lokalni plan za razvoj usluga socijalne...

LOKALNI PLANZA RAZVOJ USLUGA SOCIJALNE ZATITE

U OPTINI KOTOR(2016-2020)

Lokalni plan za razvoj usluga socijalne zatite u optini Kotor

2

SADRAJ

Uvod .....................................................................................................................4

Metodologija izrade lokalnog plana.......................................................................6

Situaciona analiza.................................................................................................8

Pravni i institucionalni okvir na nacionalnom nivou vaan za izradu plana ...........8

Strateki okvir na nacionalnom nivou koji je u direktnoj vezi sa obezbjeivanjem

usluga socijalne zatite i drugih socijalnih servisa ..............................................12

Institucionalni okvir: akteri kljuni za razvoj socijalnih servisa na nacionalnom

nivou ...................................................................................................................15

Lokalne strategije, akcioni planovi, odluke u oblasti socijalne zatite .................19

Institucije na lokalnom nivou ...............................................................................19

Organizacije civilnog drutva na lokalnom nivou aktivne na polju pruanja

socijalnih servisa.................................................................................................25

Procjena broja korisnika i potencijalnih korisnika socijalnih servisa ....................28

Prioritetne ciljne grupe ........................................................................................29

Analiza stanja u odnosu na prioritetne ciljne grupe.............................................30

Vizija i misija plana..............................................................................................35

Ciljevi ..................................................................................................................36

Operativni akcioni plan.....................................................................................38

Plan prikupljanja sredstava .................................................................................45

Plan praenja sprovoenja i procjene uspjenosti ..............................................47

Plan komunikacije sa javnou ...........................................................................48


3

ZNAENJE SKRAENICA I IZRAZA KORITENIH U DOKUMENTU

Pojedini izrazi upotrijebljeni u ovom dokumentu imaju sljedee znaenje:

- CSR je skraenica za Centar za socijalni rad;- ZZZCG je skraenica za Zavod za zapoljavanje Crne Gore;- OCD je skraenica za Organizacije civilnog drutva (pojam koji u najirem smislu

podrazumijeva sve institucije nekog drutva koje obavljaju odreene javne funkcije, aiza kojih ne stoji autoritet drave i istovremeno nemaju primarni ekonomski interes. Uuem smislu se pod tim podrazumijeva sveukupna masa nevladinih organizacija,aktivistike grupe, dobrotvorne organizacije, klubovi (sportski, drutveni, itd.),fondacije, organizacije u zajednici, asocijacije profesionalaca, vjerske organizacije,sindikalna udruenja, Crveni krst itd.

- UNDP je skraenica od engleskih rijei United Nations Development Program ili uprevodu na crnogorski jezik: Razvojni program Ujedinjenih nacija;

- NVO je skraenica za nevladine organizacije;- Prualac usluge je ustanova, drugi oblik organizovanja i fiziko lice, za koju

nadleni organ dravne uprave utvrdi da ispunjava uslove za obavljanje djelatnostisocijalne i djeije zatite i izda licencu za obavljanje djelatnosti;

- Licenca je javna isprava, kojom se potvruje da prualac usluge, odnosno struniradnik ispunjava utvrene uslove i standarde za pruanje odreenih usluga, odnosnoobavljanje strunih poslova u oblasti socijalne i djeije zatite;

- Korisnik je pojedinac odnosno porodica, koji su ostvarili pravo iz socijalne i djeijezatite, odnosno za koje se sprovodi postupak za ostvarivanje prava;

- Dijete je lice do navrenih 18. godine ivota;- Porodicu ine brani, odnosno vanbrani drugovi i djeca (brana, vanbrana,

usvojena i pastorad) i srodnici u pravoj liniji bez obzira na stepen srodstva, kao isrodnici u pobonoj liniji ukljuujui i druge srodnike koji zajedno ive; dijete koje neivi u porodici ako je na redovnom kolovanju u srednjoj koli, do kraja rokapropisanog za to kolovanje i brani drug bez obzira gdje ivi;

- Samohrano lice je: roditelj koji je razveden ili je drugi roditelj umro ili je nepoznat, aizdrava dijete, odnosno vri produeno roditeljsko pravo, u skladu sa zakonom, dozasnivanja brane ili vanbrane zajednice; punoljetno lice nesposobno za rad, kojenema srodnike koji su po zakonu kojim se ureuju porodini odnosi duni da gaizdravaju ili ima srodnike koji nijesu u mogunosti da ga izdravaju.

- OSI (osoba sa invaliditetom - lice s invliditetom) je lice koje im dugoronfizik, mentln, intelektuln ili senzorn oteenj koj u sdejstvu s rzliitimbrijerm mogu oteti puno i efektivno uee ovih lica u drutvu n osnovujednkosti s drugim;

- Beskunik je lice koje nema imovinu, nema mjesto stanovanja niti sredstva kojimabi moglo namiriti potrebu stanovanja te je privremeno smjeteno u prihvatilitu iliboravi na javnim ili drugim mjestima koja nijesu namijenjena za stanovanje;

- Nasilje u porodici oznaava svako djelo fizikog, seksualnog, psihikog, odnosnoekonomskog nasilja do kojeg doe u porodici ili domainstvu, odnosno izmeu bivihili sadanjih suprunika ili partnera, nezavisno od toga da li uinilac dijeli ili je dijeliodomainstvo sa rtvom.


4

UVOD

U Crnoj Gori, usluge u oblasti socijalne i djeije zatite definisane su Zakonom osocijalnoj i djeijoj zatiti ("Slubeni list Crne Gore, broj 27/2013"od 11.06.2013.god.), gdje se u lanu 60 navodi da su to:

1) procjena i planiranje;2) podrka za ivot u zajednici;3) savjetodavno-terapijska i socijalno-edukativna usluga;4) smjetaj;5) neodlone intervencije i6) druge usluge.

Meunarodni pravni akti na kojima se bazira ovaj Lokalni plan za razvoj uslugasocijalne zatite su:- Evropska socijalna povelja (1961.god) i Izmijenjena Evropska socijalna povelja

(1996.god);- Univerzalna deklaracija UN a o pravima ovjeka (1948.god);- Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima;- Konvencija o pravima djeteta, usvojena od Generalne Skuptine UN (1989.god);- Milenijumski razvojni ciljevi (2002.god);- Konvencija UN-a o pravima osoba sa invaliditetom (2006.god);- UN Konvencija o zabrani svih oblika diskriminacije ena iz 1979 i Opcioni protokol uz

ovu konvenciju;- Evropska povelja o jednakosti mukaraca i ena u lokalnom ivotu (2006. god);- Standardna pravila UN-a o izjednaavanju mogunosti za osobe sa invaliditetom;- Preporuka EU o koherentnoj politici za osobe sa invaliditetom,- Konvencija Savjeta Evrope o sprjeavanju i suzbijanju nasilja nad enama i nasilja u

porodici (Slubeni list Crne Gore - Meunarodni ugovori, broj 4/2013), poznata kaoIstanbulska konvencija.

Kada je rije o socijalnim, ekonomskim i kulturnim pravima u Evropi, jedan od centralnihmeunarodno-pravnih mehanizama zatite predstavlja Evropska socijalna povelja. Svanavedena prava su u ovom dokumentu jasno formulisana i na taj nain upuuju dravelanice Savjeta Evrope da i u svojim pozitivno-pravnim propisima predvide Poveljomutvrene standarde, uspostave njihovu institucionalnu zatitu i predvide procedure imehanizme za njihovo ostvarivanje.

Izmijenjena Evropska socijalna povelja je osnovni dokument Savjeta Evrope u oblastiradnih i socijalnih prava i ujedno najvaniji dokument Savjeta Evrope poslije Evropskekonvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Ona obavezuje straneugovornice da prihvataju kao cilj svoje politike, kojem tee svim odgovarajuimsredstvima, kako nacionalnim, tako i meunarodnim, postizanje uslova u kojima u njojnavedena prava i principi mogu biti djelotvorno ostvareni, a jedan od principa tj pravanaveden je u Dijelu I Povelje pod br 14: Svako ima pravo da koristi usluge slubisocijalnog staranja. Da bi obezbijedile efikasno ostvarivanje prava na beneficije izsocijalnog staranja, strane ugovornice obavezuju se:1. da promoviu ili obezbijede slube koje, metodama socijalnog rada, mogu da

doprinesu socijalnom staranju i razvoju kako pojedinaca tako i grupa u zajednici, injihovom prilagoavanju socijalnoj sredini;


5

2. da podstiu uee pojedinaca i dobrovoljnih ili drugih organizacija u uspostavljanju iodravanju takvih slubi.

Pored ovog, vano je napomenuti i pravo navedeno u dijelu I Povelje: Svako ima pravona zatitu protiv siromatva i drutvenog iskljuivanja. Kako bi se obezbijedilodjelotvorno uivanje prava na zatitu od siromatva i iskljuenja iz drutva, strane seobavezuju da preduzmu mjere, u irem okviru sveobuhvatnog i usklaenog pristupakako bi se unaprijedio djelotvoran pristup licima koja ive ili su na granici da ive uokolnostima drutvenog iskljuenja ili siromatva, kao i njihovih porodica na, posebno,zapoljavanje, smjetaj, obuku, obrazovanje, kulturu i socijalnu i medicinsku pomo;da nadgledaju ove mjere kako bi ih po potrebi prilagodile.

Crna Gora je nakon sticanja nezavisnosti 2006.godine obnovila lanstvo u SavjetuEvrope u maju 2007.godine i time preuzela sva prava i obaveze koje proistiu iz toglanstva, a u decembru 2009.god. donijela i Zakon o potvrivanju Izmijenjene Evropskesocijalne povelje (SL.list CG-Meunarodni ugovori, br.6/09). U martu 2010.godine jedeponovan kod Generalnog sekretara Savjeta Evrope instrument o njegovompotvrivanju. Ovim je Crna Gora preuzela obavezu da u skladu sa l. 21 i 22, Dijela IV,lan C: Nadzor nad primjenom obaveza sadranih u Povelji, izvjetava o primjeniprihvaenih odredaba iz Povelje.

Imajui u vidu tenju Crne Gore ka postizanju lanstva u EU, vano je uzeti urazmatranje i politiku i stav samih lanica EU vezano za temu socijalne ukljuenosti ipruanja socijalnih servisa. U EU, socijalne usluge imaju kljunu ulogu u poboljanjukvaliteta ivota i pruanju socijalne zatite1. One obuhvataju:

- socijalno osiguranje,- usluge zapoljavanja i obuke,- socijalno stanovanje,- djeija zatita,- dugorona njega,- usluge socijalne pomoi.

Saoptenje Komisije EU o socijalnim uslugama od opteg interesa iz aprila 2006. godinedaje sledeu definiciju dvije glavne kategorije socijalnih usluga:

1. Statutarne i komplementarne eme socijalnog osiguranja, organizovane na raznenaine (meusobne ili profesionalne organizacije), koje pokrivaju glavne rizike ivota,kao to su one vezane za zdravlje, starenje, povreda na radu, nezaposlenost,penzijsko i invalidsko;

2. Druge vane usluge koje su direktno pruene osobama. Ove usluge koje igrajupreventivnu i ulogu socijalne kohezije se sastoje od prilagoene pomoi kojom seolakava socijalna inkluzija i tite osnovna prava. One obuhvataju, prije svega,pomo ljudima koji se suoavaju sa linim izazovima ili krizom (kao to su duganezaposlenost, narkomanija ili raspad porodice). Drugo, one ukljuuju aktivnostikako bi se obezbijedilo da su dotina lica u stanju da se u potpunosti integriu udrutvo (rehabilitacija, kurs jezika za imigrante) i, posebno, trite rada (obuke zazanimanja i reintegracija). Ove usluge dopunjuju i podravaju ulogu porodice u briziza najmlae i najstarije lanove drutva posebno. Tree, ovi servisi ukljuuju

1 Employment, Social Affairs & Inclusion, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=750


6

aktivnosti kojima se integriu osobe sa dugoronim zdravstvenim problemima iliinvaliditetom. etvrto, one takoe ukljuuju i socijalno stanovanje, stambenozbrinjavanje za ugroene graane ili grupe koje su u socijalno manje povoljnompoloaju.

U principu, u zemljama Evropske unije, kao i u Crnoj Gori, veina socijalnih usluga suveoma zavisne od javnog finansiranja, a sama Unija podstie saradnju i razmjenu dobreprakse izmeu zemalja lanica za poboljanje kvaliteta usluga, i prua finansijskupodrku za njihov razvoj i modernizaciju (npr. iz Evropskog socijalnog fonda). Takoe,Evropska komisija podrava i dopunjuje politike zemalja lanica u oblasti socijalneinkluzije i socijalne zatite.

