Nru. 89 Jannar - Marzu 2018

L-ANZJANI LLUM

KUNSILLNAZZJONALITAL-ANZJANI

NEWSPAPER POST

Jannar - Marzu 2018

Il-Kunsill Nazzjonali

tal-Anzjani

jawgura lilkom l-Anzjani u

lill-g˙eΩieΩ kollha tag˙kom

is-Sena l-Ìdida 2018

mimlija risq, hena,

barka, sa˙˙a u sliem

L-Anzjani Llum2

Fis-27 ta’ Ottubru 2017, Is-Segretarju Parlamentari g˙al Persuni b’DiΩabilità u Anzjanità Attiva, Anthony Agius Decelis organizza l-Premju Anzjanità Attiva 2017. Dan sabiex ti©i mfa˙˙ra l-anzjanità attiva u l-©id li l-istess anzjani jag˙mlu fis-soçjetà. L-Onorevoli Agius Decelis fakkar li b˙ala parti miç-çelebrazzjonijiet u attivitajiet varji fix-xahar iddedikat g˙all-anzjani, ©iet ippremjata l-Anzjanità Attiva. Is-Segretarju Parlamantari rringrazzja lin-nominati u lil dawk li innominawhom. Din is-sena kien hemm rekord t’applikazzjonijiet, 76 applikazzjoni. G˙all-ewwel darba ng˙ata rikonoxximent ta’ tliet premjijiet ©odda; Premju Anzjanità Sportiva, Premju Anzjanità Akkademika u Premju Koppja MiΩΩew©a. Premju Anzjanità Sportiva; minn fost 9 nominazzjonijet intreba˙ minn Richard Borg, atleta anzjan li g˙adu attiv b’xog˙ol amministrativ b’mod volontarju f’wa˙da mill-iskejjel tal-atletika f’pajjiΩna li tittrenja total ta’ 72 tifel u tifla. Huwa jinkora©©ixxi lil bosta Ωg˙aΩag˙ u jag˙mlilhom kura©© biex jipparteçipaw u ma jaqtg˙ux qalbhom. Premju Anzjanità Akkademika; minn fost 10 nominazzjonijet intreba˙ minn Carmel Azzopardi, individwu li, bl-abilitajiet teknolo©içi tieg˙u g˙in fi pro©etti innovattivi fil-qasam tal-ener©ija rinnovabbli u transport nadif. Sa˙ansitra g˙in sabiex ji©i Ωviluppat “Smart Solar” fuq opra tal-ba˙ar li ©ibed l-attenzjoni ta’ nies, kemm lokali u anke internazzjonali. Premju Koppja MiΩΩew©a; Minn fost 11-il nominazzjoni intreba˙ minn Carmelo u Melita Psaila, koppja li g˙adhom mimlijin bl-im˙abba u l-lealtà lejn xulxin, wara 66 sena ta’ Ωwie©. G˙alkemm din il-koppja tinsab residenti ©ewwa San Vinçenz de Paule xorta wa˙da g˙adhom attivi fil-˙ajja ta’ kuljum u jatu is-support kollhu tag˙hom lil familjari. Premju Anzjanità Attiva 2017; minn fost 46 nominazzjoni intreba˙ minn Angelo Zahra, persuna attiva ferm kemm f’kumitati, u kemm fil-volontarjat. Hekk kif irtira, ̇ a it-tmexxija b’mod volontarju ta’ Fondazzjoni li tmexxi 3 residenzi g˙al Persuni b’DiΩabilità. Ta˙t it-tmexxija tieg˙u l-istess fondazzjoni fet˙et ˙anut (workshop) li jservi wkoll b˙ala terapija g˙al Persuni b’DiΩabilità li huma residenti fi ˙dan l-istess residenzi. Matul is-serata ng˙ata wkoll Life Time Achievement Award, li ntreba˙ minn Joe Debono Grech, persuna li ˙admet ˙afna tul ˙ajjitha u huwa ta’ eΩempju çar ta’ Anzjanità Attiva. Huwa persuna li g˙alkemm illum huwa rtirat, kull˙add jaf li dejjem ̇ adem u ̇ ares lejn l-interessi tal-˙addiema. Kien ilhu wkoll jirrappreΩenta lil Poplu Malti u G˙awdxi fil-Parlament g˙al 41 sena, fejn serva f’diversi karigi. Illum g˙adu ja˙dem bl-istess grinta g˙al ©id tal-Poplu Malti u G˙awdxi. L-Onor. Agius Decelis fa˙˙ar l-anzjanità attiva g˙aliex hija ta’ ©id kemm g˙all-anzjani nfushom, kif ukoll g˙as-soçjetà Maltija. Dan g˙aliex bix-xog˙ol tag˙hom ikunu ta’ spalla g˙al individwi o˙ra, kif ukoll ta’ eΩempju g˙al ©enerazzjonijiet futuri. Óe©©e© lill-anzjani jibqg˙u attivi u j˙arsu lejn l-anzjanità b’poΩittività. Filwaqt li din is-serata ppremjat lil diversi anzjani, hija wkoll sinjal ta’ apprezzament lejn l-anzjanità attiva mxerrda ma’ Malta u G˙awdex, f’kull qasam. Il-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani jifra˙ lir-rebbie˙a kollha u jawguralhom biex b’kura©© kbir ikomplu l-˙ajja u x-xog˙ol ta’ fejda li qeg˙din jag˙mlu u

Premju Anzjanità Attiva 2017

li huwa eΩempju sabi˙ g˙al anzjani o˙ra

3

KUNSILLNAZZJONALITAL-ANZJANI

‘L-ANZJANI LLUM’ huwa le˙en il-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani li jo˙ro© bla ˙las kull tliet xhur biex iΩomm lill-Anzjani kollha infurmati b’dak li qed ji©ri dwarhom u g˙alihom, u biex jaqsam mag˙hom il-veduti, ideat u su©©erimenti tag˙hom.

IL-BORD EDITORJLI

Editur:Vincent Piccinino

Membri:Anthony Mulè StagnoRenee Laiviera

Proof Reader:Renee Laiviera

Typing u Distribuzzjoni:Marica Attard Cassar

IL-KUNSILL

President:Anthony Mulè Stagno

Viçi President:Saviour Attard

Segretarju:Anthony Deguara

Ass. Segretarju:Maurice De Gaetano

TeΩorier:Adrian Cutajar

Ass. TeΩorier:Godwin C. Micallef

Segretarju Internazzjonaliu PRO:Peter Paul Bonnici

Membri:Doris AquilinaAnton CremonaLino DebonoRenee LaivieraMary Ann MizziAndrew Caruana Co-Opted

ÓINIJIET TAL-UFFIÇÇJUGÓALL-PUBBLIKU

Çemplu g˙all-appuntamentmit-Tnejn sal-Ìimg˙a

09:00 - 12:00

INDIRIZZ POSTALI‘ L-Anzjani Llum’

Kunsill Nazzjonali tal-AnzjaniTriq Dom Mawru Inguanez,

Birkirkara - BKR 4811Tel: 21 243860, 27 350271

E-mail: kna@onvol.netwww.kna.org.mt

Issettjat u Stampat: Bonnici’s Press 36, Triq San Pawl, Valletta

Ftit ilu kelli tie©. L-g˙arajjes inzertaw it-tnejn m’g˙andhomx xi familja kbira. Fost il-mistednin, kien hemm çorma Ωg˙aΩag˙ ˙bieb tag˙hom tax-xog˙ol u tg˙idx x’g˙ors g˙amlu. Tista’ tg˙id li ˙adu over! Lill-g˙arajjes refg˙uhom, kantawlhom, Ωeffnuhom; insomma, x’m’g˙amlulhomx. St˙ajjilthom li l-hen’s party u l-bachelor’s party g˙amluhom hemm fis-sala, quddiem il-mistednin l-o˙ra. U l-g˙arajjes ˙adu pjaçir u komplew mag˙hom u qag˙du g˙al kollox; jimlewhom bid-dqiq u bit-terra kien jonqoshom biss!

Imbag˙ad, xi ng˙idu g˙all-kummenti b˙al, rabtitlu l-kitla! rabtu l-g˙oqda! Tg˙allaq! u daqshekk ˙ri©tu fil-˙dax ta’ billejl, mortu Paceville u d˙altu lura d-dar fis-sitta ta’ filg˙odu!Dwar iΩ-Ωwie© ing˙ad ˙afna, favur u kontra. Li nista’ ng˙id hu li l-familja hija me˙tie©a g˙all-preservazzjoni u s-suççess tal-ispeçi umana. Minkejja r-rabta taΩ-Ωwie©, issib ˙afna min ifa˙˙ru imma ssib ukoll min imaqdru. Fid-dinja kollox hekk. Naturalment, jekk iΩ-Ωwie© jirnexxi, m’hawnx isba˙ minnu; jekk ma jinzertax, infern f’did-dinja. Niftakar fil-film, Forest Gump meta, f’˙in minnhom, Tom Hanks jg˙id: Marriage is like a box of chocolates; you never know what you get until you open the box! A˙na l-Maltin g˙andna xi ˙a©a simili meta ng˙idu li Ω-Ωwie© huwa kaxxa mag˙luqa; jew li Ω-Ωwie© inzertatura; jew li Ω-Ωwie© b˙ax-xorti.U dan i©ibni biex nistaqsi: Konna nag˙mlu sew a˙na fl-antik meta konna n˙allsu l-flus u nixtru ç-çikkulata ming˙ajr ma nift˙u l-kaxxa u nduquha qabel? Ma nafx imm’ ejja naraw x’qed ji©ri llum. Óafna miΩ-Ωg˙aΩag˙ tal-lum ma joqog˙dux jistennew il-honeymoon biex jift˙u l-kaxxa taç-çikkulatini u jie˙du wa˙da! Imma b’daqshekk, g˙andhom xi rata ta’ suççess fiΩ-Ωwie© a˙jar milli kelln’a˙na? Jiddispjaçini ng˙id li ma na˙sibx. Minkejja l-preparamenti u l-korsijiet kollha li jag˙mlu, ˙afna miΩ-Ωg˙aΩag˙ tal-lum donnhom jid˙lu g˙aΩ-Ωwie© bil-kundizzjoni li dan sa ma l-mewt tifridna jew sa ma niddejqu; liema ti©i qabel, g˙ax, mal-ewwel intopp, jinfirdu. L-ag˙ar meta jkun hemm l-ulied g˙ax, sakemm ma jkunx hemm, g˙all-inqas, ir-responsabbiltà tal-koppja tkun biss lejn xulxin. Imma, meta jkun hemm it-tfal, tiΩdied ukoll ir-responsabbiltà tal-©enituri lejn uliedhom li jkunu g˙adhom Ωg˙ar wisq biex ifendu g˙al rashom.Na˙seb ukoll li huma s-sens ta’ responsabbiltà u ta’ sabar li naqsu fost il-©enerazzjonijiet tal-lum. L-antiki ma kienux speçjali. Kien ikollhom problemi; kienu ji©©ieldu wkoll imma s-sens ta’ responsabbiltà lejn uliedhom kien iΩommhom milli jçedu mal-ewwel ostaklu. Kien hawn nies li Ω-Ωwie© tag˙hom ma rnexxiex imma ˙adu paçenzja u, b’sens ta’ responsabbiltà lejn l-ulied li ©abu fid-dinja, ˙assew li g˙andhom jibqg˙u jonoraw l-obbligazzjonijiet tag˙hom sal-a˙˙ar.U, la qed nitkellmu fuq iΩ-Ωwie©, mel’ isimg˙u din. Salvu u Çensu ˙bieb antiki. Minkejja li Çensu baqa’ ©uvni, xorta wa˙da baqg˙u jo˙or©u flimkien darba kultant filg˙axija; imorru sal-kaΩin, jilg˙abu log˙ba snooker u jie˙du xi flixkun birra. Jum fost l-o˙rajn, Salvu g˙adda g˙al Çensu d-dar tieg˙u g˙ax kienu miftehmin biex jo˙or©u. Kif tistg˙u tobsru, id-dar ta’ Çensu kienet xi ftit imqallba. Salvu ma setax ma jinnutax u Çensu rah iΩebbe© g˙ajnejh lejn il-munzelli ta’ ˙wejje© mitluqin ‘l hemm u ‘l hawn kif ©ie ©ie. “Imxi ‘l barra!” qallu Çensu. “Imxi mmorru nie˙du xi ˙a©a minn x’imkien g˙ax jien lanqas sajjart illum!”“U int g˙alfejn ma sibtx mara bil-g˙aqal u ΩΩewwi©tha?” staqsieh Salvu.“G˙alfejn g˙andi niΩΩewwe©?” qallu mfantas Çensu. “X’nambiha mara jien?”“Tajba din,” wie©bu Salvu, “biex ikollok min ja˙sillek, isajjarlek, eççetra.”“Eh,” ˙atfu fil-pront Çensu, “taf kemm ti©i tiswa l-eççetra biss?”Is-sa˙˙a u s-sliem lil kul˙add.

EDITORJAL

Óbieb Anzjani, InsellmilkomJikteb Vincent Piccinino - Editur

L-Anzjani Llum4

EU Contribution to WHO combating Ageism Venue: Basque Delegation Brussels

AndTask Force Meeting on Ageism

9th November 2017

IntroductionPeople aged 60 or more make up over 12 per cent of the world’s population, and this will rise to 16.5 per cent by 2030. Older people account for a much greater proportion of the global burden of disease and of need for health care than do other age groups.

Age equality is a general principle of EU law. Age counts among the non-discrimination grounds that the EU is equipped and mandated to fight based on its treaties, but at the same time the only form of inequality that is widely accepted as normal, legitimate and justifiable, and age categorisations are largely seen as useful or even necessary. The reason why discrimination and exclusion of older people is more acceptable than discrimination and exclusion of people with disabilities, women and migrants is structural ageism.

