

Kule świstały całymi stadami, lufy peemów grzały się tak, że parzyły ręce. Worki z piaskiem, którymi zabezpieczyli okna, zmieniły się w upiorne klepsydry odmierzające coraz liczniejszymi strumykami ziarenek kwarcu, sypiących się na podłogę, czas dzielącyich od śmierci.

Celowanie. Strzał. Uskok. Celowanie. Strzał. Uskok. Zmiana magazynka. Celowanie.Strzał. Uskok. Celowanie. Strzał. Uskok. Celowanie. Strzał.

Hipnotyczny rytm tańca śmierci.W pewnej chwili Stefanowi zaczęło się wydawać, że będzie to trwało wiecznie.A potem niemal równocześnie wydarzyło się kilka rzeczy, sprawiających, że spojrzał

na wieczność zupełnie inaczej. Już nie jak na metaforę opisującą upływ czasu. Lecz jak na solidny konkret, który obiecywał zbliżający się błyskawicznie koniec pojęcia czasu jako takiego.

Gdy wspominał później ten moment, nie potrafił sobie przypomnieć, co stało się po czym. Za każdym razem sekwencja wydarzeń układała mu się nieco inaczej.

W gruncie rzeczy jednak kolejność nie miała tu żadnego znaczenia.Mogło być tak, że najpierw skończyła im się amunicja, za wyjątkiem ostatniego

naboju zostawionego w pistolecie dla siebie. Potem spostrzegli wycelowane w swoją stronę działko szybkostrzelne. A dopiero na końcu w głębi ulicy ukazał się czołg otoczony żywą tarczą z kilkunastu przerażonych cywilów. Ale mogło też być odwrotnie. Czołg. Działko. Amunicja. Albo działko, amunicja, czołg.

Bez znaczenia.I tak było już po wszystkim.Gdy działko otworzyło ogień, padli plackiem na podłogę. Tylko Ewa schowała się za

fragmentem muru między dwoma oknami.To była bardzo dobra osłona. Przed kulami karabinów i pistoletów maszynowych.Ale nie przed pociskiem artyleryjskim. Nawet bardzo małego kalibru.Huk tłukących w nich pocisków przypominał uderzenia potężnego młota. Tyle że

żaden kowal nie jest w stanie walić w kowadło ponad dwieście razy na minutę.Kulili się na podłodze, chowając głowy pod splecionymi na potylicy rękoma, jakby

ta mizerna osłona z kilku rodzajów żywych tkanek naprawdę mogła w czymkolwiek pomóc.

Nie mogła.Zrozumieli to w chwili, gdy kilka pocisków przebiło ścianę, za którą schroniła się

Ewa. A potem przebiło również ją i rzuciło podziurawione ciało w kąt pokoju jak zakrwawioną szmacianą lalkę.

– Wycofujemy się! – wrzeszczy Góral.– Ewa! Ewaaaa! – wyje Beksa i próbuje doczołgać się do nieruchomego ciała, które

jeszcze godzinę wcześniej było jego pierwszą w życiu dziewczyną.– Beksa, przestań! Opanuj się! Spierdalamy! – krzyczy Stefan, przyciskając go całym

ciężarem ciała do podłogi i ciągnąc w stronę wyjścia na klatkę schodową.Beksa broni się z całych sił. Wije się na podłodze i szarpie, ale Stefan nie puszcza go

nawet wtedy, gdy tył głowy wyrywającego się okularnika uderza go mocno w twarz. Stefan czuje w ustach smak krwi.

I czuje, że opór Beksy słabnie.– Władek, idziemy – mówi, puszczając go, i po chwili obaj zbiegają skuleni po

schodach na parter, a potem kierują się do mieszkania w głębi, z którego wykute w Ścianie przejście prowadzi na tyły budynku i dalej do rzeki.

Tam być może jeszcze Niemców nie ma. A może są. Nie ma o czym dywagować, bo z przeciwnej strony są na pewno. I to są coraz bliżej. Można już rozróżnić pojedyncze niemieckie słowa.

Wpadają do mieszkania. Stefan widzi Górala mocującego się z krzesłem, od którego właśnie odłamuje nogę. O co chodzi? Zrozumienie przychodzi, gdy Góral zaczyna przywiązywać do krzywego drąga kawał podartego prześcieradła.

Białego prześcieradła.No, mniej więcej białego.Stefan czuje, że zalewa go fala wściekłości. Rzuca się na Górala jak podczas ich

pierwszego spotkania U Aktorek.

– Zostaw to! – wrzeszczy, przewracając Górala na ziemię. – Po co to założyłeś? Jak spojrzysz ludziom w oczy po tym wszystkim? Co? Po co to wszystko było? Po co?

