kuvisisa - national prosecuting authority · 2015. 2. 18. · umshushisi uhola emaphoyisa...
TRANSCRIPT
Kuvisisaluhlelo lwetebulungisa
emacaleni ebugebengu
00
04
82
SW
A
siSwati
Itfutfukiswe Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA), Lucingo. 27 12 845 6000
Ishicilelwe yiJacana Media, PO Box 291784 Melville 2109, Lucingo. 27 11 628 3200
© Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe, 2008Sishicilelo sekucala 2008ISBN 978-1-77009-557-1
Ihunyushwe Ngu Fanyana Stanley Madonsela, Multilingua Translation/Interpretation Services
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 1-2 6/11/08 2:15:28 PM
c 1
1
Ulisebentisa njani
Lelibhukwana libhalwe lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA) kute kusitakale bantfu labahlukunyentiwe nome bofakazi betimo tebugebengu. Lihhovisi letekushusisa lifuna kuvimbela lokunye kwetfuswa kwalabahlukunyetiwe. Lifuna bonkhe basolwa beme embi kwenkantolo ngalokungenteleli ngemacala lokusolwa kutsi bawentile.
Nakumele uye enkantolo, lelibhukwana litakwenta uvisise ngaloko lokwenteka ngesikhatsi sekutekwa kwelicala.
Ngibuke!
Libito lami ngingu Mpho. Ngibuke ebhukwini lapho ngitawube ngikukhombisa khona tintfo letibalulekile lokumele utikhumbule.
Inchazelo yemagamaKunemagama lamanyenti lasetjentiswa etinkantolo lokungenteka ungawevisisi. Lamagama abhalwe ngekucindzetelwa ebhukwini kantsi tinchazelo tawo ticha-zwe ekugcineni kwelikhasi. Kunalamanye emagama emakhasini 29–31. Fundza loluhlu ngembi kwekuya enkantolo, kute ube nekuvisisa kahle loko lokwentekako. Futsi utawube ukulungele kancono kuphendvula nome ngumuphi umbuto.
Lokucuketfwe
Sandvulelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Batho Pele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Luhlelo lwetebulungisa kutebugebengu lusebenta njani? . . . . . . 5
Emalungelo alabahlukunyetiwe kanye nabofakazi . . . . . . . . . . . . 8
Tibopho temshushisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Kutakwentekani kuwe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Kwentekani enkantolo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Kuvela nekutiphatsa kahle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Budlova nekungaphatseki kahle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Inkantolo yetindzaba tesondlo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Emathiphu ekuvimbela bugebengu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Tinkantolo letahlukahlukene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Emagama lasetjentiswa enkantolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Tinombolo tekuchumana letibalulekile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 3-1 6/11/08 2:15:32 PM
� �
UMBONO WE NPA Bulungisa emphakatsini wakitsi
kute bantfu bahlale ngekukhululeka nangekuvikeleka.
Sandvulelo
Ngitsandza kukwetfulela luhlelo lweteku-shushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA) kanye nasetinhlelweni tetfu njengebameli bebantfu.
Sihlanganise licebo ndzawonye lolubitwa i NPA Strategy 2020, lolumayelana nekutsi singabukana njani nebugebengu kanye nekuniketela ngebulungisa kute bantfu bahlale ngekukhululeka nangekuvikeleka. Sinembono wekwakha iNingizimu Afrika lephephile nalevikeleke ngalokwengcile:
Sidzinga kutsi ute utewutfula bufakazi enkantolo. Ngitsandza kukubonga ngekuchitsa sikhatsi sakho wenta loku. Kwenta ummango wakho ube yindzawo lephephile kuwe, emndenini nakubangani bakho, nakubo bonkhe bantfu labakhona kuloyommango.
I NPA iyincenye yeluhlelo lwetebulungisa emacaleni ebugebengu kuleNingizimu Afrika. Sicinisekisa kutsi kunebulungisa kulabo labahlukunyetwe bugebengu. Njengebameli bebantfu, sinakekela timfuno talabahlukunyetwe bugebengu kanye netemphakatsi. Sisebenta nebalingani betfu – emaphoyisa, baphatsi bemajele, Litiko letebulungisa kanye nalabanye – ngenhloso yekuvimbela nekusombulula bugebengu. I NPA yenta loku ngekushushisa bantfu labephula umtsetfo ngaphandle kwekwesaba, kwentelela nekukhetsa.
Ngitsandza kukucinisekisa ngekutinikela nekutibophetela kwetfu kukusebentela, nekusita ekwenteni imphilo lencono yawo wonkhe umuntfu.
Advocate Joseph Mokotedi MpsheUmcondzisi losabambile ehhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe
Ngalesikhatsi ufundza lelibhuku utawufundza lokunyenti ngaloku:
Luhlelo lwetebulungisa eNingizimu Afrika
Emalungelo akho njengalohlukunyetwe bugebengu nalongufakazi
Loko lokwenteka etinkantolo
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 2-3 6/11/08 2:15:35 PM
� �
Batho Pele
Batho Pele ligama lesiSuthu lelichaza kutsi “bantfu embili”. Luhlelo lwahulumende lolucinisekisa kutsi wena, bantfu, nitfola tinhlelo letikahle. Loku kufaka ekhatsi bantfu labasebentisa nome labasitwa yi NPA lokubameli bebantfu.
Nasetfula tinhlelo letikahle, loko kusho kutsi senetisa batsengi betfu. Tonkhe tisebenti temphakatsi kumele tilandzele futsi tihloniphe imigomo ye Batho Pele (buka ngentasi).
I Batho Pele itsi umshushisi utakwenta loku:
kuchumana njalo nebatsengi
kubeka emazinga etinhlelo letetfulwako
kwenyusa kufinyelela etinhlelweni
kucinisekisa kutsi batitfobile
kuniketela ngelwati lolwengetiwe naloluncono lolumayelana netinhlelo
kwandzisa kuba sebaleni mayelana netinhlelo (kubeka ebaleni)
kukhuluma kanye nekucolisa ngemaphutsa lentiwe
kuniketa tinhlelo letincono letifanele imali yakho Source: DPSA, 1996
umshushisinguloyo loletsa emacala embi kwemsolwa (uphindze abitwe umshushisi wembuso nome umshushisi wemphakatsi)
umbutfo wemaphoyisainhlangano letama kubamba tigebengu iphindze ibuke kutsi bantfu bayawulandzela yini umtsetfo
kuphenyakutfola emacinisa kute utfole lokungiko ngalukotsite
kushushisakuletsa licala embi kwalotsite losolwa ngekwephula umtsetfo
sikhulu ngumantji nome lijaji lelilalela licala
Luhlelo lwetebu- lungisa kutebugebengu lusebenta njani?
Luhlelo lwetebulungisa kutebugebengu eNingizimu Afrika lunetincenye letibalulekile letisitfupha:
2. Luhlelo lwekushushisa – batsatsa tincumo tekutsi
bashushise nome cha. Ngalokusemtsetfweni loluhlelo
lwatiwa njenge NPA.
6. Sikhulu lesivivinyako/sisebenti setenhlalakahle – setfula tinhlelo tetenhlalakahle kubantfu
labaphuyile nabasetingotini. Ngalokusemtsetfweni latiwa njenge Department of Social
Development (DSD).
4. Litiko letebulungisa – lwetfulela wonkhe umuntfu bulungisa lobufinyelelekako
nalobulinganako. Ngalokusemtsetfweni latiwa njenge Department of Justice
and Constitutional Development (DoJ&CD).
1. Luhlelo lwemaphoyisa – bavimbela bugebengu, baphenye ngemacala ebugebengu, baphindze
babambe labasolwa ngekwenta bugebengu. Ngalokusemtsetfweni
loluhlelo lwatiwa njenge South African Police Services (SAPS).
