kÜÇÜkÇekmece gÖlÜ havzasi (b athonea?...

İstanbul ili, Avcılar ve Küçükçekmece ilçelerindeyer alan Küçükçekmece Gölü Havzası’nda, 2007ve 2008 yıllarında yüzey araştırması olarak başlayançalışmalarımızın verimli sonuçları doğrultusunda,bölgenin gösterdiği tarihsel ve arkeolojik önem ne-deniyle, 07.07.2009 gün ve 15280 sayılı BakanlarKurulu Kararı ile arkeolojik kazılara başlanılmasınakarar verilmiştir. 2009 yılından itibaren kazılar, Ko-caeli Üniversitesi başkanlığında, İstanbul, İngiltere,Bristol, K.K.T.C. Doğu Akdeniz, Hollanda Lahey,Madrid Autonomo üniversitelerindeki değişik di-siplinlerden bilim insanlarının katılımıyla gerçek-leşmektedir.

KAZI ALANLARI

Küçükçekmece Göl Havzası’ndaki Avcılar Fi-ruzköy Yarımadası üzerinde yürütülen araştırma vekazı çalışmaları üç bölgede devam ederken(Şek. 1), Büyük Liman ve çevresindeki yüzey araş-tırmaları halen sürdürülmektedir. Kazılar, I. Bölgeolarak adlandırılan Küçük Liman ve çevresiyle II.Bölge olarak adlandırılan Büyük Sarnıç, Kale, “Sü-tunlu Yapı” ve çevresinde yürütülmektedir.

BÜYÜK LİMAN ARAŞTIRMALARI1

Bölgede yapılan çalışmalar, göl üzerinde kuzeydengüneye doğru uzanan Avcılar Firuzköy Yarımadası’nınucundaki çıkıntının bir antik limana ait olduğunuortaya koymuştur (Şek. 2). Büyük Liman olarak ad-landırılan yarımadanın ucundaki alanda, düzgünkesme taş ve moloz taşlarla yapılmış, 1,5 m. kalın-

lığında, limanın teras duvarlarına ait kalıntılar bu-lunmaktadır (Şek. 3). Üçgen bir plan veren BüyükLiman kalıntıları arasında Roma dönemi lahitparçaları da dikkat çekmektedir. Yarımadanın ucunungöl içine doğru uzandığı noktada sığlaşan su seviyesi,antik limanın inşaatına kolaylık sağlamış olmalıdır.Ayrıca, göl içindeki kayalık üzerine fener inşa edil-diğini düşündüren bir kalıntı da tespit edilmiştir.Geçmişte gölün, Marmara Denizi’nin bir koyuolduğu, zamanla koyun önünde ince bir kum şeridininoluşmaya başlamasıyla, yavaş yavaş deniz ve koyunbirbirinden ayrılarak lagün gölüne dönüştüğü bilinir.Antikçağ yazarlarının aktardığı bilgilerden, o dö-nemlerde deniz ile gölü ayıran kumsalın büyükçapta hâlâ açık olduğu anlaşılmaktadır.2 Bu nedenleKüçükçekmece koylarında, teknelerin rahatlıkla de-mirledikleri ve mal indirip bindirdikleri antik li-manların olması doğaldır. 1970’lerden sonra çevredekihızlı yapılaşmaya bağlı olarak göl suyu, sanayi veevsel atıklar dışında, nükleer santralden kaynaklanankirlilik yüzünden de kullanılamaz hale gelmiş, ar-dından İSKİ tarafından 1980’lerde su havzası ko-numundan çıkarılmıştır. Son otuz yılda iyice kulla-nılamaz hale gelen göl suyunun %90’ı kirlidir.Ancak göle boşalan bu atıkların, Ambarlı’ya yapılanBiyolojik Arıtma Tesisleri’ne yönlendirilmesiniamaçlayan proje yakında hizmete girecektir. Atıklarıngöle boşalmasının önlenmesiyle bir kaç sene içindegöl suyunun temizleneceği düşünülmektedir. Gölüntemizliği araştırmalarımıza olanak tanıyacak düzeyegeldiğinde, ekibimizdeki sualtı arkeologları gerekliteknik altyapı hazırlıklarını tamamlamış olacak vekazı çalışmalarına başlanabilecektir.

* Yrd. Doç. Dr. [Kazı Başkanı]; Kocaeli Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü. Bu makalede, 2009 yılından beri (dört sezon) yürütülen çalışmaların kısa bir değerlendirmesi yapılmaktadır.

1 Bölgedeki yüzey araştırmaları esnasında, yarımadanın ucunda, kıyıdan göl içine doğru uzanan sıralı taş blokların farkına ilkkez, Avcılar Belediyesi şehir plancısı Seçil Yalçınkaya varmış ve buradaki kalıntılar üzerinde yoğunlaşmamızı sağlamıştır.

2 Geç antikçağ gezginlerinden, 552‒58 yılları arasındaki olayları aktaran Myrinalı Agathias, Küçükçekmece Gölü’nün,Ioustinianos döneminde (527‒565) İstanbul’un bir limanı/demiryeri olduğunu bildirir. Agathias, Historiae, 5.3: AgathiaeMyrinaei Historiarum libri quinque [Corpus Fontium Historiae Byzantinae - Series Berolinensis 2], ed. Rudolf Keydell, DeGruyter, 1967; Friedrich Wilhelm Unger, Quellen der byzantinischen Kunstgeschichte, 1, Wien, 1878, s.113, no. 240.

KÜÇÜKÇEKMECE GÖLÜ HAVZASI (BATHONEA?)KAZILARI (2009‒2012)

ŞENGÜL AYDINGÜN*

İSTANBUL ARAŞTIRMALARI YILLIĞI, 2 2013

ŞENGÜL AYDINGÜN42

I. BÖLGE ÇALIŞMALARI

Küçük Liman

Büyük Liman’dan yaklaşık 2 km. kadar kuzey-doğuda yer alır. İki iskelesi 100 m. aralıkla inşaedilmiş liman, diğer limana göre daha küçük boyut-larda olduğundan, Küçük Liman olarak adlandırılmış;güneyde yer alan iskelenin de -2009 yılında- kazısınabaşlanmıştır.