Kotłują się po podłodze. Góral wyrywa Stefanowi zza pasa visa. Po chwili to on przyciska go do ziemi i celuje z pistoletu w głowę. Oczy wychodzą mu z orbit. Dyszy wściekle. Na skronie i czoło wystąpiły mu grube żyły, które upodabniają jego czerwoną twarz do surrealistycznej rzeźby.

– No dawaj! Zabij mnie! Śmiało! – krzyczy zachrypłym głosem prosto w tę twarz Stefan. – Po co to wszystko było? Po co?

Góral puszcza go nagle.– Ja nie chcę umierać! Rozumiesz?! – wyje piskliwie, kuląc się na podłodze obok

Stefana. – Nie chcę umierać! Nie chcę!Do pokoju wpada Czarny. Podbiega do Górala i jednym szarpnięciem stawia go na

nogi.– Niech się pan uspokoi! – ryczy ochrypłym głosem. – Vis!!!

Góral pokornie podaje mu pistolet. Czarny oddaje go Stefanowi. Po czym szybko sprawdza magazynek swojej parabelki i wciska ją w ręce szlochającego Górala. – Zostałyjeszcze dwa naboje! Weź się w garść! Idziemy! Dalej, dalej, dalej! – wrzeszczy i wypada z pokoju.

Góral nie rusza się z miejsca. Kama, Beksa i reszta oddziału też.– Musimy się przebić do rzeki – mówi Stefan. – Wstawajcie! Wyprowadzę was,

przysięgam. Wstawać!Biega od jednego do drugiego. Teraz to on jest dowódcą. Tak właśnie się czuje –

odpowiedzialny za nich wszystkich. Tylko oni mu zostali.– Wstawaj. Wstawaj. Wyprowadzę was.Podnosi ich z ziemi. Wypycha za drzwi. Adam ze łzami w oczach całuje swoją

opaskę z gwiazdą Dawida, po czym naciąga ją na ramię. Idą.– Tak. Dobrze. Chodźmy do rzeki. Góral! – krzyczy znowu Stefan, widząc, że tamten

zawraca. – Góral!– Zostawiłem hełm – odpowiada Góral spokojnie i znika za drzwiami.A po chwili słychać huk pojedynczego wystrzału.Stefan rzuca się biegiem w tamtą stronę, ale plutonowy Jan Góralski herbu Prawdzic

już nie żyje. – Nazywam się Johann Krauss, drugi oddział Wachtregiment Patz – mówi wyprężony

na baczność jeniec z sali Kobry, do której wszedł właśnie spocony i zdyszany esesman z odbezpieczonym parabellum w ręku. – Polacy się mną dobrze opiekowali. Nie zrobili mi żadnej krzywdy.

– A czy ja im robię krzywdę? – rzuca esesman łagodnym głosem i rozglądając się po sali, odsuwa Johanna na bok. – Pytam jak człowiek, czy są tu jacyś bandyci?

Wszyscy milczą.– Ty? – pyta esesman, podchodząc do najbliższego łóżka. – Bandyta?Ranny kręci przecząco głową.

– Nie? A wyglądasz mi na bandytę – mówi jakby zmartwionym tonem esesman, po czym strzela leżącemu w głowę i rusza dalej.

– Bandyta?– Nie.Esesman znowu strzela.– A ty?Milczenie.– Ja! Ja jestem stary bandyta! – krzyczy mężczyzna z głębi sali. – Stary bandyta.

Miałem dwie żony!Esesman podchodzi do niego spokojnym krokiem i zabija jednym strzałem.Teraz patrzy na Kobrę i przytuloną do niego Beatę.– Nie, nie – protestuje Johann, podbiegając do niego. – Oni nie są bandytami!– A ty, kurwa, co? – podnosi wreszcie głos esesman. – Bronisz ich? Zamknij ryj

i won.Odpycha go mocno i rusza w stronę łóżka Kobry.Ten patrzy mu prosto w oczy.

A potem wyciąga przed siebie zdrową rękę, w której ściska odbezpieczony granat. Na tyłach budynku też są Niemcy. Ale niewielu. A do rzeki blisko. Stefan skrada się

pierwszy. Za nim Kama, Miki, Adam i Beksa. Temu ostatniemu przypomina się nagle odległe letnie popołudnie w lesie nad Świdrem. I głos niemieckiego oficera mówiącego z pobłażliwym uśmiechem: „Za duży jesteś już chyba na zabawę w Indian”. No cóż. Jak widać, z tego nigdy się nie wyrasta. Tyle że wtedy miałem przynajmniej siekierkę wuja Karola. I tylko jednego Niemca przed sobą. I wolną drogę ucieczki. No cóż. Nie można za wiele od życia wymagać. Nawet w dniu dziewiętnastych urodzin.

