kuvisisa - national prosecuting authority · 2015. 2. 18. · umshushisi uhola emaphoyisa...

18
Kuvisisa luhlelo lwetebulungisa emacaleni ebugebengu 000482 SWA siSwati Itfutfukiswe Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA), Lucingo. 27 12 845 6000 Ishicilelwe yiJacana Media, PO Box 291784 Melville 2109, Lucingo. 27 11 628 3200 © Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe, 2008 Sishicilelo sekucala 2008 ISBN 978-1-77009-557-1 Ihunyushwe Ngu Fanyana Stanley Madonsela, Multilingua Translation/Interpretation Services LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 1-2 6/11/08 2:15:28 PM

Upload: others

Post on 16-Oct-2020

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

Kuvisisaluhlelo lwetebulungisa

emacaleni ebugebengu

00

04

82

SW

A

siSwati

Itfutfukiswe Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA), Lucingo. 27 12 845 6000

Ishicilelwe yiJacana Media, PO Box 291784 Melville 2109, Lucingo. 27 11 628 3200

© Lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe, 2008Sishicilelo sekucala 2008ISBN 978-1-77009-557-1

Ihunyushwe Ngu Fanyana Stanley Madonsela, Multilingua Translation/Interpretation Services

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 1-2 6/11/08 2:15:28 PM

Page 2: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

c 1

1

Ulisebentisa njani

Lelibhukwana libhalwe lihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA) kute kusitakale bantfu labahlukunyentiwe nome bofakazi betimo tebugebengu. Lihhovisi letekushusisa lifuna kuvimbela lokunye kwetfuswa kwalabahlukunyetiwe. Lifuna bonkhe basolwa beme embi kwenkantolo ngalokungenteleli ngemacala lokusolwa kutsi bawentile.

Nakumele uye enkantolo, lelibhukwana litakwenta uvisise ngaloko lokwenteka ngesikhatsi sekutekwa kwelicala.

Ngibuke!

Libito lami ngingu Mpho. Ngibuke ebhukwini lapho ngitawube ngikukhombisa khona tintfo letibalulekile lokumele utikhumbule.

Inchazelo yemagamaKunemagama lamanyenti lasetjentiswa etinkantolo lokungenteka ungawevisisi. Lamagama abhalwe ngekucindzetelwa ebhukwini kantsi tinchazelo tawo ticha-zwe ekugcineni kwelikhasi. Kunalamanye emagama emakhasini 29–31. Fundza loluhlu ngembi kwekuya enkantolo, kute ube nekuvisisa kahle loko lokwentekako. Futsi utawube ukulungele kancono kuphendvula nome ngumuphi umbuto.

Lokucuketfwe

Sandvulelo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Batho Pele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Luhlelo lwetebulungisa kutebugebengu lusebenta njani? . . . . . . 5

Emalungelo alabahlukunyetiwe kanye nabofakazi . . . . . . . . . . . . 8

Tibopho temshushisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Kutakwentekani kuwe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Kwentekani enkantolo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Kuvela nekutiphatsa kahle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Budlova nekungaphatseki kahle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Inkantolo yetindzaba tesondlo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Emathiphu ekuvimbela bugebengu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Tinkantolo letahlukahlukene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Emagama lasetjentiswa enkantolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Tinombolo tekuchumana letibalulekile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 3-1 6/11/08 2:15:32 PM

Page 3: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

� �

UMBONO WE NPA Bulungisa emphakatsini wakitsi

kute bantfu bahlale ngekukhululeka nangekuvikeleka.

Sandvulelo

Ngitsandza kukwetfulela luhlelo lweteku-shushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe (NPA) kanye nasetinhlelweni tetfu njengebameli bebantfu.

Sihlanganise licebo ndzawonye lolubitwa i NPA Strategy 2020, lolumayelana nekutsi singabukana njani nebugebengu kanye nekuniketela ngebulungisa kute bantfu bahlale ngekukhululeka nangekuvikeleka. Sinembono wekwakha iNingizimu Afrika lephephile nalevikeleke ngalokwengcile:

Sidzinga kutsi ute utewutfula bufakazi enkantolo. Ngitsandza kukubonga ngekuchitsa sikhatsi sakho wenta loku. Kwenta ummango wakho ube yindzawo lephephile kuwe, emndenini nakubangani bakho, nakubo bonkhe bantfu labakhona kuloyommango.

I NPA iyincenye yeluhlelo lwetebulungisa emacaleni ebugebengu kuleNingizimu Afrika. Sicinisekisa kutsi kunebulungisa kulabo labahlukunyetwe bugebengu. Njengebameli bebantfu, sinakekela timfuno talabahlukunyetwe bugebengu kanye netemphakatsi. Sisebenta nebalingani betfu – emaphoyisa, baphatsi bemajele, Litiko letebulungisa kanye nalabanye – ngenhloso yekuvimbela nekusombulula bugebengu. I NPA yenta loku ngekushushisa bantfu labephula umtsetfo ngaphandle kwekwesaba, kwentelela nekukhetsa.

Ngitsandza kukucinisekisa ngekutinikela nekutibophetela kwetfu kukusebentela, nekusita ekwenteni imphilo lencono yawo wonkhe umuntfu.

Advocate Joseph Mokotedi MpsheUmcondzisi losabambile ehhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe

Ngalesikhatsi ufundza lelibhuku utawufundza lokunyenti ngaloku:

Luhlelo lwetebulungisa eNingizimu Afrika

Emalungelo akho njengalohlukunyetwe bugebengu nalongufakazi

Loko lokwenteka etinkantolo

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 2-3 6/11/08 2:15:35 PM

Page 4: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

� �

Batho Pele

Batho Pele ligama lesiSuthu lelichaza kutsi “bantfu embili”. Luhlelo lwahulumende lolucinisekisa kutsi wena, bantfu, nitfola tinhlelo letikahle. Loku kufaka ekhatsi bantfu labasebentisa nome labasitwa yi NPA lokubameli bebantfu.

Nasetfula tinhlelo letikahle, loko kusho kutsi senetisa batsengi betfu. Tonkhe tisebenti temphakatsi kumele tilandzele futsi tihloniphe imigomo ye Batho Pele (buka ngentasi).

I Batho Pele itsi umshushisi utakwenta loku:

kuchumana njalo nebatsengi

kubeka emazinga etinhlelo letetfulwako

kwenyusa kufinyelela etinhlelweni

kucinisekisa kutsi batitfobile

kuniketela ngelwati lolwengetiwe naloluncono lolumayelana netinhlelo

kwandzisa kuba sebaleni mayelana netinhlelo (kubeka ebaleni)

kukhuluma kanye nekucolisa ngemaphutsa lentiwe

kuniketa tinhlelo letincono letifanele imali yakho Source: DPSA, 1996

umshushisinguloyo loletsa emacala embi kwemsolwa (uphindze abitwe umshushisi wembuso nome umshushisi wemphakatsi)

umbutfo wemaphoyisainhlangano letama kubamba tigebengu iphindze ibuke kutsi bantfu bayawulandzela yini umtsetfo

kuphenyakutfola emacinisa kute utfole lokungiko ngalukotsite

kushushisakuletsa licala embi kwalotsite losolwa ngekwephula umtsetfo

sikhulu ngumantji nome lijaji lelilalela licala

Luhlelo lwetebu- lungisa kutebugebengu lusebenta njani?

Luhlelo lwetebulungisa kutebugebengu eNingizimu Afrika lunetincenye letibalulekile letisitfupha:

2. Luhlelo lwekushushisa – batsatsa tincumo tekutsi

bashushise nome cha. Ngalokusemtsetfweni loluhlelo

lwatiwa njenge NPA.

6. Sikhulu lesivivinyako/sisebenti setenhlalakahle – setfula tinhlelo tetenhlalakahle kubantfu

labaphuyile nabasetingotini. Ngalokusemtsetfweni latiwa njenge Department of Social

Development (DSD).