-1 m. derinliğe inilen açmada, düzgün kesmetaş ve moloz taşlarla yapılmış kaplamalar ortaya çı-karılmıştır. Metal kenet izleri hâlâ görülebilen iskele,bu izler sayesinde erken Roma dönemine tarihlene-bilmektedir. Küçük Liman olarak adlandırdığımızalanın doğu ve batısında, göl kenarında yer alan du-varların, üst üste harçsız taş sıraları şeklinde, kıyıyaparalel uzandığı görülmüştür. Duvarı oluşturan taşsıraları arasında zaman zaman devşirme malzemelergöze çarpar. M.Ö. 1.‒2. yüzyıllara ait Korint sütunbaşlığı, sütun parçası, sütun tablaları ve düzgün birşekilde açılmış delikli büyük taş bloklara da rastlamakmümkündür. Duvar sıralarının devamında görülenve kare ya da dikdörtgen plan veren taş bloklardan,kıyıdaki liman duvarlarına bitişik inşa edilen odabiçimli yapıların varlığı anlaşılmıştır.

Şek. 1: Küçükçekmece Gölü havzası.

Şek. 2: Kazı alanları.

43KÜÇÜKÇEKMECE GÖLÜ HAVZASI (BATHONEA?) KAZILARI (2009‒2012)

Doğuya bakan iskelenin arkasında, batı yöndeilerletilen kazı çalışmalarıyla; 3,8 m. genişliğinde,kenarlarındaki bordür taşlarıyla şekillendirilmiş, or-tasına daha küçük taşlarla stabilize dolgu yapılaraküzeri toprakla sıkıştırılmış, oldukça düzgün bir antikyol tespit edilmiştir (Şek. 4). İskeleden yukarıyadoğru düz devam eden yol, 100 m. sonra dik açı ya-parak sola dönmektedir. Bu yol, muhtemelen yerleşmeiçindeki ana yolla birleşmektedir. Yol üzerinde elegeçen seramik parçalarıyla diğer küçük buluntular,yolun erken Roma döneminden itibaren kullanıldığınıortaya koymaktadır. Firuzköy Yarımadası’nın ucundakonumlanmış Büyük Liman ile Küçük Liman, büyükihtimalle birbirleriyle bağlantılıdır (Şek. 5).

Antik Yol

Antik yol taş ve mermer döşelidir. Yolun bazınoktalarda yaklaşık 8 m.ye kadar genişlediği görül-mektedir. Kazı derinleştikçe yolda üç ayrı dönemtespit edilmiştir. Buluntu ve sikkelere göre, en üstseviyedeki yol erken Osmanlı (15. yüzyıl başı) dö-nemine, 70 cm. altında ortaya çıkan yol ya damimari kalıntı 9.‒10. yüzyıllara, en alt seviyedekitaş döşeme ise en erken 7. yüzyıla tarihlenebilmiştir.En alt ile en üst seviye arasındaki mesafe 1,35

Şek. 3: Büyük Liman (Haldun Aydıngün).

Şek. 4: Büyük Liman duvar kalıntıları (HaldunAydıngün).


m.dir. En alttaki yolun döşemesinde, taşların, tamortada bir eğimle yerleştirildiği görülmektedir.Yağmur sularının akışı için bir eğim verildiği belir-gindir. İnşaası sırasında hemen arkadaki apsisli ba-zilikal yapının büyük apsis taşlarından birinin kul-lanılmış olması, yolun, bu yapının yıkımının ardındaninşa edildiğine dair en önemli göstergedir (Şek. 6).

Apsisli Yapı

Küçük Liman’ın yukarısındaki alanda, yüzeydegörülen bazı kalıntılar nedeniyle başlatılan kazılarla,apsisli bir yapı kalıntısı ortaya çıkarılmıştır. Apsisintemelini oluşturan kırlangıç kenetli büyük taş bloklar,burada daha önce Hellenistik bir yapının bulunabi-leceğini gösterir. Apsisin kazılması sırasında kub-besinden dökülen taş parçalarıyla karşılaşılmıştır.Taş parçalarının kaldırılması sırasında ele geçen,İmparator I. Ioustinianos dönemine (527‒565) aitbir sikke, bu yapının 6. yüzyıl ya da öncesinde ya-pıldığına dair önemli bir veridir. Yapının ortanefindeki taban mermerleri hâlâ mevcuttur. Yapının,muhtemelen 6. yüzyıldaki büyük deprem sonrasıoluşan bir heyelan sonucunda ani bir yıkımla te-mellerine kadar çöktüğü ve daha sonradan tekrarŞek. 5: Küçük Liman (Haldun Aydıngün).

Şek. 6: I. Kazı Alanı (Murat Öztürk).


onarıldığı, ancak 11. yüzyılda tekrar aynı akıbeteuğradıktan sonra mezarlık olarak kullanıldığı anla-şılmaktadır (Şek. 7).

Yapının temellerinin -1 m. seviyesinde, düzgünplakalardan oluşan bir taş sırası dikkatimizi çekmiştir.Taş sıralarının, aralardan içeri doğru akmış topraknedeniyle, altının boş olabileceği düşünülmüş vebir plaka kaldırılarak, altta içi su dolu bir kanaltespit edilmiştir. Anadolu Speleoloji Grubu Derneği(ASPEG) ile iletişime geçilerek araştırılması istenenkanal, “Apsisli Yapı Kanalı” olarak tanımlanmıştır.

Apsisli Yapı Kanalı’nda, kollarla beraber toplam145 m. galeriler ve yükseklikleri 4,5, 5 ve 7,7 m.liküç adet baca belirlenmiş, tümü fotoğraflanıp krokisiçizilmiştir. Tünel, ortalama %1’lik bir meyilleyukarıya doğru ilerlemektedir. Galeri duvarlarında,kabaca yontulmuş 20‒40 cm. boyutlarında taşlar veharç kullanılmıştır. “Sulu Ana Galeri”nin tavanıgeniş taş plakalarıyla örtülüyken, yan tünellerin ço-ğunun tavanı tuğlayla örülmüş yarım tonoz şeklindedir(Şek. 8).