3. Sikhulu lesengamele/ummeli wasemajajini – batsatsa
sincumo sekutsi umsolwa akanacala nome unelicala.
Baphindze batsatse sincumo sekutsi ngusiphi sigwebo lokumele
siniketwe lotfolakale anelicala.
5. Luhlelo lwasemajele – lucinisekisa kutsi sigwebo
siyalandzela. Baphindze betame kuvuselela timilo tababo labatfolakele banemacala
ebugebengu lababanakekelako. Ngalokusemtsetfweni latiwa
njenge Department of Correctional Services (DCS).
tigwebosigwebo lesifanele lesikhishwa sikhulu lesengamele licala
kuvuselela similokusita lowente licala kutsi abuyele ente umsebenti lotsembekile nalonelusito
sikhulu lesivivinyakongumuntfu lokumele acinisekise kutsi labavivinywako batiphatsa ngalokufanele
kuba sebalenikungabi nemandla nome kuva buhlungu malula
temajaji phatselene netinkantolo
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 4-5 6/11/08 2:15:38 PM
� �
Tinyatselo tekwenta Luhlelo Lwetebulungisakutebugebengu libe ngulelisebentako:
Kubikwa kwebugebengu esiteshini semaphoyisa
Emaphoyisa avula lidokethe bese aphenya ngebugebengu
Lidokethe litfunyelwa enkantolo (umshushisi utsatsa sincumo sekutsi ingabe kusadzingeka lolunye luphenyo yini)
I NPA itsatsa sincumo sekushushisa nome cha
Uma bancuma kungashushisi, kungenca yekutsi licala
alinawo emandla ngalokwenele (akunabufakazi lobenele)
Uma bancuma kushushisa, licala
liya enkantolo kute kukhishwe sigwebo
Umshushisi angancuma kuphambukisa ludzaba
kute atfole lesinye sisombululo
Enkantolo, umsolwa angafaka sicelo sekukhishwa ngebheyili (ngalesikhatsi alindze
kuphela kwekutekwa kwelicala); ngemuva kwaloku kuba khona kulalelwa kwesicelo sebheyili
Umshushisi kutawuba nguye wekucala kubita fakazi atowunika bufakazi bekutsi umsolwa unelicala
Umsolwa nome ummeli wakhe naye angabita fakazi nome etfule bufakazi
Ngemuva kwekulalelwa kwetinhlangotsi totimbili, sikhulu lesengamele licala sitsatsa sincumo sekutsi umsolwa unelicala/akanalo licala
Uma etfweswe licala, umsolwa unikwa sigwebo sikhulu lesengamele licala
Licala lingahlehliswa tikhatsi letimbalwa kute kugcogcwe
lobunye bufakati, nome umsolwa angadzinga/
afune ummeli
Inkantolo ingaba naletinye tindlela tekugweba
ngaphandle kwekuya ejele nome ukhokhe inhlawulo
Uma agwetjwe kukhokha inhlawulo nome kukhokha
sincephetelo, lemali ikhokhwa kumabhalane
wenkantolo
Uma agwetjwe sikhatsi ejele, umsolwa angakhululwa
ngeparoli (lencunywa libhodi lelilalela ticelo teparoli)
Sidzinga bulungisa emphakatsini wetfu kute bonkhe bantfu bahlale ngekukhululeka nangekuvikeleka
idokethengumculu locuketse lwati lolubalulekile; buka lidokethe lelicala
bufakazi kubika ngemlomo tigameko kanye nemiculu lesekelako lesetjentiswa njengebufakazi enkantolo
kuphambukisaluhlelo lwekunika litfuba lowente licala kwekucala ecaleni lebugebengu kumacala ebugebengu lamancane kutsi ente umsebenti emmangweni, kubuyisela tindleko ngelicala lalentile, kutfola kwelashelwa tinkinga tekunatsa tjwala nome kusebentisa tidzakamiva, kanye nekwelulekwa ekutiphatseni lokungasikuhle nome ekungaphilini kahle engcondvweni. Uma lobekwe licala asebentisana nemtsetfo nekuphambukisa kunenchubekelembili, emacala labekwe wona angachitfwa. Kuphambukisa akunikwa lowenta licala kwesibili.
ibheyilisibambiso, esikhatsini lesinyenti yimali , ikhokhwa kute kukhululwe umsolwa ejele, ngekwetsemba kutsi umsolwa utawubuya atewubukana nelicala nome alahlekelwe yimali yakhe yebheyili uma angalandzeli imibandzela yebheyili. Etikhatsini letinyenti imali yebheyili ibuyiselwa emuva ekupheleni kwelicala, nanome umuntfu atfolakala anelicala nome ate licala lebugebengu lalentile.
umsolwaa person charged with a crime
iparoli kukhishwa ejele ngembi kwekuphela kwesikhatsi sesigwebo ingce nje nawungatiphatsi kabi
sincephetelokutfola imali kute ukhokhelwe buhlungu londlule kubo
mabhalane wenkantolo ngumuntfu lowemukela ngalokusemtsetfweni abuye anikete tincwadzi temtsetfo enkantolo yamantji
fakazingumuntfu lobekwe licala
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 6-7 6/11/08 2:15:42 PM
8 9
Emalungelo alabahlukunyetiwe kanye nabofakazi
Emalungelo akhoI NPA isebenta matima kute icinisekise kutsi bonkhe labahlukunyetiwe nabofakazi bayavela enkantolo futsi baphatfwe ngenhlonipho nangesitfunti. Bashushisi batawutama ngalokusemandleni kukuvikela babuye bacinisekise kutsi awuphoswa imibuto ngendlela lengasikahle.
Sikhatsi sakho enkantolo kungaba ngulesimatima kabi. Buka likhasi 12 mayelana naloko lokwentiwa ngumshushisi.
Uma uke wahlukunyetwa ngebugebengu, unemalungelo lalandzelako.Umshushisi utakwenta loku:
kukuphatsa ngekungenteleli nangenhlonipho yesitfunti nangekwasengwace
kunika lwati
kutfola lwati
kukuvikela
kukusita
lohlukunyetiwengumuntfu lohluphekile ngenca yesento lesingekho emtsetfweni, kungaba bugebengu lobucondziswe kuye nome lobucondziswe emphahleni; ngumuntfu lophatfwe kabi ngumsolwa kungabi ngumphakatsi wonkhana ayedvwana futsi kwabhekiswa kuye matfupha
kuhlohlwa ngemibutolitfuba lekulalelwa kwalolunye luhlangotsi ecaleni lelisenkantolo kute ubutwe imibuto ngebufakazi lobetfulile
Unelilungelo lekubuta kutsi kungani umshushisi atsatse tincumo. Encenye ungafaka sikhalo nawubona shangatsi emalungelo akho awahlonishwa. Buka likhasi 33 kute utfole luhlelo.
Ngiyabonga
Kuba ngufakazi yintfo lonesibindzi kutsi uyente futsi itawusita emaphoyisa kanye nelihhovisi letekushushisa bacinisekisa kutsi kwentiwa bulungisa. Siyabonga ngelusito lwakho. Lubaluleke kakhulu kitsi, nasemmangweni wonkhana.
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 8-9 6/11/08 2:15:46 PM
10 11
Tibopho temshushisi
Uyini umshushisi? Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule
enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala.
Umshushisi utsatsa sincumo sekutsi ashushise nome cha.
Uphindze ente siciniseko sekutsi labahlukunyetiwe nabofakazi baphatfwa ngalokungenteleli.