Kucają przycupnięci na kupie gruzu, osłonięci od ulicy załomem zburzonego częściowo muru. Dalszą drogę zagradza im dwóch esesmanów stojących tyłem do nich

u podnóża rumowiska.Beksa widzi, jak Stefan ściska mocniej trzonek łopaty do węgla zabranej po drodze

z jakiejś szopy.A potem skacze na Niemców. Lecąc w powietrzu, bierze potężny zamach, a po chwili

z całej siły wali bliższego esesmana w głowę. Cios ześlizguje się po uchu i trafia w obojczyk. Słychać chrupnięcie pękającej kości i trzask łamiącego się trzonka. Niemiec wali się razem ze Stefanem na ziemię, ale nie traci przytomności, podczas gdy Miki z Adamem dopadają drugiego. Siłują się, by wyrwać mu szmajsera, który w szamotaninieraz po raz pluje na wszystkie strony ogniem. Beksa czuje coś jakby mocne uderzenie pięścią nad lewym biodrem i rozlewającą się tam falę gorąca. Widzi, że Miki łapie się za brzuch i pada na ziemię. Adam wali Niemca cegłą w twarz. Ten nieruchomieje, ale w tej samej chwili jakaś zabłąkana kula trafia Adama, który osuwa się na Niemca i przytulony do niego zastyga. Stefan z całej siły ściska swojego przeciwnika za gardło. Turlają się sczepieni po ziemi. Wreszcie z ust Niemca wydobywa się cichy charkot, ciało wiotczeje.

Beksa widzi, że ulicą zbliża się kolejnych dwóch Niemców. Są kilkadziesiąt metrów od nich. Jeszcze nie zorientowali się w sytuacji. Beksa, mijając gramolącego się z ziemi Stefana i pomagającą mu wstać Kamę, syczy do nich:

– Uciekajcie.Trzymając się za lewy bok, kuśtyka w stronę zbliżających się powoli Niemców.– Ej, panowie! Zapraszam! – krzyczy i macha do nich. – Tu jestem! Tutaj. Proszę do

mnie.

Esesmani zauważają go i powoli podchodzą, mierząc ze szmajserów. Po chwili orientują się, że chłopak jest nieuzbrojony i opuszczają automaty.

Beksa śmieje się do nich przyjacielsko.– Zapraszam do mnie! – mówi pogodnym tonem i kiwa zachęcająco ręką. – Od kilku

godzin mam całe dziewiętnaście lat, serio! Zapraszam na urodziny. Nigdy nie myślałem, że tak je spędzę, ha ha ha!

Esesman uderza go w głowę kolbą szmajsera. Beksa pada na kolana.

– Jesteście takimi idiotami! – mówi, nie przestając się śmiać. – Nie da się zabić wszystkich, frajerzy, po prostu się nie da.

Esesman kopie go w twarz. Beksa przewraca się na wznak, ale nie przestaje mówić. Ani trząść się ze śmiechu.

– Po co wam to było? – prycha, wypluwając wybity ząb. – Świat wam tego nie zapomni nigdy! Współczuję. Serio.

Esesman znowu go kopie.

– Co tak słabo? Jeszcze! No, dawaj! – śmieje mu się w twarz Beksa, po czym resztkąsił krzyczy. – Stefan! Uciekaj!

Esesman stawia swój podkuty ćwiekami wojskowy but na gardle Beksy i naciska z całej siły.

Kama stoi jak skamieniała, patrząc na śmierć Beksy, podczas gdy w głębi ulicy

pojawia się czołg. Wieżyczka powoli obraca się w jej stronę. Dziewczynie przebiega przez myśl zasłyszane gdzieś zdanie: „Gdy jeden czołg ma cię na celowniku, kurczysz się, wstrzymujesz oddech, serce ci galopuje, i lękasz się, i chcesz, by nareszcie strzelił; bo kiedy już strzeli, można wyprostować kości, odprężyć się, przebiec na inne stanowisko. Gdy czołgów [stoi] więcej niż jeden, cała ta kalkulacja [bierze] w łeb”.[5] Dziwi się, że tak dokładnie pamięta fragment rozmowy z jakimś powstańcem, którego tylko raz w życiu widziała na oczy. Jak on się przedstawił? Strzelec Krok chyba. Fajny chłopak.

Kama stoi nieruchomo z opuszczonymi wzdłuż tułowia rękami. Wylot lufy stojącego kilkadziesiąt metrów dalej czołgu wydaje jej się wielki jak studnia bez dna. Czeka. Po wystrzale przebiec na inne stanowisko, myśli. Proste.

A potem rozlega się pojedynczy huk i Kama czuje, jak jakaś potężna siła rzuca ją daleko do tyłu na wielką kupę gruzu, z której przed paroma chwilami Stefan szykował siędo skoku na niemiecki patrol.

Nie czuje bólu.