U skladu sa obavezama koje proizilaze iz Zakona o socijalnoj i djeijoj zatiti i ukupnimpravnim okvirom u Crnoj Gori, te meunarodnim obavezama i trendovima nameunarodnom nivou, a kako bi unaprijedila kvalitet ivota svojih graana, optina Kotorizradila je ovaj Lokalni plan.

METODOLOGIJA IZRADE LOKALNOG PLANA

Proces izrade ovog lokalnog plana tekao je u skladu sa Uputstvom o jedinstvenompostupanju u procesu izrade, usvajanja i implementacije lokalnih planova uslugakoje je Ministarstvo rada i socijalnog staranja napravilo u saradnji sa Zajednicom optinaCrne Gore, i koje je objavljeno na sajtu Zajednice optina i dostavljeno svim optinama.

Na osnovu ovog upustva, predsjednik Optine, na osnovu svojih ovlaenja po Zakonu olokalnoj samoupravi i Statutu Optine, Rjeenjem je imenovao Radni tim za izraduLokalnog plana za razvoj usluga socijalne zatite. U sklopu projekta Reforma sistemasocijalne zatite Unapreenje socijalne inkluzije definisano je da lanovi Radne grupebudu: 2 predstavnika/ce lokalne samouprave, predstavnici/e Centra za socijalni rad,Biroa rada, optinske organizacije Crvenog krsta i organizacija civilnog drutvaodabranih kroz Javni poziv koje se bave problematikom socijalne zatite i pruanjemusluga socijalne i djeje zatite. Obaveze i odgovornosti lanova Radne grupe sudefinisane u: a) Rjeenju o imenovanju i b) Pravilniku o radu Radne grupe.Administrativne i tehnike poslove i pomo oko izrade Lokalnog plana pruio je organoptine nadlean za poslove socijalne i djeje zatite.

lanovi/ice radne grupe bili su:- Tijana aenovi, Sekretarka Sekretarijata za kulturu, sport i drutvene djelatnosti,- Jelica Drakovi, predstavnica Zavoda za zapoljavanje Crne Gore - PJ za optine

Herceg Novi, Kotor i Tivat,- Ljubica Kneevi, predstavnica Centra za socijalni rad,- Anet Marovi, predstavnica Optinske organizacije Crvenog krsta Kotor,- Miroslav Koprivica, predstavnik NVO Mai Veliki korak,- Slavica Latkovi, predstavnica JU Resursni centar za sluh i govor, dr Peruta

Ivanovi,- Mudri Petrovi Bruna, predstavnica JU Resursni centar za sluh i govor, dr Peruta

Ivanovi,- Anela Ku, savjetnica u Sekretarijatu za kulturu, sport i drutvene djelatnosti- Aleksandra Gligorovi, konsultatkinja UNDP-a, eksterna podrka radnoj grupi.


7

Osnovna nadlenost ove Radne grupe bila je odreivanje prioritetnih oblasti uokviru Plana, to je obezbijeeno kroz uee lanova/ica radne grupe na radionicama isastancima kao i kroz konsultativni proces voen od strane UNDP kancelarije u CrnojGori, koja je u tu svrhu angaovala konusltantkinju, Aleksandru Gligorovi.

Radna grupa je formirana na nain da njeni lanovi i lanice ne predstavljaju sebe kaopojedinca/ku, niti samo svoju pojedinanu organizaciju ili instituciju iz koje dolazi, ve sezalau za interese cjelokupnog sektora iz kojeg dolaze tj. prevashodno interesekorisnika njihovih usluga u oblasti socijalne zatite tj. socijalno iskljuenih ili grupa uriziku od socijalne iskljuenosti, a pored toga imaju i dokazano razvijene mehanizmepovratne komunikacije u smislu izvjetavanja i primanja povratnih informacija odnavedenih.

Za potrebe dokumenta dopunjena je postojea analiza pravnog i institucionalnogokvira i postojeih, za ovu tematiku relevantnih, stratekih planova i odluka nanacionalnom nivou koji prepoznaju potrebu za razvojem usluga socijalne zatite iunapreenja socijalne inkluzije marginalizovanih grupa.

Sa ciljem izrade situacione analize prikupljeni su podaci o stanju vezanom za servisesocijalne zatite u Optini Kotor koji su obuhvatili procjenu stanovnika Optine i procjenubroja potencijalnih korisnika servisa socijalne i djeije zatite tj. ugroenih kategorija iliosoba u riziku. Zatim je uraena analiza najvanijih aktera tj. institucija i organizacijakoje se u Optini bave pruanjem usluga socijalne i djeije zatite kao i odluka na nivouOptine koje se tiu ove problematike.

Utvrivanje problemskih podruja tj. prioritetnih ciljnih grupa raeno je na osnovuizabranih kriterijuma: stepena ugroenosti/ranjivosti ciljne grupe, brojnost ciljne grupe,strukture potreba i nivoa zadovoljavanja potreba efikasnosti i aktivnosti, lokalnihkapaciteta i rasploivih resursa kao i usklaenosti potencijalnih usluga sa prioritetimanacionalnih i drugih lokalnih strategija.

Tokom izrade ovog lokalnog plana, sprovedena je i analiza potreba u zajednici konsultovanje graana i graanki. Naime, u skladu sa odredbama Odluke o ueulokalnog stanovnitva u vrenju javnih poslova (Slubeni list Crne Gore optinskipropisi broj 13/12), Sekretarijat za kulturu, sport i drutvene djelatnosti sproveo jepostupak prethodnog konsultovanja po pitanju izrade Lokalnog plana za unaprijeenjesocijalne i djeje zatite (socijalne inkluzije) za period 2016-2019. godine. Postupak jesproveden na sljedei nain:

- Upitnik je kreiran u cilju konsultovanja javnosti u postupku pripreme ovog lokalnogplana kao i obavjetenje o procesu izrade plana sa pozivom graanima igraankama da daju svoje miljenje o prioritetnim oblastima. Informacija jeobjavljena na internet stranici Optine Kotor i proslijeena medijima.

- Rok za dostavljanje predloga, interesa, stavova, kao i za popunjavanje upitnika upostupku prethodnog konsultovanja bio je 30 dana od dana objavljivanjaobavjetenja i Javnog poziva na internet stranici Optine. Rezultati su uzeti urazmatranje tokom izrade plana.


8

U izradi dokumenta i preporukama za planiranje servisa potovani su principi socijalne idjeije zatite koji su navedeni u vaeem Zakonu o socijalnoj i djeijoj zatiti ("Slubenilist Crne Gore, broj 27/2013 od 11.06.2013. god.):

- uvaavanja integriteta i dostojanstva korisnika socijalne i djeje zatite koja sezasniva na socijalnoj pravdi, odgovornosti i solidarnosti, koja se prua uz potovanjefizikog i psihikog integriteta, bezbjednosti, kao i uz uvaavanje moralnih, kulturnih ireligijskih ubjeenja, u skladu sa zajemenim ljudskim pravima i slobodama;

- zabrane diskriminacije korisnika po osnovu rase, pola, starosti, nacionalnepripadnosti, socijalnog porijekla, seksualne orijentacije, vjeroispovijesti, politikog,sindikalnog ili drugog opredjeljenja, imovnog stanja, kulture, jezika, invaliditeta,prirode socijalne iskljuenosti, pripadnosti odreenoj drutvenoj grupi ili drugoglinog svojstva;

- informisanja korisnika o svim podacima koji su znaajni za utvrivanje njegovihsocijalnih potreba i ostvarivanje prava, kao i o tome kako te potrebe mogu bitizadovoljene;

- individualnog pristupa korisniku u pruanju prava iz socijalne i djeje zatite;- aktivnog uestvovanja korisnika u kreiranju, izboru i korienju prava iz

socijalne i djeje zatite koji se zasniva na uestvovanju u procjeni stanja i potreba iodluivanju o korienju potrebnih usluga;

- uvaavanja najboljeg interesa korisnika u ostvarivanju prava iz socijalne idjeje zatite;

- prevencije institucionalizacije i dostupnosti usluga u najmanje restriktivnomokruenju uvijek kada za to postoje uslovi u njihovim domovima ili lokalnoj zajednicikroz vaninstitucionalne oblike zatite, koje osiguravaju razliiti pruaoci usluga, saciljem poboljanja kvaliteta ivota korisnika i njegove socijalne ukljuenosti;

- pluralizma usluga i prualaca usluga socijalne i djeje zatite koje obavljaju iorganizacije civilnog drutva i druga pravna i fizika lica, pod uslovima i na nainpropisan zakonom;

- partnerstva i udruivanja razliitih nosilaca djelatnosti i programa, posebno nalokalnom nivou u cilju dostupnosti usluga u najmanje restriktivnom okruenju iprevencije institucionalizacije;

- transparentnosti u pogledu informisanja javnosti o socijalnoj i djejoj zatiti usredstvima javnog informisanja, kao i na druge naine, u skladu sa zakonom.

Obaveze i odgovornosti Radne grupe za izradu ovog lokalnog plana prestaju momentomusvajanja Lokalnog plana za razvoj usluga socijalne zatite od strane Skuptine optine,a predsjednik Optine e nakon toga imenovati posebnu Radnu grupu za praenjerealizacije Lokalnog plana za razvoj usluga socijalne zatite.

SITUACIONA ANALIZA

1. PRAVNI I INSTITUCIONALNI OKVIR NA NACIONALNOM NIVOUVAAN ZA IZRADU PLANA

PRAVNI OKVIRIzrada Lokalnog plana za razvoj usluga socijalne i djeije zatite radi se u skladu saZakonom o socijalnoj i djejoj zatiti ("Slubeni list Crne Gore, broj 27/2013"od11.06.2013. god.). U lanu 2 ovog Zakona je navedeno: Socijalna i djeija zatita je


9

djelatnost kojom se obezbjeuju i ostvaruju mjere i programi namijenjeni pojedincu iporodici sa nepovoljnim linim ili porodinim okolnostima, koji ukljuuju prevenciju,pomo u zadovoljavanju osnovnih ivotnih potreba i podrku.

Socijalna i djeja zatita ima za cilj unaprijeenje kvaliteta ivota i osnaivanje zasamostalan i produktivan ivot pojedinca i porodice (lan 4 Zakona o socijalnoj i djeijojzatiti).

U ostvarivanju ciljeva socijalne i djeije zatite, posebno se tite:

1) dijete:- bez roditeljskog staranja;- iji roditelj nije u stanju da se o njemu stara;- sa smetnjama i tekoama u razvoju;- u sukobu sa zakonom;- koje zloupotrebljava alkohol, drogu ili druga opojna sredstva;- koje je rtva zlostavljanja, zanemarivanja, nasilja u porodici i eksploatacije ili kod

kojeg postoji opasnost da e postati rtva;- rtva trgovine ljudima;- kojem roditelji nijesu saglasni oko naina vrenja roditeljskog prava;- koje se zatekne van mjesta prebivalita bez nadzora roditelja, usvojioca ili

staratelja;- trudnica bez porodine podrke i odgovarajuih uslova za ivot;- samohrani roditelj sa djetetom bez porodine podrke i odgovarajuih uslova za

ivot;- kojem je usljed posebnih okolnosti i socijalnog rizika potreban odgovarajui oblik

socijalne zatite.

2) odraslo i staro lice:- sa invaliditetom;- koje zloupotrebljava alkohol, drogu ili druga opojna sredstva;- koje je rtva zanemarivanja, zlostavljanja, eksploatacije i nasilja u porodici ili kod

kojeg postoji opasnost da e postati rtva;- rtva trgovine ljudima;- koje je beskunik;- trudnica bez porodine podrke i odgovarajuih uslova za ivot;- samohrani roditelj sa djetetom bez porodine podrke i odgovarajuih uslova za

ivot;- kojem je usljed posebnih okolnosti i socijalnog rizika potreban odgovarajui oblik

socijalne zatite.

Prava iz socijalne i djeije zatite po vaeem Zakonu o socijalnoj i djeijoj zatiti su:1) osnovna materijalna davanja;2) usluge socijalne i djeije zatite.

Usluge u oblasti socijalne i djeije zatite (l.60 Zakona) su:1) procjena i planiranje;2) podrka za ivot u zajednici;3) savjetodavno-terapijska i socijalno-edukativna usluga;4) smjetaj;5) neodlone intervencije i


10

6) druge usluge.