Ngaphandle kwekutsi umshushisi afakatele kuba nelicala kwemsolwa “ngebufakazi lobucandza inhloko”, umsolwa uyakhishwa.
Umshushisi angaphambukisa emacala abe ngewekuvuselela similo, ikakhulukati labente emacala basebancane.
Umshushisi usita inkantolo kutsi yente sincumo nekutsi ikhiphe sigwebo lesingavuni licala.
bufakazi lobucandza inhlokolinani lebufakazi lobudzingekako lobenta lotsite atfolwe anelicala ekutekweni kwalo – akukameli kube nekungabata nhlobo
kukhishwakutfolwa ute licala
losemnanengumuntfu loneminyaka lengephasi kwa 18
lowonilengumenti welicala; livame kusetjentiswa emacaleni lafaka ekhatsi kutsintsana emkhatsini walohlukunyetiwe kanye naloyo lowente licala
Bantfu bangakhomba umshushisi etinkantolo letiphasi ngetembatfo latembetse.
Buka likhasi 7 kubona kutsi umshushisi uyafaneleka yini eluhlelweni lwetebulungisa.
Lihhovisi lemshushisi libhalwe ngalokucacile. Litafula lokutfolakala kulo lwati nalo lingasita ekumtfoleni.
sincumosehlulelo lesincuma kutsi umuntfu unelicala nome kungatsatsi sincumo sehlulelo lesincuma uma umuntfu anelicala nome ate licala
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 10-11 6/11/08 2:15:48 PM
1� 1�
Kutakwentekani kuwe?
Labahlukunyetiwe, bofakazi nalabanye bantfu labaniketa lwati mayelana nebugebengu, basita emaphoyisa ekusombululeni nome ekuvimbeleni bugebengu. Bangabuye basite ngekunika bufakazi enkantolo.
Kubhalisa sitatimente Uma unelwati mayelana nelicala lelentiwe, utawucelwa kutsi
ubhalise sitatimende, ngekutsatsa sifungo nome ngekuvuma, ephoyiseni. Lesitatimende sitawusetjentiswa nawuya enkantolo.
Uma ngabe uyakwati kufundza nekuvisisa lulwimi, buka sitatimende ngembi kwekutsi usayine. Uma kungasinjalo, cela lomunye akufundzele nome akuchazele sona. Uma ngabe kukhona lokungahambi kahle, cela kutsi kulungiswe ngembi kwekutsi usayine.w
Kuya enkantolo Emaphoyisa atakinuketa satiso sekutsi uvele embi kwenkantolo.
Kutawumele ube khona udzimate unikete bufakazi. Ungaboshwa nawungakuhloniphi kubitelwa kwakho enkantolo.
Uma unemibuto nome ufuna lwati, tjela umshushisi ngembi kwekutsi uyewuvela enkantolo. Kungenteka kungabi nesikhatsi ngalesikhatsi sekutekwa licala.
Tjela umshushisi nasewufikile enkantolo. Khumbula, ungacela kuphindza ufundze sitatimende sakho ngembi kwekuyovela enkantolo.
Kutawumele ube lapho lokungenani kudzimate kuphele kuniketwa kwebufakazi. Ungaphumi enkantolo ngaphandle kwemvume yesikhulu lesengamele licala. Umshushisi utakusita kutsi utfole lemvume.
sitatimendenguloko lokwentekile lokubhalwe phasi nome lokushiwo ngemlomo, lokungasetjentiswa njengebufakazi enkantolo
sifungokufunga kutsi lokutsite kulicinisa
kuvumasitatimende lesifakazela kuba khona nome licinisa lalokutsite
kufakazakuniketa bufakazi enkantolo
kubitelwa enkantolosatiso lesisemtsetfweni lesatisa bofakazi kutsi bete enkantolo batewuniketa bufakazi
Fakazi akukameli ahlale ekhatsi enkantolo adzimate abitwe kutowetfula bufakazi.
Uma kukhona lowetama kukhulumisana nawe ngelicala, tjela sikhulu lesiphenya ngelicala, nome umshushisi. Ungakhulumi nanome ngubani ngelicala ngaphandle kwemshushisi nome dokotela/dokotela wengcondvo losita ngelicala.
Kusabisa nekutfusela Akukho semtsetfweni kutsi lomunye akwesabise nome
akwetfuse. Uma benta njalo, tjela sikhulu lesiphenya ngelicala nome umshushisi.
Kuphambene nemtsetfo kutsi lomunye, kufaka ekhatsi emalunga emndeni, akuphocelele nome akuvumise kuba ngufakazi
Buka emakhasi 24–26.
Uma ngabe ucashiwe Tjela umcashi wakho kutsi utfole incwadzi lekubitela enkantolo.
Umcashi wakho kumele akuvumele kutsi uye enkantolo.
Uma ungasiso sisebenti sahulumende, umcashi wakho asikho sidzingo sekutsi akukhokhele ngalesikhatsi longekho ngaso emsebentini. Ungafaka sicelo sekubuyiselwa liholo lelikulahlekele enkantolo. Buta umshushisi ngaloku. Utawuphindze ukwati kufaka sicelo semali letfolwa bofakazi.
Tindleko Letinye tindleko ungabuyiselwa tona, sibonelo tindleko
tekuhamba. Cela umshushisi agcwalise lifomu ngemuva kwekutsi sewunikete bufakazi.
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 12-13 6/11/08 2:15:49 PM
1� 1�
Kwentekani enkantolo?
UmhumushiLicala litawutekwa ngesiNgisi nome ngesiBhunu. Uma ufuna kwenteke njalo, umhumushi utakusita.
Ngubani lotakuba senkantolo?
IbheyiliUma umuntfu loboshiwe aletfwa enkantolo kwekucala, sikhulu lesengamele kumele sitsatse sincumo sekumkhipha ngebheyili.
Uma lohlukunyetiwe esabela kutsi umsolwa utawukhishwa ngebheyili, kumele anikete umshushisi nome sikhulu lesengamele licala tizatfu.
Uma umsolwa akhishwe ngebheyili bese atsintsana nalamhlukumetile nganome nguyiphi indlela, kumele atise umshushisi nome sikhulu lesengamele licala.
Ngesikhatsi sekulalelwa kwesicelo sebheyili, mantji angafuna kulalela bufakazi. Inkantolo kumele itsatse sincumo mayelana nebheyili.
KuphendvulaKutekwa kwelicala kucala ngekutsi umshushisi atjele umsolwa licala lokutsiwa ulentile. Umsolwa uyaphendvula ecaleni labekwa lona. Loku kusho kutsi “bayalivuma” nome “bayaliphika” licala. Uma batsi “abanalicala”, licala liyatekwa
1.Licala LembusoNgesikhatsi sekutekwa kwelicala, umshushisi ubita bofakazi batewunika bufakazi. Umshushisi weluleka fakazi kute angashiyi lutfo lolubalulekile. Fakazi angaba:
Ngulohlukunyetiwe
Ngunome ngubani lowati ngalokwentekile nome lowati lokutsite ngebugebengu
Liphoyisa, lelingungoti ekuphenyeni ngekwebusanyensi nome labanye bongoti
uyaphendvulakusho kutsi “unelicala” nome “awunalo licala” kulawo lobekwa wona; ubeke kutivikela kwakho ngesento lesisemtsetfweni
kuphenya ngekwebusayensiyindlela yebusayensi lesetjentiswa ekusombululeni emacala
Sikhulu lesengamele
Ngumhloli
Fakazi
Mabhalane wenkantolo
Kuhambisa tintfo enkantolo
Umshushisi
Ngummeli
Ngumhumushi
Ngumsolwa
Ngumphakatsi
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 14-15 6/11/08 2:15:53 PM
1� 1�
3.Licala lemsolwa Ngemuva kwelicala lembuso, umsolwa nome ummeli wakhe bangacela
kutsi inkantolo ikhulule umsolwa. Loku kwenteka uma ngabe babona shangatsi umshushisi akamange abe nebufakazi ecaleni lelibekwe umsolwa.