Our laws and societies have advanced and it is unimaginable for example to exclude and ethnic minority from a certain health treatment. On the other hand, it is still considered acceptable to put age limits to health screening, rehabilitation or surgical treatment. This is proof of the pervasiveness of ageism.

Prof. Alana Officer – WHO RepresentativeThe mission statement for WHO is a Global strategy and action plan (2016-2020), whereby focusing “to develop in cooperation with other partners, a global campaign to combat ageism in order to add value to local initiatives, achieve the ultimate goal of enhancing the day-to-day experience of older people and optimize policy responses.

Prof. Ayalon Liat – Bar Llan University IsraelAfter the due introduction to the subject of ageism, focused at length on stereotypes. Attitudes towards ageing are not only detrimental with regard to reports of age discrimination, but also carry a potential impact on older adults’ wellbeing. Examined the relationship between attitudes towards ageing and changes in subjective age. It was found that a decrease in positive attitudes towards ageing was associated with an accelerated increase in subjective age compared with one’s chronological age. In contrast, an increase in positive attitudes towards ageing resulted in a decrease in subjective age. This finding is important because holding a subjective age that is younger than one’s chronological age has been associated with a variety of positive health and mental health outcomes.

Intervention by the EU CommissionBasically, the Commission stressed the support to the AGE-Platform initiative and relative actions directed towards pressing for the effective curbing on the issue of ageism. The existence of stereotyping, prejudice, and discrimination towards older adults - commonly referred to as ageism – imposes barriers to developing good policy on ageing.

Ageism also hinders older people’s ability to do the things that they value and aspire to. Stereotyping affects how people think about older people; prejudice affects how people feel about older people; and discrimination affects how people and institutions act towards older people.

According to the World Health Organisation, ageism is highly prevalent worldwide and remains unchallenged in society largely because it is socially accepted and entrenched in institutions.

Task Force Meeting held after the ConferenceSeveral speakers representing UK, Netherlands, Slovenia, Sweden, Cyprus and of course Malta, agreed on pressing forward the agenda of driving awareness on the issue of acceptance to the up-coming generations – say from later teens upwards- that ageism need to be tackled eliminating stereotypes.

Jannar - Marzu 2018 5

My intervention was targeted towards the introduction of inducing awareness on the problem of ageism from an early stage in the educational curriculum, much before the reaching of late teens.The introduction of this subject, necessitates a mandatory status to all Member States.

This proposal was noted by AGE-Platform and accepted in principle.

Furthermore the following declaration drawn up by the UK rep, Elizabeth Sclater, was also accepted by the AGE-Platform, which reads;

Over the past decade, WHO has begun to address this key global challenge, yet the proposed WHO 13th General Programme of Work makes absolutely no reference to this group. This is entirely unacceptable. If the proposed Programme is approved, it will considerably diminish WHO’s global authority and will brand it as a champion of age discrimination. We therefore urge that WHO rectify this striking oversight and that the proposed Programme include substantial plans relating to the health of older people and challenges of population ageing.

Peter Paul Bonnici - International Secretary - Kunsill Nazzjonali Anzjani 10th November 2017.

PRESS RELEASE

Brussels, 16 November 2017

EU Social Summit for fair jobs and growth, 17 November 2017

Proclaiming a European Pillar of Social Rights:Towards an ambitious EU Social Agenda to promote equality

and social justice for all ?

On the eve of the EU Social Summit for fair jobs and growth, AGE sheds light on the growing pressure on people, and women in particular, to accumulate years in employment to enjoy a dignified standard of living in old age while age discrimination in the workplace remains a major obstacle to longer working lives. To overcome this, a resolute action plan is needed to translate the principles of the Pillar of Social Rights into real outcomes.

Although the scope of the European Pillar of Social Rights – to be officially proclaimed tomorrow at the 2017 Social Summit in Gothenburg – goes far beyond the area of employment and growth, the exceptional summit will address some key issues which impact on older persons, older workers and their families, namely the access to the labour market, fair employment and working conditions, and the support to transitions in between jobs.

Perceived as the major ground of discrimination on the labour market by most Europeans (54% - Eurostat, 2012), age discrimination is the main barrier to active ageing and longer working careers. Only about one in two people between 55 and 64 are in employment. Yet, the progressive delay of retirement age across Europe raises a challenge for older workers to be able to remain in employment for longer in order to secure a full pension. “This increased pressure on people to accumulate additional years in employment to enjoy a dignified standard of living in old age is even higher for women, many of whom with scattered, non-linear career paths or part-time employment due to caring responsibilities. Moreover the persisting age discrimination in employment – based on purely ageist prejudices linked to chronological age –gives no consideration to older workers’ skills, expertise or ability to further grow professionally”, stressed Anne-Sophie Parent, AGE Secretary General.

AGE Platform Europe’s members reiterate their call to national governments and the EU – presented in our contribution to the EU consultation on the EU Pillar on Social Rights– to combat age discrimination and promote age diversity in the workplace. Improving older workers’ access to lifelong learning, facilitating work-life balance, improving occupational health and safety, and allowing for flexible pathways from work into retirement without losing out on pension rights should be all

L-Anzjani Llum6

part of the planned measures under the framework of the Pillar of Social Rights.

”We also hope that the EU heads of state or government, the social partners and the civil society who will meet at the Social Summit will seize the opportunity to launch an ambitious EU social agenda going beyond employment. While economic growth is a basis for our societies to further develop, yet it has to go hand-in-hand with social justice, and together, to underpin the fundamental values the European Union stands on: democracy, human rights, dignity, equality and the rule of law”, concluded Ebbe Johansen, AGE President.

Realtajiet differenti ta’ anzjanikitba ta’ Renee Laiviera

Membru tal-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani

Óafna anzjani jsibu r-rispett li jixirqilhom fil-kura li ting˙ata mill-familjari tag˙hom u anki minn carers dedikati f’xog˙olhom. Madankollu, tisma’ b’çirkostanzi fejn, min˙abba ra©unijiet varji, l-anzjani jistg˙u jsiru aktar vulnerabbli g˙al tipi differenti ta’ abbuΩ b˙al, ng˙idu a˙na, abbuΩ fiΩiku, verbali, emozzjonali,

sesswali, jew finanzjarju, kif ukoll dak tal-abbandun. L-abbuΩ ma jsirx biss minn membri tal-familja imma jista’ jsir ukoll minn carers ta’ istituzzjonijiet, djar jew sptarijiet fejn l-anzjani jkunu jg˙ixu.

Sentejn ilu, il-Kummissjoni Nazzjonali g˙all-Promozzjoni tal-Ugwaljanza (NCPE) g˙amlet studju biex tanalizza forom differenti ta’ vjolenza u abbuΩ li anzjani r©iel u nisa jg˙addu minnhom. L-anzjani li ˙adu sehem f’dan l-istudju, li kienu jg˙ixu sew fi djar kif ukoll f’istituzzjonijiet, kollha qalu li l-abbuΩ se˙˙ jew g˙adu jse˙˙ fid-dar tag˙hom. Barra minn hekk, f’çerti kaΩi, l-abbuΩ fuq l-anzjani jidher li, sa˙ansitra, jkun ilu li beda sa minn meta l-vittma tkun g˙adha fl-g˙oxrinijiet u t-tletinijiet.

L-istudju tal-NCPE wera wkoll li l-iktar forma ta’ abbuΩ komuni huwa dak psikolo©iku jew emozzjonali filwaqt li l-inqas abbuΩ esperjenzat hu dak sesswali. Anki jekk intix mara jew ra©el jista’ jΩid ir-riskju tal-abbuΩ min˙abba li jista’ jkun hemm kaΩijiet li fihom il-mara tkun f’sitwazzjonijiet aktar vulnerabbli. Madankollu, xorta wa˙da nsibu anzjani r©iel vittmi ta’ abbuΩ.

Kien anzjan wie˙ed biss, ta’ madwar sebg˙in sena, li aççetta li ji©i intervistat g˙all-istudju tal-NCPE. Bid-dmug˙ f’g˙ajnejh huwa rrakkonta l-esperjenzi varji ta’ abbuΩ li g˙adda minnhom; fosthom abbuΩ fiΩiku u emozzjonali u anki abbandun. Qal li pprova jfittex l-g˙ajnuna ta’

counsellors iΩda martu rrifjutat li tag˙ti widen. Huwa qal li l-uniku mod kif kien jindirizza din il-problema kien billi jing˙alaq fil-kamra tas-sodda (li kienet separata minn dik ta’ martu) u joqg˙od fuq il-kompjuter il-©urnata kollha.

Kif qed naraw, dawn it-tipi differenti ta’ abbuΩ huma realtà. Imma ftit huma n-nisa u l-ir©iel anzjani li jirrappurtaw lill-awtoritajiet il-vjolenza jew l-abbuΩ li jg˙addu minnu jew inkella li jfittxu li ssir ©ustizzja ma’ min ikun abbuΩa minnhom. G˙aliex joqog˙du lura milli jirrappurtaw? Jista’ jag˙ti l-kaΩ li j˙ossuhom jist˙u li qed jg˙addu minn dawn l-esperjenzi u, f’˙afna kaΩijiet, min˙abba li jkunu abbuΩati minn xi membru tal-familja jew minn xi ˙add li j˙obbu u li jafdaw jew inkella mill-carers tag˙hom stess. Ikun hemm min ja˙seb li ti©ihom ag˙ar jekk jirrappurtaw u, allura, jiddeçiedu li jkun a˙jar jekk jibqg˙u siekta. Ikun hemm ukoll anzjani li, g˙alkemm jafu li g˙andhom bΩonn l-g˙ajnuna, ma jkunux jafu fejn g˙andhom jirrikorru.

G˙alhekk, nappella li, jekk xi ˙add qed jesperjenza abbuΩ jew qed jissuspetta li xi anzjan/a qed ji©u abbuΩati, ifittex l-g˙ajnuna permezz tas-Supportline 179. G˙andek kemm g˙andek età, m’g˙andekx t˙alli kaΩijiet ta’ abbuΩ ise˙˙u.

Fuq kollox, l-anzjani huma persuni li jistg˙u jaqsmu mag˙na ˙afna esperjenzi u tag˙lim. Nag˙rfu li l-abbuΩ hu ta’ pjaga g˙all-anzjani li, f’˙ajjithom, jo˙loq u©ig˙ mhux fiΩiku biss. G˙aldaqstant, irridu na˙dmu biex inΩidu kuxjenza fuq dan is-su©©ett biex iktar anzjani jitkellmu dwar l-esperjenzi tag˙hom u anki biex dan l-abbuΩ jonqos. Dan g˙ax id-dinjità tal-persuna g˙andha tkun im˙arsa matul il-˙ajja; iΩjed u iΩjed meta navvanzaw fl-età. Id-dipendenzi varji u l-bΩonnijiet ta’ kura tal-anzjani g˙andhom ji©u rispettati, mhux abbuΩati. Fl-istess waqt, ner©a’ ng˙id, ma rridux ninsew tant u tant familjari u carers li jie˙du ˙sieb l-anzjani tag˙na b’tant g˙oΩΩa. Dawn qed jag˙mlu xog˙ol siewi ˙afna u li ma jidhirx imma li j˙alli effett poΩittiv fuq il-˙ajja u d-dinjità tal-anzjani.

Jannar - Marzu 2018 7

Kont ili karriera twila no˙ro© passi©©ata sal-Furjana kull filg˙odu, immur sal-Mall, inpo©©i bilqieg˙da fuq bank partikolari fid-dell u noqg˙od hemm, na˙seb u nitkellem wa˙di sa ma ti©i fuqi x-xemx tal-Furjana u tkeççini lura lejn il-Belt.

Meta toqg˙od ta˙seb ftit, tiskanta x’˙abta g˙andna kultant nag˙mlu pussess fuq xi ̇ a©a li, fil-verità, ma jkollna l-ebda dritt fuqha. Dak il-bank kont g˙amiltu tieg˙i u tg˙idx kemm ̇ adtha bi kbira meta, darba, mort u sibt xi˙ ie˙or b˙ali bilqieg˙da fuqu. L-ewwel reazzjoni tieg˙i kienet: “Dak x’inhu jag˙mel hemm? Dak il-bank tieg˙i! Ili noqg˙od fuqu kull filg˙odu tg˙idx kemm!”Imma, stenna ftit ˙ej, qaltli l-vuçi tar-ra©uni. Il-Mall huwa ©nien pubbliku. Dak il-bank mhu ta’ ˙add u huwa ta’ kul˙add! Dak l-anzjan g˙andu dritt daqsek ipo©©i fuqu u, jekk hu mill-Furjana, x’aktarx li g˙andu dritt g˙alih iktar minnek ukoll; g˙ax int mill-Belt.“Imm’ hawn tant bankijiet! Il-bank tieg˙i g˙o©bu? G˙ax ma sabx xi post ie˙or?”U ejja, ma nag˙mlux b˙at-tfal! U min qallek li dak il-bank tieg˙ek?“G˙ax il-biera˙ jien kont hemm, u l-biera˙tlula u l-©urnata ta’ qabel u ta’ qabel ukoll!”Issa dak jaf li l-biera˙ int kont hemm? Hawn mhux min jil˙aq l-ewwel?Veru, min jil˙aq l-ewwel. Imma ma kontx se nçedi l-bank tieg˙i daqshekk malajr. “Jimporta noqg˙od ˙dejk?” g˙idtlu kemm kemm bil-buri.“Oqg˙od kemm trid ˙abib! Hawn ma xtrajtux jien!” qalli.

Dakinhar kwaΩi m’g˙idniex kelm’ o˙ra. Jien ˙ri©t il-©urnal mill-but u, biex nevitah, qg˙adt naqra t-titli grassi kollha mill-faççata ta’ quddiem sal-faççata ta’ wara. Bqajna hemm sa ma ©iet ix-xemx tal-Furjana meta’, minn ta˙t l-ilsien, g˙idna “sa˙˙a” lil xulxin u hu qabad trieqtu u jien er˙ejtilha lura lejn il-Belt.