Usluge procjene i planiranja (prema lanu 61) obavlja Centar za socijalni rad i oneobuhvataju: procjenu stanja, odnosno potreba, snaga i rizika korisnika i drugih licaznaajnih za korisnika; procjenu staraoca, hranitelja, usvojioca i lica kojem je dijetepovjereno na njegu, vaspitanje i obrazovanje i izradu individualnog ili porodinog planapruanja usluga i drugih procjena i planova.

Usluge podrke za ivot u zajednici (prema lanu 62) obuhvataju aktivnosti kojepodravaju boravak korisnika u porodici ili neposrednom okruenju.

Usluge podrke za ivot u zajednici su:- dnevni boravak,- pomo u kui,- stanovanje uz podrku,- svratite,- personalna asistencija,- tumaenje i prevoenje na znakovni jezik i- druge usluge podrke za ivot u zajednici.

Savjetodavno-terapijske i socijalno-edukativne usluge (prema lanu 63) obuhvataju:- savjetovanje,- terapiju,- medijaciju,- SOS telefon i- druge usluge s ciljem prevazilaenja kriznih situacija i unapreivanja

porodinih odnosa.Gore navedene usluge prua prualac usluge socijalne i djeije zatite.

Usluge smjetaja su:- porodini smjetaj-hraniteljstvo;- porodini smjetaj;- smjetaj u ustanovu socijalne i djeije zatite;- smjetaj u prihvatilite.

Pored centra za socijalni rad i drugi prualac usluge socijalne i djeije zatite moe daprua strunu podrku i sprovodi odgovarajuu obuku pruaocima usluge porodinogsmjetaja hraniteljstva i porodinog smjetaja.

Vaeim Zakonom relizuju se opredeljenj koj podrzumijevaju, izmeu ostlog,podsticnje rzvoj rznovrsnih i uvoenje novih usluga socijlne i djeije zatite uzjednici i ukljuivnje u sferu prunj uslug to vie rzliitih kter. Djelatnost uoblasti socijalne i djeije zatite, odnosno pojedine usluge moe, u skladu sa ovimzakonom pruati i prualac usluge: udruenje, preduzetnik, privredno drutvo i fizikolice, u skladu sa zakonom (lan 119).

Nabavka usluga je definisana i navodi se da usluge socijalne i djeje zatite iz l. 62 i63 Zakona o socijalnoj i djeijoj zatiti, kao i usluge smjetaja u ustanovu i prihvatilite sklonite za kojima postoji potreba, a mogu se efikasnije obezbijediti od strane drugihprualaca usluga, obezbjeuju se kroz:

- postupak javne nabavke,


11

- javnim pozivom ili- javno-privatnim partnerstvom.

Zakon predvia i propisivanje minimalnih standarda za pruanje usluga socijalne idjeje zatite i postupak za dobijanje licence za organizacije i strune radnike izoblasti socijalne i djeije zatite, zatim postupak akreditacije programa obuke, odnosnoprograma pruanja usluga, u kome se ocjenjuje da li program obuke, odnosno programpruanja usluga, ispunjava utvrene standarde za akreditaciju.

Od kada je u junu 2013. stupio je na snagu novi Zakon o socijalnoj i djeijoj zatiti,uslijedilo je i usvajanje vie pravilnika iz oblasti socijalne i djeje zatite, a neki od njihsu:- Pravilnik o sadrini i obliku individualnog plana aktivacije i nainu sprovoenja mjera

socijalne ukljuenosti radno sposobnih korisnika materijalnog obezbjeenja (Sl.listCG,broj 58/13)

- Pravilnik o sadraju baze podataka i sadraju i nainu voenja evidencija u socijalnoji djejoj zatiti (Sl.list CG,broj 58/13), kojim se propisuju blii uslovi u pogledusadraja, uvanja, naina voenja i pristupa evidencijama, registrima i bazipodataka.

- Pravilnik o bliim uslovima i standardima za obavlanje strunih poslova u socijalnoj idjejoj zatiti (Sl.list CG,broj 56/13) kojim se utvruju struni poslovi u socijalnoj idjejoj zatiti, kao i blii uslovi i standardi za njihovo obavlanje.

- Pravilnik o organizaciji, normativima, standardima i nainu rada centra za socijalnirad (Sl.list CG,broj 58/13)

- Pravilnik o bliim uslovima za ostvarivanje osnovnih materijalnih davanja iz socijalnei djeje zatite (Sl.list CG,broj 40/13)

- Pravilnik o bliim uslovima za pruanje i korienje usluga porodinog smjetaja-hraniteljstva i porodinog smjetaja (Sl.list CG, broj 19, od 17.aprila 2014.god)

- Pravilnik o bliim uslovima za pruanje i korienje, normativima i minimalnimstandardima usluge smjetaja odraslih i starih lica (Sl.list CG, broj 58 /14)

- Pravilnik o bliim uslovima za pruanje i korienje usluga, normativima i minimalnimstandardima usluga smjetaja djece i mladih u ustanovu i malu kunu zajednicu(Sl.list CG, broj 43 /14)

- Pravilnik o bliim uslovima za pruanje i korienje, normativima i minimalnimstandardima usluga podrke za ivot u zajednici (Sl. list CG, br. 30/15)

- Pravilnik o bliim uslovima za pruanje i korienje, normativima i minimalnimstandardima savjetodavno terapijskih i socijalno edukativnih usluga.

- Pravilnik o bliim uslovima za izvrenje institucionalne mjere upuivanje u vaspitnuustanovu nezavodskog tipa2 (Sl. list CG" ,broj 42/2015)

2 Pravilnik dostupan na: http://bit.ly/29sMArY


12

- Pravilnik o visini sredstava za razvoj, odnosno finansiranje usluga socijalne i djejezatite i kriterijumima za njihovu raspodjelu (Sl.list CG, broj 42/2015")3

- Pravilnik o kriterijumima i mjerilima za utvrivanje cijena usluga dnevnog boravka,pomoi u kui i personalne asistencije, koje obezbjeuje drava4

- Pravilnik o bliim uslovima za pruanje i korienje, normativima i minimalnimstandardima usluge smjetaja u prihvatilitu-sklonitu (Sl.list CG, broj 26/2014)5

- Pravilnik o kriterijumima i mjerilima za uee korisnika, roditelja odnosno srodnika uplaanju trokova usluga podrke za ivot u zajednici, savjetodavno-terapijskih isocijalno-edukativnih usluga i usluga smjetaja (Sl.list CG, broj 77/15).

STRATEKI OKVIR NA NACIONALNOM NIVOU KOJI JE U DIREKTNOJ VEZISA OBEZBJEIVANJEM USLUGA SOCIJALNE ZATITE I DRUGIHSOCIJALNIH SERVISA

Za potrebe analize postojeih socijalnih servisa i procjene perspektive razvoja od kljunevanosti su nacionalne strategije u kojima je zastupljena oblast socijalne zatite idefinisana uloga Ministarstva rada i socijalnog staranja odnosno lokalnih aktera.Najvanije su:- Strategija razvoja socijalne i djeje zatite u Crnoj Gori (2013 -2017.god),- Strategija za integraciju osoba sa invaliditetom (OSI) u Crnoj Gori (2008 2016.god),- Strategija razvoja sistema socijalne zatite starih lica (2013 2017.god)- Strategija razvoja volonterizma (2010 2015. god),- Strategija zatite od nasilja u porodici (2016 2020.god),- Strategija Crne Gore za spreavanje zloupotrebe droga (2013-2020.god) i Akcioni

plan (2013 - 2016.god),- Strategija zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa (2016 2020.god),- Strategija Vlade Crne Gore za poboljanje poloaja Roma i Egipana u Crnoj Gori

(2012-2016.god)

Najvanija u dijelu planiranja usluga socijalne zatite je svakako Strategija razvojasocijalne i djeje zatite u Crnoj Gori za period 2013 - 2017.godine. Ona predviarazvijanje kroz sljedee strateke pravce:- Definisanje razvojne politike socijalne i djeje zatite povezane sa drugim sistemima

i djelatnostima u drutvu i harmonizovane sa meunarodnim propisima istandardima, usmjerene na prevenciju socijalnih problema;

- Decentralizaciju sistema socijalne i djeje zatite;- Uee graana i korisnika u odluivanju o sredstvima i nainima za zadovoljavanje

potreba;- Efikasnija materijalna davanja u socijalnoj i djejoj zatiti;- Obezbjeivanje kvalitetnih usluga u socijalnoj i djejoj zatiti.

Decentralizacija podrazumijeva ukljuivanje i drugih aktera, pored drave, u pruanjeusluga: nevladinih organizacija, privatnog sektora, kao i graana. Kljuni dio koji seodnosi na uspostavljanje usluga definisan je u Strategiji na slijedei nain:Obezbjeivanje kvaliteta usluga podrazumijeva:

3 Pravilnik dostupan na: http://bit.ly/29qDpex4 Pravilnik dostupan na: http://bit.ly/29qDyhS5 Pravilnik dostupan na: http://bit.ly/1XW1fg4


13

- izradu minimalnih standarda usluga socijalne i djeje zatite;- razvoj usluga koje podravaju prirodnu porodicu i porodino okruenje korisnika kao

najmanje restriktivno okruenje;- podsticanje razvoja usluga koje podravaju boravak korisnika u porodici ili

neposrednom okruenju: porodinog smjetaja-hraniteljstva, usluga dnevnih centara,pomoi u kui, savjetodavnih usluga i drugih usluga socijalne i djeje zatite;

- podizanje kvaliteta usluga u postojeim ustanovama na vii nivo i pruanje novihusluga i uvoenje novih programa, posebno za djecu bez roditeljskog staranja, djecusa smetnjama u razvoju, djecu i mlade sa poremeajima u ponaanju, lica sainvaliditetom, rtve trgovine ljudima i porodinog nasilja, lijeene uivaoce opojnihsredstava, oboljelih od AIDS-a i dr.;

- obezbjeivanje efikasnog sistema stune podrke, supervizije i inspekcije;- promjenu u organizaciji rada centara za socijalni rad i uvoenje novih metoda rada.

Pitanje kvaliteta usluga u sistemu socijalne i djeje zatite i jaanje profesionalnihkapaciteta prualaca usluga, posebno u dravnim institucijama je sutinska pretpostavkauspjene reforme sistema socijalne i djeje zatite. Jaanje profesionalnih kapacitetazaposleniih i prualaca usluga u sistemu socijalne i djeje zatite podrazumijeva:kontinuiranu edukaciju zaposlenih; struno napredovanje zaposlenih; izradu iakreditaciju programa edukacije zaposlenih; uvoenje sistema licenciranja i akreditacijeza pruaoce usluga; uvoenje etikih principa i izrada kodeksa prakse i profesionalnogponaanja; uvoenje sistema evaluacije, supervizije i monitoringa efekata preduzetihmjera; uvoenje sistema nezavisnog nadzora i kontrole strunog rada. U skladu sazakonom o socijalnoj i djejoj zatiti i aktivnostima predvienim Akcionim planom Zavodza socijalnu i djeju zatitu u 2015.god je donio Etiki kodeks za zaposlene u socijalnoj idjejoj zatiti.6

2. Strategija za integraciju osoba sa invaliditetom (OSI) u Crnoj Gori (2008 2016.god)kao glavni cilj postavlja unapreenje poloaja OSI i njihovo ukljuivanje u sve oblastidrutva na ravnopravnoj osnovi. Strategijom se preporuuje: Osnovati i razvitinove/nedostajue servise bazirane na istraenim potrebama korisnika: Mrea dnevnihcentara za djecu sa smetnjama u razvoju; Plaeni prevoz djeci sa smetnjama u razvoju injihovim pratiocima do centara gdje se koluju ili gdje borave; Centri za podsticanjesamostalnog ivota OSI; Prevoz osoba sa invaliditetom od vrata do vrata; Gestovniprevodilac; Psi vodii i pomagai; Slube za psiholoko osnaivanje; Starateljstvo licekoje se brine o OSI i koje to obavlja kao profesionalno zanimanje, a koje moe biti iz ueporodice ili po izboru same OSI. Ovaj rad treba da bude uraunat u sta za PIO;Specijalizovano hraniteljstvo za djecu sa smetnjama u razvoju; Personalni asistent zapomo osobama sa invaliditetom. U Akcionom planu za 2014 2015. godinu se navodimjera: Osnovati i razviti nove/nedostajue servise u lokalnim zajednicama u okviru kojesu navedene sljedee aktivnosti: irenje mree dnevnih centara za djecu sa smetnjamau razvoju; Promovisanje hraniteljstva za djecu sa smetnjama u razvoju; Uvoenje uslugepersonalnog asistenta; Uvoenje usluge prevodioca i tumaa za znakovni jezik;Otvaranje male grupne kue za smjetaj djece sa smetnjama u razvoju.