II. BÖLGE ÇALIŞMALARI

II. Bölge’de, Büyük Sarnıç, Kale duvarı önü veSütunlu Açma olarak adlandırılan alanlarda kazılardevam etmektedir.

Büyük Sarnıç

Büyük Sarnıç olarak adlandırılan yapının kalın-tılarına, ilk kez, Avcılar Belediyesi Başkanlığı’nabağlı KUDEP uzmanları Cafer Tayyar Emre (sanattarihçisi) ve Ahmet Arslandoğmuş (arkeolog) dik-katimizi çekmiştir. Kalıntıların üzerlerini tamamenkapatan bitki örtüsünün kaldırılmasıyla büyük biranıtsal yapının varlığı anlaşılmış ve bu alanda dakazı yapılmasına karar verilmiştir. İlk kez 2011 se-zonunda başlatılan kazılarda, damgalı tuğlalardanörülmüş, kemerli, açık bir sarnıç tespit edilmiştir.Sarnıcın içinde, duvar yüzeyinin 5 cm.lik kalın birsıvayla kaplı olduğu, onun da üzerinin daha ince birtabaka halinde sıvandığı görülmüş, düzenli aralıklarlapişmiş toprak künkler bulunmuştur. İçleri toprakladolmuş bu künkler temizlendiğinde, çoğunun köroldukları ve arka kısımlarının bilinçli olarak kapatıldığıanlaşılmıştır. Kapalı künklerin, büyük su kapasitesine

Şek. 7: Farklı dönemlere ait antik yollar (Haldun Aydıngün).


sahip sarnıcın içindeki su basıncını azaltmak amacıylayerleştirildiği sanılmaktadır. Yapının, doğu-batı ilekuzey-güney duvarlarının köşe yaparak değil deoval dönerek birleştiği ve batı yöndeki duvarın, yu-karıdan gelen basıncı engellemek amacıyla kemerlinişlerle devam ettiği görülmüştür; bu nişlerdendokuz tanesi açılabilmiştir. Sarnıcın uzunluğunu an-lamak amacıyla doğu-batı eksenli uzun duvar takipedilmiştir. 2012 yılı itibarıyla 70,2 m.si kazılanuzun duvar, yüzeyden -3,5 m. alçalarak devam eder(Şek. 9). Sarnıcın tabanının, 10. cm kalınlığında,kırmızı renkli, sıkıştırılmış tuğla tozundan hazırlanmışbir harçla sıvandığı anlaşılmıştır.

Uzun duvarın güneyinde, sarnıca su sağlayankanallardan birisi tespit edilmiş ve ASPEG tarafındanaraştırılmaya başlanmıştır. Dış yüzeyi taştan, içi isemolozla doldurulmuş kanal, yatağını ve kenarlarınıoluşturan ince taş plakalar ve su geçirmezliği sağlayaniç kaplamasıyla geniş ve alçak bir duvardan oluş-maktadır. ASPEG tarafından, halen içinden yaz-kışsu çıkan kanala girilerek ölçüm ve fotoğraf çekimiyapılmış, suda yaşayan amfipodlar incelenmiştir.Tahminen 100‒150 m. olan ve içinde iki baca keş-fedilen tünelin detaylı harita çalışmaları ise devametmektedir (Şek. 10). Tünelin birçok yerinde, zeminde

traverten oluşumlara rastlanmıştır. Eylül ayında ya-pılan çalışmada, dışarıda hava sıcaklığı 26° Colmasına rağmen, içerideki su sıcaklığı 14° C öl-çülmüştür. Kazı bilim heyeti üyelerimizden Yrd.Doç. Dr. Özkan Ertuğrul’un (Trakya Üniversitesi)ilk yorumuna göre, kanalın ve çevresindeki anıtsalboyutlu suyapılarının varlığı, antik çağda bu konudasıkıntı çeken Konstantinopolis’e su taşıyan yollardanbirinin buradan geçmiş olabileceğini ya da limanagirip çıkan gemilerin temiz su ihtiyacını karşılamaküzere planlanmış olabileceğini düşündürmektedir.Gelecek yıllarda bu alanda sürdürülecek kazılarla,İstanbul tarihi için büyük önem taşıyan suyollarıkonusunda önemli sonuçlar ortaya çıkarılabilecektir.Ayrıca, bugüne dek varlığı bilinen ancak yeri tespitedilememiş olan Aretas-Hebdomon hattı üzerindekisuyolunun da bu alanda aranması gerektiği söyle-nebilir.

Sarnıçta ele geçen damgalı tuğlalar Prof. Dr.Mustafa Hamdi Sayar tarafından incelenmektedir.Sayar’ın değerlendirmelerinden, İmparator I. Cons-tantinus döneminde (324‒337) bu yapının inşasınabaşlandığı ve sonrasında imparatorun oğulları tara-fından inşaatın devam ettirildiği; 5.‒6. yüzyıllardada dönemin önemli din adamları ya da bölgesel yö-

Şek. 8: Apsisli yapının havadan görünümü ve mezarlık alanı (Murat Öztürk).


neticileri tarafından onarımlar yaptırıldığı anlaşıl-maktadır.

