ll. VAN GÖLÜ HAVZASI

SEMPOZYUMU

EDiTÖR

OKTAY BELLi

3

2Ö06 YILI AKDAMAR KİLİSESi KAZI ÇALIŞMALARI YEAR 2006 AKDAMAR CHURCH EXCAVATION

Şahabettin ÖZTÜRK;:,

ABSTRACT

T he Akdamar Island, which has Akdamar Church on it, is far away from shore and is on the Van­Tatvan high-way. The church's main structure which has various parts was built by King of Vaspurakan Gagik I. in 915-921. The plan of church was done by the king's on his own while

the application was done by the architect Manuel who was a monk.

In theyear of 1021, when the King ofVaspurakan was destroyed the church had been the centre of the Armenian Patriarchate by adding various parts on this main structure in 1113 untill895. In the Iate of 12th century, the structure had become a complex after adding same newpartson it. When the isiand was abandoned in 1918, the monasteries were demolished; the church and other buildings were destroyed. In 2005, the Akdamar Church's main structure was restoreted by completing the jamaton part on the west and the chapels on the southeast and northeast with the help of the Minister of Culture and Tourism. In order to show the same parts that complete the main place which are on the south part of the church, the scientific exeavation were done İn 24.03.2006 - 25.08.2006.

The exeavation studies include about 3.435 m2 area. During the exeavation studies; dungeons, service part, cistern and seminaıy parts were found on the south part of the church that extend araund the courtyard.

At the end of the excavation; amorf works that were made up of grooved, glazed, scraping decorated smooth e.g. and alsa ceramic, metal, wooden pieces and five inventoıy and twen1y research structures were found

GİRİŞ

Akdamar Kilisesi'nin yer aldıgı Akdamar Adası, Van-Tatvan karayolunun 50.km.sinin güney kıyısına 4 km. açıklıkta

Van Gölü içerisindeyer almaktadır (Fotograf:l) Çeşitli yapı bölümlerinden oluşan kilisenin ana yapısı Vaspurakan Kralı I. Gagik tarafından 915-921 yılları arasında inşa edilmiştir. Tarihi kaynaklara göre kilise, saray, hizmet odaları,

teraslı bahçeler ve limandan oluşmaktadır. Yapı bölümleri kral tarafından bizzat tasadamış uygulama çalışması ise keşiş ve mimar Manuel tarafından gerçekleştirilmiştir.

1021 yılında Vaspurakan Krallıgı ortadan

kalkınca 1113 yılında ana yapıya çeşitli bölümler ilave edilerek bu tarihten itibaren 1895 yılına kadar bölgedeki Ermeni Patrikligi'nin merkezi haline gelmiştir. XII.yüzyıl sonlarında Kathalikos III. Stepharrus kilisenin dogusundaki şapeli; 1296 yılında da I. Zacharias kilisenin güney dogusuna bir şapel inşa etmiştir. 1763'te ana kilisenin bitişik bir Jamaton, XIX. Yüzyılın başında ise güney kapısının önüne giriş bölümü ile çan kulesi ekl~nmiştir(Fotograf: 2-3). 1918'de ada terk edilince manastır yapıların tümü yıkılmış, kilise ve diger yapı bölümler ise harap olmuştur.l

Kültür ve Turizm Bakanlıgı'nın tarafından

*Yrd. Doç. Dr. Şahabettin ÖZTÜRK,-TMMOB Mimarlar Odası Van Şubesi Başkanı, Van-TÜRKİYEe-posta: hozturk13@hotmail.com

160

<:s. Şahabettin ÖZTÜRK

Fot. 1: Al<darnar Adası ve kilisenin genel görünümü, kuzeyden.

2005 yılında restorasyon çalışmaları başlatılan Akdamar Kilisesi ana yapısı, kilisenin batısında yer alan jamaton bölümü, güneydogusu ve kuzeydogusunda yer alan şapelerin restorasyon çalışmaları başarılı bir şekilde tamamlanmışhr

(Fotograf: 4.5.6). Kilisenin hemen güneyinde yer alan ana mekanı tamamlayıcı bölümlerini ortaya çıkartmak amacıyla bilimsel . kazı çalışmaları ise 24.03.2006 tarihinde başlamışhr.