Sikhulu lesengamele sitsatsa sincumo sekutsi sikhulule umsolwa, nome sichubeke nelicala.
Ummeli wetfula bufakazi bese ubita labatibonele, lokungafaka ekhatsi umsolwa. Bammeli bemsolwa batawutama kubeka bufakazi bekutsi likhasimende labo lite licala ngekutsi batfole “tikhala” ecaleni lembuso (lemshushisi). Bafuna kuveta bufakazi bekutsi tinsolo tembuso atisilo licinisa nome akukho lokwenele lokwenta inkantolo ilahle umsolwa ngelicala.
Umshushisi angabuta imibuto kunome ngubani kulabo labamele umsolwa. Loku kufaka ekhatsi umsolwa. Uyacelwa kuba ubuke imihlahlandlela “Kuma embili kwemsolwa” ekhasini 18.
2.Kuhlola imibutoNgemuva kwekutsi fakazi ngamunye asanikete bufakazi, umsolwa nome ummeli wakhe angabuta fakazi imibuto. Loku ngukuhlola kutsi ingabe bufakazi lebetfulwa ngufakazi kungulobungiko yini. Kubuye kunikete umsolwa nome ummeli wakhe litfuba lekuniketela ngeluhlangotsi lwakhe lwetigameko.
Ummeli wemsolwa naye angakufaka imibuto. Uvikela umsolwa.
Ummeli angabonakala ate bungani kuwe akubute imibuto lematima. Yetama kuba phasi ukhulume licinisa, nome ngabe loko kusho kukhuluma intfo ngalokuphindziwe (fundza emakhasi 18–19).
kukhiphangulenye indlela yekutsi umuntfu ute licala
kulahlwa licalakulahlwa licala enkantolo
imphikiswanokutjela inkantolo kute itsatse sincumo lesilungile
kuvikelwasizatfu lesisemtsetfweni sekuchaza nome kubalekela loko lokwentile
ummangaliumuntfu lofaka licala ngalomunye esiteshini semaphoyisa
4.Imphikiswano yekuvalaKumphikiswano yekuvala, umshushisi utawufinyeta bese ubeka imphikiswano yelicala. Uniketa tizatfu tekutsi kungani umsolwa kumele atfolwe anelicala.
Umsolwa nome ummeli wakhe naye unikwa litfuba lelifanako kuvumisa inkantolo kutsi kungani umsolwa kumele atfolwe ate licala.
5.SehluleloInkantolo itsatsa sincumo sekutsi umsolwa unelicala.
Uma umsolwa atfolwa anelicala, umshushisi utfole bufakazi elicaleni “ngebufakazi lobucandza inhloko”.
Uma umsolwa atfolwa ate licala, kungenca yekutsi sikhulu lesengamele licala sinekungabata. Uma kunekungabata, inkantolo kumele ikhiphe umsolwa. Loku kutsi uphuma ngekukhululeka.
6.Sigaba sekukhipha sigwebo Uma umsolwa atfolakala anelicala, sikhulu lesengamele sitsatsa
sincumo ngesijeziso.
Umshushisi nalabavikela umsolwa bangabita bofakazi kulesigaba.
Umshushisi angakhuluma ngekutsi licala belilibi kanganani; liwutsintse njani umphakatsi kanye nalohlukunyetiwe; kantsi futsi angabita nalabatibonele.
Umshushisi angabuye acele kutsi ummangali ancesheteliswe uma ngabe ulahlekelwe ngulokutsite ngenca yelicala lalentile. Ummangali kumele acele umshushisi kutsi afake sicelo sekuncesheteliswa ngembi kwekutsi umsolwa agwetjwe.
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 16-17 6/11/08 2:15:56 PM
18 19
Kutiphatsa kahle enkantolo
Kuvela nekutiphatsa kahle Kuba senkantolo lefanele kungakashayi 08h30 ekuseni
(nome ngesikhatsi lesibhalwe encwadzini lekubitela enkantolo).
Kugcoka kahle nekutiphatsa kahle.
Yetama kushiya bantfwana ekhaya njengobe kute labagadza ebantfwana nome tindzawo letiphephile letibhasobha bantfwana.
Ungafaki tibuko telilanga nome sigcoko enkantolo.
Ungahlafuni ishingamu.
Vala makhalekhikhini wakho enkantolo.
Ungeti nekudla netinatfo enkantolo.
Tikhali tanome nguluphi luhlobo atikavumeleki enkantolo.
Akukameli unatse tjwala nome usebentise tidzakamiva.
Tinkantolo ticala nga 09h00 etinkantolo tamantji, kantsi nga 10h00 etinkantolo letiphakeme. Tinkantolo tihlala tisebenta kudzimate kucedvwe emacala, nome nga 16h00.
Ebhokisini lafakazi Nawutsatsa sifungo, buka sikhulu lesengamele bese ukhuluma
ngelivi lelivakalako, “INkhosi ingisite”. Esikhundleni sekusho loko, encenye ungatsi “Ngitawukhuluma licinisa, licinisa lonkhe nelicinisa lodvwa.” Loku kubitwa kufunga.
Ulindzeleke kutsi ume kudzimate kuphele sikhatsi sekunika bufakazi, kodvwa ungacela kuhlala phasi. Khuluma ngalokucacile uvakale.
kuphikisakuphikisana nalokutsite nome kuveta ngemagama kuphikisana kwakho nako
Lalela umbuto ngekucaphela. Cinisekisa kutsi uyawuvisisa nome cela kutsi uchazelwe wona. Buka umuntfu ngalesikhatsi uphendvula, uphendvule umbuto lobutiwe kuphela.
Unganyakatisi inhloko yakho kukhombisa imphendvulo letsi “yebo” nome “cha”. Sebentisa emagama kuphendvula yonkhe imibuto.
Uma umshushisi nome ummeli aphikisa, bindza ungasakhulumi. Mela sikhulu lesengamele licala sitsatse sincumo ngaloko kuphikisa, bese uchubeka nawuyalelwe kwenta loko.
Nawungafuni kuphendvula umbuto, ungabuti sikhulu lesengamele kutsi ingabe kumele uwuphendvule. Uma ngabe ngumbuto longakelungi, umshushisi utawubeka siphikiso. Uma angasibeki, kumele uphendvule umbuto nome inkantolo itawumisa ummeli.
Ungaphikisani nenkantolo nome utivumele kubuswa lulaka. Loku ngete kwakusita.
Nawente liphutsa, livume. Akekho lotakwetfwesa licala ngaloko, kodvwa batakwenta loko uma ngabe bacabanga kutsi ukhuluma emanga.
Yati emacinisa akho, kodvwa ungasho bufakazi shangatsi ububeke enhloko. Nawenta njalo kungenteka udideke uma imibuto ingabekwa ngekulandzelana lokufanako.
Uvumelekile kutsi “angikhumbuli” uma ngabe sewukhohlwe leminye imininingwane.
Uma kuphindvwa umbuto niketa imphendvulo lefana naleyo loyiniketile ngaphambilini.
Lokubaluleke kakhulu, wente sifungo nome wavuma kukhuluma licinisa. Uma ngabe ubanjwe ukhuluma emanga, ungajeziswa. Kwenta bonkhe bufakazi bakho bube netinsolo, futsi bungenta sigebengu sikhishwe mahhala hha.