4. Litiko letebulungisa – lwetfulela wonkhe umuntfu bulungisa lobufinyelelekako

nalobulinganako. Ngalokusemtsetfweni latiwa njenge Department of Justice

and Constitutional Development (DoJ&CD).

1. Luhlelo lwemaphoyisa – bavimbela bugebengu, baphenye ngemacala ebugebengu, baphindze

babambe labasolwa ngekwenta bugebengu. Ngalokusemtsetfweni

loluhlelo lwatiwa njenge South African Police Services (SAPS).

3. Sikhulu lesengamele/ummeli wasemajajini – batsatsa

sincumo sekutsi umsolwa akanacala nome unelicala.

Baphindze batsatse sincumo sekutsi ngusiphi sigwebo lokumele

siniketwe lotfolakale anelicala.

5. Luhlelo lwasemajele – lucinisekisa kutsi sigwebo

siyalandzela. Baphindze betame kuvuselela timilo tababo labatfolakele banemacala

ebugebengu lababanakekelako. Ngalokusemtsetfweni latiwa

njenge Department of Correctional Services (DCS).

tigwebosigwebo lesifanele lesikhishwa sikhulu lesengamele licala

kuvuselela similokusita lowente licala kutsi abuyele ente umsebenti lotsembekile nalonelusito

sikhulu lesivivinyakongumuntfu lokumele acinisekise kutsi labavivinywako batiphatsa ngalokufanele

kuba sebalenikungabi nemandla nome kuva buhlungu malula

temajaji phatselene netinkantolo

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 4-5 6/11/08 2:15:38 PM

Page 5: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

� �

Tinyatselo tekwenta Luhlelo Lwetebulungisakutebugebengu libe ngulelisebentako:

Kubikwa kwebugebengu esiteshini semaphoyisa

Emaphoyisa avula lidokethe bese aphenya ngebugebengu

Lidokethe litfunyelwa enkantolo (umshushisi utsatsa sincumo sekutsi ingabe kusadzingeka lolunye luphenyo yini)

I NPA itsatsa sincumo sekushushisa nome cha

Uma bancuma kungashushisi, kungenca yekutsi licala

alinawo emandla ngalokwenele (akunabufakazi lobenele)

Uma bancuma kushushisa, licala

liya enkantolo kute kukhishwe sigwebo

Umshushisi angancuma kuphambukisa ludzaba

kute atfole lesinye sisombululo

Enkantolo, umsolwa angafaka sicelo sekukhishwa ngebheyili (ngalesikhatsi alindze

kuphela kwekutekwa kwelicala); ngemuva kwaloku kuba khona kulalelwa kwesicelo sebheyili

Umshushisi kutawuba nguye wekucala kubita fakazi atowunika bufakazi bekutsi umsolwa unelicala

Umsolwa nome ummeli wakhe naye angabita fakazi nome etfule bufakazi

Ngemuva kwekulalelwa kwetinhlangotsi totimbili, sikhulu lesengamele licala sitsatsa sincumo sekutsi umsolwa unelicala/akanalo licala

Uma etfweswe licala, umsolwa unikwa sigwebo sikhulu lesengamele licala

Licala lingahlehliswa tikhatsi letimbalwa kute kugcogcwe

lobunye bufakati, nome umsolwa angadzinga/

afune ummeli

Inkantolo ingaba naletinye tindlela tekugweba

ngaphandle kwekuya ejele nome ukhokhe inhlawulo

Uma agwetjwe kukhokha inhlawulo nome kukhokha

sincephetelo, lemali ikhokhwa kumabhalane

wenkantolo

Uma agwetjwe sikhatsi ejele, umsolwa angakhululwa

ngeparoli (lencunywa libhodi lelilalela ticelo teparoli)

Sidzinga bulungisa emphakatsini wetfu kute bonkhe bantfu bahlale ngekukhululeka nangekuvikeleka

idokethengumculu locuketse lwati lolubalulekile; buka lidokethe lelicala

bufakazi kubika ngemlomo tigameko kanye nemiculu lesekelako lesetjentiswa njengebufakazi enkantolo

kuphambukisaluhlelo lwekunika litfuba lowente licala kwekucala ecaleni lebugebengu kumacala ebugebengu lamancane kutsi ente umsebenti emmangweni, kubuyisela tindleko ngelicala lalentile, kutfola kwelashelwa tinkinga tekunatsa tjwala nome kusebentisa tidzakamiva, kanye nekwelulekwa ekutiphatseni lokungasikuhle nome ekungaphilini kahle engcondvweni. Uma lobekwe licala asebentisana nemtsetfo nekuphambukisa kunenchubekelembili, emacala labekwe wona angachitfwa. Kuphambukisa akunikwa lowenta licala kwesibili.

ibheyilisibambiso, esikhatsini lesinyenti yimali , ikhokhwa kute kukhululwe umsolwa ejele, ngekwetsemba kutsi umsolwa utawubuya atewubukana nelicala nome alahlekelwe yimali yakhe yebheyili uma angalandzeli imibandzela yebheyili. Etikhatsini letinyenti imali yebheyili ibuyiselwa emuva ekupheleni kwelicala, nanome umuntfu atfolakala anelicala nome ate licala lebugebengu lalentile.

umsolwaa person charged with a crime

iparoli kukhishwa ejele ngembi kwekuphela kwesikhatsi sesigwebo ingce nje nawungatiphatsi kabi

sincephetelokutfola imali kute ukhokhelwe buhlungu londlule kubo

mabhalane wenkantolo ngumuntfu lowemukela ngalokusemtsetfweni abuye anikete tincwadzi temtsetfo enkantolo yamantji

fakazingumuntfu lobekwe licala

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 6-7 6/11/08 2:15:42 PM

Page 6: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

8 9

Emalungelo alabahlukunyetiwe kanye nabofakazi

Emalungelo akhoI NPA isebenta matima kute icinisekise kutsi bonkhe labahlukunyetiwe nabofakazi bayavela enkantolo futsi baphatfwe ngenhlonipho nangesitfunti. Bashushisi batawutama ngalokusemandleni kukuvikela babuye bacinisekise kutsi awuphoswa imibuto ngendlela lengasikahle.

Sikhatsi sakho enkantolo kungaba ngulesimatima kabi. Buka likhasi 12 mayelana naloko lokwentiwa ngumshushisi.

Uma uke wahlukunyetwa ngebugebengu, unemalungelo lalandzelako.Umshushisi utakwenta loku:

kukuphatsa ngekungenteleli nangenhlonipho yesitfunti nangekwasengwace

kunika lwati

kutfola lwati

kukuvikela

kukusita

lohlukunyetiwengumuntfu lohluphekile ngenca yesento lesingekho emtsetfweni, kungaba bugebengu lobucondziswe kuye nome lobucondziswe emphahleni; ngumuntfu lophatfwe kabi ngumsolwa kungabi ngumphakatsi wonkhana ayedvwana futsi kwabhekiswa kuye matfupha

kuhlohlwa ngemibutolitfuba lekulalelwa kwalolunye luhlangotsi ecaleni lelisenkantolo kute ubutwe imibuto ngebufakazi lobetfulile

Unelilungelo lekubuta kutsi kungani umshushisi atsatse tincumo. Encenye ungafaka sikhalo nawubona shangatsi emalungelo akho awahlonishwa. Buka likhasi 33 kute utfole luhlelo.

Ngiyabonga

Kuba ngufakazi yintfo lonesibindzi kutsi uyente futsi itawusita emaphoyisa kanye nelihhovisi letekushushisa bacinisekisa kutsi kwentiwa bulungisa. Siyabonga ngelusito lwakho. Lubaluleke kakhulu kitsi, nasemmangweni wonkhana.