3. Strategija razvoja sistema socijalne zatite starih lica (2013 2017.god)7 za opticilj postavlja: Razvijanje integrisane socijalne zatite starih lica radi ouvanja i

6 Dostupan na: http://bit.ly/29dgk9x7 Dostupno na: http://bit.ly/29dgk9x


14

poboljanja njihovog kvaliteta ivota u prirodnom okruenju i osposobljavanja zaproduktivan ivot u zajednici, kao i radi predupreenja zavisnosti od socijalnih slubi,efikasnim korienjem postojeih resursa i razvijanjem novih dostupnih, kvalitetnih iraznovrsnih usluga socijalne zatite. Kao poseban cilj koji se odnosi na socijalne uslugei ulogu lokalne samouprave navodi: Razvijenu mreu vaninstitucionalnih/lokalnih uslugasocijalne zatite u zajednici koje unapreuju kvalitet ivota starih u njihovoj prirodnojsredini i meugeneracijskih odnosa u porodici. Ono to ova Strategija planira jeste:Ojaati kapacitete lokalnih samouprava za uvoenje lokalnih usluga; Obezbjeditiuvoenje lokalnih socijalnih usluga na optinskom i meuoptinskom nivou, u skladu sasainjenim akcionim planom; Uveenje savjetodavno terapijske i socio edukativneusluge za starije graane u okviru postojedih kapaciteta u sistemu socijalne ilizdravstvene zatite u vidu posebnih programa; Unapreeni mehanizmi uea NVOsektora u obezbjeivanju socijalnih usluga kroz razvanje mehanizama dostupnostifinansijskih sredstava iz budeta NVO sektoru i drugim pruaocima usluga u skladu sapluralizmom pruaoca usluga i podrku razvoju volonterizma u obezbjeivanju socijalnihusluga ime se doprinosi povremenom/kontinuiranom obogaivanju osnovnog sadrajausluge koji je propisan minimalnim standardima kvaliteta usluge.

4. Strategija razvoja volonterizma (2010 - 2015) u dijelu koji se odnosi na socijalnu izdravstvenu zatitu navodi da treba raditi na poboljanju kvaliteta i ekonominostisocijalne zatite. Uee i dobra volja graana mogu biti velika pomo socijalnoiskljuenim kategorijama drutva. Mjere predloene Strategijom obuhvataju angamanvolontera u dijelu unapreivanja socijalne zatite i kvaliteta servisa za djecu, stara inemona lica, beskunike i druge socijalno iskljuene kategorije stanovnitva.

5. Strategija zatite od nasilja u porodici (2016 - 2020), uraena je u skladu sa Zakonomo zatiti od nasilja u porodici (l 18). Strategija sadri: 1) ocjenu stanja i identifikovanjekljunih problema u socijalnoj i drugoj zatiti; 2) ciljeve i mjere za unaprijeenje socijalnei druge zatite, a naroito u vezi: podizanja nivoa svijesti graana o problemu nasilja iformiranja stavova o neprihvatljivosti nasilja; razvoja programa za prevenciju nasilja;podrke porodici u prevenciji nasilja; daljeg razvoja normativnog okvira u oblasti zatite;jaanja saradnje organa, ustanova, organizacija i drugih pravnih i fizikih lica koja sebave zatitom; sticanja novih znanja i vjetina svih koji se bave zatitom; unapreenjasistema za prikupljanje i analizu podataka i izvjetavanja o sluajevima nasilja. Navodise da Vlada i lokalne samouprave treba da rade na uspostavljanju dovoljnog brojasklonita za rtve porodinog nasilja.

6. Protokol o postupanju, prevenciji i zatiti od nasilja u porodici. Shodno obavezama izStrategije zatite od nasilja u porodici u novembru 2011. godine potpisan je i Protokol opostupanju, prevenciji i zatiti od nasilja u porodici, iji su potpisnici Vrhovni Sud,Ministarstvo pravde, Vrhovno Tuilatvo, Ministarstvo prosvjete i sporta, Ministarstvozdravlja, Ministarstvo rada i socijalnog staranja, Uprava policije i Vijee za prekraje.Protokol definie tip usluga koje treba da obezbijede instiitucije koje pruaju zatiturtvama nasilja u porodici, kao i rad na formiranju multidisciplinarnih timova na lokalnomnivou za praenje i unapreenje koordinirane i efikasne zatite rtava porodinog nasilja.

7. Strategija Crne Gore za spreavanje zloupotrebe droga 2013-2020 i Akcioni plan2013- 2016, sadri konkretne priloge, kao i ugraene prijedloge i sugestije iskazane odstrane nadlenih dr avnih organa, referentnih ustanova, lokalne samouprave,strunjaka raznih profila, kao i nevladinih organizacija. U dijelu ostvarivanja ciljaSmanjenja potranje za drogama posebna je vanost za oblast socijalnih servisa uloga


15

svih aktera u oblasti rehabilitacije i reintegracije zavisnika/ca od droga u drutvo,ukljuujui i lica na izdravanju kazne i okviru kog je predvieno poveanje dostupnosti,pristupanost i pokrivenosti efikasnim raznovrsnim intervencijama vezanim za socijalnurehabilitaciju i socijalnu reintegraciju.

8. Strategija zapoljavanja i razvoja ljudskih resursa (2016 2020.god) kao jedan odprioriteta navodi: Promovisanje socijalne inkluzije i smanjenje siromatva. U sklopuovog prioriteta djelovae se na unapreenje Sistema socijalnih davanja i socijalnihusluga, integracije u obrazovanju i zapoljavanju lica sa invaliditetom, kao i napodsticanju ukljuivanja pripradnika/ca drutveno ranjivih grupa na trite rada (RE,rtve nasilja, trgovine ljudima, kao i osobe koje su povratnici u zemlju po osnovureadmisije). U ovom dokumentu se navodi da razvoj usluga koje podravaju ivot uzajednici predstavlja vaan segment ovog cilja i podrazumijeva aktivnosti nausklaivanju sa propisanim standardima za pruanje usluga socijalne i djeje zatite iuspostavljanju sistema licenciranja strunih radnika i prualaca usluga.

9. Strategija za razvoj hraniteljstva u Crnoj Gore sa Akcionim planom za period 2012.-2016. godini doneena je u cilju odrivog, efikasnog i svima dostupnog sistema zatitedjece i mladih bez roditeljskog staranja. U Strategiji je navedeno da se hraniteljstvo kaoadekvatni oblik zatite zasniva se na partnerstvu javnog, privatnog i civilnog sektora kaopruaoca usluga u ovoj oblasti i uz stimulisanje pune participacije korisnika djece, kao ihranitelja. Kao direktni korisnici se navode: djeca i mladi; bioloke porodice djece usistemu socijalne zatite; srodnike hraniteljske porodice; nesrodnike hraniteljskeporodice; graani potencijalni kandidati za hraniteljstvo; zaposleni u centrima zasocijalni rad; zaposleni u domovima za djecu; zaposleni u organima dravne i lokalnesamouprave koji rade u oblasti zatite djece; nevladine organizacije. Pored toga uindirektne ciljne grupe spadaju: mediji; zaposleni u zdravstvenim i obrazovnimustanovama; ira javnost.

INSTITUCIONALNI OKVIR: AKTERI KLJUNI ZA RAZVOJSOCIJALNIH SERVISA NA NACIONALNOM NIVOU

Ministarstvo rada i socijalnog staranja

Uredbom Vlade Crne Gore lanom 18. regulisana je uloga i nadlenost Ministarstva radai socijalnog staranja kako slijedi: Ministarstvo rada i socijalnog staranja vri posloveuprave koji se odnose na: radne odnose, zatitu na radu, zarade i druga primanja iz radai po osnovu rada; trite rada, zapoljavanje i obrazovanje odraslih za potrebe tritarada u svim oblicima rada osim u dravnim organima; zapoljavanje i rad stranaca uCrnoj Gori; zapoljavanje lica sa invaliditetom; zatitu graana Crne Gore na radu uinostranstvu; meunarodnu saradnju i meunarodne ugovore iz nadlenostiministarstva; sistem penzijskog i invalidskog osiguranja i oblast borake i invalidskezatite; zatitu boraca, vojnih invalida, porodica palih boraca, civilnih invalida rata ilanova njihovih porodica; socijalnu zatitu, djeju zatitu, zatitu lica sa invaliditetom,zatitu starih lica; socijalnu zatitu lica koja trai azil, lica kojima je priznat statusizbjeglice i lica kojima je odobrena dodatna zatita; porodinu zatitu; saradnju saCrvenim krstom Crne Gore, nevladinim organizacijama, agencijama Ujedinjenih nacija idrugim meunarodnim organizacijama; upravni postupak iz nadlenosti ministarstva;prvostepeni prekrajni postupak; voenje registra Opteg i granskih kolektivnih ugovora,


16

registra sindikalnih organizacija, registra reprezentativnih sindikata i registrareprezentativnih organizacija udruenja poslodavaca; davanje ovlaenja za obavljanjeposlova iz oblasti zatite na radu i voenje registra izdatih ovlaenja; priznavanjeinostranih sertifikata u neformalnom i informalnom obrazovanju sa voenjem centralnogregistra; upravni nadzor u oblastima za koje je ministarstvo osnovano; kao i drugeposlove koji su mu odreeni u nadlenost.

Unutar Ministarstva organizovan je posebno Direktorat za socijalno staranje i djejuzatitu u okviru koga se nalaze: Direkcija za socijalnu i djeju zatitu i nadzor, Direkcijaza zatitu rizinih grupa i Direkcija za razvoj usluga. U Direktoratu za socijalno staranje idjeju zatitu vre se poslovi koji se odnose na: zatitu porodice, pojedinca, djece uriziku i lica u stanju socijalne potrebe, odnosno socijalne iskljuenosti a posebno nanesposobne za rad i materijalno neobezbijeene, djecu bez roditeljskog staranja, djecusa tjelesnom, mentalnom i senzornom ometenou, zlostavljanu i zanemarenu djecu,djecu sa poremeajem u ponaanju, lica sa invaliditetom, stara lica, lica i porodicekojima je usljed posebnih okolnosti potreban odgovarajui oblik socijalne zatite kao iizbjegla i interno raseljena lica; kreiranje stratekih dokumenata koji su od interesa zazatitu pojedinih ranjivih kategorija stanovnitva; praenje primjene usvojenihdokumenata; drugostepeni upravni postupak u oblasti socijalne i djeje zatite iporodinih odnosa; poslove iz oblasti analitike, planiranja i pripreme analiza, informacija iizvjetaja o finansijskim tokovima koji slue kao osnova u izradi projekcije potrebnihsredstava za finansiranje godinjih potreba i obaveza i investicionih ulaganja u oblastimasocijalne i djeje zatite; izradu izvjetaja i statistika o korienju sredstava iz oblastisocijalne i djeje zatite i njihovo generisanje unutranjim i spoljnim entitetima;programiranje i monitoring prioriteta/mjera koji je vezan za socijalnu inkluziju, u okviruOperativnog programa IPA IV komponente razvoj ljudskih resursa, ostvarivanje saradnjesa NVO i organima lokalne samouprave.

U Direkciji za socijalnu i djeju zatitu i nadzor vre se poslovi koji se odnose na:pripremu nacrta i predloga zakona, podzakonskih akata i drugih propisa iz oblastisocijalne i djeje zatite; pripremu odgovarajuih informacija, analiza i programa;davanje strunih miljenja u vezi primjene zakona i drugih propisa iz ove oblasti;saradnju sa lokalnom samoupravom i nevladinim organizacijama; ostvarivanje prava namaterijalno obezbjeenje porodice; smjetaj u drugu porodicu; pomo u vaspitanju iobrazovanju djece i mladih sa posebnim potrebama; ostvarivanje prava na linuinvalidninu, njegu i pomo drugog lica kojima je priznat status izbjeglice, opremu zanovoroeno dijete, dodatak za djecu; odmor i rekreaciju djece; ostvarivanje prava uoblasti porodinih odnosa; rjeavanje u drugostepenom upravnom postupku iz oblastisocijalne i djeje zatite; voenje postupka o ispunjavanju uslova za obavljanjedjelatnosti javnih i privatnih ustanova za ovu oblast i obavljanje socijalne i djeje zatitekao preduzetnike djelatnosti; dodjelu koncesija u skladu sa Zakonom o socijalnoj idjejoj zatiti; poslove iz oblasti analitike, planiranja i pripreme analiza, informacija iizvjetaje o finansijskim tokovima u oblasti socijalne i djeje zatite; saradnju sa NVO iorganima lokalne samouprave; izradu analiza, izvjetaja i informacija iz oblasti socijalne idjeje zatite.