1-KAZI ÇALIŞMALARI Kültür ve Turizm Bakanlıgı, Van V aliligi İl

Müze Müdürlügü gözetiminde ve çeşitli meslek disiplinlerden oluşan dokuz kişilik uzman bir ekip yard~rnıyla kazı çalışmaları 24.03.2006 ile 25.08.2006 tarihinde tamamlanmıştır. Kazı Ekibi; Van Müzesi Başkanlıgı: Müze Müdür Vekili Ahmet Mete Tozkoparan1 Bilimsel Sorumlusu:

161

ll. Van Gölü Havzast Sempozyumu

Yrd. Doc. Dr. Mimar Sahabettin Öztürk, Yrd. , ,

Doç. Dr. Arkeolog: Hanifi Biber, Yrd. Doç. Dr. Arkeolog: Rafet Çavuşoglu, Yrd. Doç. Dr. Sanat Tarihçi: Yalçın Karaca, Arş. Gör. Sanat Tarihçi: Eylem Güzel, Müze Uzmanı Arkeolog: Fatilı

Arap, Müze Uzmanı Arkeolog: Emre Umut Köse, Belgelerne Uzmanı: Ahmet Fatilı Sönmez, 5 Adet Kalifiye İşçi, 15 Adet Düz işçiden oluşmaktadır.

Rölöve Ekibi; Yrd. Doç. Dr. Mimar Şahabettin Öztürk, Arş. Gör. Mimar Koray Karabulut, Arş. Gör. Mimar İlknur Karabulut 'tan

oluşmaktadır.

Yapılan kazı çalışmaları yaklaşık 3.435 m2'lik bir alanı kapsamaktadır. Kazılarda şu ana kadar gerçekleştirilen çalışmaları sonucunda; Kilise ana yapısının güneyinde, daha geç dönemlerde inşa edilmiş d&.dörtgen planlı

"Cı. Şahabettin ÖZTÜRK

Fot. 2: Kutsal Haç Kilisesi, Avlu ve Çan Kulesi, güneyden.

merkezi bir avlu etrafında sıralanmış mekanlar ortaya çıkartılmıştır. Kilisenin güneyinde yer alan avlunun batı bölümünde kalan ve güney­kuzey istikametinde marrastıra ait 13 hücre odası, avlunun güneyinde yh alan servis bölümüne ait ll mekan, avlunun doğusunda bulunan sarnıç ve altı mekandan oluşan Ruhban Okulu'nun kazıları tamamlanarak temizlik ve düzenleme çalışmaları yapılmıştır( Çizim: 1). Kazı çalışmalarında ortaya çıkan hafriyat marrastırın güney ve batı çevresme düzenleme yapılarak yerleştirilmiştir.

1-a: Hücre Odaları Bölümü Manastır avlusunun batı bölümünde yer

alan doğu-batı yönünde uzanan 1.20x5.30 m. ölçillerindeki dikdörtgen koridorun iki yanına simetrik olarak yerleştirilmiş her biri 2.80x5.30 m. ölçülerinde 12 mekan ortaya çıkartılmıştır. Yaklaşık 1.00 m. kalınlığında olan taşıyıcı

duvarlar kaba yonu taştan örülmüş bağlayıcı malzeme olarak çamur harcı kullanılmıştır.

Odalara girişler doğu yönündeki avluya açılan yaldaşık 0.92 m. genişlikteki kapı açıklıkları ile

162

ll. Van Gölü Havzas1 Sempozyumu

sağlanmaktadır. Avlu zemin kodu ile mekanların zemin kodu arasında 0.15 m.lil<: fark mevcut olup, rnekanlara ınış bir basamak ile inilmektedir. Odaların tamamında, kuzey duvarın doğu bölümünde 0.40 m. derinliğinde 0.40 m. genişliğinde ve 1.20 m. yükseldiğinde üzeri üçgen kemer ile sonianan birer ocak; aynı duvarın batı bölümünde ise 0.45x0.40xl.OO m. ölçülerinde bir niş yer almaktadır. Batı

duvarının ortasında yaklaşık 1.00 m. genişliğinde ve 1.00 m. derinliğinde mazgal pencereler mevcuttur. Odaların güney duvarının batı bölümünde, 0.45x0.40xl.OO m. ölçülerinden doğu tarafında ise 0.25x0.25x0.30 m. ölçülerinde küçük bir niş yer almaktadır (Çizim:7). Nişlerin alt ve üst bölümlerinde yer alan ahşap hatıllar tamamıyla tahrip olmuştur. Odaların zemini sıkıştrrılmış toprak ile düzeltilmiştir. Duvarların iç yüzeyleri çamur sıva ve cas harcı ile sıvanmış ve kahverengi boya ile renklendirilmiştir. Her odanın doğu. duvarının avluya bakan bölümünde 0.25x0.40x0.40 m. ölçülerinde, muhtemelen gece aydınlatma gereçlerinin konulduğu birer niş yer almaktadır(Çizim:2.7). Kaular ile ortaya

& Şahabettin ÖZTÜRK

Çizim 1:

çıkarılan mekanların mevcut yüksekliği zemin katundan itibaren yaklaşık 2.00 m.dir. Birinci kat ve üst örtüsü tümü yıkılmış olan yapının zemin katı, 2/3 oranında sağlam olarak ortaya çıkarılmıştır (Foto.: 7.8.9).