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 8-9 6/11/08 2:15:46 PM

Page 7: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

10 11

Tibopho temshushisi

Uyini umshushisi? Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule

enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala.

Umshushisi utsatsa sincumo sekutsi ashushise nome cha.

Uphindze ente siciniseko sekutsi labahlukunyetiwe nabofakazi baphatfwa ngalokungenteleli.

Ngaphandle kwekutsi umshushisi afakatele kuba nelicala kwemsolwa “ngebufakazi lobucandza inhloko”, umsolwa uyakhishwa.

Umshushisi angaphambukisa emacala abe ngewekuvuselela similo, ikakhulukati labente emacala basebancane.

Umshushisi usita inkantolo kutsi yente sincumo nekutsi ikhiphe sigwebo lesingavuni licala.

bufakazi lobucandza inhlokolinani lebufakazi lobudzingekako lobenta lotsite atfolwe anelicala ekutekweni kwalo – akukameli kube nekungabata nhlobo

kukhishwakutfolwa ute licala

losemnanengumuntfu loneminyaka lengephasi kwa 18

lowonilengumenti welicala; livame kusetjentiswa emacaleni lafaka ekhatsi kutsintsana emkhatsini walohlukunyetiwe kanye naloyo lowente licala

Bantfu bangakhomba umshushisi etinkantolo letiphasi ngetembatfo latembetse.

Buka likhasi 7 kubona kutsi umshushisi uyafaneleka yini eluhlelweni lwetebulungisa.

Lihhovisi lemshushisi libhalwe ngalokucacile. Litafula lokutfolakala kulo lwati nalo lingasita ekumtfoleni.

sincumosehlulelo lesincuma kutsi umuntfu unelicala nome kungatsatsi sincumo sehlulelo lesincuma uma umuntfu anelicala nome ate licala

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 10-11 6/11/08 2:15:48 PM

Page 8: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

1� 1�

Kutakwentekani kuwe?

Labahlukunyetiwe, bofakazi nalabanye bantfu labaniketa lwati mayelana nebugebengu, basita emaphoyisa ekusombululeni nome ekuvimbeleni bugebengu. Bangabuye basite ngekunika bufakazi enkantolo.

Kubhalisa sitatimente Uma unelwati mayelana nelicala lelentiwe, utawucelwa kutsi

ubhalise sitatimende, ngekutsatsa sifungo nome ngekuvuma, ephoyiseni. Lesitatimende sitawusetjentiswa nawuya enkantolo.

Uma ngabe uyakwati kufundza nekuvisisa lulwimi, buka sitatimende ngembi kwekutsi usayine. Uma kungasinjalo, cela lomunye akufundzele nome akuchazele sona. Uma ngabe kukhona lokungahambi kahle, cela kutsi kulungiswe ngembi kwekutsi usayine.w

Kuya enkantolo Emaphoyisa atakinuketa satiso sekutsi uvele embi kwenkantolo.

Kutawumele ube khona udzimate unikete bufakazi. Ungaboshwa nawungakuhloniphi kubitelwa kwakho enkantolo.

Uma unemibuto nome ufuna lwati, tjela umshushisi ngembi kwekutsi uyewuvela enkantolo. Kungenteka kungabi nesikhatsi ngalesikhatsi sekutekwa licala.

Tjela umshushisi nasewufikile enkantolo. Khumbula, ungacela kuphindza ufundze sitatimende sakho ngembi kwekuyovela enkantolo.

Kutawumele ube lapho lokungenani kudzimate kuphele kuniketwa kwebufakazi. Ungaphumi enkantolo ngaphandle kwemvume yesikhulu lesengamele licala. Umshushisi utakusita kutsi utfole lemvume.

sitatimendenguloko lokwentekile lokubhalwe phasi nome lokushiwo ngemlomo, lokungasetjentiswa njengebufakazi enkantolo

sifungokufunga kutsi lokutsite kulicinisa

kuvumasitatimende lesifakazela kuba khona nome licinisa lalokutsite

kufakazakuniketa bufakazi enkantolo

kubitelwa enkantolosatiso lesisemtsetfweni lesatisa bofakazi kutsi bete enkantolo batewuniketa bufakazi

Fakazi akukameli ahlale ekhatsi enkantolo adzimate abitwe kutowetfula bufakazi.

Uma kukhona lowetama kukhulumisana nawe ngelicala, tjela sikhulu lesiphenya ngelicala, nome umshushisi. Ungakhulumi nanome ngubani ngelicala ngaphandle kwemshushisi nome dokotela/dokotela wengcondvo losita ngelicala.

Kusabisa nekutfusela Akukho semtsetfweni kutsi lomunye akwesabise nome

akwetfuse. Uma benta njalo, tjela sikhulu lesiphenya ngelicala nome umshushisi.

Kuphambene nemtsetfo kutsi lomunye, kufaka ekhatsi emalunga emndeni, akuphocelele nome akuvumise kuba ngufakazi

Buka emakhasi 24–26.

Uma ngabe ucashiwe Tjela umcashi wakho kutsi utfole incwadzi lekubitela enkantolo.

Umcashi wakho kumele akuvumele kutsi uye enkantolo.

Uma ungasiso sisebenti sahulumende, umcashi wakho asikho sidzingo sekutsi akukhokhele ngalesikhatsi longekho ngaso emsebentini. Ungafaka sicelo sekubuyiselwa liholo lelikulahlekele enkantolo. Buta umshushisi ngaloku. Utawuphindze ukwati kufaka sicelo semali letfolwa bofakazi.

Tindleko Letinye tindleko ungabuyiselwa tona, sibonelo tindleko

tekuhamba. Cela umshushisi agcwalise lifomu ngemuva kwekutsi sewunikete bufakazi.

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 12-13 6/11/08 2:15:49 PM

Page 9: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

1� 1�

Kwentekani enkantolo?

UmhumushiLicala litawutekwa ngesiNgisi nome ngesiBhunu. Uma ufuna kwenteke njalo, umhumushi utakusita.

Ngubani lotakuba senkantolo?

IbheyiliUma umuntfu loboshiwe aletfwa enkantolo kwekucala, sikhulu lesengamele kumele sitsatse sincumo sekumkhipha ngebheyili.

Uma lohlukunyetiwe esabela kutsi umsolwa utawukhishwa ngebheyili, kumele anikete umshushisi nome sikhulu lesengamele licala tizatfu.

Uma umsolwa akhishwe ngebheyili bese atsintsana nalamhlukumetile nganome nguyiphi indlela, kumele atise umshushisi nome sikhulu lesengamele licala.

Ngesikhatsi sekulalelwa kwesicelo sebheyili, mantji angafuna kulalela bufakazi. Inkantolo kumele itsatse sincumo mayelana nebheyili.

KuphendvulaKutekwa kwelicala kucala ngekutsi umshushisi atjele umsolwa licala lokutsiwa ulentile. Umsolwa uyaphendvula ecaleni labekwa lona. Loku kusho kutsi “bayalivuma” nome “bayaliphika” licala. Uma batsi “abanalicala”, licala liyatekwa

1.Licala LembusoNgesikhatsi sekutekwa kwelicala, umshushisi ubita bofakazi batewunika bufakazi. Umshushisi weluleka fakazi kute angashiyi lutfo lolubalulekile. Fakazi angaba:

Ngulohlukunyetiwe

Ngunome ngubani lowati ngalokwentekile nome lowati lokutsite ngebugebengu

Liphoyisa, lelingungoti ekuphenyeni ngekwebusanyensi nome labanye bongoti

uyaphendvulakusho kutsi “unelicala” nome “awunalo licala” kulawo lobekwa wona; ubeke kutivikela kwakho ngesento lesisemtsetfweni

kuphenya ngekwebusayensiyindlela yebusayensi lesetjentiswa ekusombululeni emacala

Sikhulu lesengamele

Ngumhloli

Fakazi

Mabhalane wenkantolo

Kuhambisa tintfo enkantolo

Umshushisi

Ngummeli

Ngumhumushi

Ngumsolwa

Ngumphakatsi

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 14-15 6/11/08 2:15:53 PM

Page 10: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

1� 1�

3.Licala lemsolwa Ngemuva kwelicala lembuso, umsolwa nome ummeli wakhe bangacela

kutsi inkantolo ikhulule umsolwa. Loku kwenteka uma ngabe babona shangatsi umshushisi akamange abe nebufakazi ecaleni lelibekwe umsolwa.

