kosova zhbllokimi i potencialit për rritje ekonomike...
TRANSCRIPT
Raport nr. 53185-XK
KOSOVA
“Zhbllokimi i potencialit për rritje ekonomike: strategjitë, politikat,
veprimet”
Memorandumi ekonomik i shtetit
29 prill 2010
Njësia për zvogëlimin e varfërisë dhe menaxhimin ekonomik
Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore
Dokument i Bankës Botërore
VALUTA DHE NJËSITË EKUIVALENTE
(Kursi valutor i datës 26 prill 2010)
Njësia e valutës = Euro (EUR)
US$1.00 = EUR 0.7506
Viti fiskal
1 janar deri 31 dhjetor
Shkurtesat dhe akronimet AABN Anketa e ambientit të biznesit dhe ndërmarrjeve
AAP Arsimi dhe aftësimi profesional
ABF Anketa e buxhetit familjar
AFP Anketa e fuqisë punëtore
AKA Agjencia kosovare e akreditimit
AKK Agjencia kadastrale e Kosovës
APIK Agjencia e promovimit të investimeve e Kosovës
AQB Analiza e qëndrueshmërisë së borxhit
AVUK Agjencia veterinare dhe e ushqimit në Kosovë
BE Bashkimi Evropian
BERZH Banka evropiane për rindërtim dhe zhvillim
BiP Bilanci i pagesave
BKK Buxheti i konsoliduar i Kosovës
BNRZH Banka ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim
CEFTA Marrëveshja e Evropës Qendrore për tregti të lirë
CMR Konventa për kontratën për transportin ndërkombëtar rrugor të mallrave
DIR Departamenti i infrastrukturës rrugore
DLR Deficiti i llogarive rrjedhëse
DR Drejtorati i rrugëve
DZHN Departamenti për zhvillim ndërkombëtar, Mbretëria e Bashkuar
EJL Evropa Juglindore
ESK Enti statistikor i Kosovës
EULEX Misioni i Bashkimit Evropian për sundim të ligjit në Kosovë
FET Fondacioni evropian për trajnime
FMN Fondi monetar ndërkombëtar
FTN Forumi i transportit ndërkombëtar
GpG Gratë për gratë
HAACP Analiza e rrezikut dhe pika e kontrollit kritik
HK Hekurudhat e Kosovës
IBP Investo në Ballkanin Perëndimor
IHD Investimet e huaja direkte
INF Institucion ndërkombëtar financiar
INFRANKOS Infrastruktura kosovare e hekurudhave SH.A
IPARD Instrumenti i asistencës para qasjes në BE për zhvillimin rural
IRJ Ish Republika Jugosllave
KASH Korniza afatmesme e shpenzimeve
KB Kombet e bashkuara
KEK Korporata energjetike e Kosovës
KEMT Konferenca evropiane e ministrave të transportit
KFOR Forca në Kosovë
KKK Korniza kombëtare e kualifikimeve
KMF Kombi më i favorizuar
KN Komisioni ndërministror
KNF Korporata ndërkombëtare financiare
KSSLTG Korniza e standardeve për të siguruar dhe lehtësuar tregtinë globale
MIK Menaxhimi i integruar i kufijve
MPMS Ministria e punës dhe mirëqenies sociale
MTT Ministria e transportit dhe telekomunikacionit
MVD Marrëveshjet për vlerësim doganor
MW Megavat
NEM Normat efektive të mbrojtjes
NNM Norma nominale e mbrojtjes
NRESH Norma reale efektive e shkëmbimit
NSHN Njësi e shumëfishte e naftës
OAE Operator i autorizuar ekonomik
OBD Organizata botërore e doganave
OBT Organizata botërore e tregtisë
OJQ Organizatë joqeveritare
OTEJL Observatori i transportit të EJL
PMK Produkt i mbrojtjes së të korrave
PPB Politika e përbashkët e bujqësisë
PPP Partneriteti publiko-privat
PTAP Politikat e tregut aktiv të punës
PVB Produkti vendor bruto
PVK Pikë vendkalimi kufitar
QA Qendra e aftësimit
RKVR Raporti i kostos së resurseve vendore
RSFJ Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë
SHNTM Shoqata ndërkombëtare e transportuesve të mallit
SIT Sistemi informativ i tregut
SSF Standardet sanitare dhe fitosanitare
TCKR Termocentrali Kosova e Re
TI Teknologjia informative
TIMS Sistemi i menaxhimit të rrezikut tregtar
TIR Transporti rrugor ndërkombëtar
TMDV Trafiku mesatar ditor në vit
TRAINKOS Hekurudhat e Kosovës për transport SH.A
UNCTAD Konferenca e Kombeve të Bashkuara për tregti dhe zhvillim
UNDP Programi për zhvillim i Kombeve të Bashkuara
UNICEF Fondi i Kombeve të Bashkuara për fëmijë
UNMIK Misioni i përkohshëm administrativ i Kombeve të Bashkuara në Kosovë
USAID Agjencia e Shteteve të Bashkuara për zhvillim ndërkombëtar
ZHFH Zhvillimi në fëmijërinë e hershme
ZIP Zyra për informim publik
FALËNDERIMET
Këtë raport e ka përgatitur ekipi me në krye Borko Handjiskin. Kapitujt 1 dhe 2 i ka
përgatitur Borko Handjiski, me të dhënat kryesore dhe dokumentet nga Henk Busz (energjia),
Agim Demukaj (anketa e ambientit afarist dhe konkurrencës në paga), dhe Margit Mischkulnig
(anketa e investitorëve të huaj). Carolina Monsalve ka përgatitur dokumentin e politikave për
lehtësimin e tregtisë dhe transportit (Kapitulli 3) (duke përfshirë kontributin nga Alexander
Kitain), dhe këtë kapitull e ka redaktuar Borko Handjiski. Kapitullin 4 e ka përgatitur Cristobal
Ridao-Cano me kontribut nga Flora Kelmendi (dhe shënimet për historikun nga Isil Oral).