U Direkciji za zatitu rizinih grupa vre se poslovi koji se odnose na: pripremu propisa idrugih akata u ovoj oblasti; pripremu analiza, informacija izvjetaja i strunih miljenja uvezi stanja i primjene propisa iz ove oblasti; praenje stanja u oblasti zatite djece bezroditeljskog staranja i zlostavljene i zanemarene djece, invalida i djece sa posebnim


17

potrebama, djece sa poremeajima u ponaanju, starih lica, raseljenih i izbjeglih lica iRAE; trgovinu djecom i ljudima; bolesti zavisnosti; voenje evidencije potencijalnihusvojilaca i djece podobne za usvojenje; programiranje i monitoring prioriteta/mjera kojije vezan za socijalnu inkluziju, u okviru Operativnog programa IPA IV komponente razvojljudskih resursa, ostvarivanje saradnje sa NVO i organima lokalne samouprave; izraduanaliza, izvjetaja i informacija iz oblasti zatite rizinih grupa.

U Direkciji za razvoj usluga vre se poslovi koji se odnose na: praenje i prouavanjestanja u oblasti usluga i predlaganje mjera za unaprjeenje ove oblasti; pripremanjeanaliza, informacija, izvjetaja i strunih miljenja u vezi stanja i primjene propisa uoblasti usluga; pripremu propisa i drugih akata u ovoj oblasti; pripremu konkursa zarazvoj usluga; monitoring usluga; sprovoenje finansijske analize i izradu finansijskogpredloga investiranja u ovoj oblasti; uestvovanje u informisanju pruaoca usluga ilokalnih samouprava; analizu godinjih potreba lokalnih zajednica; obezbjeenjeizvjetaja o radu, izvjetaja o finansijskom poslovanju za predhodnu godinu i programarada za tekuu godinu ustanova socijalne i djeje zatite; analizu postojeih kapaciteta ipotreba za uvoenjem novih usluga u cilju identifikovanja potreba za uvoenjem novihusluga.

Zavod za socijalnu i djeju zatitu

Zavod za socijalnu i djeju zatitu je samostalan organ uprave, ija djelatnost jeutvrena Zakonom o socijalnoj i djejoj zatiti i Uredbom o organizaciji i nainu radadravne uprave.

Pravilnikom o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji, utvrena je organizacija u ciljuefikasnijeg i efektivnijeg ostvarivanja procesa rada u Zavodu, prema kojoj se posloviorganizuju u okviru dva Odjeljenja i jedne Slube: Odjeljenje za razvoj i strunu podrku,Odjeljenje za unaprjeenje kapaciteta strunih radnika i Sluba za opte poslove ifinansije.

Poslovi u okviru Odjeljenja za razvoj i strunu podrku se odnose na: savjetodavne,istraivake i strune poslove u oblasti socijalne i djeje zatite; praenje kvalitetastrunog rada i usluga u ustanovama socijalne i djeje zatite; pruanje strunesupervizijske podrke radi unaprjeenja strunog rada i usluga socijalne i djeje zatite;istraivanje socijalnih pojava i problema, djelatnosti i efekata socijalne i djeje zatite,izradu analiza i izvjetaja i predlaganje mjera za unaprjeenje u oblasti socijalne i djejezatite; razvijanje sistema kvaliteta u socijalnoj i djejoj zatiti, koordiniranje razvojastandarda usluga i predlaganje nadlenom organu dravne uprave unaprjeenjepostojeih i uvoenje novih standarda; uee u izradi, sprovoenju, praenju i ocjeniefekata primjene strategija, akcionih planova, Zakona i drugih propisa koje se odnose narazvoj djelatnosti socijalne i djeje zatite; kao i druge poslove koji su mu odreeni unadlenost. U ovom Odjeljenju sistematizovana su radna mjesta za 6 izvrilaca. RadomOdjeljenja rukovodi naelnik.

Poslovi u okviru Odjeljenja za unapreenje kapaciteta strunih radnika se odnose na:uspostavljanje sistema stalnog profesionalnog razvoja kadrova u oblasti socijalne idjeje zatite; strune i organizacione poslove u postupku akreditacije programa obuke,odnosno programa pruanja usluga kojima se obezbjeuje struno usavravanjestrunim radnicima i strunim saradnicima i pruaocima usluga; licenciranje strunih


18

radnika i izdavanje licence za rad, u skladu sa Zakonom o socijalnoj i djejoj zatiti;donoenje Etikog kodeksa za zaposlene u oblasti socijalne i djeje zatite;organizovanje strunog usavravanja strunih radnika i strunih saradnika; izradupublikacija, monografija, asopisa i zbornika radova, strunih prirunika, vodia,informatora, studija i primjera dobre prakse; informisanje strune i ire javnosti osprovoenju socijalne i djeje zatite; ukazivanje na potrebe i probleme korisnika, aposebno korisnika iz osjetljivih drutvenih grupa; kao i druge poslove koji su muodreeni u nadlenost. U ovom Odjeljenju sistematizovana su radna mjesta za 6izvrilaca. Radom Odjeljenja rukovodi naelnik.

U Slubi za opte poslove i finansije obavljaju se poslovi koji se odnose na: izradu optihakata Zavoda; pripremu i objedinjavanje programa i planova rada i izvjetaja o raduZavoda; pripremu pojedinanih akata o ostvarivanju prava iz radnog odnosa zaposlenih;pripremu i zakljuivanje ugovora sa fizikim i pravnim licima, strune i administrativneposlove; kancelarijske poslove; pripremu akata za obraun zarada, naknada i drugihprimanja zaposlenih; materijalno finansijske poslove; izradu finansijskih iskaza; javnenabavke; blagajniko poslovanje i voenje finansijskih statistika. U Slubi susistematizovana radna mjesta za 6 izvrilaca. Slubom rukovodi naelnik.

Prema Pravilniku u Zavodu su sistematizovana radna mjesta za ukupno 19 izvrilacaukljuujui i direktora Zavoda.

Pored Ministarstva rada i socijalnog staranja, posebno vanu ulogu imaju i Ministarstvoprosvjete i sporta i Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, ali i ostala ministarstva usvom domenu.

Zavod za statistiku Crne Gore MONSTAT

Zavod za statistiku Crne Gore MONSTAT je nadleno tijelo za proizvodnjuzvanine statistike. U okviru rada Sektora socijalnih statistika i demografije, konkretnoOdsjeka statistike trita rada, uslova ivota, socijalne usluge i potronje domainstavarade se istraivanja iz oblasti socijalne zatite i prikupljaju se informacije o korisnicimausluga koji su u stanju socijalne potrebe. Prate se centri za socijalni rad, ustanovesocijalne zatite, korisnici socijalne zatite (maloljetni i punoljetni). Podaci o centrima zasocijalni rad prikupljaju se statistikim izvjetajima dobijenih od centara za socijalni rad,dok se podaci o ustanovama za socijalnu zatitu prikupljaju statistikim izvjetajimadobijenih od ustanova za socijalnu zatitu djece, omladine i odraslih lica. Ovi podaci surezultat redovnih statistikih istraivanja koja se sprovode u dvogodinjoj periodici.Pored ovih prikupljaju se i podaci o korisnicima socijalne zatite koji se dobijaju naosnovu redovnih statistikih istraivanja centara za socijalni rad koja se sprovode svakegodine.

Pored navedenih, za oblast socijalne zatite vane su i ustanove socijalne i djeijezatite

Ustanove za odrasla i stara lica obezbjeuju privremeni ili trajni smjetaj, ishranu, njegu izdravstvenu zatitu odraslim i ostarjelim licima koja su bez sredstava za ivot, bezporodinog staranja, ometene u psihikom ili fizikom razvoju, i usljed toga nesposobna


19

za samostalan ivot, a i bez uslova da im se odgovarajua njega i pomo obezbijedi usopstvenoj porodici.

Ustanove za djecu i mlade (ustanove za djecu i mlade lienu roditeljskog staranja,ustanove za djecu i mlade ometenu u psihikom i fizikom razvoju, ustanove za djecu imlade sa poremeajima u ponaanju) obezbjeuju privremeno ili trajno zbrinjavanje,ishranu, zdravstvenu zatitu, vaspitanje, obrazovanje i struno osposobljavanje djece imladih kojima je potreban ovakav oblik zatite.

2. LOKALNE STRATEGIJE, AKCIONI PLANOVI, ODLUKE U OBLASTISOCIJALNE ZATITE

Optina Kotor u dijelu stratekih dokumenata vanih za ovu oblast ima usvojene:

- Strateki plan razvoja optine Kotor (2013 2017),- Lokalni akcioni plan u oblasti invalidnosti (LPAI) za Optinu Kotor (2010-2015),- Lokalni akcioni plan inkluzije RAE populacije u Optini Kotor (2011-2015),- Lokalni plan akcije za mlade (LPAM),- Lokalni plan akcije za djecu (LPAD) za Optinu Kotor (2012-2017) i- Lokalni akcioni plan za postizanje rodne ravnopravnosti mukaraca i ena,- Odluka o socijalnim davanjima Optine Kotor8.

Svaki od navedenih dokumenata u nekom svom dijelu sadri ciljeve i/ili mjere kojepospjeuju socijalnu inkluziju i poboljavaju sistem podrke za ugroene ili drutvenoranjive grupe. Tako da Strateki plan razvoja Optine obuhvata i oblast socijalne zatite,dok Lokalni plan akcije u oblasti invalidnosti u Optini Kotor (2010 2015) kao jedan odciljeva navodi omoguavanje formiranja i razvoj slubi podrke u cilju poveanja nivoanezavisnosti OSI u svakodnevnom ivotu. Takoe, Lokalni plan inkluzije RAE populacijekao jednu od oblasti izdvaja socijalnu zatitu i istie neophodnost omoguavanjaefikasnog ostvarivanja prava i usluga socijalne i djeje zatite za porodice RAEpopulacije. U lokalnom planu koji se bavi pitanjima mladih, istaknuta je potreba zasavjetodavnih slubama, dok se u planu koji se bavi stratekim pristupom unapreenjupoloaja djece navodi neophodnost rada u oblasti socijalnog i ekonomskog osnaivanjaporodica, pogotovo porodica sa djecom koja imaju tekoe ili smetnje u razvoju.

Optina Kotor ima usvojenu Odluku o socijalnim davanjima Optine Kotor (Sl listCrne Gore Optinski propisi br.03/14 od 28. 01. 2014).

3. INSTITUCIJE NA LOKALNOM NIVOU

Sekretarijat za kulturu, sport i drutvene djelatnosti Optine Kotor

Sekretarijat za kulturu, sport i drutvene djelatnosti Optine Kotor u svojoj nadlenostivri sledee poslove koji se odnose na socijalnu politiku:

8 Sl list CG-Optinski propisi br.03/14 od 28. 01. 2014.


20

- ureivanje odnosa i obezbjeivanje primjene propisa i drugih akata iz oblastisocijalne i djeje zatite,- kuna njega i pomo starim i invalidnim licima,- voenje postupka za ostvarivanje prava na jednokratne novane pomoi, naosnovu Odluke o socijalnim davanjima ("Sl. list Crne Gore - optinski propisi", br. 03/14od 28.01.2014) kojoj su propisani uslovi za dobijanje ove vrste pomoi- rjeavanje o priznavanju prava iz oblasti borako-invalidske zatite i zatitecivilnih invalida rata i voenje evidencije o broju tih korisnika.- vrenje strunih i drugih poslova, koji su shodno propisima povjereni Optini udijelu zbrinjavanja izbjeglih i raseljenih lica;- Refundacija akog prevoza za lica iji su roditelji u stanju socijalne potrebe- Rjeavanje stambenih pitanja lica u stanju socijalne potrebe na osnovu Odluke orjeavanje stambenih pitanja lica u stanju socijalne potrebe (,,Sl.list Crne Gore-optinskipropisi br 13/11 od 18.04.2011 godine),

Funkcionisanje radnih grupa i savjeta za socijalnu politikuNa nivou Optine nema posebno formiranih radnih grupa ili savjeta za socijalnu politiku.

Saradnja i partnerstvo sa drugim institucijama i organizacijama civilnog drutva u razvojui pruanju socijalnih usluga

to se tie saradnje i partnerstva sa drugim institucijama i organizacijama civilnogdrutva Sekretarijat za kulturu, sport i drutvene djelatnosti Optine Kotor ima razvijenusaradnju sa Centrom za socijalni rad, saradnju sa Zavodom za zapoljavanje kao i saCrvenim Krstom optine Kotor koji uestvuje u realizaciji Geronto programa.