Sütunlu Açma (23–24 EFG plankareleri)

Kaçak kazıcıların açtığı bir delikten görülensütun parçasının bulunduğu noktadan başlandığıiçin “sütunlu açma” olarak adlandırılan kazı alanının2011 yılında 11,5 x 11,5 m. açılan karelajı, 2012 yı-lında 30 x 30 m.ye çıkarılmıştır. 23F, 23G, 24F ve24G şeklinde numaralandırılan alanda heyelan so-nucunda yıkılmış duvar taşlarının kaldırılma işlemi

uzun sürdüğünden, ancak 20 x 20 m.lik bölümündeçalışılabilmiş (Şek. 11); açma, a, b, c ve d olmaküzere dört plan kareye ayrılmıştır. Alt tabakalarainildiğinde, 12. yüzyıl başından 5. yüzyıla kadar ta-rihlenebilen mimari kalıntılar ve küçük buluntularele geçirilmiştir. -9,39 m. kotunda 12. yüzyıl sera-mikleriyle temsil edilen dönem, seviye inildikçearalıksız devam ederek 9. ve 11. yüzyıllara ait,kaliteli ve lüks oldukları söylenebilecek renkli vesırlı mutfak kaplarıyla süreklilik göstermektedir. Bukaplar arasında, 11. yüzyıl sonuna tarihlenebilecekve Ortodoks dünyası için yabancı sayılabilecek bir

Şek. 9: Apsisli yapı tuğla örülü tonoz; ASPEG Kazı Arşivi.

Şek. 10: Büyük sarnıç (Haldun Aydıngün).


örnek kabul edilen, çıplak kadın figürlü ve kısaayaklı bir tabağın orta parçası, seramikler içinde enilginç olanıdır (Şek. 12). Nadir rastlanabilen bu ka-bartma baskılı tabağın bir benzeri, St. Andrews Üni-versitesi tarafından 1936‒37 yıllarında Sultanahmet’teyapılan kazılarda ele geçmiştir. Antikçağ zevkinintekrarlandığı kabartmalı ve çıplak figürlü kaplarınLatin ustalar tarafından üretildiği ya da LatinlerceKonstantinopolis’e getirilmiş olabileceği belirtil-mektedir.3 Bu açmanın -8 m. kotunda, 7.‒8. yüzyıllaraait, yeşil ve sarı sırlı çanak çömlek parçaları, kadehlerve 6.‒7. yüzyıllara ait amfora parçaları dikkati çekersayıdadır. Bunun yanı sıra, açmada ele geçen önemliküçük buluntular arasında metal ergitme potası,maden mücevher/süs eşyası kalıpları (Şek. 13), un-guentariumlar ve sikkeler vardır.

23G–24G açma sınırlarının -9,3 m. kotunda,yapıya ait ve boyutları 20‒60 cm. arasında değişen,bol miktarda harçsız kireç taşı ve daha erken dö-nemlere ait devşirme taş ile mermer yıkıntısı açığa

çıkmıştır. Kocaeli Üniversitesi Jeofizik Bölümü’ndenProf. Dr. Şerif Barış ve Prof. Dr. Oya Çakın’ın in-celemelerine göre, söz konusu yıkıntının deprem vesonrasında yaşanan heyelandan kaynaklandığı ke-sinleşmiştir. Bu yıkıntıların altından, duvarları tuğlaörgülü ve harçlı bir yapı ortaya çıkmıştır. Açığaçıkan mimari yapı kompleksinin duvar kalınlığı 95cm.dir. 2013 yılında daha da derinleşecek kazı ça-lışmalarıyla muhtemelen yapının tamamını görmemizmümkün olacaktır.

23F–24F açmalarının batısında, -7,34 m. kotunda,yoğun miktarda deniz kabukluları, sırlı seramikkadeh parçaları ve amfora parçaları ele geçmiştir.Şarabın yanında pişirilerek yenildiği sanılan ostrea(deniz midyesi) kabukları üzerinde deniz biyologlarıçalışacaklardır. 23F açmasında, 2011 yılında açığaçıkartılan su kanalıyla bağlantılı olabilecek, pişmiştopraktan, V biçimli ve oluk şeklinde bir su kanalıdaha tespit edilmiştir.

3 Feridun Dirimtekin, “Bizans Keramikleri”, Ayasofya Müzesi Yıllığı, 6, 1965, s. 93, res. 12.

Şek. 11: Büyük sarnıca ait su kanalı baca sistemi; ASPEG Kazı Arşivi.


Yapının biçimsel formu ve tuğlalardaki damgalar,bize henüz yapının işlevi hakkında kesin sonuçlarvermemektedir; kutsal bir mekân ya da kamu binasıolabileceği düşünülmektedir. Alanda yapılan gerekarkeolojik gerek jeofizik gerekse kaynakça araştır-malarıyla özellikle bu açmaya yakın diğer alanlardangelecek verilerin değerlendirilmesi sonucunda, ça-

lışılan bölgenin kültür tarihi içerisindeki yerinin be-lirlenmesi mümkün olacaktır.

İSKELETLER

2011‒12 yılı kazılarında, Kocaeli Üniversite-si’nden adli tıp uzmanları Prof. Dr. Ümit Biçer veDr. Ömer Turan tarafından açılarak değerlendirmeyealınan mezarlardan on sekiz tanesinde, yaklaşıkyirmi üç bireye ait iskelet parçaları ele geçirilmiştir.Daha çok apsisli yapı kalıntısı üzerinde yer alan is-keletlerin aceleyle gömüldüğü anlaşılmaktadır. Bazenikili gömünün yapıldığı ancak bireylerin iskeletlerinintam olmadığı da görülmüştür. Bulunduğu yerde çi-zimleri yapılarak kaldırılan iskeletler, incelenmeküzere paketlenip kazı evi laboratuvarına götürülmüş,kaba temizlikleri yapılarak gerekli incelemelere baş-lanmıştır. İncelenen iskeletler, daha sonra detaylıinceleme yapılmak üzere tekrar paketlenip korumaaltına alınmıştır. Büyük bir kısmı dorsal (sırtüstü)birkaç tanesi ise hocker biçiminde bulunmuştur.Tüm mezarlar doğu-batı yönündedir. Mezar tipleri,basit toprak mezar ve farklı formlarda sanduka me-zarlar olmak üzere farklılık göstermiştir. Tiplerineve içlerinden çıkan ölü hediyelerine dayanarak bazı

Şek. 12: Sütunlu Açma (Haldun Aydıngün).