163

ll. Van Gölü Havzast Sempozyumu

1-b: Ruhhan Okulu Avlunun doğusunda dahayüksek bir katta

yapılan kazılarda ayrı bir yapı bölümü ortaya çıkartılmıştır. Bu bölüm dikdörtgen plan yapısına sahip olup, 20.30x13.40 m. ölçülerindedir. Yapının duvar kalınlıkları

aı_ Şahabettin ÖZTÜRK ll. Van Gölü Havzast Sempozyumu

ÇiZiM-2:KiLiSE HÜCRE BÖLÜMÜ RÖLÖVE PLANI

Çizim2:

yaklaşık 0.90. rn.dir.Yapıya bahdan yuvarlak planlı iki hasarnaklı zemini taş döşerneli bir patforrnla 1.82. m. genişliğindeki bir kapı

yardımıyla girilmektedir. Kapı girişinde üç parça halide kalker taş üzerine Errnenice yazılmış bir kitabe bulunmuştur. Kitabeye göre

yapının bir Ruhhan Okulu olduğu anlaşılmışhr (Fotoğraf: 10). .

Kapıdan girişi sağlanan zemini kayrak taş döşemeli ve iki kaderneden meydana gelen koridor dikdörtgen planlı olup, 3.90xl 1.50 m.

Or. r.~im<ır. Ş.OZTÜRK 15.07.20C5

ÇİZiM-3: RUHSAN OKULU RÖLÖVE PLANI

Çizim 3:

164

<:sı. Şahabettin ÖZTÜRK

Fot. 4: Kutsal Haç Kilisesi'nin genel görünümü,

kuzeybatıdan.

ölçülerindedir. Koridorun kuzey ve güneyinde yer alan üçer oda mevuttur. Koridorun batı girş kapısı aksı üzerinde doğu duvarıda ikinci bir kapı yer almaktadır. Girişin güneyinde yer alan birinci oda 6.20x3.30 m. ölçülerinde olup, güney, kuzey ve doğu yönlerindeki duvarlarında üç niş yer almaktadır. Kazı çalışmalarıda bu oda içerisinde Urartıı dönemine ait farklı ebat ve özelliklere sahip üç adet çivi yazlı taş

bulunmuştur (Çizim:8). Odanın duvar satıhları cas harcı ile sıvalı olup diğer odaladan farklılık arz etmektedir. Koridorun güneyinde yer alan ikinci oda 3.05x6.95.m. ölçülerinde olup doğu duvarında bir niş bulunmaktadır. Odaya geçişte kapı yer almamaktadır. Oda' içindeki kazı

çalışmalarında çeşiti form ve ebadlarda üzeri dekoratif dini motifli 12 adet plaka şekilne taş bulumuştur. Üçüncü oda 3.45x6.00 m. ölçülerindedir. Mekanın kuzey duvarında bir niş

Fot. 6: Kutsal Haç Kilisesi restı:ırasyon sonrası.

165

ll. Van Gölü Havzas1 Sempozyumu

Fot. 5: Kazı alanının genel görünümü.

ve bir giriş kapısı ile doğu ve güney duvalarında ise birer adet pencere yer almaktadır. Koridoru n kuzey yönünde birinci oda, 3.70x6.80 m. ölçülerinde olup, güney duvarında bir kapı ile bir niş ve batı duvarında ise bir pencere yer almaktadır. İkinci oda, 3.30x6.90 m. ölçülerindedir. Odanın güney duvarında bir kapı ile kuzey duvarında ise bir pencere yer almaktadır. Üçüncü oda ise 2.85x7.00 m. ölçülerinde olup, güney duvarında bir kapı, batı duvarında iki niş ve doğu duvarında ise iki pencere yer almaktadır (Çizim:3 ).