Imma, l-g˙ada, hemm re©a’ kien, fuq l-istess bank. “Ma nag˙mlux mod li se jo˙odha drawwa dan hux?” Óeqq, m’hemmx x’tag˙mel! G˙idtlu “bon©u” u po©©ejt bilqieg˙da ˙dejh; fuq il-bank tieg˙i! Irrid jew ma rridx, kelli naççetta li kien se jkolli naqsam il-bank tieg˙i mieg˙u g˙ax, minn

Fuq bank il-Mallta’ Vincent Piccinino

dakinhar ‘l hawn, bqajt insibu hemm qabli u qatt ma falla ©urnata.

BiΩ-Ωmien, drajna lil xulxin sewwa u, sa ma ti©i x-xemx, konna nqattg˙u il-˙in b’daqqa t’g˙ajn lejn il-©urnal, b’xi kafe’ mill-˙anut tal-faççata, b’xi pastizz tal-piΩelli ming˙and dak tal-kantuniera, inda˙˙nu xi biçça sigarru, nitimg˙u lill-˙amiem u lill-qtates u nitkellmu fuq il-pulitka jew fuq il-football. Tant drajna lil xulxin li, ng˙id is-sewwa, meta darba ma ©iex, immissjajtu. “Dan x’kien? Mhux soltu tieg˙u! Dan kif jag˙mel? Jaqbad u ma ji©ix! U lanqas biss jindenja ru˙u jg˙idli!”Forsi ©ralu xi ˙a©a! Forsi kellu fejn imur!“Allura lili ma jg˙idlix? Mela l-affarijiet hekk? Mhux sewwa!”Meta l-g˙ada re©a’ ma ©iex, issusspettajt li, forsi, ma jifla˙x imma, meta, jum wara jum, baqa’ ma deherx, bdejt na˙seb il-˙aΩin. Min jaf? Forsi miet, wara kollox! Is-sabi˙a kienet li ma kontx naf fejn nista’ nibda nistaqsi g˙alih g˙ax, tista’ tg˙id, li kwaΩi ma kont naf xejn dwaru; la x’jismu u lanqas fejn joqg˙od.

G˙amel xi xahar ma ji©ix u kwaΩi kont insejtu g˙al kollox meta, g˙odwa wa˙da, re©a’ fe©© quddiemi. “Hawn x’minnek?” staqsejtu. “Óadt ˙siebek; daqskemm ili ma narak!” g˙idtlu.“G˙ax, ng˙idlek is-sewwa,” qalli, “g˙adni ©ej minn tletin ©urnata ˙abs!” Jien instmatt. G˙al mument, ˙assejtni qisni qed nimponi ru˙i fuq il-˙ajja privata tieg˙u li mhix affarija, wara kollox, imma hu kompla: “Tafha ‘l Frida? Talbitni xi flus, ma tajthiex u, biex tpattihieli, marret tag˙mel rapport lill-Pulizija li stuprajtha. Issa dik jien ni©i nannuha fil-wisa’ ta! Imm’ hekk g˙amlet!”“Eh, allura?” g˙idtlu jien biex inkompli ninkora©©ih g˙ax issa kien da˙˙alni fil-kurΩità.“Meta dehert quddiem il-Qorti u qrawli l-att tal-akkuΩa,” kompla jg˙idli l-anzjan, “tant ̇ assejtni kburi bija nnifsi li, meta l-Ma©istrat staqsieni xi nwie©eb, qbadt u g˙idlu ˙ati!”“Anzi, ˙a ng˙idlek ta; ma tantx wa˙˙lek g˙al ammissjoni ta’ stupru!” irrimarkajt jien.“U xi stupru, stupru?” we©ibni l-ie˙or. “Wa˙˙alni tletin ©urnata ˙abs g˙ax g˙amilt dikjarazzjoni falza quddiem il-Qorti!”.

L-Anzjani Llum8

Darba ltqajt ma’ Mislem Ωag˙Ωug˙ li ma kellux aktar minn sitta u g˙oxrin sena. Lil dan il-Mislem, ˙utu l-Misilmin bdew jirreferu g˙alih b˙ala, “ix-xi˙”. Dan g˙ax kien im˙arre© sewwa fit-tag˙lim tal-Qoran. Din l-ideja, il-Misilmin ˙aduha mir-Reli©jon tag˙na, Ìudeo-Kristjan. Fil-fatt, fil-Bibbja, il-kelma “xi˙” hija wa˙da ta’ ©ie˙ kbir. Ix-xi˙ huwa dak mimli bl-esperjenza tal-˙ajja. G˙alhekk tant tistona l-ideja li x-xi˙ huwa Ωmagat u mhu tajjeb g˙al xejn! Min jirra©una hekk, ikun qed juri l-bluha li hemm ti©ri ©o fih!

Il-Bibbja g˙andha seba’ kelmiet tassew sbie˙ dwar ix-xju˙ija. Dawn is-seba’ versi huma me˙udin miΩ-Ωew© Testmenti; mill-Qadim u mill-Ìdid. Il-kotba tal-Bibbja fejn jissemmew dawn is-seba’ versi huma l-Proverbji, IΩaija, Ìobb, Dewtoronomju, l-Ewwel Ittra lil Timotju, Salm 71 u t-Tieni Ittra lil Timotju.

Fil-ktieb tal-Proverbji nsibu hekk: “Ix-xag˙ar abjad kuruna ta’ ©ie˙ li tinkiseb b’˙ajja tajba.” Xi ©miel g˙all-persuna li tkun imxiet ˙ajjitha kollha mal-Mulej! Li tkun tg˙allmet minnu! Li tkun fet˙itlu bieb qalbha biex jiffurmaha hu! G˙alhekk, meta persuna tixjie˙ u xag˙arha jibjad, tiççelebra kull xag˙ra b’©ie˙. U xag˙arha jkun tabil˙aqq kuruna ta’ ©ie˙! G˙ax tkun tassew iben jew bint is-Sultan li hu l-Mulej!

It-tieni kelma li tag˙tina l-Bibbja biex biha niççelebraw ix-xju˙ija hija dik me˙uda minn IΩaija. “Sa xju˙itkom, jien dejjem Hu; sa meta jibjad xag˙arkom, nibqa’ n©orrkom. Jien g˙amiltkom u jien nitg˙abba bikom u jien in©orrkom u nsalvakom.” Meta konna iΩg˙ar u g˙amilna l-akbar deçiΩjonijiet f’˙ajjitna, kien pjuttost façli g˙alina li nfittxu l-gwida u l-g˙ajnuna tal-Mulej. Imma kemm hu importanti niftakru li Hu jie˙u ˙siebna kull jum ta’ ˙ajjitna. Refag˙na minn meta konna g˙adna ferm iΩg˙ar milli a˙na illum anki jekk ma konniex na˙sbu li g˙andna tant bΩonn. U baqa’ jerfag˙na s’issa, li xja˙na. G˙ax im˙abbtu hija g˙al dejjem!

It-tielet kelma li tg˙olli fil-©ie˙ lix-xju˙ tinstab

fil-ktieb ta’ Ìobb. “Mhux fix-xju˙ija ssibu l-g˙erf? Mhux il-˙ajja twila li ©©ib d-dehen?” Xi lezzjonijiet tal-˙ajja tg˙allimniehom f’˙akka t’g˙ajn. O˙rajn kellna nitg˙allmuhom wara snin ta’ esperjenza u maturità. Aktar ma nikbru, aktar nitg˙allmu dwar il-˙lewwa, is-sabar, il-ksir il-qalb, l-im˙abba u l-˙niena. Dawn l-esperjenzi kollha jmexxuna g˙all-fehma aktar fil-fond tal-ista©uni diversi ta’ ˙ajjitna u anki biex niksbu aktar l-g˙erf tal-preΩenza tal-Mulej f’˙ajjitna permezz tag˙hom.

Ir-raba’ kelma tinstab fil-ktieb tad-Dewtoronmju. “Ftakar fil-jiem ta’ dari; qis is-snin; kull Ωmien li gerbeb! Staqsi ‘l missierek u jurik; lix-xju˙ tieg˙ek u jg˙idulek.” Il-©enerazzjonijiet kollha tg˙allmu g˙add ta’ lezzjonijiet dwar l-esperjenza tag˙hom tal-˙ajja. U tag˙limhom

kien jiddependi miΩ-Ωmien li fih kienu jg˙ixu. Kemm g˙andhom x’jitg˙allmu Ω-Ωg˙aΩag˙ tag˙na! Il-Mulej jaf ipo©©i lilna f’˙ajjithom biex ng˙allmuhom dawn il-lezzjonijiet. Kemm nistg˙u nfissrulhom tant ˙wejje© dwar il-Mulej! Kemm hu g˙aqli, mela, li Ω-Ωg˙aΩag˙ tag˙na jsibu ˙in jit˙addtu mag˙na u a˙na nag˙tuhom l-g˙ajnuna li g˙andhom bΩonn!

Il-˙ames kelma ©ejja mill-Ewwel Ittra ta’ San Pawl Appostlu lil Timotju. “Il-

presbiteri li jmexxu sewwa, ikun jist˙oqqilhom ©ie˙ g˙al darbtejn, l-aktar dawk li jag˙mlu x-xog˙ol tax-xandir tal-kelma u tat-tag˙lim.” Kemm hu ta’ fara© g˙alija meta naf li, b’˙ajti u b’˙idmieti g˙all-familja tieg˙i, jiena wassaltilha l-Kelma t’Alla b’diskorsi u b’g˙emili! Kemm huma ta’ fara© g˙alija t-tifkiriet meta l-Mulej uΩani biex jg˙addi kelma tajba lil dak, lil dik u lil dawk! Hekk ˙ajti saret ta’ ©ie˙ g˙all-Mulej u anki g˙all-Knisja tieg˙u. U l-o˙rajn, meta jaraw l-impenn tieg˙i, jin˙atfu b’dawn l-g˙emejjel ta’ ©ie˙ li l-Mulej ˙are© minni.

Is-sitt kelma ©ejja mis-Salm Numru 71. “Imqar meta nixjie˙ u jibjad xag˙ri, la tinsinix, O Alla; sakemm inxandar g˙emil idejk lil kull nisel u l-qawwa tieg˙ek lil kull min g˙ad irid ji©i. “Ûgur li din hija t-talba ta’ ˙afna minna. A˙na nitolbuH

Is-Seba’ Kelmiet tal-Kelma t’Alla g˙ax-Xju˙kitba ta’ Patri Mario Attard OFM Cap.

Kif a˙na ˙bieb? Nittama li kull wie˙ed u wa˙da minnkom tinsabu tajbin u li, b˙as-soltu, lesti li tqattg˙u dan il-ftit tal-˙in mieg˙i.

Mill-a˙˙ar darba li ltqajna ‘l hawn, min jaf kemm g˙addejtu minn esperjenzi differenti g˙ax, kif jg˙idu, kuljum huwa pa©na o˙ra ©dida li ©©ib mag˙ha esperjenzi ©odda, kemm sbie˙ kif ukoll koroh g˙ax il-pajsa©© ta’ ̇ ajjitna huwa mΩewwaq kemm bi fjuri sbie˙ li jfew˙u u jsebb˙u l-˙ajja tag˙na kif ukoll bix-xewk li jdallmulna l-˙ajja u jdewquna l-imrar imma li, forsi, ukoll ikollna bΩonn it-tingiΩa tieg˙u biex niççaqalqu u naraw x’nistg˙u nibdlu u nirran©aw g˙all-a˙jar f’˙ajjitna.

Illum, xtaqt naqsam mag˙kom ftit mill-˙sibijiet tieg˙i dwar is-solitudni, kelma li, g˙al ˙afna minna, forsi tbeΩΩg˙ana xi ftit imma, meta wie˙ed joqg˙od jixtarr u janaliΩΩa daqsxejn din il-˙ajja mg˙a©©la u storbjuΩa li qeg˙din ng˙ixu, malajr jasal biex jammetti li ftit tas-solitudni tista’ tkun ta’ barka wkoll g˙al kull wie˙ed u wa˙da minna.

Forsi qeg˙din tg˙idu din biex ©ejja llum g˙ax a˙na dejjem smajna li s-solitudni hija xi ˙a©a negattiva u li l-bniedem mhuwiex ma˙luq biex jg˙ix wa˙du b˙al xi eremit imma biex ikun parti minn grupp ta’ nies u biex ikun soçjevoli. Imma, ma ta˙sbux li, li tkun g˙al ftit tal-˙in wa˙dek, fil-kwiet, jg˙amillek ˙afna ©id, kemm fiΩikament u, aktar u aktar, mentalment? Qieg˙da nirra©una hekk g˙ax jien, meta nkun fl-istorbju, ma nkunx nista’ nikkonçentra tajjeb u nibΩa nie˙u çerti deçiΩjonijiet mg˙a©©lin li jistg˙u ikunu ta’ dannu, kemm g˙alija nnifsi kif ukoll g˙al xi persuni o˙rajn. G˙alhekk, g˙andna dak il-famuΩ qawl li jg˙id, qis mitt darba u aqta’ darba.

Però, Ωgur li mhux qieg˙da nirreferi g˙al dik is-solitudn li ti©i mposta fuq dawk il-povri persuni li jaqg˙u fiha ming˙ajr ma jridu g˙al ra©uni ta’ kattiverija minn dawk ta’ madwarhom li, g˙al xi skuΩa jew o˙ra, ma jsibux ˙in g˙al min tant ˙abbhom u tant ˙a ˙siebhom meta kienu Ωg˙ar jew meta kienu fil-bΩonn tal-g˙ajnuna tag˙hom. Dawn l-imsejknin isibu ru˙hom minsijin u abbandunati minn ˙biebhom u anki, sfortunatament kultant, minn qrabathom stess. Din hija attitudni li trid ti©i kkundannata ming˙ajr ebda riserva.