Sikhulu lesengamele sitsatsa sincumo sekutsi sikhulule umsolwa, nome sichubeke nelicala.

Ummeli wetfula bufakazi bese ubita labatibonele, lokungafaka ekhatsi umsolwa. Bammeli bemsolwa batawutama kubeka bufakazi bekutsi likhasimende labo lite licala ngekutsi batfole “tikhala” ecaleni lembuso (lemshushisi). Bafuna kuveta bufakazi bekutsi tinsolo tembuso atisilo licinisa nome akukho lokwenele lokwenta inkantolo ilahle umsolwa ngelicala.

Umshushisi angabuta imibuto kunome ngubani kulabo labamele umsolwa. Loku kufaka ekhatsi umsolwa. Uyacelwa kuba ubuke imihlahlandlela “Kuma embili kwemsolwa” ekhasini 18.

2.Kuhlola imibutoNgemuva kwekutsi fakazi ngamunye asanikete bufakazi, umsolwa nome ummeli wakhe angabuta fakazi imibuto. Loku ngukuhlola kutsi ingabe bufakazi lebetfulwa ngufakazi kungulobungiko yini. Kubuye kunikete umsolwa nome ummeli wakhe litfuba lekuniketela ngeluhlangotsi lwakhe lwetigameko.

Ummeli wemsolwa naye angakufaka imibuto. Uvikela umsolwa.

Ummeli angabonakala ate bungani kuwe akubute imibuto lematima. Yetama kuba phasi ukhulume licinisa, nome ngabe loko kusho kukhuluma intfo ngalokuphindziwe (fundza emakhasi 18–19).

kukhiphangulenye indlela yekutsi umuntfu ute licala

kulahlwa licalakulahlwa licala enkantolo

imphikiswanokutjela inkantolo kute itsatse sincumo lesilungile

kuvikelwasizatfu lesisemtsetfweni sekuchaza nome kubalekela loko lokwentile

ummangaliumuntfu lofaka licala ngalomunye esiteshini semaphoyisa

4.Imphikiswano yekuvalaKumphikiswano yekuvala, umshushisi utawufinyeta bese ubeka imphikiswano yelicala. Uniketa tizatfu tekutsi kungani umsolwa kumele atfolwe anelicala.

Umsolwa nome ummeli wakhe naye unikwa litfuba lelifanako kuvumisa inkantolo kutsi kungani umsolwa kumele atfolwe ate licala.

5.SehluleloInkantolo itsatsa sincumo sekutsi umsolwa unelicala.

Uma umsolwa atfolwa anelicala, umshushisi utfole bufakazi elicaleni “ngebufakazi lobucandza inhloko”.

Uma umsolwa atfolwa ate licala, kungenca yekutsi sikhulu lesengamele licala sinekungabata. Uma kunekungabata, inkantolo kumele ikhiphe umsolwa. Loku kutsi uphuma ngekukhululeka.

6.Sigaba sekukhipha sigwebo Uma umsolwa atfolakala anelicala, sikhulu lesengamele sitsatsa

sincumo ngesijeziso.

Umshushisi nalabavikela umsolwa bangabita bofakazi kulesigaba.

Umshushisi angakhuluma ngekutsi licala belilibi kanganani; liwutsintse njani umphakatsi kanye nalohlukunyetiwe; kantsi futsi angabita nalabatibonele.

Umshushisi angabuye acele kutsi ummangali ancesheteliswe uma ngabe ulahlekelwe ngulokutsite ngenca yelicala lalentile. Ummangali kumele acele umshushisi kutsi afake sicelo sekuncesheteliswa ngembi kwekutsi umsolwa agwetjwe.

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 16-17 6/11/08 2:15:56 PM

Page 11: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

18 19

Kutiphatsa kahle enkantolo

Kuvela nekutiphatsa kahle Kuba senkantolo lefanele kungakashayi 08h30 ekuseni

(nome ngesikhatsi lesibhalwe encwadzini lekubitela enkantolo).

Kugcoka kahle nekutiphatsa kahle.

Yetama kushiya bantfwana ekhaya njengobe kute labagadza ebantfwana nome tindzawo letiphephile letibhasobha bantfwana.

Ungafaki tibuko telilanga nome sigcoko enkantolo.

Ungahlafuni ishingamu.

Vala makhalekhikhini wakho enkantolo.

Ungeti nekudla netinatfo enkantolo.

Tikhali tanome nguluphi luhlobo atikavumeleki enkantolo.

Akukameli unatse tjwala nome usebentise tidzakamiva.

Tinkantolo ticala nga 09h00 etinkantolo tamantji, kantsi nga 10h00 etinkantolo letiphakeme. Tinkantolo tihlala tisebenta kudzimate kucedvwe emacala, nome nga 16h00.

Ebhokisini lafakazi Nawutsatsa sifungo, buka sikhulu lesengamele bese ukhuluma

ngelivi lelivakalako, “INkhosi ingisite”. Esikhundleni sekusho loko, encenye ungatsi “Ngitawukhuluma licinisa, licinisa lonkhe nelicinisa lodvwa.” Loku kubitwa kufunga.

Ulindzeleke kutsi ume kudzimate kuphele sikhatsi sekunika bufakazi, kodvwa ungacela kuhlala phasi. Khuluma ngalokucacile uvakale.

kuphikisakuphikisana nalokutsite nome kuveta ngemagama kuphikisana kwakho nako

Lalela umbuto ngekucaphela. Cinisekisa kutsi uyawuvisisa nome cela kutsi uchazelwe wona. Buka umuntfu ngalesikhatsi uphendvula, uphendvule umbuto lobutiwe kuphela.

Unganyakatisi inhloko yakho kukhombisa imphendvulo letsi “yebo” nome “cha”. Sebentisa emagama kuphendvula yonkhe imibuto.

Uma umshushisi nome ummeli aphikisa, bindza ungasakhulumi. Mela sikhulu lesengamele licala sitsatse sincumo ngaloko kuphikisa, bese uchubeka nawuyalelwe kwenta loko.

Nawungafuni kuphendvula umbuto, ungabuti sikhulu lesengamele kutsi ingabe kumele uwuphendvule. Uma ngabe ngumbuto longakelungi, umshushisi utawubeka siphikiso. Uma angasibeki, kumele uphendvule umbuto nome inkantolo itawumisa ummeli.

Ungaphikisani nenkantolo nome utivumele kubuswa lulaka. Loku ngete kwakusita.

Nawente liphutsa, livume. Akekho lotakwetfwesa licala ngaloko, kodvwa batakwenta loko uma ngabe bacabanga kutsi ukhuluma emanga.

Yati emacinisa akho, kodvwa ungasho bufakazi shangatsi ububeke enhloko. Nawenta njalo kungenteka udideke uma imibuto ingabekwa ngekulandzelana lokufanako.

Uvumelekile kutsi “angikhumbuli” uma ngabe sewukhohlwe leminye imininingwane.

Uma kuphindvwa umbuto niketa imphendvulo lefana naleyo loyiniketile ngaphambilini.