1-c: Servis Bölümü Kilisenin güneyinde yer alan avlu

bölümünün güneyinde kazılar ile ortaya çıkan bölüm servis bölümü olarak kullanılmıştır. Bu bölüme avlunun güneydoğusunda yer alan 2. 14 m. genişliğindeki ve ~uzey güney istikametine

Fot. 7: Avlu ve hücre bölümünün görhnümü, 19. yüzyıl.

es. Şahabettin ÖZTÜRK ll. Van Gölü Havzas1 Sempozyumu

! ı ı

ÇİZİM-4:KiLiSE SERViS BÖLÜMÜ RÖLÖVE PLANI

Çizim 4:

7.75 m. uzunluğunda devam bir koridor ile avludan geçiş sağlanmaktadır. Koridorun hemen batısında üst kata çıkmak için 9 adet. farklı genişlikte yekpare taş basamaklar bulunur (Çizim:6). Koridorun doğusunda daha üst katta iki küçük bölüm yer alır. Koridorun doğu duvarında 1.35 m. genişlikteki bir kapı

yardımıyla doğu-batı yönüne devam eden 3.77xl 1.54 m. ölçülerinde bir mekan yer almaktadır. Bu mekanın güneyinde üç adet mazgal pencere, kuzey duvarı ise tamariııyla

doğa1 kaya zemin üzerine oturmuştur. Bu mekanın doğusunda aynı mekan bitişik ve aynı aks üzerinde yer alan 3.77x6.75 m. ölçülerinde

166

dikdörtgen bir mekan yer alır. Mekana gırış güney duvarın yaklaşık ortasında 0.70 m. genişlikteki bir kapı yardımı ile girilir. Bu mekanın kuzey iç duvarına bitişik ve daha düşük katta yer alan başkab bir desdekierne duvarı daha inşa edilmiştir. Bu duvar üzerinde beş adet farklı ölçülerdenişler mevcuttur (Çizim:4).

Orta koridorun güney ucunun batı

köşesindeki·üç adet hasarnakla daha düşük bir kattaki düz platforma inerek batıya açılan bir kapı ile 7.37x7.49 m. ölçillerindeki kare planlı orta mekana girilir. Bu bölümün içerisinde biri 0.28 m. diğeri 0.38 m. yarıçapıhda iki adet tandır

& Şahabettin ÖZTÜRK

Fot. 8: Kutsal Haç Kilisesi, batıdan (19. yüzyıl).

kalınhsı mevcuttur. Bu mekanın kuzey-dogu köşesindeki diger bir kapı yardımıyla 3.89x5.80 m. ölçülerindeki dikdörtgen planh bir başka odaya geçiş saglanır. Aynı odanın kuzey duvarı 0.97 m. genişliginde üzerinde çeşitli genişlikte nişlerin yer aldıgı başka bir duvar ile daha örülmüştür. Orta mekanın kuzey-bah köşesinde

Çizim: 5

ll. Van Gölü Havzas1 Sempozyumu

yer alan 0.82 m. genişlikteki kapı yardımıyla

4.76x5.36 m. ölçülerindeki bah rnekanına geçiş saglanmaktadır. Orta mekanın güney duvarının ortasında yer alan kapı ile daha düşük bir katta yer alan 5.87x7.27 m. ölçillerindeki dikdörtgen planlı güney rnekanına girilmektedir. Orta mekanın kuzey-bah bölümündeki diger bir kapı

Çizim: 6 ~~:::::_·ÇiziM.s:Klı..isE MERDivEN RÖLÖVELERI

167

& Şahabettin ÖZTÜRK

Fot. 9: Hücre bölümü.

ile dikdörtgen planlı 3.5lxll.3l m. ölçülerindebir bölüme geçilir. Bu mekanın güney duvarında bir kuzey duvarında ise iki adet niş batı duvarında ise oldukça tahrip olmuş bir mazgal pencere mevcuttur. Bu bölümün kuzey-dogu köşesindeki bir kapı yardımı ile de dikdörtgen planlı bir mekan mevcuttur. Bu bölümün kuzey duvarında bir niş ve bu mekanın

ı Çizim: 7

Çizim: 8

o

'1

I 1

,ı,

~ L

L ._ e-dm

168

ll. Van Gölü Havzas1 Sempozyumu

Fot. 10: Ruhhan Okulu kitabesi.

dogu bölümü tamamıyla avluya açıktır

(Çizim:4). Servis bölümü dogu ucu ile Ruhhan Okulu'nun birleştigi bölümde yer alan bir kapı ile dogu kısmına çıkış saglanmaktadır (Çizim:6).