Kapitullin 5 e ka përgatitur Sachiko Miyata me udhëzimet e Caterina Ruggeri Laderchi (në bazë
të rezultateve të një ankete të migrimit që është realizuar bashkë me entin statistikor të
Kosovës). Kapitullin e fundit e ka përgatitur William Sutton në bazë të shënimeve historike nga
Vito Intini.
Përveç këtyre, personeli në vijim ka dhënë kontribut të vlefshëm: Clelia Rontoyanni
(kapitulli 1, për administratën publike), Sachiko Kataoka (kapitulli 4, për arsim), Matin
Kholmatov (kapitulli 5 për migrim), dhe Cora Melani Shaw dhe Andrew Michael Mitchel
(kapitulli 6 për bujqësinë).
Komente të dobishme janë dhënë edhe nga shqyrtuesit tjerë, Ardo Hansson dhe Peter
Grassmann (Komisioni Evropian), dhe nga Irina Astrakhan, Krenar Bujupi, Sudharshan
Canagarajah, Agim Demukajm, Mohinder Gulati, Martin Humphreys, Ron Hood, Laura
Kullenberg, Sarah Michael, Ranjit Nayak, Edon Vrenezi, ekipi i FMN-së në Kosovë dhe
Plamen Kaloyanchev dhe Stefano Dotto nga Komisioni Evropian.
Raporti ka pasur përfitim të madh nga udhëzimet e Bernard Funck, menaxher i sektorit.
Ekipi ka marrë ndihmë të shkëlqyeshme nga Nancy Davies-Cole (përgjegjëse për publikim) dhe
Marija Gavric (ndihmë logjistike për misionet e ekipit në Kosovë).
Ekipi në veçanti dëshiron të falënderojë autoritetet e Kosovës për mikpritjen për
personelin e Bankës Botërore dhe për informatat, komentet dhe kohën e tyre, si dhe
përfaqësuesit e komunitetit të biznesit që na kanë kushtuar kohën e tyre zemërgjerësisht.
Puna në këtë raport ka ardhur si rezultat i një kontributi të madh financiar nga UKaid
nga Departamenti për zhvillim ndërkombëtar, si dhe ndihma financiare nga Swiss Development
Corporation (korporata zvicerane për zhvillim) për realizimin e anketës së migrimit.