U toj oblasti, vana je saradnja sa ZZZCG i Crvenim Krstom, pa je na osnovu lana 30Statuta Optine Kotor (Sl.list Optine Kotor br. 03/04 i Sl.list CG-Optinski propisibr.17/08, 31/09, 40/10 i 04/11), provodei u djelo pravo na pomo iz odredbi lana 7. i 8.Odluke o socijalnim davanjima Optine Kotor (Sl list Crne Gore Optinski propisibr.03/14 od 28. 01. 2014), a u skladu sa Strategijom razvoja socijalne zatite starih licau Crnoj Gori, u cilju nastavka obezbjeivanja pomoi i njege starim licima u kui,Skuptina Optine Kotor je na sjednici odranoj 23.12.2015. godine, donjela ODLUKU oizvoenju lokalnog javnog rada u Optini Kotor za pomo i njegu starih lica u kui.U skladu sa ovom odlukom, Optina Kotor e u 2016. godini nastaviti saobezbjeivanjem pomoi i njege starim licima u kui, u obliku lokalnog javnog rada. Ciljnavedenog lokalnog javnog rada je obezbjeivanje dodatne socijalne zatite za staralica kroz organizaciju servisa njege, socijalne i zdravstvene podrke, pomoi u kui islino, kako bi se ostvarilo pravo na pomo i njegu u kui i njegovi oblici i prioritetikonstituisani lanom 7 i 8 Odluke o socijalnim davanjima.

Optina Kotor e biti nosilac opisanih aktivnosti, a optinska organizacija Crvenog krstaizvoa ovog lokalnog javnog rada.Potencijalni partneri Optine u realizaciji ovog lokalnog javnog rada mogu biti i drugisubjekti sa kojima bi se zakljuio sporazum o saradnji u realizaciji ovog lokalnog javnograda.

Radi izvoenja ovog lokalnog javnog rada, u skladu sa potrebama, brojem korisnika,prioritetima i kriterijumima, kao i oblika pomoi u kui, u skladu sa navedenom OdlukomOptine Kotor, bie radno angaovana na odreeno vrijeme pet lica - gerontodomaicekoje su tokom prethodnog perioda, poev od 2005. godine, bile radno angaovane preko


21

Zavoda za zapoljavanje Crne Gore i Karitasa kotorske Biskupije, na projektu javnograda Njega starih lica u Crnoj Gori.

U skladu sa raspoloivim sredstvima u Budetu Optine i potrebama za ovim vidompomoi, broj gerontodomaica kao i nain njihovog plaanja moe biti mijenjan. Zarealizaciju potrebnih aktivnosti, a naroito praenje, kontrolu i organizaciju vrenja ovoglokalnog javnog rada bie zadueni predstavnici Crvenog krsta Kotor i Sekretarijata zakulturu, sport i drutvene djelatnosti Optine Kotor.

Sredstva za zarade i naknade gerontodomaica planirana su Budetom Optine Kotorza 2016. godinu, ekonomska ifra 4215 Tua njega i pomo-gerontoloka sluba.

U cilju kompletne realizacije i naina finansiranja ovog lokalnog javnog rada za pomo injegu starih lica u kui, Optina Kotor i Optinska organizacija Crvenog krsta Kotor,zakljuie Sporazum, koji ini sastavni dio ove Odluke kojim e se ovaj partnerski odnosdefinisati u pogledu cilja, njegovog trajanja, prava i obaveza partnera, naina prenoenjasredstava za isplatu kao i naina njegovog praenja i provoenja u djelo i to u roku odosam dana od dana donoenja Odluke.

CENTAR ZA SOCIJALNI RAD U KOTORU

Centar za socijalni rad za optinu Kotor je organizovan u sklopu JU Centar za socijalnirad za optine Kotor, Tivat i Budva.

U skladu sa Zakonom ova Ustanova prua sve vrste usluga koje su zastupljene krozodreena prava definisana zakonima na nacionalnom nivou.

Pored usluga u oblasti socijalne i djeje zatite, materijalno obezbjeenje predstavljanajbrojnije pravo iz socijalne zatite, a ostvaruje se kroz stalne novane pomoi,jednokratne pomoi, kao i pomoi u naturi. Osnovna materijalna davanja licimakoja se nalaze u stanju socijalne potrebe odvijaju se kroz sledee oblike:- Materijalno obezbjeenje;- Lina invalidnina;- Dodatak za njegu i pomo;- Zdravstvena zatita;- Trokovi sahrane;- Jednokratna novana pomo;

U svom radu, CSR daje informacije i vodi proces ostvarivanju prava na linu invalidninu,koji imaju lica sa tekim invaliditetom. Pored ovog, oblast rada je i pravo na dodatak zanjegu i pomo, koji ostavruju ona lica koja nisu zbog prirode svoje bolesti u mogunostida se staraju sama o sebi, a nakon sprovedenog postupka i datog miljenja od stranesocijalno- ljekarske komisije.

CSR takoe obuhvata i oblast:- Prava na zdravstvenu zatitu obezbjeuje se korisniku: materijalnog obezbjeenja,

dodatka za njegu i pomo i usluge smjetaja, ukoliko ovo pravo nije ostvario podrugom osnovu.

- Prava na pomo za vaspitanje i obrazovanje djece i mladih sa posebnim obrazovnimpotrebama imaju djeca i mladi koji su ostvarili pravo na vaspitanje i obrazovanje, u


22

skladu sa posebnim zakonom. Pravo na pomo obuhvata: trokove smjetaja itrokove prevoza. Centar ima svog predstavnika u timu za usmjeravanje djece saposebnim potrebama, koji prisustvuje sastancima jedan do dva puta mjeseno,zavisno od broja podnijetih zahtjeva.

- Pravo na dodatak na djecu.

Radi ublaavanja teke materijalne situacije pojedinih porodica- korisnika materijalnogobezbjeenja, CSR Kotor prua i jednokratne novane pomoi korisnicima navedenogprava, dok je od strane Centra, odnosno, od strane resornog Ministarstva, ocijenjeno daje pomo neophodna i licima koja nisu korisnici materijalnog obezbjeenja, pa su zatakva lica odraene socijalne anamneze. Treba istai da se sve vei broj graanaobraa za ovaj vid pomoi, kako Centru, tako i direktno resornom Ministarstvu ili VladiCrne Gore, obzirom da su trenutne pomoi preko Centra limitirane i kreu se do 50,00eura. Iz tog razloga u 2015. godini je oformljen i Tim za dodjelu jednokratnih novanihpomoi, iji je zadatak da oformi predmete od podnijetih zahtjeva, odraenih anamneza,a koji e se proslijediti Ministarstvi rada i socijalnog staranja na dalju obradu ili e pohitnosti postupka biti rjeeni u samom Centru.

Osim pomenutog tima, u okviru CSR Kotor, postoje sledei timovi:

1) Tim za porodinu i branu problematiku,2) Tim za maloljetniku delinkvenciju,3) Tim za starateljstvo,4) Tim za zatitu od nasilja i5) Tim za usvojenje.

Naime, primjena Zakona o socijalnoj i djeijoj zatiti, te Porodinog zakona i ostalihzakonskih i podzakonskih akata vezanih za ovu problematiku obuhvata i oblasti:starateljstva, usvojenja, rada na poremeenim porodinim odnosima, maloljetnikojdelinkvenciji, delinkvenciji punoljetnih lica i savjetodavnom radu. Zbog specifinostiproblematike ovi poslovi zahtjevaju svestrani pristup, te je obrada ovih predmeta timska.Timove sainjavaju socijalni radnik, psiholog i pravnik.

U radu CSR Kotor, velika panja se posveuje saradnji i partnerstvu sa drugiminstitucijama i organizacijama civilnog drutva u razvoju i pruanju usluga socijalnezatite, a posebno je razvijena sa: kolama, zavodom za zapoljavanje, zdravstvenimustanovama - bolnica, Centar za mentalno zdravlje i ZU Psihijatrija u Kotoru, zatimCrveni krst - Kotor, Optina i MUP.

JZU DOM ZDRAVLJA KOTOR

JZU Dom zdravlja Kotor je javna zdravstvena ustanova primarnog nivoa zdravstvenezatite, koja kao referentni centar prua podrku izabranom doktoru.Poseban i izuzetnoznaajan segment rada u okviru Doma zdravlja jeste prevencija koja se prvenstvenosprovodi kroz rad savjetovalita. JZU Dom zdravlja Kotor svoju djelatnost obavlja uzgradi Doma zdravlja u Dobroti, a ima isturene ambulante u Risnu i Radanoviima.


23

JZU Dom zdravlja Kotor ustanova je koja prvenstveno prua osnovnu primarnuzdravstvenu zatitu graanima kroz set specijalistikih usluga:

Centri za podrku: Centar za plune bolesti, Centar za mentalno zdravlje. Centar za RTG i ultrazvunu dijagnostiku. Biokemijska laboratorijska dijagnostika. Mikrobioloka dijagnostika.

Centri za prevenciju- Centri za prevenciju funkcioniu kroz rad savjetovalita.

U Ustanovi fukcioniu sljedea savjetovalita:- Populaciono savjetovalite;- Savjetovalite za HIV/AIDS;- Savjetovalite za mlade i- Savjetovalite za reproduktivno zdravlje.

Pored navedenog u ovom Domu zdravlja sistematizovane su: Medicina rada i Sportskamedicina, kao i jedinice za podrku (Jedinica za patronau; Jedinica za fizikalnu terapijuprimarnog nivoa; Jedinica za sanitetski prevoz).

ZAVOD ZA ZAPOLJAVANJE BIRO RADA HERCEG NOVI, KOTOR I TIVAT

Biro rada Kotor funkcionalno je organizovan u okviru Zavoda za zapoljavanje CrneGore, u sklopu djelatnost Biroa rada koji obuhvata optine Herceg Novi, Kotor i Tivat.

Nadlenost Zavoda za zapoljavanje Crne Gore, PJ Kotor je da vodi evidenciju o svimnezaposlenim licima. Kontakt sa nezapolenima, prikupljanje podataka i trijaa obavljajuse u Birou rada. Trijaa predstavlja polaznu osnovu za ustanovljavanje koja lica spadajuu jednu od sljedeih kategorija:- neposredno zapoljiva lica- uslovno zapoljiva lica- tee zapoljiva lica.

Zavod za zapoljavanje vri usmjeravanje prijavljenih lica na usluge profesionalnogizbora, psihosocijalne i motivacijske podrke i osposobljavanja za rad.

Tee zapoljiva lica (osobe sa invaliditetom, kategorisana omladina, povratnici saodsluenja kazne zatvora, rtve nasilja, psihiki bolesnici, lica koja su u procesutranzicije izgubila posao, lica preko 50 godina starosti i Romi), ukljuuju se u procesprofesionalne rehabilitacije i aktivne politike zapoljavanje (APZ), kao i u neke odsocijalnih programa.

JU ZAVOD ZA KOLOVANJE I REHABILITACIJU LICA SA POREMEAJIMASLUHA I GOVORA-


24

Zavod za kolovanje i rehabilitaciju lica sa poremeajima sluha i govora funkcionie od1946. Tokom 2010. godine Zavod mijenja ime u Resurni centar za kolovanje irehabilitaciju lica sa poremeajima sluha i govora Dr Peruta Ivanovi

Ciljna grupa su lica sa smetnjama sluha i govora, kao i djeca sa potekoama u uenju.Zavod ima 71 zaposleno lice, velike prostorne kapacitete.

Prua usluge kolovanja i rehabilitacije. Sarauje sa pedijatrijskom, orl, psiholokom,neuropsihijatrijskom slubom. Uenici/e Zavoda imaju rijeenja optinskih komisija osmjetaju u RC, besplatne udbenike i kolski pribor.

Tokom na primjer 2014 godine Zavod je imao 218 korisnika usluga (u koli iambulantama). Strukturu korisnika ine lica sa tekoama u uenju i socio-emocionalnom razvoju, osobe sa smetnjama sluha i govora, kao i lica sa pervazivnimsmetnjama.

Saradnja Zavoda najintezivnija je sa Ministarstvom prosvjete i sporta, Ministarstvomzdravlja, Ministarstvom rada i socijalnog staranja, Zavodom za kolstvo, Ispitnimcentrom, Centrom za struno obrazovanje. Saradnja se ogleda u podizanju kvalitetavaspitno-obrazovnog i terapijskog procesa, primjeni novih obrazovnih programa istandarda i slino.