Mela, imorru biex nitbissmu ftit ˙bieb. Mary u Rose, Ωew©t i˙bieb anzjani, kienu qeg˙din bilqeg˙da ©o restorant jieklu meta, f’˙in minnom, Rose indunat li Mary g˙andha xi ˙a©a stramba f’wa˙da minn widnejha. Rose kienet ila ftit tinkwieta g˙ax, dawn l-a˙˙ar xhur, Mary bdiet tbati minn xi problema bis-smieg˙ u, g˙alhekk, qamet minn fuq is-si©©u u marret t˙ares ©o widnejn se˙bitha. Kollha mistag˙©ba, daret lejn Mary u qaltilha, “Mary, inti taf li, ©o widintek ix-xellugija, g˙andek suppoΩitorju?”

Mary b˙al in˙asdet xi ftit u, fil-pront, ˙ar©et il-mera minn ©ol-handbag, ittawlet ©o fiha u, f’tebqa t’g˙ajn, ne˙˙iet is-suppoΩitorju minn widnejha u, kollha fer˙ana qalet, ‘’Mel’ issa naf fejn g˙amilt il-hearing aid!”

Sa˙˙a ˙bieb!

Jannar - Marzu 2018 9

biex jibqa’ mag˙na u jiftakar fina tul ˙ajjitna. U a˙na, bil-qawwa tieg˙u, ng˙ixu biΩΩejjed biex naraw il-qawwa tieg˙u f’˙afna modi. U jiddispjaçina g˙all-˙sieb li ˙addie˙or ma jkollux dak iç-çans. Jalla ng˙inu lill-o˙rajn isiru jafuH b˙alma nafuH a˙na. G˙ax, jekk iltqajna mal-im˙abba, in˙ossuna fid-dmir li ng˙adduha lil ˙addie˙or.

L-a˙˙ar kelma ©ejja mit-Tieni Ittra lil Timotju. “Tqabadt it-taqbida t-tajba; temmejt il-©irja; ˙arist il-fidi. Mill-bqija, hemm merfug˙a g˙alija

l-kuruna tal-©ustizzja li, biha, f’dak il-jum i˙allasni l-Mulej, l-Im˙allef ©ust, u mhux lili biss, imma wkoll lil dawk kollha li jkunu g˙exu fl-im˙abba tad-dehra tieg˙u.” Il-mixja tag˙na wara Ìesù hija iebsa. Din il-mixja toffrilna Ωew© toroq. Jew naqtg˙u qalbna meta nsibu l-iebes jew nissuktaw g˙addejjin ‘il quddiem. Dawk minna li jtemmu l-korsa jing˙ataw kuruna u jit˙allew jistrie˙u g˙al dejjem.

Dawn is-seba’ kelmiet jg˙allmuna li x-xju˙ija hija don tal-Mulej g˙alina u g˙all-o˙rajn!

Kelmtejn ma’ HelenIs-Solitudni

Helen MalliaKummisarju g˙all-Anzjani

L-Anzjani Llum10

Mill-ktieb tat-tifkiriet ‘Fjuri li ma Jinxfux’

Kitba tal-Prof. Oliver Friggieri

L-a˙˙ar ˙arsa luralejn is-snin ˙amsin

Il-purçissjonijiet kienu komuni imma, fil-Furjana, il-purçissjoni l-iΩjed importanti matul is-sena kienet dik ta’ Corpus, festa tal-Ewkaristija. Kien jo˙ro© is-Santissmu Sagrament ta˙t il-baldakkin u t-triq kienet tfewwa˙ bl-inçens li jkun ˙iere© bla waqfien minn çensier f’idejn abbati waqt li jitkantaw l-innijiet Ewkaristiçi. In-nies kienu jΩejnu l-galleriji bid-drapp a˙mar u bi kwadru tal-Qalb ta’ Ìesù waqt li, fuq ix-xifer tal-bankina, kienu jitqieg˙du ˙afna gastri bil-qsari. It-toroq kienu jitbiddlu g˙al ftit sig˙at fi ©nien sabi˙ u, xi drabi, kienu jin˙ar©u anki t-twapet. Xi twapet kienu jitqieg˙du f’nofs it-triq biex il-baldakkin bis-Sagrament jg˙addi minn fuqhom. Min-nies li kienu joqog˙du fil-galleriji u mill-abbatini tal-purçissjoni kienu jinxe˙tu l-˙in kollu ˙afna fjuri friski. Xi ̇ add kien ikun di©à kesa t-triq bil-weraq u, l-aktar, bir-rand. Kien g˙adu Ω-Ωmien li stajt tara dudu tal-˙arir, jew werΩieq, jew nannakola. Kien g˙adu importanti l-iskarpan; g˙andu kien jissewwa Ωarbun imqatta’ jew, forsi, ikun ordnat Ωarbun ©did. Óadd ma seta’ jg˙addi ming˙ajr il-landier g˙ax ˙add ma kien se jarmi landa jew ta©en jew borma u l-kumplament jekk l-o©©ett ikun ittaqqab ftit. Xejn ma kellu jintrema malajr. Kien g˙adu importanti wkoll il-˙anut li, minnu, stajna nixtru statwi tal-qaddisin, tat-tafal jew tal-©ibs, jew gandlieri taç-çomb miΩbug˙in bil-porporina kulur id-deheb jew il-fidda u ˙afna affarijiet o˙rajn “tal-knisja” min˙abba li, ˙afna tfal, kienu j˙obbu jarmaw knisja Ωg˙ira f’xi rokna fid-dar. Fil-˙anut ta’ Neriku konna nsibu l-istatwi u l-pasturi li rridu. L-g˙a©©iebi, ix-xabbatur, ir-rieqed, il-bejjieg˙, ir-rag˙aj, l-an©lu, in-nag˙©a, il-baqra, il-˙mara u, fuq kollox, g˙aΩla ta’ pasturi ta’ Ìesù Bambin, il-Madonna u San ÌuΩepp. Stajna xtrajna wkoll presepju lest imma konna nippreferu jkollna presepju ma˙dum id-dar. Dak kien biçça xog˙ol li tibda xi xahar jew xahrejn qabel il-Milied, filg˙axija, ftit ftit kuljum. Kienu sig˙at sbie˙ naraw grotta tinbena, wa˙da wara o˙ra! Konna nqerru kull nhar ta’ Sibt mill-erbg˙a ta’ waranofsinhar ‘il quddiem. Subien g˙alihom u bniet g˙alihom, b˙al fil-quddiesa tas-sebg˙a nhar ta’ Óadd. Il-bulettin kien biljett Ωg˙ir ta’ kulur jew ie˙or li kien jitbiddel ma’ tqarbina fi Ωmien l-G˙id il-Kbir, b˙ala sinjal li kien ©ie osservat il-Preçett tal-Knisja li jg˙id: “Qerr, g˙allinqas, darba fis-sena u tqarben g˙all-G˙id il-Kbir”. Il-bulettin kien ji©i ppreΩentat mill-persuna waqt it-tqarbina

u, minfloku, jing˙ata ie˙or li kien jinΩamm g˙al sena s˙i˙a. Dak kien is-sinjal li t-tqarbina tas-sena kienet saret. Qabel il-wasla tal-fri©©, kien hemm il-gwardakarne, speçi ta’ kaxxa kbira tal-injam, bil-bieba fuq quddiem. Fuq kull na˙a, kellha wajer b˙al tal-gallinari tat-ti©ie©, biex tg˙addi l-arja minnu. Fiha, kien jinΩamm il-la˙am u kull ikel ie˙or li wie˙ed kien jixtieq li jinΩamm frisk g˙al xi ©ranet. Il-gwardakarne li kellna kienet goffa, tqila u mdendla mal-˙ajt fir-rokna tal-kamra tal-ikel. Kemm konna stag˙©ibna u tkabbarna meta, imbag˙ad, darba wa˙da, da˙let il-fri©© u bdejna nixxalaw bl-ilma frisk, bil-blokki Ωg˙ar tas-sil© im˙allat mat-tog˙ma tal-larin© u tal-lumi u ta’ frott ie˙or! Kien wasal il-mument li l-gwardakarne, xempju umli ta’ lealta’, titwarrab u tintrema’. Mal-gwardakarne, bla ma ndunajna, kienet qed tasal fi tmiemha epoka s˙i˙a. Kull ikla kienet tibda u tispiçça bir-radd tas-salib u sikwit ukoll anki bit-talba ta’ qabel u ta’ wara l-ikel. Kul˙add kien irodd is-salib malli jo˙ro© mid-dar jew jitla’ fuq ix-xarabank. Meta wie˙ed kien jara niçça fit-triq, aktarx kien jo˙ro© idu l-leminija u jbusha. Jekk ix-xarabank kienet tkun mimlija bin-nies, ˙add ma kien jonqos li jqum u jçedi postu fuq ix-xarabank lil xi mara jew persuna anzjana jew saçerdot. L-ommijiet kienu j˙e©©u jew jikkmandaw lil uliedhom iqumu huma imma ma kinitx l-ewwel darba li l-adulti wkoll kienu jag˙tu posthom lil adulti o˙rajn. Kellna rispett speçjali lejn il-˙obΩ u konna nag˙mlu kulma nistg˙u biex ebda farka jew biçça ma taqa’ fl-art. “Il-˙obΩ hu xbieha tal-Bambin,” kienu jg˙idulna. Jekk taqa’ biçça fl-art, konna ni©bruha malajr u nbusuha. Il-mewt ta’ xi ˙add kienet tfisser, fost l-o˙rajn, Ωmien twil ta’ lbies iswed, minn fuq s’isfel, l-iΩjed fost in-nisa. Kienu jinqalg˙u l-pumi u l-˙abbatiet tal-bieb ta’ barra. Kull ©urnata tal-©img˙a kellha xi rabta speçjali mar-Reli[jon u hekk ukoll kienu x-xhur. Mhux biss Diçembru kien, u g˙adu, ix-xahar tal-Milied, imma Mejju u Ottubru kienu xhur tal-Madonna u Ìunju kien ix-xahar tal-Qalb ta’ Ìesù. Hekk g˙adhom fost l-Insara, naturalment imma, fil-˙amsinijiet u ftit wara, ma kont issib lil ˙add li

Jannar - Marzu 2018 11

ma kienx jaf dan kollu. Lil ommna u lil missierna konna nitolbuhom iberkuna qabel no˙or©u mid-dar u, l-aktar, qabel norqdu, wara t-talba ta’ filg˙axija. Konna ng˙idulhom “Benedizzjoni” jew, kelma mqassra u mbiddla fin-nofs, “Bezzjoni” jew “Bless me.” Jekk xi darba konna ninsew nitolbu din il-barka, huma malajr kienu jfakkruna. “X’g˙andek tg˙id, eh?” Hekk ukoll, konna nitolbu l-barka liz-zijiet, lin-nanniet u, naturalment, lis-saçerdoti. Fit-tmienja ta’ filg˙odu, f’nofsinhar u fi nΩul ix-xemx, konna nieqfu u ng˙idu talba; il-qanpiena tal-knisja kienet iddoqq apposta u kont tara r©iel u nisa jieqfu fit-triq u jg˙idu t-talba. Kien g˙adu Ωmien il-pinna, li konna ndeffsuha minn mument g˙al ie˙or fil-klamar tal-linka. Il-pinna kellha t-tokka, biçça njama, twila, irqiqa li, mag˙ha, kienet iΩΩomm il-pinna. Il-klamar kien kontenitur taç-çomb imda˙˙al f’toqba fix-xifer ta’ kull skrivanija li kellna fil-klassi. L-içken çaqliqa tal-iskrivanija jew, a˙jar, desk, kienet tkun biΩΩejjed biex i©©ib stra©i: linka mxerrda fuq il-bank jew fuq il-pitazzi u

l-kotba u mal-art. Kienet tkun okkaΩjoni ideali biex naqilg˙u copy, ji©ifieri kastig li bih wie˙ed jikkopja jew numru ta’ pa©ni minn ktieb, jew xi sentenza g˙al mitt jew mitejn darba. Sentenzi komuni kienu I must not speak in class jew I must pay attention in class jew I must not disturb the lessons in class jew I must behave properly. Is-snin ˙amsin kienu dawn l-affarijiet kollha u ˙afna o˙rajn. Jekk jitqieg˙du flimkien, kif hu l-iskop ta’ din is-silta, forsi jo˙ro© minnhom il-kwadru ta’ ˙ajja sempliçi, kalma, fer˙ana bil-ftit u, fuq kollox, mimlija imma©inazzjoni. Kieku kelli nimma©ina lil dak ir-Ra©el tar-Ritratti huwa u jda˙˙al rasu ta˙t dik iç-çarruta sewda li kellu f’tarf it-tripied li fuqu kienet tistrie˙ il-kamera tar-ritratti li kellu; kieku kelli nimma©inah ji©bed ritratt tas-snin ̇ amsin, na˙seb li kien ipo©©i dawn l-affarijiet kollha flimkien u, klikk, hemm a˙na, jo˙ro© ritratt li fih dan kollu u aktar u aktar. Illum, wara dawn is-snin kollha, jien u nikteb u n˙ares lura, inqis lil dan ir-ritratt b˙ala “ÌiΩimin li qatt ma jifta˙”, ©nien li fih kienu apprezzati anki l-fjuri umli!