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 18-19 6/11/08 2:16:00 PM
�0 �1
Budlova nekungaphatseki kahle
Kuhlukumeta kwasekhaya kanye nekuhlukunyetwa ngekwelicansiKunetinhlobo letinyenti letahlukene tekuhlukunyetwa ngekwelucansi. Emacala ekuhlukumeta ngekwelucansi afaka ekhatsi kugagadlela kushaya (lapho usebaleni lesento sekuhlukunyetwa ngelicansi) kanye nalokunye kuhlukunyetwa ngekuhambisana nemtsetfo lofanele.
Ludlame lwasemakhaya lufaka ekhatsi kuhlukunyetwa ngekushaywa, kwemacansi, emoyeni, ngemavi, engcondvweni nakwetemnotfo lokwentiwa ngumlingani, singani (nanome ngubani lotsandzana naye nome lobewutsandzana naye).
Wentani nangabe uhlukunyetiwe ngekwelucansi nome budlova basemakhaya?Emacaleni ekuhlukunyetwa ngekwelucansi:
Yibike kunome ngusiphi siteshi semaphoyisa, esibhedlela/ekliniki nome e Thuthuzela Care Centre (TCC).
Nawubikela emaphoyisa ngako, batawuphenya lelolicala. I NPA itawutsatsa sincumo sekutsi liye enkantolo nome cha. Kutawumele unikete bufakazi enkantolo ngaloko lokwenteka. Uma umenti walokubi atfolakala anelicala, angaya ejele.
Kuhlukunyetwa kwasekhaya
Hamba kunobhala wenkantolo yamantji lesedvute nawe kute utfole umyalo wenkantolo lokuyincwajana lekuvikelako.
Uma ngabe sento sekuhlukunyetwa kwasekhaya senta licala, encenye ungafaka licala esiteshini semaphoyisa lesisedvute nawe.
kona ngalokusemtsetfweni nawuphula umtsetfo njengobe kubhalwe emtsetfweni lowaphasiswa ephalamende
kukhishwa kwemtsetfo imisetfo lephasiswe yiphalamende
iThuthuzela Care Centre sikhungo lesinakekela labahlukunyetwe budlova ngekwebulili, labahlukunyetwe ngulamacala bangabika lobugebengu esikhungweni bese batfola lusito (phindza ubuke likhasi 32)
simo sekwetfukakuphatseka buhlungu, kwesaba nome kwetfuka ngenca yelwati lolubi losowunalo
menti walokubingumuntfu lowenta emacala
Kubukana nemitselela lemibi yebugebenguNgalesinye sikhatsi bantfu betfuswa nguloko lokwenteka kubo nome nguloko labakubonile. Badzinga lusito lwalabo labaceceshiwe. Letinye titeshi temaphoyisa netinkantolo kunebantfu labangasita labo labetfuswe nguloko labatibonele sehlakalo ngemehlo abo.
Tfola kutsi letinhlelo ingabe tikhona yini nome kutsi ungalutfola njani lusito kute ubukane nesimo sekwetfuka. Kutfola lusito kubalulekile. Kutakwenta kube malula kuwe kubukana nekwetfuka kwakho kubuye kukwente utfule bufakazi lobuncono nawubitwa enkantolo.
Ekhasini 32, utawukhandza:
tinhlangano letinika lolunye lwati ngekuhlukunyetwa kwasemakhaya.
tinhlangano letinika teluleko labahlukunyetiwe ngekwetfuka kanye nalabatibonele bugebengu ngekwabo
tinombolo telucingo te Thuthuzela Care Centre (TCC)
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 20-21 6/11/08 2:16:03 PM
�� ��
Inkantolo yetindzaba tesondlo
Tinkantolo tingakhipha umyalelo ubhekiswe kumuntfu lokumele asite lomunye ngelusito lwetimali. Loku kubitwa imali yesondlo. Ivamise kuba yimali lekhishwa njalo ngenyanga. Kusitwa kwebantfwana ngetimali kuvame kuba sibopho sebatali mbamba nome batali labatitfolele umntfwana.
Ngisitsatsa nini sinyatselo? Uma babe nome make wemntfwana wakho angakuniki njalo lusito
lwetetimali.
Uma umuntfu lobukene ngalokusemtsetfweni nekondliwa kwemntfwana angalandzeli umtsetfo wenkantolo wekukhishwa kwesondlo.
Ngisifaka njani sicelo semali yesondlo?Sikhulu setimali tesondlo enkantolo yangakini sitakusita kugcwalisa emafomu ekufaka sicelo bese sikutjela loko lokumele ukwente. Udzinga tincwajana letilandzelako:
Incwadzi yakho yamatisi ID, uma ikhona inombolo yamatisi wemuntfu lokumele akhiphe imali yesondlo.
Inombolo yekuchumana nawe nelikheli; uma kukhona inombolo nelikheli laloyo lokumele akhiphe sondlo; uma kwenteka likheli lalapho asebenta khona.
Sitifi keti sekutalwa semntfwana.
Sitatimende sakho sasebhangi nawunekhawundi yasebhangi.
Luhlu lwetidzingo temntfwana.
Tindleko temanti nagezi, siliphi sekudla, emakhawundi etembatfo kanye nemalikhodi etekwelashwa.
Incwadzi yesehlukaniso nesivumelwano sesehlukaniso (uma ngabe nihlukanisile).
sikhulu lesibukene nesondlongumuntfu lobukene netindzaba tesondlo; bonkhe bashushisi batikhulu letibukene nesondlo; kungakhetfwa labanye bantfu
LokubalulekileUngapheli emandla uma:
Ute tonkhe tincwadzi letidzingekako – letsa loko lokukhona.
Ungati kutsi babe nome make wemntfwana ukuphi. Umphenyi lobukene netesondlo angasita kutfola loyo muntfu.
Batawugcogca lolunye lwati lolungadzingeka elicaleni lakho. Kukwephula umtsetfo kungakhokhi imali yesondlo.Liholo nome imphahla yaloyo muntfu ingasetjentiswa kute kubukanwe netindleko tesondlo letingakakhokhwa. Cela sikhulu lesibukene nesondlo sikusite ngaloku.
Yini lokumele kulandzele lapho? Sikhulu lesibukene nesondlo sitakunika inombolo yelicala kanye
nelusuku lwekuya enkantolo, uma babe/make atfolakala.
Utawusebentisa incwadzi lekubitela enkantolo kanye nemuntfu lokumele akhiphe sondlo kutsi avele embi kwenkantolo.
Ngelusuku lwekuya enkantolo, sikhulu lesibukene nesondlo sitawukhulumisana nani nobabili ngemali lokumele ikhokhwe.
Uma kungafi nyelelwa esivumelwaneni, licala litakuya enkantolo.
Uma selilalelwe enkantolo, kukhishwa incwadzi legunyata kukhishwa kwesondlo. Lencwadzi isho kutsi yimalini imali yesondlo lokumele ikhishwe, itawukhishwa njani, nekutsi itawukhishwa nini.
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 22-23 6/11/08 2:16:07 PM
�� ��
Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi
Luyini luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi? Uma ngabe ungufakazi futsi wesabela kuphepha kwakho, ungafaka
sicelo sekuvikelwa. Wena nemndeni wakho lenitfuselwako, nitawususwa endzaweni lenebungoti ngekuphutfuma lokukhulu.
Wonkhe umuntfu ekhaya lakho nome emndenini, nome losondzelene nawe, angakufakela sicelo sekuvikelwa uma wena wehluleka kwenta loko.
Ngete waphocelelwa kuba yincenye yaloluhlelo. Kumele kube yintfo loyifunako.