Tylko coś w rodzaju błogiego zdziwienia rozlewającego się ciepłą falą po całym ciele. I zmęczenie. Niewyobrażalne zmęczenie sprawiające, że nie ma siły nawet kiwnąć palcem. Na szczęście nie ma na to ochoty. Bo i po co?

Stefan podbiega do Kamy. Opada przy niej na czworaka. Patrzy na jej bladą, pod

warstwą sadzy, twarz. Patrzy na strzępy sukienki w grochy wokół zakrwawionej wielkiej dziury ziejącej w jej boku. I znowu na twarz. Wsuwa prawą rękę pod jej ramiona, usiłuje podnieść.

– Wszystko będzie dobrze – mówi drżącym głosem. – Spokojnie. Idziemy do rzeki. Proszę… Kama patrzy mu prosto w oczy.

– Ona została w szpitalu – szepcze.I to są ostatnie słowa niespełna osiemnastoletniej Kamili Jędrusik.W tej samej chwili w powstańczym szpitalu kilka ulic dalej jej rówieśniczka Alicja

Saska patrzy w oczy przykucającego przy niej esesmana. A potem Niemiec przesyła jej buziaka i uśmiecha się szeroko.

Później, gdy było już po wszystkim, Stefan nie był w stanie powiedzieć, czy droga

do szpitala zajęła mu minuty, kwadranse czy może godziny. Ale poza tym pamiętał każdyszczegół. Każda sekwencja dźwięków i każdy obraz wryły mu się już na zawsze w mózg.Pamiętał wszystko.

Pamiętał pomarańczowoszary kolor pokruszonych cegieł, po których odczołgał się od martwego ciała Kamy. I taki sam kolor zachodzącego nad Czerniakowem słońca.

Potrafiłby naszkicować z pamięci szczegółowy rysunek techniczny ciasnej koliby stworzonej na rumowisku przez fragment ściany zawalonej kamienicy zwisający nad niewielkim wgłębieniem między cegłami, gdzie wpełznął z trudem i tracąc kilka razy świadomość, doczekał zmroku.

Pamiętał, jak cichła powoli strzelanina wokół, niczym orkiestra schodząca stopniowood forte w tutti do najcichszego z cichych pianissimo. Bezskutecznie zastanawiał się, czy jakakolwiek znana mu symfonia kończy się w ten właśnie sposób. Wyciszeniem. Odejściem w milczenie. I wściekał się na siebie za te bezsensowne rozważania.

Pamiętał, w które dokładnie miejsce uderzył się, upadając na wystającą z rumowiska złamaną belkę stropową, po tym jak wyczołgawszy się z kryjówki, potknął się o czyjeś martwe ciało w ciemności rozświetlanej migotliwym blaskiem pożarów.

Pamiętał, po ilu krokach natknął się na następnego porzuconego na ulicy trupa. Po siedmiu. I pamiętał, przy którym nieruchomym ciele przestał liczyć leżące wszędzie zwłoki. Przy sto czterdziestym siódmym. Pamiętał też, dlaczego w ogóle je liczył. Pozwalało mu się to skoncentrować na tym, by iść przed siebie. Nie rozumiał, dlaczego tak jest, ale dopóki liczył zwłoki, łatwiej było mu przezwyciężyć zmęczenie. Targował się sam ze sobą, obiecując sobie odpoczynek przy kolejnym pojawiającym się w zasięgu wzroku ciele, a potem nie wywiązywał się ze złożonej samemu sobie obietnicy, ruszając od razu dalej. Do następnego trupa. Pamiętał, dlaczego w końcu przestał liczyć. Dlatego że zaczęły mu się w końcu te liczby mylić. Przy sto czterdziestym siódmym ciele zaczęłomu się wydawać, że gdzieś po drodze musiał pominąć jakieś ciało. A może jakieś policzył podwójnie? Wydało mu się to bardzo ważne. Tak ważne, że zaczął wracać, by policzyć jeszcze raz. Zatrzymał się dopiero po dokładnie szesnastu krokach, rozumiejąc nagle bezsens tego arytmetycznego zadania, które trzymało go przy życiu.

Pamiętał, jak chwiał się potem na nogach, stojąc bezradnie i nie wiedząc, jak wobec tego ma iść dalej, skoro nawet królowa nauk – matematyka – zawiodła go w tej chwili. I pamiętał, jak nie rozumiejąc zupełnie, dlaczego to robi, zaczął śpiewać w myślach Chryzantemy złociste. W kółko i w kółko. Jak godzinki. Jak zdrowaśkę. Nie mógł się od tej melodii uwolnić. Nie potrafił zatrzymać kręcącego się pod czaszką patefonu, który razza razem samoistnie wracał do początku płyty i raz za razem kazał jakiejś części jego umysłu wtórować sobie w niekończącym się śpiewie. Chryzantemy złociste. Krok. W kryształowym wazonie. Krok. Stoją na fortepianie. Upadek. Kojąc smutek i żal. Gramolenie się na czworakach. Poprzez łzy srebrnokrwiste. Krok. Do nich wyciągam dłonie. Krok. Szepcząc wciąż jedno zdanie. Krok. Czemuś odeszła w dal. Upadek.