Sarauje sa optinskom Kancelarijom za prevenciju narkomanije, zatim organizacijamacivilnog drutva poput: Udruenje mladih sa hendikepom, Art Montenegro, Intermonte,NO Kamelija i sl.

U dogledno vrijeme planirano je otvaranje Dnevnog centra, kao i Obrazovaznje odraslih.

JU DOM STARIH "GRABOVAC"

Dom starih Grabovac je javna ustanova koja se bavi zbrinjavanjem starih, iznemoglih ihronino oboljelih lica. Osnovan je 1947. god sa sjeditem u Perastu, a na sadanjulokaciju preseljen je 1969. god. U ovom domu smjeteni su korisnici sa teritorije cijeleCrne Gore.

Od aktivnosti koje je JU Dom starih Grabovac sprovodio u proteklom periodu,najznaajnije mjesto zauzima projekat: Uspostavljanje QMS Sistem upravljanjakvaliteta menadementa zapoet tokom 2011. godine. To je upravljaki sistem kojim seorganizacija usmjerava na ostvarenje postavljenih ciljeva u pogledu kvaliteta poslovanjai pruanja usluga. Uveden je i ISO 9001 (QMS sistem kvaliteta).

U sektoru za neposredno pruanje usluga korisnicima obavljaju se poslovi kojima seputem neposrednog rada i kontakta sa korisnicima usluga doprinosi zadovoljavanjunjihovih potreba.


25

ORGANIZACIJE CIVILNOG DRUTVA NA LOKALNOM NIVOUAKTIVNE NA POLJU PRUANJA SOCIJALNIH SERVISA

Prema podacima Instituta Alternativa9 u optini Kotor je dostupno devet usluga, kojepruaju osam prualaca, od kojih je pet nevladinih organizacija. Od devet usluga, pet jesocijalno-edukativnog i savjetodavno-terapijskog karaktera. Ove usluge su namijenjenerazliitim ciljnim grupama: djeci, djeci sa smetnjama u razvoju, samohranim roditeljima iosobama s invaliditetom. Socijalno-edukativne i savjetodavno-terapijske uslugeuglavnom podrazumijevaju ili samo savjetovanje (2) ili kombinaciju savjetovanja iterapije (1) i edukaciju (2). Od usluga podrke za ivot u zajednici (4), dostupna jepomo u kui (2), koja je namijenjena starim osobama, i tumaenje i prevoenje naznakovni jezik i asistencija u vidu nabavke pomagala za osobe s invaliditetom.

U izvjetajnom periodu, za djecu (ne raunajui djecu sa smetnjama u razvoju) dostupnaje samo jedna usluga, koja se odnosila na edukaciju o tetnim posljedicamakonzumiranja psihoaktivnih supstanci. Za djecu sa smetnjama u razvoju usluge pruasamo jedna nevladina organizacija. Usluge se odnose na savjetovanje i struni tretman.Podaci o broju korisnika nisu dostupni, jer ova organizacija nije uestvovala upomenutom istraivanju niti su projekti pomou kojih se odrava ovaj servis objavljen nasajtu Optine.

Usluge za stara lica prua Crveni krst kroz program Briga o starima.

Za osobe s invaliditetom usluge pruaju tri nevladine organizacije, od kojih je jedna i lanSavjeta za osobe s invaliditetom. Usluge su socijalno-edukativne i savjetodavno-terapijske i pruaju se lanovima udruenja.

Za rtve nasilja usluge nisu mapirane niti je ovaj problem prepoznat kao jedan odprioriteta u zajednici.

Lista servisa sa organizacijama civilnog drutva kao pruaocima servisa

Ciljna grupa Vrsta usluge Tip usluge Naziv prualaca

Osobe s invaliditetom Podrka za ivotu zajednici

Tumaenje iprevoenje naznakovni jezik

Organizacija gluvih zaKotor, Tivat i Budvu

Djeca i mladi sasmetnjama u razvoju

Socijalno-edukativnei terapijske

Savjetovanje iterapija

Mali veliki korak

Osobe s invaliditetom Socijalno-edukativne Edukacija Organizacija slijepihza Kotor Tivat, Budvui Herceg Novi

Osobe s invaliditetom Podrka za ivot uzajednici

Asistencija, Nabavkapomagala

Organizacija slijepihza Kotor Tivat, Budvui Herceg Novi

Osobe s invaliditetom Socijalno-edukativne Savjetovanje Udruenjeparaplegiara

Samohrane majke i Socijalno-edukativne Savjetovanje i Udruenje

9 Mapiranje usluga socijalne zatite u Crnoj Gori, Institut alternativa


26

djeca humanitarnapomo

samohranihmajki

Stare osobe Podrka za ivotu zajednici

Pomo u kui, Javnirad Njega starihlica

Crveni krst

Stare osobe Podrka za ivotu zajednici

Briga o starima Crveni krst

Djeca Socijalno-edukativnei savjeto

Savjetodavo-terapijskeEdukacija osvim oblicimazavisnosti sapopularizacijomzdravih stilovaivota kod mladih

Dom zdravlja

Analiza snaga, slabosti, prijetnji i mogunosti

Sa ciljem boljeg sagledavanja kapaciteta trenutniih prualaca usluga socijalne zatite uKotoru uraena je SWOT analiza koja je obuhvatila: snaga, slabosti, prijetnji imogunosti.

SNAGE - resursi (kapaciteti) kojimaraspolaemo i unosimo ih u razvoj

- Optina Kotor raspolae znaajnimresursima (kapacitetima) koje unosi urazvoj socijalnih usluga.

- Postoji mrea partnera i saradnika naloklanom nivou iz razliitih sektora(saradnja sa ustanovama kao to suDom starih Risan, udruenje Maliveliki koraci, Psihijatrijska ustanovaKotor, Djeiji dom u Bijeloj ).

- Aktivan je program, geronto domaicakoji obezbjeuje kvalitetnu podrkustarim licima.

- Postoje ljudski resursi tj. edukovan,struni kadar za sprovoenje uslugasocijalne zatite

- Za aktivnosti koje radi i sprovodioptina Kotor postoje svi predusloviza nesmetano funkcionisanje

- Dobri prostorni kapaciteti Zavoda zakolovanje i rehabilitaciju lica saporemeajima sluha i govora, koji

SLABOSTI -ono to nedostaje ukapacitetima i resursima i to trebamijenjati (uenjem, na primjer, novimkadrom) ili nadomjestiti iz drugih izvora(spoljni saradnici, partneri).

- U organizacijama civilng drutvakoje obezbjeuju socijalne servisenedostaje dovoljan broj volonterakoji bi pokrili aktivnosti organizacije.Neophodno je zainteresovati, obuitii ukljuiti to vei broj ljudi uaktivnosti usmjerene ka korisnicimasocijalnih usluga.

- Jo uvijek nedovoljno finansijskihsredstava da bi se svi potrebniservisi socijale zatite sproveli,unaprijed planirali i unaprijedili.

- Bez obzira na redovne prilivesredstava za socijane uslugeneophodno je obezbiediti veufinansijsku podrku i razliite izvorefinansiranja

- Jo uvijek nedovoljno kapaciteta R.C


27

omoguavaju i smjetaj i ishranukorisnicima, a za neki period i boravakroditelja sa djecom predkolskog,osnovnog i srednjeg obrazovanja.

- Predkolcima i djeci kolskog uzrastaomoguujemo kolovanje u njihovimsredinama a u Zavodu dolaze na 15-dnevne tretmane, pohaaju nastavu aomoguen im je i veliki brojindividualnih tretmana.

- Redovan je priliv sredstava finansijeministarstva prosvjete i ministarstvarada i socijalnog staranja

- Obezbijeeni su potrebni ljudskiresursi - stalno zaposleni struniradnici i ostali kadar u Centru zasocijalni rad shodno sistematizaciji

- CSR ima razvijenu mreu partnera isaradnika iz institucija sistama nadlenim za socijalnu zatitu.

- Suvie veliki broj planiranih ipotrebnih aktivnosti u onosu nakapacitete instititucija i OCD

- Proces stvaranja dnevnog centranije finalizovan

- Nedovoljna informisanost roditelja ikorisnika

- Multidisciplinarni tim za nasilje uporodici i nasilje nad djecom jouvijek ne funkcionie punimkapacitetima jer predstavniciinstitucija koji ga ine nijesumotivisani za rad zbog nedostatkafinansijske nadoknade.

- U CSR nedostaju tehniki kapacitetiu vidu prostora za rad (viestrunjaka rade zajedno pa tokomrazgovora sa klijentima, neki morajunaputati kancelariju kako biobezbijedili povjerljive uslove )

- Nedostatak prihvatilita/kriznogcentra koji bi se mogao koristiti i kaoprivremeni smjetaj rtava nadkojima je vreno nasilje.

PRILIKE (mogunosti) - pogodnosti(pretpostavke) u okruenju, koje moemoiskoristiti za uspjeno sprovoenje i razvojnovih aktivnosti i usluga

- Donatorski programi podrkeobezbjeivanju socijalne zatiteposebno osjetljivim kategorijamagraana/ki ( poput programa Briga ostarima koji se realizuje podpokroviteljstvom Austrijskog IItalijanskog Crvenog krsta).

- Partnerstva u nekim od navedenihusluga, kao to je npr. Gerontoprogram koji bi se unaprijedio uzpodrku i samim tim proirio uodnosu na postojeu situaciju.

- Partnerstvo sa OCD koje bi omoguiloi niz drugih projekata za koje optinanema dovoljno finansijskih sredstava,kao i kapacitete za sprovoeneprograma.

- Sredina bez predrasuda prema djecisa potekoama i 70 godina tradicijepostojanja ustanove koja obezbjeuje

PREPREKE (prijetnje) - rizici o kojimatreba voditi rauna, jer oni moguugroavati planirane namjere i ukupnirazvoj

- Ekonomska situaciija u zemlji kojadirektno moe uticati na kvalitet, broji vrstu usluga socijalne zatite.

- Nedostatak podataka o soc.kategorijama u zajednici-nedovoljnoistraivanja i anliza potreba

- Nedovoljna saradnja sa resornimministarstvom i koordinacija izmeusvih relevantnih dravnih organa

- Nedostatak informisanosti omoguim izvorima finansiranja

- Nizak nivo ukljuenosti biznissektora u planiranje i razvojsocijalnih usluga

- Nedovoljan broj organizacija civilnogdruta koje se bave socijalnimusugama, posebno u oblasti nasilja

- Mali broj donatora koje finansirajukonkretne socijalne usluge,

- Zakonska regulativa jo uvijek nije u


28

socjalnu zatitu i obrazovanje ovojdjeci.

- Meunarodna saradnja kroz Gerontoprogram

- Mogunost saradnje, partnerstva irazmjene iskustava sa drugimlokalnim zajednicama na nacionalnomi regionalnom nivou.

- Bolje zakonodavstvo u oblastisocijalne zatite i vea podrkaministarstva za rad i socijalno staranjelokalnim servisima.

- Meunarodna ratifikovanadokumenta kao osnov za razvojstandarda

potpunosti razvijena za oblastpruanja usluga i njihovo redovnofinansiranje

PROCJENA BROJA KORISNIKA I POTENCIJALNIHKORISNIKA SOCIJALNIH SERVISA

Prema podacima popisa stanovnitva iz 2011. godine optina Kotor ima 22 601stanovnika. Polna struktura stanovnika na teritoriji optine Kotor je sljedea: 10837(47.95%) mukaraca i 11765 (52.05%) ena.

U gradskom/urbanom dijelu Optine ivi 55.67% stanovnika (12 583), dok njih 44.33%(10 018) ivi van gradske sredine.10 Kada je u pitanju starosna struktura, po popisu iz2011. godine, prosjena starost stanovnitva u Kotoru je 39,5 godina (37,6 mukarci a41,2 ene).

Popisom stanovnitva, domainstava i stanova 2011. godine, po prvi put su se prikupljalipodaci o postojanju smetnji u obavljanju svakodnevnih aktivnosti11. Lica koja imajusmetnje pri obavljanju svakodnevnih aktivnosti su lica koja imaju praktina ogranienja uizvoenju ili uestvovanju u razliitim aktivnostima. Ova grupa ukljuuje lica kojadoivljavaju ogranienja u osnovnim funkcionalnim aktivnostima, kao to su hod, sluh,vid itd, ak i ako je ogranienje bilo poboljano upotrebom pomagala ili uz podrkuokoline.