Usifaka njani sicelo?Kumele ubike kwesaba kwakho kunome ngumuphi kalabantfu labalandzelako, labatakusita ekufakeni sicelo:
Sikhulu lesiphenya licala longufakazi kulo.
Umphatsi wesiteshi kunome ngusiphi siteshi semaphoyisa.
Umshushisi wemphakatsi ecaleni lonika kulo bufakazi, nome umshushisi lomkhulu wemphakatsi enkantolo.
Kwentekani nawufaka sicelo sekuvikelwa kwabofakazi?
Utawususwa ngekuphutfuma lokukhulu endzaweni lenebungoti. Utawubekwa endzaweni levikelekile kwesikhashana.
Ngalesikhatsi sikhulu lesibukene nekuvikela sitawuphenya ngesicelo sakho bese senta luhlolo lwekesatjiswa.
Sivumelwano sekuvikelwa Uma kutsatfwa sincumo sekutsi ufakwa ngephasi kweluhlelo,
kumele usayine sivumelwano sekuvikelwa, ugcwalise imininingwane ledzingekako ngalokucwebe.
Sivumelwano simayelana nekuphepha kwakho nekuphepha kwetikhulu letivikela bofakazi kanye naye wonkhe umuntfu lokuloluhlelo.
Kumele uhloniphe imitsetfo yeluhlelo.
Nawungeniswe ngephasi kweluhlelo, wena nalabo lohlobene nabo nitawuniketwa tinhlelo tekwesekelwa.
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 24-25 6/11/08 2:16:11 PM
�� ����
Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi kanye netinhlelo letihambisana nalo
Wena nemndeni wakho lowengetiwe, uma kunesidzingo, nitawuhlaliswa endlini lephephile.
Nitawususwa endzaweni leyingoti.
Dokotela wengcondvo utakwenta luhlolo lekwetfuka nelwengcondvo bese anisita ekwetfukeni leningaba nako.
Nitawuba yincenye yeluhlelo lwekumiswa ngalokusemtsetfweni. Loku kutanisita kutsi nati imitsetfo, naloko lokumele nikulindzele.
Uma ngabe ungasebenti, utawunikwa imali yesibonelelo letawubukana netidzingonchanti takho.
Uma usebenta, utawunikwa imali letawuvala sikhala seliholo lakho.
Uma bantfwana bakho banawe, kutakwentiwa tinhlelo tekutsi baye esikolweni.
Letinye tindleko kutawubukanwa nato, letinjengesikolo, tekutfutsa, tetembatfo netekwelashwa.
Ungaphuli nome ngumiphi imitsetfo nome usebentise budlabha luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi nawenta loko utawukhishwa kulo.
Ungatjeli lomunye umuntfu kutsi ukuphi nome umnike imininingwane ngendlu lohlala kuyo lephephile.
Ungakhiphi nome ngumuphi umniningwane mayelana neluhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi. Lilicala lelimatima lelo.
Emathiphu ekuvimbela bugebengu
Cala ngekutibandzakanya endzaweni yangakiniHlela nome ujoyine tinhlelo tangakini letinjenge Community Police Forum (CPF). Lana ngulapho wena nabomakhelwane bakho nihlangana ndzawonye nitewufundza ngekutsi ningativikela njani nine, imindeni yenu, emakhaya enu nemphahla yenu. Loku kungasita kubamba tigilamkhuba ebhlokini yenu nasendzaweni yenu.
Kunekuphepha lokunyenti nasemandleni ekusebenta nelicembu. Futsi utawukwati kancono nabomakhelwane nendzawo yakho.
Ngekusebenta nabo ungakwati:
Kunciphisa bugebengu
Kusungula ummango lobumbene
Kuletsa kuchumana emkhatsini kwemaphoyisa nebahlali
Kusungula emasu lachubekako ekulwa nebugebengu endzaweni yangakini
Kuvuselela lutsandvo lwetintfo letitsandvwa ngummango
Kubamba lichaza enkantolo yemmango wangakini
Cala ngekulwa nebugebengu endzaweni yangakini – hlanganyela ne CPF!
Encenye ungavakashela iwebsayidi ku www.saps.gov.za
nome ushayele siteshi semaphoyisa lesisedvute nawe kute utfole lamanye emathiphu ekuvimbela
bugebengu.
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 26-27 6/11/08 2:16:13 PM
�8 �9
Tinkantolo letahlukahlukene
Inkantolo yemtsetfosisekelo – inkantolo lenkhulu yelive. Tincumo tayo tekugcina akukho lenye inkantolo lengatsatsa letinye tincumo.
Inkantolo lenkhulu yekundluliselwa kwemacala – yinkantolo yekugcina yekundluliselwa kwemacala kuto tonkhe tindzaba ngaphandle kwaletitsintsa umtsetfosisekelo. Akukho lenye inkantolo lephasi lengaphikisana netincumo letitsatfwe ngulenkantolo.
Inkantolo lenkhulu
Inkantolo yamantjiInkantolo yendzawo
Inkantolo yesifundza
Tinkantolo letincane tekufaka ticelo tetimali letincane – tincumo tato tingetekugcina futsi akukho kundluliselwa kwelicala enkantolo lenkhulu.
•
•
Nemitsetfo yelive kuphela. Icinisekisa kutsi umtsetfo weliphalamende ulandzela umtsetfosisekelo – kufaka ekhatsi Umculo wemalungelo.
Wonkhe emacala ebugebengu landluliselwe enkantolo lenkhulu.
Tindzaba temtsetfo.
Emacala lamakhulu lanjengekubulala, kugagadlela nekuvukela umbuso.
Bugebengu lobukhulu kanye nekweba.
Kwendluliselwa nekubuyeketwa kwemacala etinkantolo tesifundza netendzawo.
Tindzaba temtsetfo.
Tindzaba letinyenti ngaphandle kwaleto tekuvukela umbuso.Tindzaba letingakahlangahlangani kakhulu naletingasitinkhulu.
Ticelo tekuncesheteliswa ngemali lengengci ku R7 000.
Umculu wemalungeloluhlu lwemalungelo nenkhululeko yabo bonkhe bantfu labahlala eliveni, lokuyincenye yemtsetfo wakulelo live; iNingizimu Afrika inemculu wemalungelo kumtsetfosisekelo wetfu
Inkantolo lenkhulu yekundluliselwa kwemacalaInkantolo lenkhulu eliveni (ngaphandle kwenkantolo yemtsetfosisekelo)
kwebakukhohlila lotsite ngekucamba emanga nekungatsembeki, lokugcina ngekulimala/ngekukhinyabeteka
Inkantolo yendzawo inkantolo lelalela emacala lamakhulu
Inkantolo yesifundza inkantolo yesifundza leniketwe emandla esifundzeni samantji lesitsite
Emagama lasetjentiswa enkantolo
Kunemagama lamanyenti lasetjentiswa enkantolo lokungenteka kutsi usengakaweva ngaphambilini. Nali luhlu lwalamanye lavamile. Kunalamanye emagama labhalwe ngekucindzetelwa embhalweni lachazwe ngephasi kwemakhasi.