Pamiętał, że gdy wchodził do płonącego szpitala, był akurat przy wersie – „któż me serce uleczy”. A gdy wdrapawszy się z trudem na pierwsze piętro do głównej sali szpitalnej, zobaczył kilka powieszonych pod sufitem ciał – to coś w jego głowie, ale przecież nie on, śpiewało właśnie „uśmiechnijcie się do mnie”. Pamiętał też, że żaden z wisielców się do niego nie uśmiechnął. Tak samo jak żadne z nagich ciał rzuconych

jedne na drugich w głębi sali i tworzących wysoki na jakieś dwa lub trzy metry koszmarny kopiec, na który natknął się przy słowach „może wśród dawnych wspomnień zabiję żal”.

Pamiętał, jak opadł bezradnie na kolana, wpatrzony w splecione w upiorny kołacz siniejące blade ręce, nogi, głowy i tułowia, gdzieniegdzie pobazgrane plątaniną krwawych kresek i plam. I jak w głębi sali pojawiło się nagle kilku pijanych esesmanów, którzy krzyknęli na jego widok wesoło: „Patrzcie, co my tu mamy!”.

Pamiętał odgłos kroków podchodzącego do niego Niemca oraz ich dokładną liczbę. Dwanaście. A także metaliczny smak lufy visa, którego wyjął wtedy zza pasa i wsunął sobie w usta, patrząc Niemcowi w oczy. Pamiętał, że wydawało mu się, że klęczy tak przed nim bardzo długo, podczas gdy głos w jego głowie znudził się śpiewaniem o chryzantemach i zaczął powtarzać jak mantrę: Piękno w najczystszej postaci. Arcydzieło łączące w sobie szlachetną prostotę i śmiałe eleganckie linie. Urzeczywistnienie wizji genialnego projektanta, inżynierskie cacko. Cud techniki. Absolutna perfekcja. Najnowocześniejsza i najbardziej niezawodna broń krótka świata. Duma polskiego przemysłu zbrojeniowego. Ideał. Pistolet Vis. Taki sam miał ojciec. Piękno w najczystszej postaci. Arcydzieło…

I tak dalej. Bez końca.Pamiętał uczucie wielkiej ulgi, gdy patrzący na niego Niemiec – w którym rozpoznał

współlokatora Kobry ze szpitalnej sali, Johanna – wyciągnął przed siebie rękę i położył dłoń na visie. Oraz uczucie strasznego zawodu i bezbrzeżnego smutku, które rozlało się po całym jego ciele, gdy Niemiec wyjął mu pistolet z dłoni, wystrzelił ostatni nabój w podłogę, a następnie, wciskając sobie visa za pasek z napisem „Gott mit uns”, odwróciłsię na pięcie i ruszył ku wyjściu, rzucając w stronę zalanych w trupa kompanów: „Czysto!”.

Jedyne, czego nie pamiętał, to tego, jak dostał się ze szpitala na brzeg Wisły zasypany martwymi ciałami tych, którzy nie doczekali się na pontony mające ich ewakuować na drugą stronę rzeki.

Kiedyś, bardzo dawno temu, kochał wodę. Uwielbiał pływać od chwili, gdy ojciec

nauczył go kraula na basenie Legii. Ale najbardziej lubił pływać w rzekach. Rozkoszował

się cudownym uczuciem nieważkości, unoszenia się w opływającym ciało nurcie. Nie walczył z wodą, dawał jej się nieść. To było jak latanie.

Kiedyś.Teraz Stefan patrzy na rów, którym płynie mętna rzeka, i rozpaczliwie usiłuje sobie

przypomnieć, co trzeba zrobić, by znaleźć się na drugim brzegu.Przez chwilę wpatruje się zdziwiony w niebo rozświetlane krzyżującymi się

smugami pocisków. Wspaniałe są te fajerwerki. Czyżby już nadszedł Nowy Rok? Ależ to zleciało…

Wrak spacerowego statku „Bajka” płonie, oświetlając unoszące się w wodzie ciała, kawałki poszycia i resztki kilku pontonów zaczepione o jakieś wystające z dna żerdzie czy też może fragmenty posiekanych kulami zatopionych łodzi, na których zatrzymują się niesione nurtem śmieci, tworząc nieforemne wysepki.