Lokubaluleke kakhulu, wente sifungo nome wavuma kukhuluma licinisa. Uma ngabe ubanjwe ukhuluma emanga, ungajeziswa. Kwenta bonkhe bufakazi bakho bube netinsolo, futsi bungenta sigebengu sikhishwe mahhala hha.

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 18-19 6/11/08 2:16:00 PM

Page 12: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

�0 �1

Budlova nekungaphatseki kahle

Kuhlukumeta kwasekhaya kanye nekuhlukunyetwa ngekwelicansiKunetinhlobo letinyenti letahlukene tekuhlukunyetwa ngekwelucansi. Emacala ekuhlukumeta ngekwelucansi afaka ekhatsi kugagadlela kushaya (lapho usebaleni lesento sekuhlukunyetwa ngelicansi) kanye nalokunye kuhlukunyetwa ngekuhambisana nemtsetfo lofanele.

Ludlame lwasemakhaya lufaka ekhatsi kuhlukunyetwa ngekushaywa, kwemacansi, emoyeni, ngemavi, engcondvweni nakwetemnotfo lokwentiwa ngumlingani, singani (nanome ngubani lotsandzana naye nome lobewutsandzana naye).

Wentani nangabe uhlukunyetiwe ngekwelucansi nome budlova basemakhaya?Emacaleni ekuhlukunyetwa ngekwelucansi:

Yibike kunome ngusiphi siteshi semaphoyisa, esibhedlela/ekliniki nome e Thuthuzela Care Centre (TCC).

Nawubikela emaphoyisa ngako, batawuphenya lelolicala. I NPA itawutsatsa sincumo sekutsi liye enkantolo nome cha. Kutawumele unikete bufakazi enkantolo ngaloko lokwenteka. Uma umenti walokubi atfolakala anelicala, angaya ejele.

Kuhlukunyetwa kwasekhaya

Hamba kunobhala wenkantolo yamantji lesedvute nawe kute utfole umyalo wenkantolo lokuyincwajana lekuvikelako.

Uma ngabe sento sekuhlukunyetwa kwasekhaya senta licala, encenye ungafaka licala esiteshini semaphoyisa lesisedvute nawe.

kona ngalokusemtsetfweni nawuphula umtsetfo njengobe kubhalwe emtsetfweni lowaphasiswa ephalamende

kukhishwa kwemtsetfo imisetfo lephasiswe yiphalamende

iThuthuzela Care Centre sikhungo lesinakekela labahlukunyetwe budlova ngekwebulili, labahlukunyetwe ngulamacala bangabika lobugebengu esikhungweni bese batfola lusito (phindza ubuke likhasi 32)

simo sekwetfukakuphatseka buhlungu, kwesaba nome kwetfuka ngenca yelwati lolubi losowunalo

menti walokubingumuntfu lowenta emacala

Kubukana nemitselela lemibi yebugebenguNgalesinye sikhatsi bantfu betfuswa nguloko lokwenteka kubo nome nguloko labakubonile. Badzinga lusito lwalabo labaceceshiwe. Letinye titeshi temaphoyisa netinkantolo kunebantfu labangasita labo labetfuswe nguloko labatibonele sehlakalo ngemehlo abo.

Tfola kutsi letinhlelo ingabe tikhona yini nome kutsi ungalutfola njani lusito kute ubukane nesimo sekwetfuka. Kutfola lusito kubalulekile. Kutakwenta kube malula kuwe kubukana nekwetfuka kwakho kubuye kukwente utfule bufakazi lobuncono nawubitwa enkantolo.

Ekhasini 32, utawukhandza:

tinhlangano letinika lolunye lwati ngekuhlukunyetwa kwasemakhaya.

tinhlangano letinika teluleko labahlukunyetiwe ngekwetfuka kanye nalabatibonele bugebengu ngekwabo

tinombolo telucingo te Thuthuzela Care Centre (TCC)

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 20-21 6/11/08 2:16:03 PM

Page 13: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

�� ��

Inkantolo yetindzaba tesondlo

Tinkantolo tingakhipha umyalelo ubhekiswe kumuntfu lokumele asite lomunye ngelusito lwetimali. Loku kubitwa imali yesondlo. Ivamise kuba yimali lekhishwa njalo ngenyanga. Kusitwa kwebantfwana ngetimali kuvame kuba sibopho sebatali mbamba nome batali labatitfolele umntfwana.

Ngisitsatsa nini sinyatselo? Uma babe nome make wemntfwana wakho angakuniki njalo lusito

lwetetimali.

Uma umuntfu lobukene ngalokusemtsetfweni nekondliwa kwemntfwana angalandzeli umtsetfo wenkantolo wekukhishwa kwesondlo.

Ngisifaka njani sicelo semali yesondlo?Sikhulu setimali tesondlo enkantolo yangakini sitakusita kugcwalisa emafomu ekufaka sicelo bese sikutjela loko lokumele ukwente. Udzinga tincwajana letilandzelako:

Incwadzi yakho yamatisi ID, uma ikhona inombolo yamatisi wemuntfu lokumele akhiphe imali yesondlo.

Inombolo yekuchumana nawe nelikheli; uma kukhona inombolo nelikheli laloyo lokumele akhiphe sondlo; uma kwenteka likheli lalapho asebenta khona.

Sitifi keti sekutalwa semntfwana.

Sitatimende sakho sasebhangi nawunekhawundi yasebhangi.

Luhlu lwetidzingo temntfwana.

Tindleko temanti nagezi, siliphi sekudla, emakhawundi etembatfo kanye nemalikhodi etekwelashwa.

Incwadzi yesehlukaniso nesivumelwano sesehlukaniso (uma ngabe nihlukanisile).

sikhulu lesibukene nesondlongumuntfu lobukene netindzaba tesondlo; bonkhe bashushisi batikhulu letibukene nesondlo; kungakhetfwa labanye bantfu

LokubalulekileUngapheli emandla uma:

Ute tonkhe tincwadzi letidzingekako – letsa loko lokukhona.

Ungati kutsi babe nome make wemntfwana ukuphi. Umphenyi lobukene netesondlo angasita kutfola loyo muntfu.

Batawugcogca lolunye lwati lolungadzingeka elicaleni lakho. Kukwephula umtsetfo kungakhokhi imali yesondlo.Liholo nome imphahla yaloyo muntfu ingasetjentiswa kute kubukanwe netindleko tesondlo letingakakhokhwa. Cela sikhulu lesibukene nesondlo sikusite ngaloku.

Yini lokumele kulandzele lapho? Sikhulu lesibukene nesondlo sitakunika inombolo yelicala kanye

nelusuku lwekuya enkantolo, uma babe/make atfolakala.

Utawusebentisa incwadzi lekubitela enkantolo kanye nemuntfu lokumele akhiphe sondlo kutsi avele embi kwenkantolo.

Ngelusuku lwekuya enkantolo, sikhulu lesibukene nesondlo sitawukhulumisana nani nobabili ngemali lokumele ikhokhwe.

Uma kungafi nyelelwa esivumelwaneni, licala litakuya enkantolo.

Uma selilalelwe enkantolo, kukhishwa incwadzi legunyata kukhishwa kwesondlo. Lencwadzi isho kutsi yimalini imali yesondlo lokumele ikhishwe, itawukhishwa njani, nekutsi itawukhishwa nini.

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 22-23 6/11/08 2:16:07 PM

Page 14: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

�� ��

Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi

Luyini luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi? Uma ngabe ungufakazi futsi wesabela kuphepha kwakho, ungafaka

sicelo sekuvikelwa. Wena nemndeni wakho lenitfuselwako, nitawususwa endzaweni lenebungoti ngekuphutfuma lokukhulu.

Wonkhe umuntfu ekhaya lakho nome emndenini, nome losondzelene nawe, angakufakela sicelo sekuvikelwa uma wena wehluleka kwenta loko.

Ngete waphocelelwa kuba yincenye yaloluhlelo. Kumele kube yintfo loyifunako.