10 MONSTAT, Popis stanovnitva, domainstava i stanova u Crnoj Gori 2011.god. StanovnitvoCrne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etnikoj pripadnosti, vjeroispovijesti imaternjem jeziku po optinama u Crnoj Gori11 MONSTAT, Popis stanovnitva, domainstava i stanova u Crnoj Gori 2011.godine,Stanovnitvo koje ima smetnje u obavljanju svakodnevnih aktivnosti, po optinama uCrnoj Gori.


29

U optini Kotor, prema istraivanju MONSTAT-a, 2 507 tj. 11.6% lica je izjavilo da imasmetnje u obavljanju svakodnevnih aktivnosti12, to je u skladu sa prosjekom nanacionalnom nivou koji iznosi 11%.

Od toga:- 1 190 tj. 5.3% ima smetnje sa kretanjem,- 243 tj. 1.1% sa sluhom,- 422 tj. 1.9% sa vidom,- 327 tj. 1.4% sa pamenjem, koncentracijom ili sporazumjevanjem,- 1254 tj. 5.5% je izjavilo da ima ostale tekoe.

Ako govorimo o starosnoj strukturi stanovnitva koje ima smetnje pri obavljanjusvakodnevnih aktivnosti, najvei broj osoba koje imaju smetnje u obavljanjusvakodnevnih aktivnosti, njih oko 1 280 u starosnoj grupi od 65 i vie godina, to dajesmjernice za definisanje priorietnih grupa i broja potencijalnih korisnika za oblastpruanja socijalnih usluga.

Statistika se naravno odnosi na situaciju prema popisu iz 2011, ali se procentualni odnosprocijenjuje kao priblino isti. Ovi podaci vani su za bolje sagledavanje stanja ukupnihpotreba stanovnika Optine Kotor i planiranju tipa i broja servisa koji e moi daobuhvate sve prioritetne kategorije.

PRIORITETNE CILJNE GRUPE

U skladu sa analizom stanja na lokalnom nivou i prepoznatim ciljnim grupama kojese posebno tite Zakonom o socijalnoj i djeijoj zatiti, te preporukama iz Strategijerazvoja sistema socijalne i djeje zatite (2013-2017. godine) definisane su prioritetneciljne grupe Lokalnog plana za razvoj usluga socijalne zatite u optini Kotor, i to su:

- Djeca

- Osobe sa invaliditetom

- Stara lica

- Mladi i odrasle osobe u riziku

- Materijalno ugroene kategorije stanovnitva.

Definisanje prioritetnih ciljnih grupa radilo se na osnovu izabranih kriterijuma:- stepena ugroenosti/ranjivosti ciljne grupe to se dosta vezuje za siromatvo

ali i ostale parametre koji dovode do iskljuenosti,- brojnosti ciljne grupe,- koliko sistemska akcija doprinosi irenju mree postojeih i ustanovljavanju novih

socijalnih usluga,- strukturi potreba cilljne grupe,

12 ZAVOD ZA STATISTIKU, MONSTAT, Popis stanovnitva, domainstava i stanova u Crnoj Gori2011. godine


30

- lokalnih kapaciteta i rasploivih resursa itd. procjene lokalnih kapaciteta da seodgovori na potrebe,

- nivoa zadovoljavanja potreba efikasnost i aktivnosti,- usklaenosti potencijalnih usluga sa prioritetima nacionalnih i drugih lokalnih

strategija (sa posebnim osvrtmo na strategiju za smanjenje siromatva i socijalneiskljuenosti).

NAPOMENA: Veina ranjivih grupa obuhvaena je postojeim lokalnim stratekimdokumentima i irokim planom mjera za unapreenje njihovog ivota, te je fokus ovogstratekog dokumenta obezbijeivanje usluga u skladu sa Zakonom o socijalnoj idjeijoj zatiti.

ANALIZA STANJA U ODNOSU NA PRIORITETNE CILJNEGRUPE

DjecaPrema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore o popisu stanovnitva u 2011 godini uKotoru ivi ukupno 4.870 djece (od 0 godina do 4 godine 1287 djece;od 5 godina do 9godina 1156 djece; od 10 godina do 14 godina 1309 djece; od 15 godina do 18 godina1.118 djece)

Lokalni plan je usmjeren na posebno osjetljive kategorije djece kao to su djeca sasmetnjama i tekoama u razvoju, djeca bez roditeljskog staranja i njihove hraniteljskeporodice, djeca sa ulice, djaca rtve zlostavljanja i zanemarivanja, djeca saporemeajima u ponaanju, djeca iz porodica u razvodu braka i iz porodica samohranihroditelja, kao i druga djeca u riziku kojima je zbog posebnih socijalnih okolnosti i rizikapotreban poseban oblik zatite.

U cilju dizajniranja i obezbjeivanja kvalitetnih servisa usluga neophodno je ukontinuitetu vriti procjene i planiranja za djecu, posebno za djecu sa smetnjama urazvoju, djecu bez roditeljskog staranja i njihove hraniteljske porodice i za djecu sa ulice.

Centar za socijalni rad Kotor ima dobru saradnju sa drugim ustanovama: OptinomKotor, Optom bolnicom, Domom zdravlja, Osnovnim i srednjim kolama, kao i saustanovama i institucijama u Crnoj Gori. Savjetodavni rad u Centru za socijalni rad sesprovodi svakodnevno. Ipak, neophodno je i dalje raditi na unapjeivanju umreavanja ikoordinacije svih institucija i organizacija koje se bave djecom.

Na nivou optine Kotor, za djecu sa tekoama u ravoju pokreu se razliiti programipodrke, prije svega programi asistenata u nastavi kojim su obuhvaene osnove kole.U planu je otvaranje Dnevnog centra za djecu sa smetnjama u razvoju koji efunkcionisati u prostorijama resurnog centra za sluh i govor. Ovaj izuzetno znaajanprojekat realizovae se u saradnji Opine Kotor i resornog Ministarstva. Nakon otvaranjabie neophodno planirati i relizovati mjere i aktivnosti dnevnog centra na nain da buduu skladu sa potrebama korisnika, pristupane i dostupne korisnicima. Istovremeno, ucilju kvalitetnije inkluzije i boljih uslova ivota neophodno je, posebno za samohrane imaterijalno ugroene roditelje djece sa smetnjama u razvoju uspostaviti uslugu pomoi u


31

kui, formirati Mobilni tim za djecu sa posebnim potrebama, obezbijediti, unaprijediti iuiniti dostupnim usluge Savjetovalita za djecu sa smetnjama u razvoju.

U optini Kotor jo uvijek je nedovoljan broj hraniteljskih porodica pa je neophodnopromovisati hraniteljstvo ali i razvijati programe podrke hraniteljskim porodicama i djeciu hraniteljskim porodicama.

Djeca kojoj se takoe mora posvetiti posebna panja su djeca sa poremeajima uponaanju, za koju je neophodno obezbijediti odgovarajue savjetodavno-terapijske isocijalno edukativne programe, kako bi se smanjio rizk od moguih posljedica.

Posebno osjetljiva pitanja kojima se zajednica mora baviti su zatita i podrka djeci saiskustvom nasilja u porodici i djeci svjedocima nasija kojima je neophodna savjetodavnai psiholoka pomo.

Optini Kotor nedostaje usuga urgentnog smjetaja za djecu ulice, ali i vei broj i vrstealternativnih savjetodavnih servise za djecu u oblasti razvojnih pitanja i kriza (telefonskelinije, internet - drutvene mree i sl.)

Osobe sa invaliditetomU optini Kotor postoji Savjet za brigu osoba s invaliditetom koji na godinjem nivoupodnosi izvjetaje o stanju u ovoj oblasti. Lokalna uprava, Biro rada i institucije socijalnezatite ulau napor kako bi se kvalitet ivota osoba sa invaliditetom poboljao i shodnotome pokreu i sprovode programe profesionalne rehabilitacije i aktivne politikezapoljavanje (APZ), kao i razliite socijalne programe.

Kada su odrasle osobe sa invaliditetom u pitanju neophodno je razviti iri spektar uslugai pobolati kvalitet postojeih usluga na lokalnom nivou, kroz proces gdje e osobe sainvaliditetom imati aktivniju ulogu. U tom cilju potrebno je jaati lokalne kapacitete zakreiranje, realizaciju i koordinaciju usluga za osobe sa invaliditetom i njihovu socijalnuintegraciju.

Trenutno kljuni problem predstavlja nedostatak Radnog centra za lica koja su ometenau razvoju, a starija su od 27 godina, kada vie nemaju pravo na boravak u dnevnomcentru. Radno angaovanje osoba sa ivaliditetom i razvijanje njihovih potencijala radompodsti e stvaranje povoljnog okruenja u lokalnim sredinama za zapoljavanje i radnoangaovanje osoba sa invaliditetom.

Od kljunog znaaja je i organizovana briga o odraslim licima sa invaliditeom u prirodnojsredini - kui, da bi se spreilo ili odloilo institucionalno zbrinjavanje i socijalna izolacija ida bi se podsticao njihov razvoj i potencijal. Shodno tome jedan od prioriteta zajednicetreba biti dizajniranje i uspostavljanje servisa Pomo u kui za OSI.

Imajui u vidu specifine potrebe ove ciljne grupe i problema sa kojima se svakodnevnosuoavaju, neophodno je obezbijediti i razvijati savjetodavno-terapijske usluge u skladusa njihovim potrebama.

Resursni centar obezbjeuje servis tumaenja i prevoena na znakovni jezik, ali jeneophodno odrati kontinuitet stalno unaprjeivanje ovo usluge


32

Uloga lokalne samouprave je kluna u unaprjeenju saradnje meu akterima nalokalnom nivou, koja se prije svega odnosi na koordinaciju rada svih aktera u lokalnojzajednici, a ne samo institucija socijalne zatite. U organizacijama civilnog dutva jeveliki potencijal da se u budunosti pojave kao novi pruaoci usluga, prvenstveno oneorganizacije koje su ranije projektno pruale usluge za osobe sa invaliditetom.Navedenim planom moe se unaprijediti postojee stanje i poboljati saradnja meusvim pruaocima usluga.

Stara licaUkupan broj osoba starosti preko 65 godina na nacionalnom nivou koje koriste uslugesocijalne zatite je 2311, to je u odnosu na ukupan broj ove ciljne grupe, koji premapodacima Monstata iznosi 89 222, svega 2,59%. Dakle, na nacionalnom nivou,uslugama socijalne zatite je obuhvaeno svega 2,59% pripadnika ove ciljne grupe.Kotor sa 117 korisnika inio je 0,131% korisnika od ukupnog broja osoba 65+ u CrnojGori.

Optina kroz lokalni javni rad, u saradnji sa Zavodom za zapoljavanje, sprovodiprogram Njega starih lica. Nosilac ovog projekta u Optini Kotor je optinskaorganizacija Crvenog krsta. Centar za socijalni rad je aktivno saraivao u realizaciji ovogprograma. Programom je uglavnom bilo pokriveno ue gradsko jezgro koje su pokrivale5 gerento domaica za 48 korisnika. Program je neophodno proiriti na ire gradskojezgro, a samim tim poveati i broj osoba angaovanih u programu.

U optini Kotor sve vie je starih osoba koje su siromane, usamljene, bolesne, i svojedane provode u etiri zida. Zato je izuzetno vano kroz uspostavljanje usluge dnevnogboravka za stare, obezbiijediti mjesto gde e moi da provedu vrijeme druei se saljudima svog ivotnog doba, uz adekvatnu panju i njegu strunog osoblja, radnuterapiju, zabavu uz muziku, TV-program, razne drutvene igre, runi rad...

Formiranjem i jaanjem mobilnih timova za pruanje integralnih usluga starim licima,posebno na seoskom podruju (nemona lica, samaka domainstva), upotpunile bi seusluge koje e obezbijediti produktivan ivot starih u zajednici i preduprediti zavisnost odsocijalnih slubi.

Mladi i odrasle osobe u rizikuCentar za socijalni rad Kotor, u skladu sa svojim zakonskim obavezama bavi se iposlovima iz obasti rada na poremeenim porodinim odnosima, maloljetnikojdelinkvenciji, delinkvenciji punoljetnih lica i savjetodavnom radu. CSR se bavi iposlovima preventivnog karaktera (rad sa roditeljima koji imaju problema sa djecomporemeenog ponaanja, rad sa branim i vanbranim partnerima u prevazilaenjuporodine problematike i sl.). Centar za socijalni rad je ukazao da je socijalni problemkoji sve vie pogaa lokalno stanovnitvo narkomanija, zbog ega je neopho

lokalni plan za razvoj usluga socijalne...

Documents