Stefan przypomina sobie, że płynął tym statkiem kilka razy jako dziecko. Z mamą. Przez chwilę ma wrażenie, że znowu jest dzieckiem. Zaraz pójdą z rodzicami do teatru Baj. Po spektaklu wsiądą do ojcowskiego peugeota i wpadną na lody do Oazy przy Wierzbowej. A potem spokojnym spacerkiem ruszą nad Wisłę, mijając po drodze najlepszy w Warszawie ośmiopiętrowy cyrk braci Staniewskich na Ordynackiej przy Okólniku, gdzie mają najprawdziwsze w świecie słonie, foki, lwy i wielbłądy. Oraz oczywiście tresowane tygrysy. Piękne, eleganckie, pręgowane i puszyste jak pluszaki – nie to co nazwane tak samo niemieckie blaszane puszki z lufami niosącymi śmierć. Potem na jego usilne prośby nadłożą trochę drogi i zajrzą do salonu firmowego Chevroleta urządzonego w rotundzie na Dynasach. Wspólnie z ojcem namówią eleganckiego sprzedawcę, by otworzył klapę silnika, połyskującego chromem i wypolerowanym na błysk czerwonym lakierem, modelu Master Delux Coupé i pokazał im jego nowoczesny sześciocylindrowy widlasty silnik. Przysiądą na chwilkę przy znajdującym się po sąsiedzku welodromie. Pożartują ze zdyszanych cyklistów i nadwiślańskim bulwarem dojdą do zacumowanej kawałek za mostem Poniatowskiego „Bajki”. Po trwającym dwie godziny rejsie, podczas którego siądą na pokładzie, wystawiając twarze do słońca, mama przekona ojca, by poszli jeszcze na Królewnę Śnieżkę. I to aż na Wolę. Bo tam mieści się kino, którego nazwa sprawi, że Stefek będzie koniecznie chciał je zobaczyć – Czary. A po filmie wrócą szczęśliwi do domu, kupując w saloniku Wedla na parterze wielkie pudełko czekoladek.

Baj. Oaza. Bajka. Czary. Spalone – tak samo jak cyrk Staniewskich, salon Chevroletaoraz ciało matki i Jasia.

Jak jego młodość. Jak miłość – albo to coś, co przez chwilę za nią brał i już nigdy niedowie się, czym właściwie było.

Stefan otrząsa się i omijając leżące na brzegu ciała, wchodzi powoli do wody. Krok za krokiem zanurza się coraz głębiej. Nagle potyka się o coś na dnie, nie chce wiedzieć, co to jest, i wpada z głośnym pluskiem w nurt rzeki. Coś w nim, ale nie on, przypomina sobie właściwe ruchy. Prawa ręka energicznie rozgarnia wodę. Lewa bezwładnie zwisa. Jadząca się rana w barku coraz bardziej boli. Woda zalewa mu oczy i usta. Stefan krztusi się, prycha, ale to coś w nim każe rękom i nogom walczyć z nurtem znoszącym go coraz bliżej filarów wysadzonego w powietrze mostu Poniatowskiego i centymetr za centymetrem posuwać się do przodu. Trwa to całe wieki.

Nagle – jakby ktoś wyłączył mu prąd – Stefan czuje, że nie da rady wykonać już ani jednego ruchu. Poddaje się z rezygnacją. Stopy powoli opadają, ciągnąc resztę ciała

w stronę dna, a Stefan pozwala sobie na luksus zaczerpnięcia ostatniego oddechu. Powietrze smakuje szlamem i cuchnie padliną.

Nie myśląc już o niczym, powoli zapada się w ciemną toń. Woda zalewa mu usta, gdy zupełnie niespodziewanie nogi trafiają na stały grunt. Zataczając się i padając co chwila, Stefan wyczołguje się na wielką piaszczystą łachę pośrodku rzeki. Siada zwrócony twarzą w stronę płonącego miasta, gdzie ogień właśnie kończy pożerać wszystkie bajki, wszystkie oazy, wszystkie czary, a także dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały i starość miliona ludzi. Licząc z grubsza.

I wtedy widzi ją kątem oka. I chociaż doskonale wie, że to niemożliwe, czuje ciepły dotyk dłoni siedzącej tuż obok na zimnym wiślanym piasku Ali, która szepcze do niego łagodnie:

Podaj mi rękę, bo jeszcze jeden krok,

a trwoga cię ogarnie i spadniesz suchym liściem

w drapieżną czułość ziemi, w pożary ludzkich rąk,

w jezioro mroczne czasu podobne ciemnym snom.

Podaj mi rękę – oto się stajesz zapatrzeniem gwiazd.[6]

Przypisy

Rozdział 1. Vis

[1] B. Leśmian, Baśnie i inne utwory prozą, PIW, Warszawa 2012, s. 7.[2] Tamże, s. 90–91.