Nënkryetar: Philippe H. Le Houerou Drejtoreshë e shtetit: Jane Armitage
Drejtor i sektorit:
Menaxher i sektorit: Luca Barbone
Bernard Funck
Udhëheqës i ekipit: Borko Handjiski
PËRMBAJTJA
PËRMBLEDHJE ......................................................................................................................................................II
1. RRETHANAT STRATEGJIKE DHE MAKROEKONOMIKE ................................................................. 1
A. HYRJE ............................................................................................................................................................ 1 B. REALIZIMI NË SEKTORIN REAL........................................................................................................................ 2 C. NDRYSHUESHMËRIA E POLITIKAVE FISKALE .................................................................................................. 5 D. EKSPORTI I DOBËT KA SI REZULTUAR NE MUNGESËN E BALANCIT TË JASHTËM............................................... 9 E. POTENCIALI I RESURSEVE TË PASHFRYTËZUARA PËR RRITJE......................................................................... 11 F. NXITIMI I ZHVILLIMIT ................................................................................................................................... 19
2. RRITJA E PROSPEKTIT PËR RRITJE EKONOMIKE TË KRIJUAR NGA SEKTORI PRIVAT ... 20
A. HYRJE .......................................................................................................................................................... 20 B. AMBIENTI RREGULLATIV NË KOSOVË .......................................................................................................... 22 C. DOBËSITË NË SUNDIMIN E LIGJIT .................................................................................................................. 23 D. VËSHTIRËSITË NË REGJISTRIMIN DHE LICENSIMIN E BIZNESEVE ................................................................... 26 E. INVESTIMI NË KOSOVË: PERCEPTIMI I INVESTITORËVE TË HUAJ ................................................................... 28 F. ENERGJIA NË KOSOVË: KUFIZIMET DHE MUNDËSITË .................................................................................... 33 G. PËRMBLEDHJE DHE REKOMANDIMET E POLITIKAVE ..................................................................................... 39
3. ROLI I TRANSPORTIT DHE LEHTËSIMIT TË TREGTISË PËR PËRMIRËSIMIN E EKSPORTIT
NË KOSOVË ............................................................................................................................................................ 41
A. HYRJE .......................................................................................................................................................... 41 B. NJË VLERËSIM KRAHASUES I SUKSESIT TË KOSOVËS .................................................................................... 41 C. ROLI I INFRASTRUKTURËS SË TRANSPORTIT ................................................................................................. 44 D. VENDKALIMET KUFITARE DHE BARRIERAT RREGULLATIVE TË TREGTISË ..................................................... 47 E. SHËRBIMET E TRANSPORTIT DHE FUNKSIONIMI I ZINGJIRIT TË FURNIZIMIT ................................................... 57 F. REKOMANDIMET KRYESORE ......................................................................................................................... 60
4. PËRMIRËSIMI I REZULTATEVE TË TREGUT TË PUNËS NË KOSOVË........................................ 62
A. HYRJE .......................................................................................................................................................... 62 B. REZULTATE ZHGËNJYESE TË TREGUT TË PUNËS ............................................................................................ 62 C. ARSYET E NUMRIT TË VOGËL TË TË PUNËSUARVE ......................................................................................... 68 D. MUNDËSITË PËR SHQYRTIM TË SFIDAVE NË TREGUN E PUNËS ....................................................................... 71 E. PËRMBLEDHJE DHE REKOMANDIME .............................................................................................................. 76
5. ROLI I MIGRIMIT DHE PARAVE TË DËRGUARA (REMITANCAVE) ............................................ 78
A. HYRJE .......................................................................................................................................................... 78 B. MIGRIMI NGA KOSOVA ................................................................................................................................. 79 C. NDIKIMI I MIGRIMIT NË REZULTATET E TREGUT TË PUNËS .......................................................................... 83 D. NDIKIMI I PARAVE TË DËRGUARA NË VARFËRI, INVESTIME DHE ZHVILLIM ................................................. 86 E. PËRMBLEDHJE DHE REKOMANDIMET ........................................................................................................... 90
6. ROLI I BUJQËSISË NË STIMULIMIN E PUNËSIMIT DHE ZHVILLIMIT ....................................... 92
A. HYRJE .......................................................................................................................................................... 92 B. PASQYRË E BUJQËSISË NË KOSOVË .............................................................................................................. 93 C. KU QËNDROJNË PËRPARËSITË KRAHASUESE TË KOSOVËS? ....................................................... 98 D. PENGESAT PËR ZHVILLIMIN E BUJQËSISË ................................................................................................... 100 E. RRITJA E KONKURRENCËS NË BUJQËSISË SË KOSOVËS .............................................................................. 106 F. REKOMANDIMET KRYESORE ...................................................................................................................... 112
REFERENCAT ...................................................................................................................................................... 135
ii
PËRMBLEDHJE
1. Zhvillimi ekonomik i Kosovës në dekadën e fundit ka qenë solid, mirëpo, me
produktin vendor bruto (PVB) për kokë banori prej €1,760, ky shtet mbetet një nga më të
varfrit në Evropë. Pas përfundimit të konfliktit, produkti u rrit në norma dyshifrore, i shtyrë
nga përpjekjet e donatorëve për rindërtim. Nga viti 2005, zhvillimi vjetor është zvogëluar në më
pak se 5 përqind. Ndërsa, shtetet tjera në Evropën Juglindore janë zhvilluar më shpejt, prandaj
dallimi në të ardhura është rritur. Ekonomia e Kosovës duhet ta rrisë më se dyfish normën e
zhvillimit në 10 përqind në vit gjatë dekadës së ardhme për të arritur nivelin e të ardhurave të
Shqipërisë (duke supozuar që ekonomia e Shqipërisë vazhdon të rritet me 5.5 përqind në vit
gjatë kësaj periudhe). Që të arrijë nivelin e PVB për kokë banori në Mal të Zi që tash është rreth
€5,700, ekonomia duhet të rritet me 12 përqind në vit për një dekadë të tërë. Njëkohësisht,
Kosova ka rezultatin më të dobët të punësimit në Evropë: norma e papunësisë ka arritur 48
përqind dhe norma e të punësuarve është jashtëzakonisht e ulët (26 përqind). Si pasojë, varfëria
mbetet persistente dhe e përhapur (edhepse e cekët) me 45 përqind të popullsisë që vlerësohet se
konsumon më pak sesa kufiri kombëtar i varfërisë, ndërsa 17 përqind janë në varfëri ekstreme1.