APPELL Nirringrazzjaw lil dawn is-Sinjuri li semg˙u l-appell tag˙na u g˙o©obhom jag˙mlu donazzjoni lill-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani biex jg˙inuna nkopru ftit l-ispejjeΩ u biex inkomplu mexjin ’il quddiem fuq dan il-pro©ett fejjiedi g˙all-anzjani tag˙na:

Is-Sinjura Rita Sciberras (ÓaΩ-Ûebbu©) - €10.00Is-Sinjura J. Vassallo Grant (Tas-Sliema) - €20.00

L-Editur

Il-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani jippubblika din ir-rivista ”L-Anzjani Llum” kull 3 xhur. Din ir-rivista mill-anzjani g˙all-anzjani g˙andha çirkolaΩΩjoni ta’ 2,500, titqassam ukoll lis-Segretarjat g˙ad-Drittijiet ta’ Persuni b’DiΩabbiltà u Anzjanità Attiva, il-Kunsilli Lokali kollha, G˙aqdiet Affiljati mal-Kunsill, id-Djar tal-Anzjani kollha (tal-Gvern, tal-Privat u tal-Knisja), kif ukoll l-anzjani individwali li huma abbonati.

Din ir-rivista hija ta’ interess u informazzjoni g˙all-anzjani fejn ninkura©©uhom ikunu aktar attivi, fiΩikament u mentalment.

G˙aldaqstant napprezzaw ̇ afna li tag˙tuna donazzjoni biex in©ibulkom messa©© promozzjonali f’din ir-rivista, biex dan l-iskop fejjiedi jkun jista’ jitkompla.

Grazzi bil-quddiem

Lista ta’ Donazzjonijiet g˙all-Promozzjoni

(Daqs A4 - kulur wie˙ed – iswed)Pa©na s˙i˙a €200, Nofs pa©na €125 u kwart ta’ pa©na €80

(Daqs A4 – Pa©na bil-kulur – f’pa©na 2, pa©na 19, jew il-pa©na ta’ wara pa©na 20)Pa©na s˙i˙a €250, Nofs pa©na €150 u kwart ta’ pa©na €100

Dawn il-prezzijiet huma g˙al pubblikazzjoni wa˙da, jekk tkun trid tirreklama aktar minn darba l-prezzijiet jiΩdidu skont g˙al kemm-il darba.

G˙al aktar informazzjoni kkuntattjawna fuq in-numru tat-telefown 2124 3860 jew e-mail: kna@onvol.net

L-Anzjani Llum12

Jien g˙addejt minn ˙afna esperjenzi poΩittivi u, naturalment, illum in˙ares lura lejhom u nirringrazzja lil Mulej g˙ax, bla ma qatt staqsejt g˙aliex, dejjem imxejt minn pass g˙al ie˙or b’sodisfazzjon. Bdejt fil-qasam tal-©urnaliΩmu ma’ The Times of Malta. Wara, d˙alt fil-qasam tax-xandir; g˙amilt snin ng˙allem l-Iskola tal-MuΩika Johann Strauss u kont f’diversi kumitati nazzjonali, l-aktar fil-kariga tieg˙i ta’ PRO. Dawn ilkoll tawni sodisfazzjon, Imma, kieku jkolli n˙ares lura lejn il-qasam li jiena ˙assejtni l-aktar komdu fih, kien ikun dak ta’ xandar. Hawn g˙amilt diversi kuntatti li kienu ta’ siwi kbir g˙alija. G˙amilt kuntatti ma’ nies importanti f’diversi oqsma, kemm fl-istorja kif ukoll fl-arti imma, min˙abba s-snin twal li domt nippreΩenta Siesta, l-ewwel fuq Radju Malta Tnejn u, wara, fuq F.M. Bronja, ̇ afna mis-semmieg˙a baqg˙u jassoçjawni l-aktar ma’ dan il-programm muΩikali. Illum, fil-kitba tieghi nixtieq in©edded il-memorji ta’ dan il-programm radjofoniku u nsemmi xi persona©©i li kienu mieg˙i tul dawk is-snin u li jiena llum inqishom li kienu b˙ala r-Rag˙ajja t-Tajba.

Is-Surmast Carmelo Caruana Nibda biex insemmi lis-Surmast Carmelo Caruana. Kul˙add kien jafu b˙ala ‘l-espert’ fil-qasam bandistiku. Fil-fatt, g˙al ˙afna snin, kien is-Surmast tal-Banda King’s Own tal-Belt u ta’ baned o˙rajn ukoll. Imma, qabel il-parteçipazzjoni tieg˙u fil-programm Siesta, ftit kienu jafu lis-Surmast Caruana b˙ala l-bniedem mimli g˙erf fil-qasam tal-muΩika serja jew klassika. Dan l-g˙erf tieg˙u qasmu mieg˙i u, naturalment, mas-semmieg˙a tieg˙i fil-programm ta’ kuljum Siesta. Kont inçempillu dirett fil-programm darba fil-©img˙a u huwa er˙ilu jibda g˙addej b’entuΩjaΩmu kbir jirrakkonta u jirrakkonta dwar il-muΩika li jiena nkun iddeçidejt li nitkellem dwarha. B’˙ila kbira, is-Surmast Caruana kien jorbot kollox mal-passa©© muΩikali mag˙Ωul; bijografija, storja, politika, kitba ta’ kritiçi, eΩekuzzjoni u mitt elf ˙a©’o˙ra. Is-semmieg˙a kienu jie˙du pjaçir immens bil-kontribut tieg˙u fil-programm tieg˙i g˙ax spiss kienu jg˙iduli: “Kemm hu bravu s-Surmast Caruana, hux!” U verament kien bank tal-g˙erf fil-muΩika serja. Jien kont ng˙idlu biex

PILASTRI LI, MINGÓANDHOM, TGÓALLIMT ÓAFNA FIL-QASAM TAL-PROGRAMMI

MUÛIKALI FUQ IR-RADJUKitba ta’ Peter Paul Ciantar

ma jg˙a©©ilx u jie˙u d-diskors tieg˙u aktar bil-kalma. Imma tant kien ikollu xi jg˙id li kien ikun jixtieq jg˙id kollox u, allura, kien jg˙a©©el, avolja jien, b˙al kull xandar u editur ie˙or, kont dejjem ng˙idlu biex ikun fil-qosor.

Anton Bonnici minn G˙awdex Persona©© ie˙or li kien mieg˙i spalla ma’ spalla fil-programm li kien jixxandar dejjem f’xandira diretta u li, minnu, tg˙allimt ˙afna kien Anton Bonnici minn G˙awdex. Kellu djalett G˙awdxi li qatt ma bidlu. Is-semmieg˙a kienu jiggustawh. Ma’ Anton, kont nitkellem darba fil-©img˙a wkoll imma dwar it-taqsima operistika. Kien jg˙a©©eb lil kul˙add bil-volum qawwi ta’ recordings, diski u videos li kellu. Kien jg˙idli, pereΩempju, li çerti opri kellu xi tlieta u g˙oxrin verΩjoni tag˙hom b’kantanti differenti u kollha kienu differenti g˙alih, g˙alkemm l-istess opra. Niftakru jg˙idli li, filg˙odu, kien jisma’ d-diski u, wara nofsinhar, jara l-videos ta’ dawn l-opri tieg˙u. Kellu g˙erf kbir u verament ma kontx tilg˙ab mieg˙u fejn tid˙ol l-opra. Dejjem g˙ex f’G˙awdex u dejjem stqarr mieg˙i li kull sold Ωejjed li kien ida˙˙al mill-banda (g˙ax dan ukoll kien surmast ta’ xi baned G˙awdxin u g˙alliem tal-muΩika) kien dejjem imur g˙ad-diski.Dak iΩ-Ωmien, kont nitla’ spiss Ruma (b˙ala courier, xejn speçjali) u spiss kien jitlobni inniΩΩillu xi CDs ming˙and id-Ditta Ricordi ta’ Ruma. L-a˙˙ar opra fuq CD li xtrajtlu (g˙ax, malli bdew ˙er©in is-CDs tal-opri, kien issa˙˙ar) tg˙idx kemm ©ietu g˙olja g˙ax riedu j©ibuha minn Milan dakinhar stess. Kienet l-opra Nerone ta’ Mascagni, opra rari ˙afna imma Anton kien jixtieqha u kien qalli biex in˙allas kemm ikun hemm bΩonn, basta n©ibhielu. Tg˙idx kemm fera˙ x˙in ra f’idejh din l-imbierka Nerone ta’ Mascagni! Niftakar li qalli li kien semag˙ha xi sitt darbiet f’©urnata. Meta Anton Bonnici miet, il-mara tieg˙u qaltli li dam jirçievi pakketti ta’ CDs ta’ opri g˙al xhur s˙a˙!

Dun Eddie Borg Olivier Persona©© ie˙or li nixtieq insemmi f’dan l-artiklu tieg˙i, u li wkoll kien ta’ g˙ajnuna kbira g˙alija fil-qasam tal-programmi muΩikali, kien Dun Eddie Borg Olivier, ˙u l-ex Prim Ministru

Jannar - Marzu 2018 13

ta’ Malta, Dr. George Borg Olivier. Tassew kien jirrispettani u darba stqarr mieg˙i li, g˙all-programm tieg˙i tar-Radju, kien ji©i kull meta nitolbu g˙ax, verament, kien i˙ossu komdu. Mhux darba jew tnejn li mort id-dar tieg˙u fi Triq l-Ifran, il-Belt (quddiem Palazzo Carafa). X˙in nid˙ol id-dar, l-ewwel ma kont nara kienet il-knisja minjatura ta’ San Pawl tal-Belt. Wara, nitla’ t-tara© komdu tad-dar tieg˙u u, mill-ewwel, il-passi tieg˙i ji©bdu lejn il-librerija vasta tad-diski u tapes li kellu. Kien jg˙idli li kulma rrid ng˙idlu. Kont in©ib ming˙andu l-a˙jar recordings u anki recordings storiçi g˙ax Dun Eddie dejjem kien g˙assa mat-Terzo, radju tar-RAI ˙alli, meta jkun hemm xi ˙a©a speçjali, jirrekordjaha. Kien perfezzjonista, kollox ikkatalogat bid-dettalji kollha. Kien huwa li ntroduça l-famuΩi Zarzweli

(opri jew operetti Spanjoli) fil-programmi tieg˙i g˙ax kienu verament jaffaxxinawh bil-©miel ta’ melodiji li fihom. Dun Eddie kien ji©i g˙all-programm ippreparat sa snienu u kellu manjiera mill-isba˙ kif jirrakkonta fuq ix-xandir. Kien tani r-recordings kollha li ©ab minn Spanja tal-marçi sbie˙ li jindaqqu fil-purçissjonijiet tal-Ìimg˙a l-Kbira li jsiru f’Sevilja. Dawn il-marçi kienu jg˙axxqu lil kul˙add.

Mhux ta’ b’xejn li dawn il-persona©©i kienu pilastri g˙alija fil-qasam tal-programmi muΩikali fuq ir-Radju u l-memorja tag˙hom tibqa’ rregistrata f’mo˙˙i. Meta n˙ares lura, ng˙id kemm dawn in-nies bravi tawni ̇ afna u qatt ma ppretendew xejn lura. G˙ad g˙andi recordings tal-vuçi tag˙hom li ng˙oΩΩhom daqskemm ng˙oΩΩ lil qalbi.

Waqt li qed nikteb dan l-artiklu, fuq it-television fl-a˙barijiet, m’a˙niex nisimg˙u ˙lief fuq l-uragan Irma, li g˙amel fil-Karibew, u fuq it-terremot qawwi li sar fil-Messiku. Jien fl-iskala Richter ma nifhimx. Kulma naf huwa li l-˙erba li ˙allew warajhom tra©edji b˙al dawn hija tassew tal-biΩa. Naf ukoll li çerti pajjiΩi fid-dinja huma aktar suxxettibbli minn o˙rajn g˙al dawn il-katakliΩmi min˙abba l-poΩizzjoni tag˙hom fuq il-qoxra ta’ wiçç id-dinja. A˙na, g˙all-grazzja t’Alla, pajjiΩna mhux wie˙ed minn dawk li j˙obb jinbelha mill-irwiefen qawwija ta’ spiss jew li jiççaqlaq mis-sisien kif ©ieb u la˙aq.

Imma ma stajtx ma niftakarx kif, snin ilu, konna ˙adna daqsxejn ta’ skossatura mhux ˙aΩin. Ma niftakarx eΩattament meta. Naf biss li t-tfal tieg˙i kienu g˙adhom Ωg˙ar filwaqt li, illum, mhux talli kibru, imma, sa˙ansitra, anki uliedhom tfarfru mhux ˙aΩin ukoll; ji©ifieri, ilu biçça sew. Niftakar li konna reqdin u qajmuna l-˙sejjes ta’ affarijiet jiççaqalqu, jaqg˙u u jinkisru. Qomna ma˙suda, ma nafux x’qed ji©ri. Dakinhar, inkisruli affarijiet li kienu g˙al qalbi ̇ afna imma ma kienx mument li noqg˙od ninkwieta fuq hekk. In-nies niΩlu fit-toroq. Kul˙add kelma wa˙da, terremot! U issa jkun hemm ir-replika, qalu! Jien u r-ra©el ˙arisna lejn xulxin b’mistoqsija wa˙da f’g˙ajnejna; issa x’ser nag˙mlu? Ir-ra©el qalli li hu kien se jqajjem it-tfal u qalli wkoll biex jien inlesti xi ˙a©a x’nie˙du mag˙na ˙a nitilqu lejn Tal-G˙olja, limiti tas-Si©©iewi, l-eqreb post miftu˙ minn fejn konna noqg˙odu.