Rozdział 2. Kłamstwa

[1] Chryzantemy złociste, tango z 1939 roku, sł. i muz. Z. Maciejowski. Źródło fonograficzne: Chryzantemy złociste, oryginalne wykonania przedwojennych szlagierów, wyd Accord Song 1999.

[2] B. Leśmian, dz. cyt., s. 104–105.[3] K. K. Baczyński, Wybór, [w:] Utwory wybrane, Wydawnictwo Literackie,

Kraków 1973, s. 208.[4] Tamże, s. 209.

Rozdział 3. Żar

[1] J. Haśek, Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej, 1.1, PIW, Warszawa 1974, s. 193.

[2] A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Czytelnik, Warszawa 1998, s. 182.[3] J. Haśek, Przygody…, t. III, jw., s. 108.[4] J. Tuwim, Do prostego człowieka, [w:] Wiersze wybrane, Zakład Narodowy im.

Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 142–144.[5] To ostatnia niedziela, tango z 1935 roku, sł. Z. Friedwald, muz. J. Petersubrski.

Źródło fonograficzne: Ta ostatnia niedziela, oryginalne wykonania przedwojennych szlagierów, wyd. Accord Song 2001.

[6] Cytat za: K. Dunin–Wąsowicz, Warszawa w latach 1939–1945, t. V, PWN, Warszawa 1984, s. 312.

[7] Cytat za: N. Davies, Powstanie 44, Znak, Kraków 2004, s. 315.Rozdział 4. Wola

[1] Ja bez przerwy śmieję się, autor słów i muzyki nieznany. Cytat za: http://www.tekstowo.pl/piosenka,adam_aston,ja_bez_przerwy_smieje_sie.html [dostęp: 30.06.2014].

[2] Okey, sł. E. Schlechter, K. Tom, muz. H. Wars. Cytat za: http://www.tekstowo.pl/drukuj,eugeniusz_bodo,o_key.html [dostęp: 30.06.2014].

[3] Ta i dwie kolejne zwrotki: Pałacyk Michla, wojenny hymn harcerskiego Batalionu Parasol, powstały dnia 4 sierpnia 1944 roku, sł. J. „Ziutek” Szczepański, melodia Hymnu Podhalańskiego. Cytat za: http://www.tekstowo.pl/piosenka,raz_dwa_trzy,palacyk_michla.html [dostęp:

30.06.2014].[4] Hymn podhalański, sł. Z. Lubertowicz, muz. J. Stiastny. Cytat za: 90 lat powrotu

Spisza i Orawy do Polski, [w:] kwartalnik „Na Spiszu” nr 2 (75)/2010.Rozdział 5. Stare Miasto

[1] T. Gajcy, Święty kucharz od Hipciego. Źródło fonograficzne: Gajcy, wyd. Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2009.

[2] T. Bór–Komorowski, Armia Podziemna, Bellona, Warszawa 2009, s. 314.[3] Cytat za: A. K. Kunert, Kronika Powstania Warszawskiego, Edipresse Polska,

Warszawa 2004, s. 99.[4] K. K. Baczyński, dz. cyt., s. 208.

Rozdział 6. Śródmieście

[1] Cytat za: A. K Kunert, dz. cyt., s. 114.[2] Tamże, s. 137.

Interludium

[1] Wszystkie cytaty z dokumentów historycznych w rozdziale Interludium podano za: W. Bartoszewski Dni walczącej stolicy, Świat Książki, Warszawa 2004; N. Davies, dz.cyt.; A. K Kunert, dz.cyt. We wszystkich cytatach zachowano oryginalną pisownię.

Rozdział 7. Czerniaków

[1] Por. M. Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, PIW, Warszawa 2000, s. 49.

[2] Cytat za: https://www.youtube.com/watch?v=Vdi9c4TSOck [dostęp: 30.06.2014].[3] Jak wyżej.[4] To ostatnia niedziela, zob. przyp. 5 do rozdz. 3.[5] Por. J. Kurdwanowski, dz. cyt., s. 133.[6] K. K. Baczyński, dz. cyt., s. 208–209.

O filmie Miasto 44

Film Miasto 44 Jana Komasy, twórcy wielokrotnie nagrodzonego kinowego przeboju

Sala samobójców, to wysokobudżetowa, uniwersalna opowieść o młodości, miłości, odwadze i poświęceniu, rozgrywająca się w czasie Powstania Warszawskiego.

Miasto 44 to film o niespotykanym w Polsce rozmachu scenograficznym, kostiumowym i wizualnym, z efektami specjalnymi współpracownika Petera Jacksona i Christophera Nolana. Przez plan przewinęło się ponad trzy tysiące statystów. Budową imponujących dekoracji zajęło się sześć odrębnych ekip, które do zainscenizowania zniszczonego miasta użyły pięciu tysięcy ton gruzu. Obsada została wybrana w serii ogólnopolskich castingów, w których wzięło udział ponad siedem tysięcy osób.