Usifaka njani sicelo?Kumele ubike kwesaba kwakho kunome ngumuphi kalabantfu labalandzelako, labatakusita ekufakeni sicelo:

Sikhulu lesiphenya licala longufakazi kulo.

Umphatsi wesiteshi kunome ngusiphi siteshi semaphoyisa.

Umshushisi wemphakatsi ecaleni lonika kulo bufakazi, nome umshushisi lomkhulu wemphakatsi enkantolo.

Kwentekani nawufaka sicelo sekuvikelwa kwabofakazi?

Utawususwa ngekuphutfuma lokukhulu endzaweni lenebungoti. Utawubekwa endzaweni levikelekile kwesikhashana.

Ngalesikhatsi sikhulu lesibukene nekuvikela sitawuphenya ngesicelo sakho bese senta luhlolo lwekesatjiswa.

Sivumelwano sekuvikelwa Uma kutsatfwa sincumo sekutsi ufakwa ngephasi kweluhlelo,

kumele usayine sivumelwano sekuvikelwa, ugcwalise imininingwane ledzingekako ngalokucwebe.

Sivumelwano simayelana nekuphepha kwakho nekuphepha kwetikhulu letivikela bofakazi kanye naye wonkhe umuntfu lokuloluhlelo.

Kumele uhloniphe imitsetfo yeluhlelo.

Nawungeniswe ngephasi kweluhlelo, wena nalabo lohlobene nabo nitawuniketwa tinhlelo tekwesekelwa.

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 24-25 6/11/08 2:16:11 PM

Page 15: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

�� ����

Luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi kanye netinhlelo letihambisana nalo

Wena nemndeni wakho lowengetiwe, uma kunesidzingo, nitawuhlaliswa endlini lephephile.

Nitawususwa endzaweni leyingoti.

Dokotela wengcondvo utakwenta luhlolo lekwetfuka nelwengcondvo bese anisita ekwetfukeni leningaba nako.

Nitawuba yincenye yeluhlelo lwekumiswa ngalokusemtsetfweni. Loku kutanisita kutsi nati imitsetfo, naloko lokumele nikulindzele.

Uma ngabe ungasebenti, utawunikwa imali yesibonelelo letawubukana netidzingonchanti takho.

Uma usebenta, utawunikwa imali letawuvala sikhala seliholo lakho.

Uma bantfwana bakho banawe, kutakwentiwa tinhlelo tekutsi baye esikolweni.

Letinye tindleko kutawubukanwa nato, letinjengesikolo, tekutfutsa, tetembatfo netekwelashwa.

Ungaphuli nome ngumiphi imitsetfo nome usebentise budlabha luhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi nawenta loko utawukhishwa kulo.

Ungatjeli lomunye umuntfu kutsi ukuphi nome umnike imininingwane ngendlu lohlala kuyo lephephile.

Ungakhiphi nome ngumuphi umniningwane mayelana neluhlelo lwekuvikelwa kwabofakazi. Lilicala lelimatima lelo.

Emathiphu ekuvimbela bugebengu

Cala ngekutibandzakanya endzaweni yangakiniHlela nome ujoyine tinhlelo tangakini letinjenge Community Police Forum (CPF). Lana ngulapho wena nabomakhelwane bakho nihlangana ndzawonye nitewufundza ngekutsi ningativikela njani nine, imindeni yenu, emakhaya enu nemphahla yenu. Loku kungasita kubamba tigilamkhuba ebhlokini yenu nasendzaweni yenu.

Kunekuphepha lokunyenti nasemandleni ekusebenta nelicembu. Futsi utawukwati kancono nabomakhelwane nendzawo yakho.

Ngekusebenta nabo ungakwati:

Kunciphisa bugebengu

Kusungula ummango lobumbene

Kuletsa kuchumana emkhatsini kwemaphoyisa nebahlali

Kusungula emasu lachubekako ekulwa nebugebengu endzaweni yangakini

Kuvuselela lutsandvo lwetintfo letitsandvwa ngummango

Kubamba lichaza enkantolo yemmango wangakini

Cala ngekulwa nebugebengu endzaweni yangakini – hlanganyela ne CPF!

Encenye ungavakashela iwebsayidi ku www.saps.gov.za

nome ushayele siteshi semaphoyisa lesisedvute nawe kute utfole lamanye emathiphu ekuvimbela

bugebengu.

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 26-27 6/11/08 2:16:13 PM

Page 16: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

�8 �9

Tinkantolo letahlukahlukene

Inkantolo yemtsetfosisekelo – inkantolo lenkhulu yelive. Tincumo tayo tekugcina akukho lenye inkantolo lengatsatsa letinye tincumo.

Inkantolo lenkhulu yekundluliselwa kwemacala – yinkantolo yekugcina yekundluliselwa kwemacala kuto tonkhe tindzaba ngaphandle kwaletitsintsa umtsetfosisekelo. Akukho lenye inkantolo lephasi lengaphikisana netincumo letitsatfwe ngulenkantolo.

Inkantolo lenkhulu

Inkantolo yamantjiInkantolo yendzawo

Inkantolo yesifundza

Tinkantolo letincane tekufaka ticelo tetimali letincane – tincumo tato tingetekugcina futsi akukho kundluliselwa kwelicala enkantolo lenkhulu.

Nemitsetfo yelive kuphela. Icinisekisa kutsi umtsetfo weliphalamende ulandzela umtsetfosisekelo – kufaka ekhatsi Umculo wemalungelo.

Wonkhe emacala ebugebengu landluliselwe enkantolo lenkhulu.

Tindzaba temtsetfo.

Emacala lamakhulu lanjengekubulala, kugagadlela nekuvukela umbuso.

Bugebengu lobukhulu kanye nekweba.

Kwendluliselwa nekubuyeketwa kwemacala etinkantolo tesifundza netendzawo.

Tindzaba temtsetfo.

Tindzaba letinyenti ngaphandle kwaleto tekuvukela umbuso.Tindzaba letingakahlangahlangani kakhulu naletingasitinkhulu.

Ticelo tekuncesheteliswa ngemali lengengci ku R7 000.

Umculu wemalungeloluhlu lwemalungelo nenkhululeko yabo bonkhe bantfu labahlala eliveni, lokuyincenye yemtsetfo wakulelo live; iNingizimu Afrika inemculu wemalungelo kumtsetfosisekelo wetfu

Inkantolo lenkhulu yekundluliselwa kwemacalaInkantolo lenkhulu eliveni (ngaphandle kwenkantolo yemtsetfosisekelo)

kwebakukhohlila lotsite ngekucamba emanga nekungatsembeki, lokugcina ngekulimala/ngekukhinyabeteka

Inkantolo yendzawo inkantolo lelalela emacala lamakhulu

Inkantolo yesifundza inkantolo yesifundza leniketwe emandla esifundzeni samantji lesitsite

Emagama lasetjentiswa enkantolo

Kunemagama lamanyenti lasetjentiswa enkantolo lokungenteka kutsi usengakaweva ngaphambilini. Nali luhlu lwalamanye lavamile. Kunalamanye emagama labhalwe ngekucindzetelwa embhalweni lachazwe ngephasi kwemakhasi.