Bona fide – ngenkholelo, kukholelwa kutsi wenta lokutsite lonelilungelo lekukwenta
Bufakazi – bufakazi lobenele bekwehlula elicaleni nome bekwenta licala licine
Bufakazi bekuva batsi – intfo loyive ngalomunye
Emandla emtsetfo – ligunya kutemtsetfo lekutsatsa tinyatselo temtsetfo nome lekutsatselwa tinyatselo
Emandla ngekwemtsetfo – emandla nemisebenti yenkantolo nome lesinye sikhungo
Emasamanisi – incwadzi lebitela umuntfu enkantolo kutsi atovivinywa ngenca yekwephula umtsetfo
Emavi lafungelwe – sitatimende lesibhalwe phasi embi kwekomishane lefungisako lesisho kutsi lokufungelwe kulicinisa – kungasetjentiswa njengebufakazi enkantolo
Fakazi wembuso – fakazi losetjentiswa ngumshushisi kufakazela licala lelibekwe umsolwa
I-alabhayi – bufakazi bekutsi bewenta lokunye ngalesikhatsi kwentiwa licala
Ibhodi yekusitwa kutemtsetfo – iniketela ngebameli neteluleko kubantfu labanemali lencane kakhulu
Ilasidi – liphepha lelifakazela kutsi imali ikhokhiwe nome lekubuyiselwa kwetintfo letitsetfwe kuwe
Incwadzi legunyata kuboshwa nekuseshwa – incwadzi lekhishwa sikhulu lesengamele licala (nome kulokunye liphoyisa lelukhulu nome lelingetulu) leniketa imvume yetintfo letinjengekuboshwa, kusesha nekukhishwa ngenkhani
Inkantolo lebukene nesondlo – tonkhe tinkantolo tamantji letitsatfwa njengetinkantolo tesondlo tingabukana nemacala esondlo
Inkantolo yebantfwana – inkantolo lesipesheli enkantolo yamantji lapho umsolwa asengumntfwana
Inkantolo yebantfwana – inkantolo yamantji lesipesheli letsatsa tincumo ngemacala latsintsa tenhlalakahle tebantfwana
Inkantolo yemacala (inkantolo yesifundza, yendzawo nalenkhulu) – lapho umsolwa avivinyelwa licala
Inkantolo yetehlukaniso – lapho kuya khona ebantfu nalabafuna kusonjululwe emacala etehlukaniso ngekunonopha nangemanani laphasi
Kuba wedvwana – kulalelwa kwelicala enkantolo ngaphandle kwekuba khona kwemphakatsi
Kubuyeketa – inkantolo lephakeme nayibuka tincumo letitsetfwe yinkantolo nome sishayamtsetfo lesiphasi, kubona kutsi ingabe kukhona yini lokutsite lokwentiwe ngalokungakafaneli
Kucamba emanga – licala lekucamba emanga ngemuva kwekwenta sifungo enkantolo nome esitatimendeni lesifungelwe
Kudzelela inkantolo – kwephula umyalo wenkantolo nome kukhombisa kungahloniphi inkantolo
Kuhambisa tintfo enkantolo – kugcina enkantolo kunemtsetfo
Kuhlakateka – kutsatsa likhefana enkantolo kuyewunatfwa litiye; nome kucedza lusuku
Tinkantolo letahlukahlukene Inkantolo ibukene nani
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 28-29 6/11/08 2:16:15 PM
�0 �1
Kuhlolwa kwesidvumbu – kuhlolwa kwesidvumbu semuntfu lofile kute kutfolakale imbangela yekufa kwakhe
Kukhishelwa ngephandle – bantfu labatfola bumatima ekutfoleni tinhlelo
Kukleliswa kwebantfu – lapho wetama kukhomba lotsite lowente licala
Kundlulisela – kucela inkantolo lephakeme kuchitsa sehlulelo, sigwebo nome sincumo senkantolo lephasi
Kungamelwa ngalokufanele – kwenta sitatimende lesingemanga nome lesingasilo licinisa
Kusolwa/tinsolo – ngalesikhatsi tinsolo tingakatfolwa njengaletilicinisa enkantolo
Kutekwa kwelicala – lapho kulalelwa khona bufakazi lobucindzetela umsolwa ngelicala labekwe lona kwetfulwa kwelicala lelentiwe enkantolo
Kutfweswa licala/sento sebugebengu – licala lelibhekiswe kumuntfu lowente licala
Kutibangela licala/lilungelo lekungatifakeli licala – lilungelo lekubindza kungasho lutfo lokungasetjentiswa kukucindzetela enkantolo
Kutsanjiswa kwesigwebo – tizatfu tekutsi kungani lotfolakele anelicala kumele aniketwe sigwebo lesincane nalesimalula
Kutsatsa luhlangotsi – kwenta umbono luvuna luhlangotsi lunye
Kuvuma – kuvuma kutsi wente licala
Lidokethe lelicala – lifayela nome lidokethe lelivulwe ngemaphoyisa ngalesikhatsi baphenya ngebugebengu
Ligunya lemuntfu nemmeli wakhe – konkhe umuntfu lakutjela ummeli wakhe kuyimfihlo futsi ngete kwatjelwa nome ngubani ngaphandle kwemvume yalobekwa licala
Likamelo lekuchumanisa – likamelo lelinekhamera
Lilekhodi lebugebengu – luhlu lwawo wonkhe emacala lotfolwe unawo; lolubuye lubitwe emacala lengcile
Lishidi lemacala – liphepha enkantolo yamantji lelicuketse luhlu lwemacala umuntfu labekwa wona
Lofakazela umphakatsi – ngummeli lowenta bufakazi nome lobhala tincwadzi letisemtsetfweni
Lokungekho emtsefweni – kwephula umtsetfo
Lokungekho emtsetfweni – lokuphambene nemtsetfo; kwephula umtsetfo
Lokutfolakele – sincumo senkantolo nome selikomishani leliphenyako
Lomela lomunye – umuntfu lonemandla ngalokusemtsetfweni enganeni uma batali bangekho
Luhlolo – sivivinyo sekutfola kutsi ingabe umuntfu uphuye ngalokwenele kutsi angatfola lusito lwetemtsetfo nome sibonelelo sahulumende
Luphenyo – luphenyo lolusemtsetfweni kutfola kutsi ingabe umuntfu umbulele yini lotsite longakafi ngekwemvelo
Lusito kutemtsetfo – lusito lwembuso kulotsite lote imali yekukhokhela ummeli
Lusuku lwekubuyela – lusuku lapho umuntfu lonesicelo sasenkantolo (nome incwadzi yenkantolo) atawubuya ngalo enkantolo atewuva ngesincumo; lubuye lubitwe “rule nisi”
Ngaphasi kwemtsetfo – lisalalelwe enkantolo; livame kusetjentiswa kusho kubetindzaba (bemaphephandzaba/TV) uma bangakwati kuphawula ngelicala ngobe lisengakapheli
Ngoti/fakazi longungoti – umuntfu lonelwati lolusipesheli ngalokutsite longabitelwa enkantolo atewetfula bufakazi ngemsebenti wakhe
Sehlulelo – sincumo lesitsetfwe sikhulu lesingamele licala (lijaji/mantji)
Sicwayiso/kukhishwa ngesecwayiso – kukhishwa ngaphandle kwebheyili, ucwayiswe kuvela enkantolo ngelusuku lolutsite
Sigwebo lesilengisiwe – incenye yesigwebo sasejele nome inhlawulo ibekelwa eceleni nome ihlehliswe etawusetjentiswa uma ngabe kwentiwa licala lelifanako esikhatsini lesibekiwe
Sikhulu lesilungisako – sikhetfwa etinkantolo letitsite kute sesekele sibuye sisite bofakazi
Sikhungo sekulungiswa kwetimilo – luhlobo lolutsite lwelijele lebantfwana
Sitatimende lesifungelwe – sitatimende lesitsetfwe ngephasi kwesifungo, lokubufakazi lobucinile enkantolo; lesibuye sibitwe sitatimende sekufungelwa