Miasto 44 nie jest filmem historycznym ani dokumentem o przebiegu Powstania

Warszawskiego. Mimo że rozgrywa się w walczącym mieście, opowiada historię ludzi, a nie oddziałów czy barykad.

Miasto 44 nie chce być głosem w dyskusji o Powstaniu. Nasz film ma przekazywać emocje, a nie ważyć racje czy odsłaniać kulisy decyzji sprzed siedemdziesięciu lat. To zostawiamy historykom.

Miasto 44 to opowieść o młodych ludziach z krwi i kości. Niektórzy z nich zachowali się pięknie, inni załamali się i stchórzyli. Jedni marzyli o poświęceniu, inni o kochaniu się z dziewczyną. Nie szukamy spiżowych bohaterów.

Miasto 44 nie jest filmem o polityce. Jest filmem o miłości, młodości i walce.

Rekomendacje

Bardzo popieramy ten projekt. Scenariusz trafnie oddaje atmosferę tamtych dni i nie

odbiega od prawdy historycznej. Wierzymy, że film Miasto 44 – młodego twórcy Jana Komasy – trafi nie tylko do świadków tych wydarzeń, ale przede wszystkim do młodego pokolenia Polaków, będących w wieku, w jakim my byliśmy wtedy.

gen. bryg. Zbigniew Ścibor–Rylski

Prezes Związku Powstańców Warszawskich

Scenariusz młodego – i już cenionego – reżysera Janka Komasy uważam za jeszcze

bardziej „zakorzeniony” nie tylko w historii, ale także w prawdzie. Uważam go bowiem za jeszcze bliższy owej prawdy najważniejszej: psychologicznej, ideowej i motywacyjnej.

dr hab. Andrzej Krzysztof Kunert

Podzielam w pełni pogląd zawarty w rekomendacji napisanej przez doktora

habilitowanego Andrzeja Krzysztofa Kunerta na temat ważności tematu i zasadności filmowej prezentacji w formie fabularnej tragedii i heroizmu Powstania Warszawskiego. Zdaję sobie sprawę, że obecnie tworzone dzieła filmowe dotyczące wydarzeń 1944 roku przeznaczone są dla ludzi, którzy w ogromnej większości tematykę tę znają ze słyszenia – lektury lub (rzadziej) ustnie przenoszonych tradycji rodzinnych.

Film według scenariusza Jana Komasy może i powinien być jednym z wielu na tematPowstania Warszawskiego. Ale jeśli będzie pierwszym stworzonym przez twórców jego pokolenia, to dobrze. Jestem zwolennikiem jego realizacji.

prof. Władysław Bartoszewski

W scenariuszu Jana Komasy bardzo podoba mi się, że autor przedstawia bohaterstwo

powstańców, ale nie wpada w pułapkę prostych stereotypów, rozumie niuanse wydarzeń historycznych. Scenariusz umiejętnie pokazuje rozmaitość i wielowymiarowość dziejów Powstania Warszawskiego. Zróżnicowane pierwszo– i drugoplanowe postacie pokazują niezwykły dramatyzm tego zrywu.

prof. Norman Davis

angielski historyk, profesor Uniwersytetu Londyńskiego

O Akson Studio

Akson Studio jest jedną z czołowych firm producenckich w Polsce. Jej założycielem

i prezesem jest Michał Kwieciński. Jest na rynku od dwudziestu lat i wyprodukowało ponad 30 kinowych i telewizyjnych filmów fabularnych, 35 różnych seriali telewizyjnych – razem około 3200 odcinków, 130 spektakli dla Teatru Telewizji, a także filmy dokumentalne, programy telewizyjne, widowiska rozrywkowe i programy edukacyjne.

Współpracuje z tak wybitnymi twórcami, jak: Andrzej Wajda, Roman Polański, Marta Meszaros, Feliks Falk, Jan Jakub Kolski, Maciej Dejczer, Paweł Edelman, Jan Komasa i wielu innych. Wyprodukowany przez Akson Studio Katyń w reżyserii AndrzejaWajdy był nominowany do Oscara w kategorii najlepszy film zagraniczny. Jest też producentem takich hitów serialowych jak: Czas honoru, Przepis na życie, Hotel 52, Magda M., Oficer, Misja Afganistan, Przyjaciółki.

Szczególne miejsce w dorobku Akson Studio zajmują wielkie produkcje historyczne: Katyń i Wałęsa. Człowiek z nadziei w reżyserii Andrzeja Wajdy; Miasto 44 w reżyserii Jana Komasy, a obecnie trwają przygotowania do filmu Krucha chwała o Polakach biorących udział w bitwie o Anglię.