Şek. 13: İnsan betimi kabartmalı tabak ortası, 11. yüzyıl(Haldun Aydıngün).


mezarları 4.‒11. yüzyıllar arasına tarihlemek müm-kündür. Bulunan iskeletlerin analizi devam etmek-tedir.

DEĞERLENDİRME

Marmara Denizi’nden ince bir hatla ayrılan,suyu az tuzlu, büyücek bir göl havzasının, tarihinen erken dönemlerinden beri insanların yerleşmeiçin aradıkları özelliklere sahip olduğu göz önünealınarak önce yüzey araştırmalarına, sonra da kazı-larına başlanan Küçükçekmece Gölü Havzası AvcılarFiruzköy Yarımadası üzerinde, çok erken dönemlerdenitibaren yerleşimlerin olduğu -arkeolojik verilerle-ortaya çıkmaya başlamıştır.

Küçükçekmece Gölü Havzası’nda yapılan ilkarkeolojik çalışmalar, 1940’lı yıllardan itibaren,havzanın kuzeyinde yer alan Yarımburgaz Mağara-sı’nda gerçekleşmiştir.4 Daha sonra İstanbul Üni-versitesi’nin yürüttüğü kazılar,5 Yarımburgaz’ın, İs-tanbul’un, ülkemizin ve Avrupa’nın en eski yerleşimyeri olduğunu kanıtlamıştır. Bu bilgiler ışığında, ta-rımsal alan olarak kullanılan Firuzköy Yarımadasıüzerinde de yüzey araştırmaları yapılmış, bölgedetarih öncesi döneme ait satırlar, iki yüzeyli baltalar,mikrolitler, tarımsal faaliyetlerin ilk aletleri olançakmaktaşından naviform biçimli gelişkin kesiciler,uçlar, çekirdekler, el yapımı koyu renkli seramikparçaları bulunmuştur. Bu verilerin yanında, toprakaltında kalmasına rağmen tam örtülememiş bazımimari kalıntıların Roma İmparatorluk dönemi vegeç antik çağ izlerini taşıması, bölgenin çok sonralarıda kullanıldığını göstermiştir. Kültür ve Turizm Ba-kanlığı’nın teklifi ve Bakanlar Kurulu kararıyla Kü-çükçekmece Gölü Havzası Avcılar Firuzköy Yarı-madası üzerinde yürütülen arkeolojik kazılar, hergeçen gün, büyük ve hareketli bir geçmişe tanıklıketmiş bir yerleşmeyle karşı karşıya olduğumuzu ka-nıtlamaktadır.

Büyük ve Küçük limanları, apsisli bir dini yapısı,70,2 m. uzunluğa erişip henüz kazısı tamamlanmamışve şimdiki haliyle 7.000 m3 hesaplanan su hacmiyleaçık sarnıcı, kale ve saray/manastır kalıntılarıyla

giderek büyüyen bir kazı alanı ortaya çıkmıştır.2012 yılı kazı sonuçları itibarıyla II. Bölge kazı ala-nında, inilebilen en alt (-7 m.) ile en üst (-9,5 m.)seviyeler arasında ele geçen seramik, küçük buluntu,sikke ve yazılı-damgalı tuğlalar, 4.‒12. yüzyıllararasında bu alanda yoğun bir yaşam olduğunu gös-termektedir. Bu alanda 12. yüzyıldan sonraya tarih-lenebilen hemen hemen hiçbir buluntunun ele geç-memesi, bu tarihten sonra yarımadanın kuzeyininyerleşim yeri olarak kullanılmadığını göstermektedir.I. Bölge kazı alanında en üst seviyelerde karşılaşılanyıkılıp dağılmış mimari parçalar; duvar altındakalmış, bireylere ait iskeletler; seramikler (Şek. 14)

4 İlk kez Abdullah Bey tarafından jeolojik açıdan araştırılan mağara, 1869‒70 yıllarında iki makaleyle tanıtıldıktan sonra,1900’lü yıllarda R. Bousquet, Harun Reşit Kocacan, R. Hovasse, G. D. Hubbard tarafından da jeolojik olarak incelenmiştir.Hovase, bu mağaranın tarih öncesi yerleşime uygunluğuna dikkat çeken ilk kişidir. İlk arkeolojik incelemeler ise Şevket AzizKansu tarafından yapılır. Sonraları Kılıç Kökten ve ŞevketAziz Kansu, 1963‒64 yıllarında etraflı araştırmalara başlarlar.

5 İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Prehistorya Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Mehmet Özdoğan’ın bilimselbaşkanlığında, ikinci dönem Yarımburgaz kazıları yapılmıştır. Bu kurtarma kazısı sonucunda mağaranın en eski yerleşimininAlt Paleolitik Çağ’da olduğu saptanmış ve Türkiye’nin Pleistosen Arkeolojisi’nin daha iyi anlaşılması amacıyla üçüncüdönem kazıları; İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Prehistorya Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Güven Arsebük’ünyönetiminde, Mihriban Özbaşaran ve ABD Berkeley’deki California Üniversitesi, Antropoloji Bölümü öğretim üyelerindenF. Clark Howell’ın katılımlarıyla, her iki üniversitenin ortak projesi olarak 1988‒90 yıllarında gerçekleştirilmiştir.

Şek. 14: Madeni süs eşyası atölyesine ait ocak, ergitmekabı ve maden kalıpları (Haldun Aydıngün).


ve diğer buluntular, II. Bölge kazı alanındaki akıbetinaynısının bu alanda da gerçekleştiğini ortaya koyar.Diğerinden farklı olarak birinci alanın, 11. yüzyıldayaşanan felaket sonrasında uzun süre terk edildiği,ancak 18. yüzyıldan sonra burada bir geç Osmanlıçiftlik yaşamının başladığı görülür. Çiftlik yapılarıetraftaki antik kalıntılar kullanılarak inşa edilmiştir(Şek. 15). Her iki kazı alanında da henüz deniz/gölsuyu seviyesine inilmemiştir.