Sitatimende lesinemtselela kulabahlukunyetiwe – sitatimende lesibhalwe phasi nesemlomo salohlukunyetwe bugebengu; singabuye sibhalwe lilungu lemndeni etindzabeni letitsintsa kufa, nome nguloceceshiwe; singafundwa enkantolo
Sitfunywa senkantolo – sikhulu senkantolo lesihambisa emaphepha enkantolo siwayise enkantolo yamantji
Sivivinyo – sikhatsi sekuvivinywa lapho bantfu banelitfuba lekukhombisa kutsi bangatiphatsa kahle
Umchumanisi – umuntfu lohlala nalohlukunyetiwe ekamelweni lelehlukile (lelinekhamera) lelingaphandle kwenkantolo asite labahlukunyetiwe kuvisisa imibuto lebutwa enkantolo
Umlamuli – kusebentisa lotsite kusombulula kungavumelani emkhatsini webantfu lababili
Ummangali – umuntfu lofake simangalo
Ummeli kutemtsetfo – ligama lelivamile lemuntfu loneticu temtsetfo; ummeli
Ummeli wemphakatsi – bameli labacashwe nguhulumende labasebenta kuvikela bantfu labate imali yekukhokhela bameli emacaleni ebugebengu
Umngani wafakazi – ngumuntfu enkantolo yamantji lochaza emalungelo afakazi abuye akhokhele tindleko tekuhamba kuletinye timo
Umngani wesiboshwa – sikhulu senkantolo yamantji lesisita ngetintfo letinjengekutfola imali yekukholela ibheyili nome ifayini
Umshado (wesilumbi) – umshado lobhalwe phasi lowenteka embi kwamantji nome umfundisi waletinye tinkhonzo
Umshado wesintfu – kuhlala ndzawonye ngaphandle kwekushada ngalokusemtsetfweni
Umshado wesintfu/wekuhlanganyela – ngumshado ngekulandzela emasiko endzabuko
Umshushisi losipesheli – ngumuntfu loceshelwe kushushisa emacala latsite, njengewemacansi
Umshushisi wemacala esondlo – umshushisi wemphakatsi lokhetselwe kubukana nemacala esondlo
Umshushisi wembuso – nguloletsa licala embi kwemsolwa (ubuye abitwe umshushisi nome umshushisi wemphakatsi)
Umtsetfo wendzabuko – imitsetfo yendzabuko yase-Afrika
Umuntfu lotsatsisa tifungo – umuntfu lokwentiwa kuye titatimende letifungelwe – liphoyisa, bafundzisi, umphatsi weliposi, baphatsi bemabhangi
Umvikeli wemphakatsi – sikhulu semphakatsi lesicashwe nguhulumende kutsi siphenye tikhalo tekukhwabanisa kanye netento tetikhulu tahulumende nome tetisebenti tahulumende
Umyalelo wenkantolo – umyalo wenkantolo lovikela lotsite nome lophocelela lotsite kwenta intfo letsite
Umyalo wenkantolo – ngumyalo losemtsetfweni lokhishwa sikhulu lesengamele licala lotjela umuntfu kutsi ente lokutsite nome ayekele kwenta lokutsite
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 30-31 6/11/08 2:16:16 PM
�� ����
Tinombolo tekuchumana letibalulekile
Tinombolo tekuchumana nemcondzisi wekushushiswa kwemphakatsi
DPP Bophuthatswana DivisionLucingo: 018 381 9002Ifekisi: 018 381 9033
DPP Eastern Cape DivisionLucingo: 046 602 3000Ifekisi: 041 502 1437
DPP Natal Provincial Division PietermaritzburgLucingo: 033 845 4405Ifekisi: 033 394 6891
DPP Orange Free State DivisionLucingo: 051 410 6000Ifekisi: 051 448 2671
DPP Transkei DivisionLucingo: 047 501 2655Ifekisi: 047 501 2653
DPP Transvaal Provincial DivisionLucingo: 012 351 6700Ifekisi: 012 321 8176
DPP Western Cape Provincial Division Lucingo: 021 487 7000Ifekisi: 021 424 7825
DPP Witwatersrand Lucingo: 011 220 4122Ifekisi: 011 333 0402
Ibhodi lelibukene nelusito lwetemtsetfoIniketela ngebammeli neteluleko kubantfu labanemaliLucingo: 086 1053 425/011 877 2000
Umshushisi wemphakatsiKubuka tikhalo temphakatsi letibhekiswe etinhlelweni nome kutikhulu tahulumende Lucingo: 0800 112 040
Sikhungo semaphoyia lesilwa nekucedvwa kwebugebengu (SAPS Crime Stop)Kubikwa kwemacala netentfo temacala Lucingo: 08600 10111
Inombolo lephutfumayo yemaphoyisaYekubita maphoyisa ngekunonophaLucingo: 10111
Inombolo yemaphoyisa labukene nekuhlukunyetwa kwalabasikatiInombolo yekutfola lusito kumaphoyisa labukene nekuhlukunyetwa nome kuphatfwa kabi kwalabasikati Lucingo: 0800 150 150
Tikhungo tekunakekela ema Th uthuzela Care Centres Eastern Cape St Barnabas HospitalLibode, Umtata Lucingo: 047 568 6274
Cecilia Makiwane HospitalMdantsane, East London Lucingo: 043 761 2023
GautengMamelodi Hospital Lucingo: 012 801 2717
Natalspruit Hospital Lucingo: 011 9091002/3/6/9
Chris Hani Baragwanath Hospital, Soweto Lucingo: 011 933 1229/3346
KwaZulu-NatalPrince Mshiyeni HospitalUmlazi Lucingo: 031 907 8496
Phoenix Crisis CentreMahatma Ghandi HospitalDurban Lucingo: 031 502 2338
North WestMafi keng Hospital Lucingo: 018 383 7000
Northern Cape Kimberly HospitalGaleshewe Lucingo: 053 830 8900
Western Cape GF Jooste Hospital, MannenbergLucingo: 021 691 6194
Uma ungakenetiseki ngendlela sikhalo sakho lesiphetfwe ngayo, chumana nebantfu
labalandzelako...
Inhloko yelihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe: 012 845 6000
Tikhalo mayelana nenkantolo lephasi kumele tentiwe ngekubhala phasi tibhekiswe kumshushisi lomkhulu wemphakatsi waleyonkantolo. Nawungevani nemphumela, nome uma sikhalo sakho simayelana nemshushisi lomkhulu, ungandlulisela ludzaba lwakho kumshushisi loyinhloko kuleyondzawo. Uma ngabe imphendvulo ingakwenetisi, ungatsintsana nemcondzisi wetekushushisa kulesosigodzi. Uyacelwa kutsi ufake sikhalo sakho lesifi shane lesibhalwe phasi lesifaka ekhatsi inombolo yelicala
kanye nenombolo ye CAS yemaphoyisa. Libito lemsolwa nelusuku lwakhe lwekugcina lwekuvela enkantolo litawusita I NPA kutsi ibukane neludzaba ngekunonopha. I NPA yetama kusombulula tonkhe tikhalato ngekunonopha lokukhulu.
Kute utfole lolunye lwati, hamba ku www.npa.gov.za ushayele I NPA kulenombolo 012 845 6000 kute utfole tinombolo telucingo nemakheli lafanele
Luhlelo lwekutilungiselela inkantoloLuhlelo lwekutilungiselela inkantolo luluhlelo lwekulungisa nekwesekela bofakazi (ikakhulukati bantfwana) kute banikete bufakazi enkantolo. Loluhlelo aluniketwa kuto tonkhe tinkantolo. Kutfola kutsi luhlelo luyaniketwa enkantolo lotawetfula bufakazi kuyo, ungatsintsana nemshushisi lomkhulu wangakini.
LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 32-33 6/11/08 2:16:18 PM