Bona fide – ngenkholelo, kukholelwa kutsi wenta lokutsite lonelilungelo lekukwenta

Bufakazi – bufakazi lobenele bekwehlula elicaleni nome bekwenta licala licine

Bufakazi bekuva batsi – intfo loyive ngalomunye

Emandla emtsetfo – ligunya kutemtsetfo lekutsatsa tinyatselo temtsetfo nome lekutsatselwa tinyatselo

Emandla ngekwemtsetfo – emandla nemisebenti yenkantolo nome lesinye sikhungo

Emasamanisi – incwadzi lebitela umuntfu enkantolo kutsi atovivinywa ngenca yekwephula umtsetfo

Emavi lafungelwe – sitatimende lesibhalwe phasi embi kwekomishane lefungisako lesisho kutsi lokufungelwe kulicinisa – kungasetjentiswa njengebufakazi enkantolo

Fakazi wembuso – fakazi losetjentiswa ngumshushisi kufakazela licala lelibekwe umsolwa

I-alabhayi – bufakazi bekutsi bewenta lokunye ngalesikhatsi kwentiwa licala

Ibhodi yekusitwa kutemtsetfo – iniketela ngebameli neteluleko kubantfu labanemali lencane kakhulu

Ilasidi – liphepha lelifakazela kutsi imali ikhokhiwe nome lekubuyiselwa kwetintfo letitsetfwe kuwe

Incwadzi legunyata kuboshwa nekuseshwa – incwadzi lekhishwa sikhulu lesengamele licala (nome kulokunye liphoyisa lelukhulu nome lelingetulu) leniketa imvume yetintfo letinjengekuboshwa, kusesha nekukhishwa ngenkhani

Inkantolo lebukene nesondlo – tonkhe tinkantolo tamantji letitsatfwa njengetinkantolo tesondlo tingabukana nemacala esondlo

Inkantolo yebantfwana – inkantolo lesipesheli enkantolo yamantji lapho umsolwa asengumntfwana

Inkantolo yebantfwana – inkantolo yamantji lesipesheli letsatsa tincumo ngemacala latsintsa tenhlalakahle tebantfwana

Inkantolo yemacala (inkantolo yesifundza, yendzawo nalenkhulu) – lapho umsolwa avivinyelwa licala

Inkantolo yetehlukaniso – lapho kuya khona ebantfu nalabafuna kusonjululwe emacala etehlukaniso ngekunonopha nangemanani laphasi

Kuba wedvwana – kulalelwa kwelicala enkantolo ngaphandle kwekuba khona kwemphakatsi

Kubuyeketa – inkantolo lephakeme nayibuka tincumo letitsetfwe yinkantolo nome sishayamtsetfo lesiphasi, kubona kutsi ingabe kukhona yini lokutsite lokwentiwe ngalokungakafaneli

Kucamba emanga – licala lekucamba emanga ngemuva kwekwenta sifungo enkantolo nome esitatimendeni lesifungelwe

Kudzelela inkantolo – kwephula umyalo wenkantolo nome kukhombisa kungahloniphi inkantolo

Kuhambisa tintfo enkantolo – kugcina enkantolo kunemtsetfo

Kuhlakateka – kutsatsa likhefana enkantolo kuyewunatfwa litiye; nome kucedza lusuku

Tinkantolo letahlukahlukene Inkantolo ibukene nani

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 28-29 6/11/08 2:16:15 PM

Page 17: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

�0 �1

Kuhlolwa kwesidvumbu – kuhlolwa kwesidvumbu semuntfu lofile kute kutfolakale imbangela yekufa kwakhe

Kukhishelwa ngephandle – bantfu labatfola bumatima ekutfoleni tinhlelo

Kukleliswa kwebantfu – lapho wetama kukhomba lotsite lowente licala

Kundlulisela – kucela inkantolo lephakeme kuchitsa sehlulelo, sigwebo nome sincumo senkantolo lephasi

Kungamelwa ngalokufanele – kwenta sitatimende lesingemanga nome lesingasilo licinisa

Kusolwa/tinsolo – ngalesikhatsi tinsolo tingakatfolwa njengaletilicinisa enkantolo

Kutekwa kwelicala – lapho kulalelwa khona bufakazi lobucindzetela umsolwa ngelicala labekwe lona kwetfulwa kwelicala lelentiwe enkantolo

Kutfweswa licala/sento sebugebengu – licala lelibhekiswe kumuntfu lowente licala

Kutibangela licala/lilungelo lekungatifakeli licala – lilungelo lekubindza kungasho lutfo lokungasetjentiswa kukucindzetela enkantolo

Kutsanjiswa kwesigwebo – tizatfu tekutsi kungani lotfolakele anelicala kumele aniketwe sigwebo lesincane nalesimalula

Kutsatsa luhlangotsi – kwenta umbono luvuna luhlangotsi lunye

Kuvuma – kuvuma kutsi wente licala

Lidokethe lelicala – lifayela nome lidokethe lelivulwe ngemaphoyisa ngalesikhatsi baphenya ngebugebengu

Ligunya lemuntfu nemmeli wakhe – konkhe umuntfu lakutjela ummeli wakhe kuyimfihlo futsi ngete kwatjelwa nome ngubani ngaphandle kwemvume yalobekwa licala

Likamelo lekuchumanisa – likamelo lelinekhamera

Lilekhodi lebugebengu – luhlu lwawo wonkhe emacala lotfolwe unawo; lolubuye lubitwe emacala lengcile

Lishidi lemacala – liphepha enkantolo yamantji lelicuketse luhlu lwemacala umuntfu labekwa wona

Lofakazela umphakatsi – ngummeli lowenta bufakazi nome lobhala tincwadzi letisemtsetfweni

Lokungekho emtsefweni – kwephula umtsetfo

Lokungekho emtsetfweni – lokuphambene nemtsetfo; kwephula umtsetfo

Lokutfolakele – sincumo senkantolo nome selikomishani leliphenyako

Lomela lomunye – umuntfu lonemandla ngalokusemtsetfweni enganeni uma batali bangekho

Luhlolo – sivivinyo sekutfola kutsi ingabe umuntfu uphuye ngalokwenele kutsi angatfola lusito lwetemtsetfo nome sibonelelo sahulumende

Luphenyo – luphenyo lolusemtsetfweni kutfola kutsi ingabe umuntfu umbulele yini lotsite longakafi ngekwemvelo

Lusito kutemtsetfo – lusito lwembuso kulotsite lote imali yekukhokhela ummeli

Lusuku lwekubuyela – lusuku lapho umuntfu lonesicelo sasenkantolo (nome incwadzi yenkantolo) atawubuya ngalo enkantolo atewuva ngesincumo; lubuye lubitwe “rule nisi”

Ngaphasi kwemtsetfo – lisalalelwe enkantolo; livame kusetjentiswa kusho kubetindzaba (bemaphephandzaba/TV) uma bangakwati kuphawula ngelicala ngobe lisengakapheli

Ngoti/fakazi longungoti – umuntfu lonelwati lolusipesheli ngalokutsite longabitelwa enkantolo atewetfula bufakazi ngemsebenti wakhe

Sehlulelo – sincumo lesitsetfwe sikhulu lesingamele licala (lijaji/mantji)

Sicwayiso/kukhishwa ngesecwayiso – kukhishwa ngaphandle kwebheyili, ucwayiswe kuvela enkantolo ngelusuku lolutsite

Sigwebo lesilengisiwe – incenye yesigwebo sasejele nome inhlawulo ibekelwa eceleni nome ihlehliswe etawusetjentiswa uma ngabe kwentiwa licala lelifanako esikhatsini lesibekiwe

Sikhulu lesilungisako – sikhetfwa etinkantolo letitsite kute sesekele sibuye sisite bofakazi

Sikhungo sekulungiswa kwetimilo – luhlobo lolutsite lwelijele lebantfwana

Sitatimende lesifungelwe – sitatimende lesitsetfwe ngephasi kwesifungo, lokubufakazi lobucinile enkantolo; lesibuye sibitwe sitatimende sekufungelwa

Sitatimende lesinemtselela kulabahlukunyetiwe – sitatimende lesibhalwe phasi nesemlomo salohlukunyetwe bugebengu; singabuye sibhalwe lilungu lemndeni etindzabeni letitsintsa kufa, nome nguloceceshiwe; singafundwa enkantolo