2012 yılında elde edilen buluntu sonuçlarındanen çarpıcı olanı, İstanbul’un en eski ve en sağlamyeraltı su sistemlerinden birisinin tespit edilmiş ol-masıdır. Göl üzerindeki Firuzköy Yarımadası’nın,İstanbul’un Roma İmparatorluğu’nun yeni başkentiolmasından (M.S. 330) sonra, İmparator I. Cons-tantinus ile oğullarından II. Constantius zamanındanbaşlayarak giderek genişleyen ve imparatorlara ait

bir mekânı barındıran büyük bir yerleşim yeri olduğu,burada bugüne değin ortaya çıkarılan geç antik çağaait yollar, saray/manastırla büyük su sarnıcı gibimimari kalıntılardan anlaşılmaktadır. İmparatorlarınsimgeleri olduğu düşünülen damgalı tuğlalarla inşaedilmiş yapılardan özelikle su sarnıcının büyüklüğüve tonlarca su kapasitesi, buradaki saray ve diğeryapıların ihtiyacı olan suyu her dönem karşılayabi-lecek niteliktedir. Roma İmparatoru Constantinus,tüm Akdeniz coğrafyasına yayılmış imparatorluğunudaha iyi yönetebilmek için başkentini, jeostratejikyönden Asya ile Avrupa’nın buluştuğu önemli bircoğrafyada konumlanmış ve bugünkü İstanbul’untarihi yarımadasında M.Ö. 7. yüzyılda kurulmuşByzantion şehir devletine taşır. Constantinus Roma’nınyeni başkentine kendi adından türetilen ve Cons-tantinus’un şehri anlamına gelen Konstantinopolisadını verdikten sonra büyük bir imar faaliyetinegirer. Geç antik dönem kaynakları, Konstantinopolis’inen dış sınırlarının Küçükçekmece’den başladığınıyazar. Küçükçekmece Gölü Havzası’nda yürütülenkazılar, yazılanları arkeolojik verilerle doğrulamayabaşlamıştır. Kazılarda ortaya çıkan yapıların tuğlaları,Cmonstantinus ve oğullarının hakimiyet dönemineait damgalar taşımaktadır. 2012 yılı kazılarının enönemli keşfi ise toprak altında yüzlerce metre devameden su kanallarıdır. İşçilik ve inşaat tekniği yönündenbazı bölümleri geç Roma dönemine,bazı bölümleriise daha da öncesine tarihlenebilen kanallar, hemburada yapılar topluluğundan oluşan büyük bir yer-leşimin varlığını ispatlamakta hem de İstanbul’unbaşkent olmasından sonra inşa ettirildiği sanılan veoldukça iyi korunmuş altyapı temiz su sistemininbozulmadan günümüze gelebildiğini göstermektedir.

Kazılan yerleşimin adı kesinlik kazanmamıştır.Kazı alanının “Bathonea” olarak tanımlanması, Prof.Dr. Semavi Eyice’nin “Tarihte Küçükçekmece” adlımakalelerinde, Yarımburgaz Mağarası’nın önündenakarak Küçükçekmece Gölü’ne boşalan ve antikkaynaklarda6 adı Bathynias/Bathinias (derin dere)olarak geçen nehirden dolayı, İlk Çağ’da Bathoneaadında Byzantion’a bağlı bir phyle, bir mahalle yada yerleşmenin bu bölgede olabileceğini belirtme-sinden kaynaklanmıştır.7 Semavi Eyice, Silivri’debulunan bir kitabede rastlanan ve Georges Seurre8

tarafından da “Bathynias” şeklinde okunan yazı, İs-tanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü bahçesinde

6 Strabon, Geographika, 7.56; Gaius Plinius Secundus, Antoine Du Pinet de Noroy L’ histoire du monde, 1, Lyon, 1562, s. 147;Filippo Venuti, Dittionario volgare et latino, 1578, s. 109; François Fondeur, Dictionaire Historique des Villes, Ilsles, Regions,Royaumes, Montagnes, Fleuves, &c., Paris, l680, s. 14.

7 Semavi Eyice, “Tarihte Küçükçekmece”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 6‒7, 1978, s. 57‒120, s. 59. 8 Georges Seure, “Antiquités thraces de la Propontide: Collection Stamoulis”, Bulletin de correspondance héllenique, 36, 1912,

s. 588, no. 14.

Şek. 15: İnsan yüzü (melek?) tasvirli tabak parçası, 11. yüzyıl (Haldun Aydıngün).


sergilenen bir lahtin9 üzerinde yazan “BathonealıRufus’un oğlu Damas otuz üç yaşında öldü” yazısıve çevreden gelen bazı adak ve mezar stellerindenyola çıkarak, bölgede Byzantion’a bağlı mahallelerarasında böyle bir yerleşim olabileceğini belirtmek-tedir.10 2007‒8 yıllarında Küçükçekmece Gölü hav-zasında yaptığımız araştırmalarda, havzanın pekçok yerine yayılmış arkeolojik kalıntılarla karşıla-şılmıştır. Birbirleriyle bütünlük gösteren kalıntılarınnereye ait olabileceği konusunda antikçağ yazarlarınınkayıtlarına bakılmış ancak bir sonuç alınamamıştır.Küçükçekmece Gölü’nün doğu yamacında, lagünağzındaki tepede (bugün Cennet Mahallesi) 1938,1940‒41 ve 1948 yıllarında yapılan kazıları, İstanbul

Arkeoloji Müzeleri adına yürüten Dr. Arif MüfitMansel ve Aziz Ogan’ın “Rhegion”11 olarak adlan-dırdığı alan ile kazı yaptığımız alan, aralarında hemgöl hem de 7 km. mesafe olması nedeniyle ilişki-lendirilememiştir. Firuzköy Yarımadası üzerindedaha önce bir yerleşimin varlığından hiçbir şekildehaberdar olunamaması ve Semavi Eyice dışındabölgedeki antik yerleşim hakkında yazan başka birbiliminsanı bulunmaması sebebiyle kazı izni, Kültürve Turizm Bakanlığı’ndan, “Küçükçekmece GölüHavzası (Bathonea?) Kazıları” başlığı ile istenmiş-tir.