Ng˙id is-sew, qbadt il-kaxxetta fejn kont inΩomm il-˙ajta deheb li kelli, kif in˙obbu nsej˙ulha a˙na l-Maltin, g˙allejt kitla mis˙un biex nimla t-thermos, ©ibt il-bott tal-kafè, borΩa biz-zokkor, sibt ftit crackers fl-armarju u, f’˙akka t’g˙ajn,

B’ta’ fuqek, senduqekkitba ta’ Carmen Dimech minn ÓaΩ-Ûebbu©

kont lesta. Ir-ra©el kien di©à libbes it-tfal kif kien jaf hu waqt li beda jipprova jfiehem lil tlitt itfal mejtin bin-ng˙as x’kien qieg˙ed ji©ri f’nofs ta’ lejl differenti minn tas-soltu. G˙abbejna kollox ©ol-push-chair, g˙ax iΩ-Ωg˙ir kien g˙adu ma telaqx jimxi, u tlaqna g˙al g˙onq it-triq. Dak iΩ-Ωmien kien g˙ad ma kellniex karozza u, g˙alhekk, ir˙ejnilha b’pass mg˙a©©el lejn Tal-G˙olja; qabel til˙aqna r-replika! Dak il-˙in ta’ biΩa’ u ta’ paniku, lanqas biss sibt çans nistaqsi x’il-mniefa˙ tkun din l-imbierka replika.

F’daqqa wa˙da, fit-triq quddiemi, nilma˙ il-kunjata li, mag˙ha, dak iΩ-Ωmien, konna mi©©ildin. Mi©©ildin, insomma,qatt ma tajna bis-skieken tafux imma ma konniex nitkellmu. U, kieku kellkom tistaqsuni fuqhiex eΩattament konna miksurin, ma nafx jekk kontux tid˙qu jew tibku. Hu x’inhu, ersaqna lejha u g˙idnilha biex ti©i mag˙na g˙ax, dak il-˙in, ˙assejt li m’g˙andix noqg˙od infittex jekk g˙andix naqa’ g˙aliha jien jew jekk g˙andix noqg˙od nistenna li taqa’ g˙alija hi. Naf biss li, f’dak il-mument partikolari, ˙assejt li, jekk ir-replika se toqtolna lkoll li a˙na, ma ridtx immut mi©©ielda ma’ xi ˙add. Imm’ hi baqg˙et miexja bla ma kelmitna.

Iddispjaçieni, ng˙id is-sew, imma, g˙all-inqas, jien dmiri kont g˙amiltu. Issa, Alla ja˙frilha, g˙ax mhux dan il-punt li ridt nislet. G˙andek tg˙id, kos hux, filli jkollok dar mg˙ammra b’dak li tixtieq qalbek u qed tg˙ix ˙ajja komda filli, f’daqqa wa˙da, issib ru˙ek b’ta’ fuqek senduqek; anzi, tirringrazzja ‘l Alla li bqajt ˙aj. G˙aldaqstant, na˙seb li jkun xieraq li na˙sbu ftit f’dawk in-nies tal-Karibew u tal-Messiku li tilfu kollox, inkluΩ, xi w˙ud minnhom, lill-g˙eΩieΩ tag˙hom, f’dawk id-diΩgrazzji li se˙˙ew f’pajjiΩhom ftit tax-xhur ilu.

L-Anzjani Llum14

Il-mara ta’ ©os-sodda kienet tidher batuta sew, bilkemm tifla˙ titkellem. G˙ajnejha mag˙luqin kwaΩi l-˙in kollu u, x˙in tifta˙hom, ma taqla˙homx minn fuq binha Franco ta’ g˙axar snin. Mag˙hom kien hemm Dun Manwel li, minn ˙in g˙all-ie˙or, kien jipprova jikkonsla lill-moribonda. Óin minnhom, g˙olliet ftit le˙inha u, bi tbatija, laqalqet, “Jien naççetta kollox minn idejn Alla, Dun Manwel ... imm’ g˙idli ftit, x’ser isir minn ibni ... ru˙i qalbi; ser in˙allieh wa˙du. We©ibni, x’ser isir minnu?”

“Dak er˙ilu f’idejja, dak ji©i mieg˙i l-orfanatrofju; ma jkun jonqsu xejn u nweg˙dek li ma nitilqu qatt minn ta˙t g˙ajnejja.”

It-tifel, filli j˙ares lejn il-qassis u filli jdawwar wiççu lejn ommu; bejn jifhem u bejn ma jifhimx x’qed ji©ri madwaru. Óin minnhom, qabad idejn ommu u, b’le˙en miksur, qalilha, “Fejn sejra, ma? G˙aliex qed tg˙id li ser t˙allini wa˙di? Ma tistax te˙odni mieg˙ek?”

Ma we©bitux imma ne˙˙iet il-kuruna li kellha mdawra ma’ jdejha, warrbet idejn it-tifel, po©©ietlu l-kuruna f’qieg˙ idejh u qaltlu, “Ismag˙ni sew ibni! Din il-kuruna g˙alik ... g˙oΩΩa u titlaqha qatt minn idejk. Din biss ser in˙allilek, xejn aktar. Jien, tul ̇ ajti, dejjem g˙idt ir-ruΩarju; aktarx dejjem il-Misteri tat-Tbatija, g˙ax hekk kienet ˙ajti, tbatija biss. Le, tibkix, sabi˙ tieg˙i ... t˙allinix narak ixxerred dmug˙. Anzi, ersaq aktar qrib ˙alli nqieg˙dlek din il-kuruna madwar g˙onqok ... ara, x’qed ng˙idlek ... obdi dejjem lil Dun Manwel ... u, jekk Alla jrid, int g˙ad tasal g˙all-Misteri tal-Fer˙!”

Mal-ewwel daqqa t’g˙ajn, il-kuruna ma kien fiha xejn specjali; la fidda u lanqas perli; kienet tal-injam kollha kemm hi. Imma, meta tifliha sewwa, tinduna li kull Ωib©a ma kinitx sempliçi tonda jew ovali imma f’g˙amla ta’ warda çkejkna; kuruna li, Ωmien twil ilu, xi ˙bieb kienu ©abu lil Çikka minn Pompej.

G˙all-ewwel ftit jiem, Franco ma seta’ jidra b’xejn fl-orfanatrofju qalb dawk it-tfal kollha li, g˙alih, dehru kollha l-istess wiçç bla ma jaf biss isem wie˙ed minnhom. Imma, bil-mod, iΩ-Ωmien beda jtaffilu d-dulur tat-telfa t’ommu u t-tmiem tat-tifsila ta’ ˙ajja li fiha g˙ex mindu twieled.

G˙ad tasal g˙all-misteri tal-fer˙, ibni!novella ta’ Lina Brockdorff

Dun Manwel ma nesiex il-weg˙da li jie˙u ̇ siebu u, g˙alkemm mhux g˙alliem, kien jag˙mel minn kollox biex, g˙all-inqas, jiltaqa’ mat-tfajjel xi ftit kuljum.

G˙addew erba’ snin. G˙all-ewwel, dik il-kuruna baqg˙et m’g˙onq Franco. Imma ©ara li, wara ftit xhur li kien ilu fl-orfanatrofju, it-tfajjel mhux biss beda jidra imma beda jfarfar rixu. Ma kienx gwapp g˙all-istudju u mhux darba u tnejn, waqt il-lezzjoni tal-matematika, er˙ilu jaqla’ l-kuruna minn ma’ g˙onqu u, biex jg˙addi Ω-Ωmien

bl-g˙alliem, taparsi jg˙odd in-numri fuqha. L-g˙alliem wissieh kemm-il darba u, meta tilef sabru, mar dritt fuq Franco u ˙ataflu l-kuruna minn idejh. Franco bilkemm ried jemmen x’qed ji©ri. Marritlu l-arja kollha li kellu u nfexx jibki g˙ax, g˙alih, dik il-kuruna kienet l-unika ˙a©a li baqg˙et tg˙aqqdu m’ommu. Óalli g˙al s˙abu biex jg˙adduh biΩ-Ωmien g˙ax ˙add minnhom ma kien jibki quddiem l-o˙rajn; issa kienu ©uvnotti li kollha jippretenduha ta’ r©iel. Beda jittama li, wara l-lezzjoni, il-kuruna ter©a’ tkun f’idejh imma l-kaΩ ma kienx hekk. Meta filg˙axija mar Dun Manwel ̇ dejh u Franco beda biex jirrakkontalu x’©ara, induna li dan kien di©à jaf bl-istorja kollha. Imma, g˙all-inqas, is-saçerdot serra˙lu mo˙˙u li l-kuruna kienet tinsab g˙andu, li kienet imsakkra fil-kexxun tieg˙u u li ˙add ma seta’ jmissha. Weg˙edu wkoll li, jekk irabbi l-g˙aqal u jibda joqg˙od attent fil-klassi, huwa kien lest jer©a’ j˙allihielu f’idejh.

Ìara li, bla ma kien jistenna, Dun Manwel irçieva ordni biex jitlaq malajr lejn il-Peru fejn s˙abu s-Salesjani kellhom ˙tie©a tieg˙u wara terrimot ikrah. Lesta l-kuruna fil-but biex, qabel jitlaq, imur ikellem lil Franco, jg˙idlu x’©ara u jag˙tihielu lura. Imma, xi drabi, l-affarijiet ma jimxux eΩattament fuq il-pjani li nfasslu a˙na g˙ax l-ajruplan kien ser jitlaq kwarta qabel il-˙in iffissat u l-qassis baqa’ sejjer lejn l-ajruport bil-kuruna fil-but. Franco skanta kif Dun Manwel ma marx jittawwallu dak il-jum; ma kien jaf xejn dwar dik l-istorja tas-safar. Stenna jumejn, tlitt ijiem u, meta ra li baqa’ ma ra˙x, g˙amel ftit kura©© u staqsa g˙alih lil wie˙ed mis-saçerdoti l-o˙ra. Iççassa u baqa’ mnixxef x˙in sema’ kif kien il-kaΩ! Lil Dun Manwel kien iqisu b˙ala l-uniku kuntatt ta’ ˙ajtu madwar ommu.

Jannar - Marzu 2018 15

G˙alih, kien ˙abib ©enwin, kien kwaΩi missieru ... u, issa, Dun Manwel g˙ab g˙al kollox. Barra milli nkwieta g˙as-saçerdot, bdiet ittih rasu meta rrealiΩΩa li ma kienx jaf x’sar mill-kuruna tieg˙u ... dik il-kuruna g˙aΩiΩa li fdatlu f’idejh ommu. X’kien ser jag˙mel ming˙ajrha? Meta staqsa jekk hux ©ej lura, qalulu li aktarx idum hemm xi sitt snin. Sitt snin g˙alih dehru eternità!

Wara ftit tal-jiem, irçieva ittra qasira ming˙and Dun Manwel fejn qallu b’dak li ©ara u biex ma jinkwetax dwar il-kuruna g˙ax dik kienet f’idejh u g˙ad xi darba jroddhielu lura. U, minn dak il-lejl stess, Franco beda jhewden u jpaspar kif ser jag˙mel biex jer©a’ j©ib dik il-kuruna g˙aΩiΩa tieg˙u ming˙ajr ma jistenna sitt snin. Kien fadallu biss ftit xhur biex jo˙ro© mill-orfanatrofju. Fl-istudju baqa’ ma mexiex wisq ‘il quddiem. Beda jfassal pjan kif, malli jo˙ro© minn hemm ©ew, jibda ja˙dem, ifaddal il-flus, imqar jekk lanqas biss jiekol, basta jkollu biΩΩejjed biex jaqta’ biljett g˙al Peru u j©ib lura dik il-kuruna g˙aΩiΩa. Is-superjuri tieg˙u irran©awlu fejn kellu jmur joqg˙od; sa˙ansitra sabulu xog˙ol ˙afif ma’ mastrudaxxa sa ma jirnexxilu jsib xi ˙a©a a˙jar. B’dankollu, Franco xtaq li jkollu aktar flus f’idejh u, b’xorti ˙aΩina, sab xi ˙bieb bla galbu li ˙ajruh jag˙tiha g˙as-serq. Dan g˙o©bu imma ma tantx gawdieh g˙ax inqabad u we˙el ˙ames snin ˙abs.

Tg˙idx kemm beda jis˙et xortih tul dak iΩ-Ωmien li dam hemm ©ew; kollu tort tal-fatt li l-kuruna t’ommu ma baqg˙etx madwar g˙onqu. Kien ittraskura kollox, mhux biss ma baqax jg˙id ir-ruΩarju imma lanqas ma ried jara, la patrijiet u lanqas qassisin. Intant, iΩ-Ωmien beda g˙addej, jew a˙jar jitkaxkar. Kieku ma kienx fadallu aktar minn ftit jiem il-˙abs imma l-istess ˙sieb beda jwerwru. U la jo˙ro© minn hemm? Fejn ser imur? Min ser iqabbdu xi xog˙ol, ladarba la˙aq iççappas mal-˙abs? Xtaq li jmut; il-˙ajja kienet toqol Ωejjed fuqu; l-ebda tama o˙ra ma kien fadallu. Óadd fid-dinja kollha ma kien jag˙ti

kasu.

Darba minnhom, b˙as-soltu, kien bilqieg˙da fuq is-sodda fiç-çella tieg˙u b’rasu bejn idejh mitluf fid-disperazzjoni meta sema’ l-˙oss tal-imfieta˙ fis-serratura taç-çella tieg˙u. X’inqala? Kien g˙adu ma wasalx il-˙in tal-eΩerçizzju. Le˙en il-gwardjan ˙asdu, “Hawn xi ˙add biex jarak,” qallu. X’kien inqala’? Mhux soltu li dawk li ji©u jΩuru lil xi ˙add jit˙allew jid˙lu fiç-çella. Il-merΩuq dawl qawwi li da˙al malli nfeta˙ il-bieb we©©g˙alu g˙ajnejh tant li kellu jag˙laqhom u, g˙al ftit sekondi, ma seta’ jara xejn. Sema’ l-bieb jer©a’ jissakkar. Imbag˙ad, le˙en sejja˙lu bil-˙lewwa, “Franco! Hawn jien; ma nsejtx il-weg˙da tieg˙i; ©ibtlek il-kuruna!” Kien le˙en Dun Manwel! Imma kif jista’ jkun? Qam bil-©irja minn fuq is-sodda se jaqa’ u ma jaqax meta dirg˙ajn Dun Manwel ˙addnuh mieg˙u. Óadd minnhom ma fela˙ jg˙id kelma! Óass il-kuruna f’qieg˙ idejh. Minnufih, stabat g˙arkubtejh mal-art u, “Hawn ma ... re©g˙et ©iet il-kuruna tieg˙ek!” Ìab quddiem g˙ajnejh il-memorja t’ommu dejjem iΩΩebbe© dik il-kuruna. Infexx jolfoq waqt li baqa’ g˙arkubtejh fejn kien.