Orta ana mekanın güney-batı köşesindeki 1.87 m. genişlig-indeki bir kapı ve iki basamak yardımıyla daha düşük katta yer alan 4.58x8.9l

{ ·----·

<:s. Şahabettin ÖZTÜRK

Fot. ll: Servis bölümü kazı çalışmaları.

m. ölçülerindeki dikdörtgen formlu odaya geçiş sağlanmaktadır. Bu mekanın içinde çeşitli

ebatda üç adet tandır kalıntısı yer almaktadır. Mekanın batı beden duvarına bitişik 2.42x2.58 m. ölçülerinde kesme taş örgülü düz bir platform yer almaktadır. Bu mekanın batı duvarının

Fot. 12: Ruhhan Okulu kazı çalışmaları.

169

ll. Van Gölü Havzast Sempozyumu

kuzey köşesinde bulunan 1. ı 4 m. genişlikteki

kapı dışarıya açılmaktadır (Fotoğraf.: ı 1. ı2; Çizim:4).

1-d: Sarmç Bölümü Sarnıç avlunun doğu kısımında yaklaşık

1.20m. daha yüksek bir katta yer almaktadır. Yapılan kazı çalışmalarında sarnıcın ıçı

temizlenmiştir. Giriş batıdan beş hasarnaklı bir merdivenle sağlanmaktadır. İlk basamak sarnıcın zemin kodundan yaklaşık 2.20 m. yükseklikte yer almaktadır. 3.ıüx4.60m

ölçülerinde, doğu-batı istikametinde dikdörtgen plana sahip sarnıcın taşıyıcı duvarları kaba yon u taş ile inşa edilmiş olup, üst örtüsü dıştan düz dam -içten sivri beşik tonoz ile örtülüdür. Tonazun ortasında yaklaşık· 0.50x0.50m ölçülerinde k_are bir delik, doğu kısmında ise 0.20x0.20m ölçülerinde ikinci bir boşluk yer almaktadır. Söz konusu bacalar kar ve yağmur sularının sarnıç içinde depolanmasını sağlamak amaçlıdır (Çizim:5).

Cı. Şahabettin ÖZTÜRK

Sarnıcın güneyinde yapılan ka'zılarda

temelleri ortaya çıkartılan 8.90x9.40 m. ölçülerinde, kaba yonu taş ile inşa edilen ve duvar kalınlıkları yaklaşık 0.95 m. Olan bir

dikdörtgen ve iki kare mekan ortaya çıkarılmıştır. Bu bölümün kullanım amacı

belirlenememiş olup muhtemelen erken döneme

aittir. Mevcut yapı izlerinden yeterince veri sağlanamamıştır ( Çizim: 1).

2-SONUÇ Kazı çalışmalarının yanı sıra ortaya

çıkarılan mekanların 1/50 ölçeğinde rölöveleri ve

ilgili mimari elemanların detay çizimleri hazırlanmıştır. Mimari yapılarda kullanılan ahşap hatılların tamamının çürümesi ve yapı ana

malzemesi olan moloz taşların bağlayıcı

malzemesinin çamur olması dolayısı ile mevcut dokusu gereği uzun süre muhafazası mümkün

görülmemektedir. Ayrıca beden duvarlarının yer yer tahrip olması ve düşey şekiliünde kaçması doğal tahribatı hızlandırmaktadır. Bu nedenle korumaya yönelik teknik önlemlerin zaman

geçirilmeden alınması konservasyon-restitüsyon ve restorasyon projelerin hazırlanması

gerelunektedir.

Kazı çalışmalarında sonucundan beş adet envanterlik eser, 20 adet etütlük eser ve yivli, sır h,

kazuna bezemeli düz v.b. ser~mik parçaları, metal parçalar, ahşap parçalar gibi malzemelerden oluşan amorf eserler bulunmuştur.

DİPNOT

Abdüsselam Uluçam, Ortaçağ Pe Sonra • .lllzda Van

Gö'fii ÇePreJi il1imarftğl I Van, Ankara, 2000,

90.91; Selçuk Güzeloglu, Tanrı Hafdi'miz. Baykenti

Van Pe Çe11reJine Tarihi Pe Arkeofojik Bir Bakt..,l,

İstanbul, 1996, 51-53; Walter Bachman, Kırchen

Und iY!oJcheen In Arnıemen Und KurdLJtan,

Leıpzıg, 1913, 40-47.

ll. Van Gölü Havzast Sempozyumu

170