Kazıların başlamasının ardından, İstanbul Üni-versitesi’nden Prof. Dr. Oğuz Tekin bu isme itiraz

9 Arif Müfit Mansel, “İstanbul Tersanesinde Bulunan Bir Lahit ve Bir İstanbul Lahitler Grubu Hakkında Araştırmalar”,Belleten, 21/83, 1957, s. 395‒427.

10 Eyice, “Tarihte Küçükçekmece”, s. 57‒120; “Tarihte Küçükçekmece”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 62/35,Mart-Haziran 1978, s. 2‒10.

11 Arif Müfit Mansel ve Aziz Ogan “ Rhegion-Küçükçekmece Hafriyatı 1940/41 Çalışmalarına Ait İlk Rapor / Fouilles de Rhe-gion-Küçükçekmece Rapport préliminare sur les travaux 1940/41”, Belleten, 6/21‒22, 1942, s. 1‒36.

Şekil 16: Geç Osmanlı dönemine ait çiftlik yapısı (Haldun Aydıngün).


etmiş, “Bathonea” isminin bir sınıf ismi olduğunu,antik kent ismi olamayacağını belirtmiştir.12 Ancak“Bathonea”nın hangi sınıfı temsil ettiği açıklana-mamıştır. Yunanlı meslektaşlarımız ise “Bathonea”isminin artık unutulmuş, çok eski bir kelime olduğunu,“derin dere” anlamı dışında “yüzen ordu/donanma”anlamına da geldiğini belirtmektedirler. Donanmagücünün gizli bir coğrafi bölgede konumlanmasıgerektiği düşünüldüğünde, burasının donanmayauygun bir bölge olduğunu da göz ardı etmemek ge-rekir. Bugünkü Küçükçekmece’nin öncüsü kabuledilen “Rhegium/Rhegion”un ilk çağlara ait hiç birkitabede adının geçmemesi, bölgenin adının ilk çağ-larda başka isimle tanınmış olup sonradan Rhegion’adönüşmüş olabileceğini de düşündürmektedir. Çünkübölgede M.Ö. 2.‒M.S. 2. yüzyıllar arasına tarihlenenyazıtların varlığı,13 ilk çağlarda göl çevresinde geniş

12 Oğuz Tekin, “Byzantion’un Etnik Yapılanması ve Bir Örnek: Bathonea. Bir Lokalizasyon Önerisi Üzerine Düşünceler”,Arkeoloji ve Sanat, 132, 2009, s. 139–141; “Küçükçekmece’deki ‘Bathoneia’ üzerine”, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü:Haberler, 29, Ocak 2010, s. 8‒11; “Bathonea: Küçükçekmece Gölü (Rhegion) Kıyısındaki Byzantionlular ve Bir Hekatostys”,Toplumsal Tarih, 192, Aralık 2009, s. 90‒93.

13 Zafer Taşlıklıoğlu, “Rhegion Küçükçekmece Kitabeleri”, Belleten, 23, s. 545‒562; Nezih Fıratlı, Lés stéles funéraires deByzance Gréco-Romaine, Paris, 1964, s. 59, 68‒69, 77.

14 http://www.euratlas.net/cartogra/peutinger/8_aegyptus/. 15 Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları Genel Müdürlüğü, İstanbul Valiliği, İstanbul İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,

2010 İstanbul Avrupa Kültür Başkenti Ajansı, Avcılar Kaymakamlığı, Küçükçekmece Kaymakamlığı, Avcılar BelediyeBaşkanlığı, Küçükçekmece Belediye Başkanlığı, Kalamış Rotary Kulübü ile Avcılar Genç İş Adamları Derneği üyeleri,Hazerfan Havaalanı Topair Firması, Elkenz Denizcilik, Unilever ve Henkel’e, yaptıkları katkılar nedeniyle minnettarız. 2011 yılı resmi sponsorluğumuzu üstlenen “Altaş-Arkas-Marport” firmaları ile 2012 yılı ana destekçimiz İstanbul İl Özelİdaresi’nin tüm yetkili ve uzmanlarına, katkıları için teşekkür ederiz.

bir yerleşim olduğunu gösterir. “Rhegium” adı iseilk kez, M.S. 5. yüzyıla tarihlenen ve Roma impara-torluk yollarını gösteren Tabula Peutingeriana ha-ritasında kullanılmıştır.14 Görüldüğü üzere, bölgeninadının netliği konusunda bir süre daha çalışılmasıgerekmektedir. 2010 yılından itibaren kazı bilimheyetinin değerli üyeleri içinde yer alan Prof. Dr.Oğuz Tekin, yine aynı üniversiteden Prof. Dr.Mustafa H. Sayar ve diğer biliminsanlarıyla, kazıalanından çıkmakta olan her türlü yazılı belgedikkatle incelemeye alınmıştır. Kazılar ilerledikçebölgenin antik çağdaki gerçek isminin ya da isimle-rinin ne olduğunun ortaya çıkacağını umuyor, bilimheyetimizin çok değerli üyeleriyle birlikte, İstanbul’uneskiçağ tarihinin aydınlatılmasına katkılar sunacakçalışmalarımızın henüz çok başında olduğumuzubelirtmek istiyoruz.15

55

Kars, Tunceli, Antalya,2 Niğde, Nevşehir, Ankara,Afyonkarahisar,3 Kütahya, İzmir, Kocaeli, Ordu,Kastamonu, Çorum, Bayburt, Samsun ve İstanbul’unAnadolu kıyılarına kadar yayılım göstermektedir.4

Güneydoğu Anadolu’da, özellikle Hatay ve Gaziantepillerinde ele geçen aletlerin bolluğu, bunların homoerektuslar tarafından güneyden getirildiğini ortayakoymaktadır.5 İki yüzeyliler batıya doğru gidildikçeazalmaktadır.

Ülkemizdeki iki yüzeyli aletler, stratigrafikolarak yalnızca Karain Mağarası,6 Kaletepe Deresi7

ve Şehremuz Sırtı’nda,8 bu aletlerin dışındaki bu-luntular ise yüzeyde görülmüştür.