Le˙en il-qassis ˙asdu, “Franco, ma nistax indum ˙dejk, ser ikolli mmur...”

“Le, t˙allinix!” talbu. Qam ji©ri qisu mi©nun biex jipprova jΩomm il-qassis ˙dejh imma l-bieb taç-çella re©a’ nfeta˙. “Meta ser ner©a’ narak?” staqsieh.

“Jekk tixtieqni, jien lest ni©i fil-˙in tal-viΩitaturi.”

“Iva; irridek; ne˙tie©ek, weg˙edni li ti©i Ωgur!” Imma Dun Manwel la˙aq ˙are© u l-bieb re©a’ ssakkar mill-©did. Bil-kuruna f’idu, Franco deffes rasu bejn il-˙adid tat-tieqa u baqa’ j˙ares lejn il-qassis waqt li beda jitbieg˙ed tul il-kurutur. Baqa’ j˙ares sa ma s-saçerdot dar il-kantuniera u g˙ab g˙al kollox. F’dawk il-ftit minuti, ˙ass ˙ajtu tinbidel. “Iva ma, sewwa g˙idtli; issa Ωgur nibda l-Misterji tal-Fer˙!”

Anthony BorgFrar 1989

Il-MaskraKemm ning˙o©ob mit-turisti fil-lukandab’dik it-tbissima fuq wiççi!Huma min huma,ÌermaniΩi, FrançiΩi, UngeriΩi,

Dawn ja˙sbu li jien dejjem fer˙an,u li ma jonqosni xejn.G˙alhekk jarawna da˙kan!

Mur g˙idilhom li qed nilbes maskra!Mhux hekk f’dik il-kamrafejn, wa˙di, norqod, nistudja u naqra.

L-Anzjani Llum16

Din il-©rajja smajtha minn fomm ˙ija ÌuΩi li qalli wkoll li kienet se˙˙et tassew. Mela, matul it-Tieni Gwerra Dinjija, imsie˙eb mal-©enituri u ma’ ˙ija, konna refu©jati Birkirkara. Sibna l-ewwel kenn tag˙na fid-dar kbira taz-ziju Naz. Kien f’dan iΩ-Ωmien li ˙ija ©ie maqbud suldat bil-lieva. Fuq xewqtu, g˙aΩel li jing˙aqad mal-R.A.O.C., re©iment IngliΩ li kien stazzjonat fil-Fortizza tal-Mosta.

Dik il-˙abta, il-petrol kien skarsa bil-kbir. Kull filg˙odu, kien ikun hemm xarabank jew tnejn biex i©orru l-˙addiema lejn it-Tarzna tal-Ammiraljat u xejn aktar. Jekk ˙tie©lek tmur x’imkien, mur b’ta’ San Fran©isk; ˙addem saqajk. Billi ˙ija kien irçieva tag˙lim tajjeb, ©ie mog˙ti xog˙ol ta’ skrivan. Kien ikollu leave nofstanhar kull ˙mistax. Xtaq, miskin, ji©i jara ‘l ommi imma, biex jasal Birkirkara, kien irid ji©i bil-mixi. Fil-fatt, din il-mixja ©ieli g˙amilha imma meta kien ikollu dawk il-jumejn btala jew aktar. Meta kien ikollu nofstanhar biss, kien imur dawra fil-kampanja. Dik il-˙abta, il-Mosta ma kinitx mifruxa b˙al-lum. Il-medda ta’ art miftu˙a kienet tg˙axxqek; l-aktar dawk il-widien mog˙nija bi sbu˙ija minn id il-Kbir Óallieq.

Ix-xahar ta’ Lulju kien qorob lejn nofsu. Darba, ˙ija kellu leave ta’ nofstanhar. Kellu seba’ mitt sena biex ja˙rab minn dak l-g˙eluq. Meta wasal il-˙in, kollu ˙e©©a, telaq ‘il barra biex imur ji©©erra g˙all-ftu˙, qalb l-g˙elieqi. Meta sab ru˙u fil-bera˙, ˙a nifs qawwi u st˙ajlu g˙asfur li ˙arab mill-g˙eluq tal-ga©©a. Is-sajf qalil ta’ Malta kien fl-aqwa tieg˙u. Kull fejn ˙arstek tinfirex, ma tilma˙x ˙lief raba battal, sfajjar, niexef qoxqox. ÌuΩi ˙ass li kien Ωbalja li ˙are© f’dik ix-xemx tiΩre©. A˙jar baqa’ g˙all-kenn tal-uffiçju u ntasab jaqra r-rumanz ta’ Agatha Christie.

Kompla jterraq qalb il-wile© bil-˙itan tas-sejjieg˙. Lema˙ g˙orfa fejn il-bdiewa kienu jerfg˙u xi kerettun u, forsi, anki jΩommu xi bag˙al. Roqg˙a mit-triq kienet mdellija u l-imsejken ˙ija mar jistkenn hemm; fer˙an li, fl-a˙˙ar, kellu l-˙ila je˙les mil-qilla tax-xemx. Serra˙ ma’ ˙ajt u qag˙ad i˙ares lejn medda raba. Iggosta jara g˙asfura ti©©erra qalb il-fdal tal-qam˙ ma˙sud. Dik il-˙lejqa çkejkna kellha g˙ajnejha tajbin. Ta’ spiss kienet tieqaf u tlaqqat xi qam˙a li waqg˙et waqt il-˙sad. Ma damitx wisq wa˙edha g˙ax sema’ l-˙oss ta’ g˙asfur jittajjar, jissie˙eb mag˙ha. G˙al ˙in qasir baqa’ sieket, biss, ftakar f’dak li fisser tant tajjeb Dun Karm meta qal, “Il-

Imma x’Fettillu?novella ta’ Paul J. Debono minn Óal Lija

˙olqien kollu jg˙anni l-g˙anja tal-im˙abba!”

ÌuΩi baqa’ mwa˙˙al f’dik ir-roqg˙a dell. Óare© il-pipa u beda jpejjep. Deherlu li sema’ ˙oss; xi ˙a©a t˙axwex qalb il-˙axix niexef. Meta ˙ares lejn minn fejn kien ©ej il-˙oss, lema˙ xa˙met l-art jitbaskat fix-xemx. Óija stkerr˙u imma ma damx ma ççaqlaq u mar jin˙eba f’xaqq fis-sejjieg˙. Baqa’ jpejjep u jie˙u pjaçir b’Ωiffa ̇ afifa li, bil-lajma, bdiet iççaqlaq il-weraq tal-˙arruba. Óa nifs qawwi; min jaf? Forsi s-s˙ana kienet se ti©i mtaffija minn dik il-few©a bla mistennija.

Óaseb li jiççaqlaq huwa wkoll. Kompla miexi dejjem qrib il-˙ajt tal-g˙alqa. G˙amel ˙sieb li jmur g˙ad-dell tal-˙arruba g˙al dell ie˙or tal-frieg˙i mifruxin tas-si©ra. Ma damx ma wasal. Fuq il-˙ajt, lema˙ xi ̇ a©a sewda, tittawwal. Resaq aktar fil-qrib u g˙ajnejh lem˙u qisha wirdiena kbira tit˙arrek; sewda fa˙ma, bil-©wiena˙ kbar, trasparenti. Kien grillu, sieket, qisu mg˙obbi bil-˙sieb. Óija baqa’ j˙ares u f’mo˙˙u nibet ˙sieb. Bla ma tilef ˙in, ˙are© il-kaxxa tas-sulfarini mill-but. Ma riedx jarmi l-ftit sulfarini li kien fiha. Kollox kien skars! Xe˙et is-sulfarini fil-but u, bla m’g˙amel l-içken ˙oss, resaq inkiss inkiss lejn il-grillu. B’˙effa, ming˙ajr tferfix, medd idu, qabad l-insett iswed u xe˙tu fil-kaxxa. Óares lejn l-arlo©© u fehem li l-˙in kien da˙al ©mielu. Kien jaqbel li ma joqg˙odx jitlajja aktar u jmur lura lejn il-Fortizza. Meta wasal, sab li ˙afna minn s˙abu di©à kienu madwar l-imwejjed jistennew il-bukkun ta’ nofsinhar. Imma ˙ija ftakar li fuqu kellu l-grillu. G˙alhekk, wara li ta daqqa t’g˙ajn, ˙are© u mar fil-kamra fejn kienu jorqdu. Fis-skiet, feta˙ il-kexxun tal-komodina u po©©a l-kaxxa hemmhekk. M’g˙alaqhiex g˙al kollox; ˙alla xaqq dejjaq biex l-insett ikun jista’ jie˙u n-nifs. Tbissem, g˙alaq il-kexxun u mar jiekol. Imma x’kellu f’mo˙˙u jag˙mel b’dak l-imbierek grillu?

Wara t-tmiem tal-ikla, kul˙add mar fuq xog˙lu minbarra ˙ija. Qal li kien sejjer jimtedd g˙ax ˙assu sturdut mill-qilla tax-xemx. Da˙al fejn kien jorqod flimkien ma’ ˙ames suldati IngliΩi. Kif da˙al, it-twieqi kienu miftu˙in u few©a ©mielha bdiet tonfo˙ il-purtieri u ΩΩaqqaqhom. Bla tnikkir, mar fittex g˙alaqhom. Ma kienx jaqbel li j˙allihom miftu˙in daqshekk g˙ax Ωgur ma kienx jil˙aq ˙siebu. Ta ˙arsa madwaru; ebda wie˙ed minn s˙abu ma kien jidher. Issa kien il-waqt li jwettaq dak li tant kien ilu jberren f’mo˙˙u. Feta˙ il-kexxun, ˙are© il-kaxxa tas-sulfarini, feta˙ha u dak l-insett iswed tar ‘il barra

Jannar - Marzu 2018 17

u beda jdur fil-kamra sakemm sab kenn wara wa˙da mill-gwardarobbi.

Inxte˙et minn tulu fuq is-sodda, lema˙ ir-rumanz u ©ie˙ ˙sieb li jkompli jaqrah. Imma malajr bidel ˙siebu u xe˙et il-ktieb fil-©enb. Ma damx wisq biex ji©i ma˙kum minn nag˙sa ˙elwa. Meta qam, sab li l-˙in kien da˙al ©mielu. L-ikla ta’ filg˙axija waslet u, ma’ s˙abu, l-aktar IngliΩi, marru jmaxtru. Meta spiççaw, telqu jistrie˙u, g˙all-inqas, dawk li ma kienx imisshom g˙assa jew assenjati dmirijiet o˙rajn. Kollha nxte˙tu fis-sodda; min jaqra min jara l-picture post u o˙rajn jilg˙abu d-draughts. Il-˙in kompla g˙addej kif xtaqu hu. Ólief g˙al xi kelma ‘l hawn u ‘l hinn, il-kamra tal-irqad sfat ˙iemda, bit-twieqi mbexxqin. Bil-qajla, id-dalma tal-lejl bdiet tinfirex. Dak l-g˙afrid iswed, mo˙bi fejn kien, lanqas biss kien g˙adu tniffes. Óija kien mo˙˙u fih; xtaq jag˙mel çajta fuq s˙abu. Imma, malli kull xorta ta’ çaqlieq u ˙sejjes waqfu, dak l-insett beda jistemba˙. F’daqqa wa˙da, bla mistennija, ΩarΩira qawwija kisret is-skiet u bdiet ixxejjen is-sliem fil-kamra tal-mistrie˙. Il-grillu mhux ΩarΩar wa˙da imma beda sensiela ta’ ΩarΩir bl-iskossi; wa˙da jibda, jieqaf g˙al ̇ in qasir u dlonk jer©a’ jibda. L-IngliΩi bdew ikemmxu xuftejhom u jgergru; xejn ma ˙adu gost b’dak it-twerΩieq nojjuΩ. Il-ftit Maltin ma qalu ebda kelma; fehmu x’kien qed jo˙loq dak it-twerΩieq. Óija Ωamm ˙alqu me˙jut imma f’qalbu tg˙idx kemm ˙a pjaçir b’g˙emil il-grillu.

Id-dalma tal-lejl kompliet tiΩdied u tinfirex u dak il-mis˙ut g˙afrid iswed iktar beda jwerΩaq. Ir-reqdin qrib ˙ija tajru kull nag˙as; ma kellhomx sabar. Mhux biss iddejqu, bdew sensiela ta’ kliem fa˙xi. Meta ma fel˙ux aktar g˙al dak it-twerΩieq, qamu mis-sodod u bdew ifittxu f’kull rokna tal-kamra. L-ewwel li fittxew kien ta˙t il-gwardarobbi imma kien kollu g˙alxejn. Imbag˙ad infexxew mhux biss jist˙u lill-insett imma, ma’ rashom,

we˙let ukoll Malta. Gelgul ta’ kliem ˙aΩin beda ˙iere© minn ˙alqhom sakemm waslu biex se˙tu lil gΩiritna b’dak kollu li fiha.