Sitfunywa senkantolo – sikhulu senkantolo lesihambisa emaphepha enkantolo siwayise enkantolo yamantji

Sivivinyo – sikhatsi sekuvivinywa lapho bantfu banelitfuba lekukhombisa kutsi bangatiphatsa kahle

Umchumanisi – umuntfu lohlala nalohlukunyetiwe ekamelweni lelehlukile (lelinekhamera) lelingaphandle kwenkantolo asite labahlukunyetiwe kuvisisa imibuto lebutwa enkantolo

Umlamuli – kusebentisa lotsite kusombulula kungavumelani emkhatsini webantfu lababili

Ummangali – umuntfu lofake simangalo

Ummeli kutemtsetfo – ligama lelivamile lemuntfu loneticu temtsetfo; ummeli

Ummeli wemphakatsi – bameli labacashwe nguhulumende labasebenta kuvikela bantfu labate imali yekukhokhela bameli emacaleni ebugebengu

Umngani wafakazi – ngumuntfu enkantolo yamantji lochaza emalungelo afakazi abuye akhokhele tindleko tekuhamba kuletinye timo

Umngani wesiboshwa – sikhulu senkantolo yamantji lesisita ngetintfo letinjengekutfola imali yekukholela ibheyili nome ifayini

Umshado (wesilumbi) – umshado lobhalwe phasi lowenteka embi kwamantji nome umfundisi waletinye tinkhonzo

Umshado wesintfu – kuhlala ndzawonye ngaphandle kwekushada ngalokusemtsetfweni

Umshado wesintfu/wekuhlanganyela – ngumshado ngekulandzela emasiko endzabuko

Umshushisi losipesheli – ngumuntfu loceshelwe kushushisa emacala latsite, njengewemacansi

Umshushisi wemacala esondlo – umshushisi wemphakatsi lokhetselwe kubukana nemacala esondlo

Umshushisi wembuso – nguloletsa licala embi kwemsolwa (ubuye abitwe umshushisi nome umshushisi wemphakatsi)

Umtsetfo wendzabuko – imitsetfo yendzabuko yase-Afrika

Umuntfu lotsatsisa tifungo – umuntfu lokwentiwa kuye titatimende letifungelwe – liphoyisa, bafundzisi, umphatsi weliposi, baphatsi bemabhangi

Umvikeli wemphakatsi – sikhulu semphakatsi lesicashwe nguhulumende kutsi siphenye tikhalo tekukhwabanisa kanye netento tetikhulu tahulumende nome tetisebenti tahulumende

Umyalelo wenkantolo – umyalo wenkantolo lovikela lotsite nome lophocelela lotsite kwenta intfo letsite

Umyalo wenkantolo – ngumyalo losemtsetfweni lokhishwa sikhulu lesengamele licala lotjela umuntfu kutsi ente lokutsite nome ayekele kwenta lokutsite

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 30-31 6/11/08 2:16:16 PM

Page 18: Kuvisisa - National Prosecuting Authority · 2015. 2. 18. · Umshushisi uhola emaphoyisa ekugcogceni lwati lolungilo, alwetfule enkantolo, aphindze ashukashukane nelicala. Umshushisi

�� ����

Tinombolo tekuchumana letibalulekile

Tinombolo tekuchumana nemcondzisi wekushushiswa kwemphakatsi

DPP Bophuthatswana DivisionLucingo: 018 381 9002Ifekisi: 018 381 9033

DPP Eastern Cape DivisionLucingo: 046 602 3000Ifekisi: 041 502 1437

DPP Natal Provincial Division PietermaritzburgLucingo: 033 845 4405Ifekisi: 033 394 6891

DPP Orange Free State DivisionLucingo: 051 410 6000Ifekisi: 051 448 2671

DPP Transkei DivisionLucingo: 047 501 2655Ifekisi: 047 501 2653

DPP Transvaal Provincial DivisionLucingo: 012 351 6700Ifekisi: 012 321 8176

DPP Western Cape Provincial Division Lucingo: 021 487 7000Ifekisi: 021 424 7825

DPP Witwatersrand Lucingo: 011 220 4122Ifekisi: 011 333 0402

Ibhodi lelibukene nelusito lwetemtsetfoIniketela ngebammeli neteluleko kubantfu labanemaliLucingo: 086 1053 425/011 877 2000

Umshushisi wemphakatsiKubuka tikhalo temphakatsi letibhekiswe etinhlelweni nome kutikhulu tahulumende Lucingo: 0800 112 040

Sikhungo semaphoyia lesilwa nekucedvwa kwebugebengu (SAPS Crime Stop)Kubikwa kwemacala netentfo temacala Lucingo: 08600 10111

Inombolo lephutfumayo yemaphoyisaYekubita maphoyisa ngekunonophaLucingo: 10111

Inombolo yemaphoyisa labukene nekuhlukunyetwa kwalabasikatiInombolo yekutfola lusito kumaphoyisa labukene nekuhlukunyetwa nome kuphatfwa kabi kwalabasikati Lucingo: 0800 150 150

Tikhungo tekunakekela ema Th uthuzela Care Centres Eastern Cape St Barnabas HospitalLibode, Umtata Lucingo: 047 568 6274

Cecilia Makiwane HospitalMdantsane, East London Lucingo: 043 761 2023

GautengMamelodi Hospital Lucingo: 012 801 2717

Natalspruit Hospital Lucingo: 011 9091002/3/6/9

Chris Hani Baragwanath Hospital, Soweto Lucingo: 011 933 1229/3346

KwaZulu-NatalPrince Mshiyeni HospitalUmlazi Lucingo: 031 907 8496

Phoenix Crisis CentreMahatma Ghandi HospitalDurban Lucingo: 031 502 2338

North WestMafi keng Hospital Lucingo: 018 383 7000

Northern Cape Kimberly HospitalGaleshewe Lucingo: 053 830 8900

Western Cape GF Jooste Hospital, MannenbergLucingo: 021 691 6194

Uma ungakenetiseki ngendlela sikhalo sakho lesiphetfwe ngayo, chumana nebantfu

labalandzelako...

Inhloko yelihhovisi letekushushiswa kwemphakatsi kuvelonkhe: 012 845 6000

Tikhalo mayelana nenkantolo lephasi kumele tentiwe ngekubhala phasi tibhekiswe kumshushisi lomkhulu wemphakatsi waleyonkantolo. Nawungevani nemphumela, nome uma sikhalo sakho simayelana nemshushisi lomkhulu, ungandlulisela ludzaba lwakho kumshushisi loyinhloko kuleyondzawo. Uma ngabe imphendvulo ingakwenetisi, ungatsintsana nemcondzisi wetekushushisa kulesosigodzi. Uyacelwa kutsi ufake sikhalo sakho lesifi shane lesibhalwe phasi lesifaka ekhatsi inombolo yelicala

kanye nenombolo ye CAS yemaphoyisa. Libito lemsolwa nelusuku lwakhe lwekugcina lwekuvela enkantolo litawusita I NPA kutsi ibukane neludzaba ngekunonopha. I NPA yetama kusombulula tonkhe tikhalato ngekunonopha lokukhulu.

Kute utfole lolunye lwati, hamba ku www.npa.gov.za ushayele I NPA kulenombolo 012 845 6000 kute utfole tinombolo telucingo nemakheli lafanele

Luhlelo lwekutilungiselela inkantoloLuhlelo lwekutilungiselela inkantolo luluhlelo lwekulungisa nekwesekela bofakazi (ikakhulukati bantfwana) kute banikete bufakazi enkantolo. Loluhlelo aluniketwa kuto tonkhe tinkantolo. Kutfola kutsi luhlelo luyaniketwa enkantolo lotawetfula bufakazi kuyo, ungatsintsana nemshushisi lomkhulu wangakini.

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 32-33 6/11/08 2:16:18 PM