İstanbul’un doğu kesiminde, Pendik9 ve Gök-su’da10 ele geçmiş iki yüzeyliler, yontuk çakıltüründen aletlerdir. İstanbul Boğazı’nın batı kesiminde,Avcılar Firuzköy’de bulduğumuz alet ise, bölgenineosen kireçli jeolojik yapısı içinde rastlanan yum-ruların oluşum özelliklerini taşıyan çakmaktaşındanüretilmiştir.11 Yakın zamana kadar Boğaz’ın doğuyakasından batıya geçmediği açıklanan iki yüzeylialetlerin, Boğaz’ı geçerek batıya doğru açıldığınıgöstermesi açısından önem kazanan bu örneği, konuuzmanlarının yapacakları yeni değerlendirmeler içinbilim dünyasına bir an önce tanıtmak istedik.

“İstanbul Tarih Öncesi Çağlar Yüzey Araştır-maları” kapsamında, Küçükçekmece Gölü kıyısında(Avcılar Firuzköy Yarımadası), Alt Paleolitik Çağ’aait1 -çakmaktaşından- iki yüzeyli bir alet bulunmuştur(2010).

El baltası, satır, kıyıcı satır, kazıyıcı gibi kullanımözellikleri dolayısıyla “çok amaçlı üretilmiş alet”olarak yorumlanan iki yüzeyli aletler, homo erec-tusların Afrika’dan çıkıp yeryüzüne dağılımları veilerleyişlerine en iyi işaret eden kanıtlar olmalarıbakımından, tarihöncesi çağlarla uğraşan bilimin-sanları tarafından önemle takip edilmektedir.

İki yüzeyli aletlerin dağılımına bakıldığında, ilkkez bu tür bir aletin, Avrupa’nın en doğu ucundakiİstanbul’un batı yakasında bulunması önem kazan-maktadır. Özellikle alt paleolitik kültürlerin dağılımıaçısından ele alındığında, Türkiye’nin Avrupa kesi-minin, Anadolu’ya göre farklı kültürel etkiler altındaolduğu görülür. Türkiye Trakyası’nda, daha çokBalkan ülkelerinde olduğu gibi, iki yüzeyli aletiçermeyen, kıyıcıların yer aldığı endüstriler görülür.Anadolu’da ise iki yüzeyli aletler, özellikle LevantKoridoru’nu takip ederek Hatay, Gaziantep üzerinden,doğu, güney, iç, batı ve kuzeye doğru Kahramanmaraş,Adıyaman, Şanlurfa, Batman, Diyarbakır, Elazığ,

İSTANBUL’UN AVRUPA YAKASINDAN ALT PALEOLİTİK ÇAĞ’A AİT

“İKİ YÜZEYLİ ALET”

ŞENGÜL AYDINGÜN*

* Yrd. Doç. Dr.; İstanbul Tarih Öncesi Çağlar Yüzey Araştırması (İTA) Projesi Başkanı.1 Alet hakkında değerlendirmeyi Prof. Dr. Mehmet Özdoğan yaptı, kendisine teşekkür ederiz.2 İsmail Kılıç Kötten, “Antalya Karain Mağarasında Yapılan Prehistorya Araştırmalarına Toplu Bakış / Ein Allgemeiner

Überlick über die Prahistorischen Forschungen in Karain Höhle bei Antalya”, Belleten [Türk Tarih Kurumu], 19/75, 1955,s. 271‒286; IşınYalçınkaya, Alt ve Orta Paleolitik Yontmataş Endüstrileri Biçimsel Tipolojisi ve Karain Mağarası, Türk TarihKurumu, Ankara, 1989.

3 Harun Taşkıran ve Zehra F. Taşkıran, “İki Yüzeyli Aletlerin Anadolu’daki Dağılımında Yeni Bir Nokta: Afyonkarahisar”, IşınYalçınkaya’ya Armağan / Studies in Honor of Işın Yalçınkaya, ed. Harun Taşkıran, Metin Kartal, Kadriye Özçelik, MakbuleBeray Kösem ve Gizem Kartal, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 2011,s.235‒244.

4 Işın Yalçınkaya, Kadriye Özçelik, Metin Kartal ve Harun Taşkıran, “Türkiye’de İki Yüzeyli Alet İçeren Kültürlerin Dağılımı”,Anadolu / Anatolia, 35, 2009, s. 15‒38.

5 A.g.e., s. 15.6 IşınYalçınkaya, Alt ve Orta Paleolitik Yontmataş Endüstrileri Biçimsel Tipolojisi ve Karain Mağarası, Türk Tarih Kurumu,

Ankara, 1989.7 Nur Balkan Atlı, Ludovic Slimak ve Fazıl Açıkgöz, “Kömürcü-Kaletepe, 2004”, Kazı Sonuçları Toplantısı, 27/2, 2006,

s. 383‒390.8 Gerd Albrecht, Heidi Engelhardt, Hansjürgen Müller-Beck, Günther Unrath ve Işın Yalçınkaya, “Vorbericht über die Untersuchungen

an der Faustkeilstaion Şehremuz in der südöstlichen Türkei”, Eiszetalteru Gegenwart, 34, 1984, s. 43‒86, fig. 2‒5.9 Muine Atasayan, “1940 Yılında Pendik’te Bulunan Paleolitik Tipte El Baltası Hakkında Bir Not”, Antropoloji ve Etnoloji

Araştırmaları, 25, 1940‒41, s. 523‒528.10 Arthur J. Jelinek, “İstanbul Boğazının Doğu Yakasındaki Vadilerden Paleolitik Buluntular”, Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi

Araştırmaları, 2589,1980, s. 309‒315.11 İstanbul Üniversitesi’nden Prof. Dr. Hüseyin Öztürk’ün (jeolog) yaptığı değerlendirme için teşekkür ederiz.

kÜÇÜkÇekmece gÖlÜ havzasi (b athonea?...

Documents