Óija fehem li ma kienx xieraq joqg˙od wa˙du mxa˙xa˙ fis-sodda meta s˙abu kollha kienu fuq saqajhom ifittxu l-grillu. Qam u ssie˙eb mag˙hom biex jag˙ti daqqa t’id. Kien hemm waqtiet qosra meta l-insett waqaf u ˙afna ˙adu r-ru˙ imma kienet fer˙a bla temmha. Wara dik il-minuta jew tnejn ta’ skiet, l-img˙arraq iswed kompla bl-iskossi ta’ qabel. Is-suldati, u mag˙hom ˙ija, bdew içaqalqu l-g˙amara kollha imma anki din kienet tbatija li ma ˙alliet l-ebda frott. IΩ-ΩarΩir baqa’ sejjer. Wasal il-lejl fis-satra tieg˙u u l-mis˙ut insett baqa’ ma waqafx; qisu kien qed jisfida lil dawk li kienu qed iqallbu kollox ta’ ta˙t fuq. F’qalbu, anki ˙ija beda jiddejjaq b’dak it-twerΩieq sfrenat; fehem li kien ikun a˙jar kieku qieg˙ed imxa˙xa˙ fis-sodda milli jqandel il-gwardarobbi u l-armarji. Fl-a˙˙ar, wie˙ed mill-IngliΩi mar ©ab pompa tal-flit u beda jifflittja ta˙t kull biçça g˙amara. Biex jo˙loq aktar effett, g˙alaq it-twieqi u r-ri˙a qawwija aktar Ωdiedet. Il-ming˙ul deher inaqqas l-iskossi u kien hemm waqtiet qosra meta waqaf g˙al kollox. Il-kliem fa˙xi baqa’ sejjer u, g˙alkemm ˙ija ma lissen ebda kelma, f’qalbu beda jis˙et lilu nnifsu li kien twebbel li j©ib dak l-insett iswed.

Suldat fettillu jbexxaq it-tieqa u, f’˙in bla waqt, f’nofs il-kamra semg˙u tvenvin ta’ ©wiena˙ resqin lejn il-ftu˙ tat-tieqa. Meta ˙ass il-flit, dak il-mis˙ut ma xtaqx joqg˙od hemm ©ew aktar; ra kif g˙amel u bewwe© ‘il barra. It-tluq tieg˙u ©ie milqug˙ b’aktar kliem ˙aΩin. Damu aktar minn nofsieg˙a sakemm dawk l-irrabjati marru lura fis-sodod. Meta ˙ija da˙al fis-sodda, ma setax jag˙laq g˙ajn m’g˙ajn. Dam imqajjem, ja˙seb fuq dak li kien se˙˙. Óa©a wa˙da Ωamm f’mo˙˙u, li praspura b˙al dik mhu ser jag˙milha qatt iktar!

Nixtieq kelli dirg˙ajjagodlija daqs ta’ ©gantbiex ng˙annaq il-©nus kollhaminn Nofsinhar sa Lvant.U n-nies tat-Tramuntana,dawk kollha tal-Punent,nixtieq nitg˙annaq mag˙hom

FRATERNITÉ

kull ˙in u kull mument.U, b˙al familja wa˙da,annuna mag˙qudinb˙all-an©li ng˙ixu mbierkafix-xirka tal-bnedmin.

poeΩija ta’ J.J. Martinelli L.P. minn Óal Luqa

L-Anzjani Llum18

TISLIBA Nru.89

Minn Albert Howard Madiona

Mimdudin:

1. Isem ta’ Óabs Malti (6) 5. Tal-a˙˙ar (6) 10. Tista’ ssibhu kemm fil-ba˙ar jew fuq l-art (3) 12. Dan il-pajjiΩ tal-˙omor? (5) 14. Sura mg˙aw©a; G˙a©eb (5) 15. Tfarrik (4) 16. Internal Revenue (1.1.) 17. Isem ta’ kwalità ta’ birra Maltija (5) 19. Osservatorju jew ra˙al f’G˙awdex (5) 22. Fanal tal-idejn li jinΩamm minn ˙olqa (8) 24. Asamm bla emmijiet (3) 25. Dawn bla xag˙ar (6) 28. Sab skuΩa; Skarta (5) 31. Immarka; Stampa (5) 33. Lelà jag˙ti fir-roΩa (7) 35. Óa©a materjali li kien ma˙sub li din ma tinqasamx (5) 37. Inland Revue (1.1.) 38. Xag˙ar qasir jobrox (6) 39. Rikors; Pregiera (5)

Weqfin: 2. Metodu; Regolarità (5) 3. Çajt; Ingann; Komiçità (4) 4. Burdata; Xejra; Buri (7) 6. Tla˙li˙; tba˙bi˙; Banjar (5) 7. Il-©ewwieni. Interjuri (6) 8. F’San ... jifthu l-inbid u t-tin (6) 9. Aktar minn barkun wie˙ed (6)11. Kixef; Espona; Qieg˙ed fid-deher (3)13. Imbrolja; Frodi; Tradiment (7)18. Obbligat (4)20. QΩieΩ; Antipatiku (7)21. United States of America (1.1.1.)23. KriΩi; BΩonn kbir ta’ malajr (9)26. Dan mhux ˙afi (6)27. Iggrassa; Óaxxen (6) 29. Qieg˙a fejn jindires il-qam˙ (6)30. Rikors; Petizzjoni (6)32. Tnejn IngliΩi! (3)34. Kien Skopert; Inqabad (5)36. Le©©enda; Qlajja tradizzjonali (3)

Premju: It-tislibiet tajbin li nirçievu bil-posta, sal-ewwel xahar minn meta jo˙ro© il-fuljett, jittellg˙u bil-polza biex jing˙ata premju ta’ €10.Il-Premju g˙at-tisliba numru 88 intreba˙ mis-Sinjura C. Borg mill-Óamrun Prosit!

Soluzzjoni tat-tisliba tal-˙ar©a numru 88Mimdudin: 1 ideali, 5 assisi, 10 bin, 12 rokna, 14 avana, 15 akka, 16 am, 17 artal, 19 iskot, 22 anarkiku, 24 ort, 25 assunt, 28 rhisa, 31 bruno, 33 kartuna, 35 insib, 37 ra, 38 induna u 39 parti.Weqfin: 2 dlonk, 3 alba, 4 innamra, 6 sakra, 7 ifalli, 8 kanali, 9 branda, 11 iva, 13 attakki, 18 ottu, 20 kostumi, 21 ors, 23 kirur©ija, 26 trabba, 27 makakk, 29 ada©jo, 30 abbati, 32 ors, 34 urtat u 36 ira.

Emi Bingo SheetsTel: 2122 8138 Mob: 9987 0603

Jannar - Marzu 2018 19

Dan il-kastell jinsab viçin il-Vatikan fuq ix-xmara Tevere, sewwasew biswit il-pont li j©ib l-istess isem; Pont Sant’An©lu. Kemm il-kastell kif ukoll il-pont ilhom minn Ωmien ir-Rumani g˙ax jafu l-ori©ini tag˙hom lill-Imperatur Adrijanu. Kien dan l-Imperatur li, fis-sena 134 WK, ordna l-bini tal-pont u l-musulew li, iktar tard, ©ie mibdul f’kastell. Fi Ωmien il-Papiet, dan il-pont kien l-eqreb aççess g˙all-Vatikan. Fil-Ìublew tal-1450, tant kien hemm rassa ta’ nies fuq il-pont biex jid˙lu l-Vatikan li ç-çnut tieg˙u çedew u, sa˙ansitra, anki mietu xi nies. Biex ma’ jer©ax ji©ri dan, il-Papa bena çnut aktar b’sa˙˙ithom u anki waqqa’ xi bini tal-viçin biex ikun hemm çirkolazzjoni a˙jar tan-nies. Fl-1535, il-Papa Klement VII Ωejjen il-pont bi statwi ta’ San Pietru u San Pawl fir-ras u l-erba’ Evan©elisti flimkien mal-patrijarki Adam, Noe, Abram u Mose fuq il-©nub. Imma fl-1669, il-Papa Klement IX ried jirran©a ç-çnut u ˙alla f’idejn Bernini. L-uniku Ωew© statwi li baqa’ minn dawk ori©inali huma dawk ta’ San Pietru u San Pawl. Matul il-kumplament tal-pont insibu g˙axar an©li jΩommu strumenti tal-Passjoni. Dawn huma kollha ta’ studenti ta’ Bernini, barra tnejn, li huma kopji ta’ xog˙ol ori©inali tieg˙u. Wa˙da mill-kopji, dik bl-ittri INRI, hija ta’ Bernini stess. IΩ-Ωew© an©li ori©inali jinsabu fil-knisja ta’ Sant’ Andrea delle Fratte. Kif ©a spjegajt, meta nbena mill-Imperatur Adrijanu, il-kastell kien musulew biex iservi b˙ala post ta’ difna g˙alih u g˙all-familja tieg˙u u baqa’ jintuΩa hekk sal-a˙˙ar Imperatur Ruman li ndifen fih, li kien Caligula. Fis-sena 403, l-Imperatur tas-Sagru Imperu, Onorio, inkludih fil-˙itan tal-belt u, allura, assuma aktar funzjoni ta’ fortizza. Kien hawn li beda jissejja˙ kastell u kien strumentali biex isalva Ω-Ωona tal-Vatikan mis-sakke©©i tal-Visigotti fis-sena 410 u minn dik tal-Vandali fis-sena 455. Il-kastell g˙adda minn bosta jdejn ta’ Nobbli Rumani u Papiet. Óafna drabi, kellu wkoll il-funzjoni ta’ ˙abs u Ωew© pri©unieri çelebri kienu Giordano Bruno u Benvenuto Cellini. Il-Papa Nikola III kien anki wΩah g˙al xi Ωmien b˙ala s-Sede Appostolika u, biex iΩid is-sigurtà, bena l-passa©© minn San Pietru sal-kastell li g˙adu hemm sallum. Illum, dan il-kastell huwa muΩew. Fil-punt l-aktar g˙oli tal-kastell, hemm kappella ddedikata lil San Mikiel u, fuq din il-kappella, hemm statwa tal-bronΩ b’San Mikiel qieg˙ed ida˙˙al is-sejf fil-g˙ant tieg˙u. Qabel din l-istatwa kien hemm statwa o˙ra tal-Arkan©lu San Mikiel mag˙mula mill-ir˙am u li kienet tirrapreΩenta lill-qaddis bis-sejf mislut. Dwar dawn iΩ-Ωew© statwi hemm le©©enda ˙elwa, anzi hemm aktar minn verΩjoni wa˙da, imma l-aktar wa˙da ˙elwa hi din li ©ejja. Jing˙ad li, waqt il-pesta tas-sena 590, kien jidher an©lu bis-sejf mislut fuq il-kastell u l-Papa Gregorju l-Kbir mexxa pellegrina©© g˙al Sant’ - Agata in Suburra. Huwa u ©ej lura, il-Papa ra viΩjoni tal-arkan©lu qed ipo©©i s-sejf fil-g˙ant u l-pesta waqfet mill-qerda tag˙ha. L-istatwa ori©inali hija miΩmuma fil-bit˙a tal-kastell. Dan il-kastell huwa wkoll l-isfond tal-a˙˙ar att tal-opra lirika it-Tosca. Skont l-opra, huwa hawnhekk li ji©i ©©ustizzjat Mario Cavaradossi. Meta Floria Tosca tinduna bl-ingann ta’ Scarpia, hija taqbeΩ g˙al isfel. Jing˙ad li, hu u jikteb din l-opra, il-kompoΩitur Giacomo Puccini kien imur fuq il-kastell biex jisma’ it-tokki tal-arlo©© ta’ San Pietru ˙alli jkun jista’ jirriproduçihom fedelment fil-muΩika tieg˙u.

U la qeg˙din nitkellmu dwar it-Tosca, ta’ min isemmi li din l-opra tiΩvol©i mill-bidu sal-a˙˙ar ©ewwa Ruma u, barra mill-a˙˙ar att, li, kif ©a rajna, jse˙˙ ©ol-kastell Sant’ An©lu, anki Ω-Ωew© atti l-o˙ra huma ambjentati f’postijiet interessanti ©ewwa Ruma li g˙adhom jeΩistu sallum. L-ewwel att ise˙˙ fil-knisja ta’ Sant’Andrea della Valle. Din il-knisja ma naf l-ebda storja fuqha imma xorta hija ta’ interess g˙ax l-evan©elisti tal-lunetti tal-koppla spiraw lill-artist li g˙amel l-evan©elisti tal-knisja parrokkjali tan-Naxxar, hawn Malta. Bid-differenza li, dawk ta’ Ruma, huma pitturi filwaqt li, dawk tan-Naxxar, huma skulturi. It-tieni att jiΩvol©i f’Palazzo Farnese li, skont din l-istess opra, kien is-sede ta’ Scarpia. Illum, dan il-palazz iservi b˙ala l-ambaxxata FrançiΩa u, minbarra affreski imprezzabbli, fih ukoll librerija dwar l-arkeolo©ija tal-Itajla u tal-istorja tal-Papiet medjevali. Dan il-palazz storiku huwa mikri lil Franza g˙as-somma simbolika ta’ Euro fix-xahar. Tfakkarni fil-kiri tal-Palazz tal-Granmastru din!

Ruma – Il-Kastell Sant’ An©lukitba ta’ Anthony Mulè Stagno

President tal-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani

L-Anzjani Llum20

SER TINÛAMM IS-SIBT 24 TA’ MARZU 2018

L-ISTITUT KATTOLIKU, IL-FURJANA

FID-9:00 am

L-ANZJANI HUMA MISTIEDNA JATTENDU

KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI

LAQGÓA ÌENERALI ANNWALI

Il-Kunsill Nazzjonali tal-Anzjani

jawgura lin-Nisa kollha,

il-Jum iddedikat g˙alihom ta’

JUM IL-MARA

8 ta’ Marzu