2. Një pjesë e madhe e progresit ekonomik në periudhën e fundit është bazuar në
ndihmën nga donatorët dhe në paratë e dërguara (remitancat), që nuk mund të jetë bazë e
një strategjie të qëndrueshme ekonomike. Në vitet e para pas konfliktit, përpjekjet për
rindërtim e shtynin aktivitetin ekonomik. Ndihma nga donatorët, edhepse është zvogëluar tash
ndjeshëm ka mbetur një burim i rëndësishëm i zhvillimit, por roli i saj do të bjerë në planin
afatmesëm. Zhvillimi në sektorin privat ka filluar ngadalë të dalë në pah seriozisht në dekadën e
fundit. Megjithatë, aktiviteti ekonomik është përqendruar kryesisht në sektorin e shërbimeve që
është rritur përmes të hyrave të mëdha nga paratë e dërguara dhe prania ndërkombëtare në
Kosovë. Investimet e mëdha produktive në sektorin e mallrave të tregtueshme nuk kanë
ndodhur ende, dhe këtë e konfirmon importi i lartë dhe në rritje dhe eksporti shumë i ulët. Në të
ardhmen, rritja e qëndrueshme dhe e shpejtë ekonomike do të varet nga një angazhim më aktiv i
sektorit privat, qoftë të vendit, qoftë të jashtëm.
3. Kosova ka potencial për të kaluar kah zhvillimi më i shpejtë i shtyrë nga sektori
privat. Produktet e Kosovës kanë qasje të lirë në Bashkimin Evropian (BE) dhe shtetet e
marrëveshjes për tregti të lirë të Evropës Qendrore (CEFTA), kështu që eksportet mund të
bëhen shtyllë e rëndësishme për zhvillim. Çlirimi i potencialit të tillë do të kërkonte
harmonizimin e tre faktorëve të prodhimit që tash kanë mbetur pjesërisht të pashfrytëzuar: puna,
toka dhe energjia dhe mineralet. Lajmi inkurajues është që çlirimi i këtij potenciali është në
duart e vetë shtetit, sepse pjesa më e madhe e pengesave të tanishme janë të natyrës së
politikave. Megjithatë, do të kërkohen veprime të njëkohshme në disa fronte të politikave. Ky
memorandum ekonomik i shtetit fokusohet në disa nga mundësitë më të rëndësishme për
1 Kjo normë e varfërisë bazohet në vlerësimet e Bankës Botërore të fundit të cilat i përkasin vitit 2006. Vlerësimet
e azhurnuara të varfërisë pritet të publikohen në gjysmën e dytë të vitit 2010.
iii
zhvillim në Kosovë dhe kjo përmbledhje jep një paraqitje të shkurtër të rezultateve më të
rëndësishme:
Edhepse e vogël dhe pa dalje në det, lokacioni i Kosovës, qasja e lirë në treg dhe
prospektet për anëtarësim në BE japin mundësi të mëdha për zhvillim përmes integrimit
regjional dhe në BE. Ka edhe resurse të mëdha që nuk shfrytëzohen mjaft (fuqia
punëtore, mineralet dhe toka) që duhet të fillohet të shfrytëzohen për të tërhequr
investimet në biznes. Edhepse shumë aspekte të ambientit biznesor janë të favorshme,
rregullore më të thjeshta të biznesit, forcimi i sundimit të ligjit dhe sigurisë, dhe
lehtësimi më i mirë i tregtisë mbeten me rëndësi për t’i aktivizuar këto resurse pasive.
Investimet e huaja në sektorin e minierave dhe rrymës elektrike si dhe në industritë e
orientuara kah eksporti janë me rëndësi thelbësore për të hapur pengesat dhe për të
fuqizuar zhvillimin.
Në krahasim me fqinjët e saj, Kosova ka përparësi kompetitive edhe në fuqinë punëtore
të lirë (por të bollshme dhe të moshës së mirë). Që të shfrytëzohet kjo fuqi punëtore
pasive, përveç se të krijojë kërkesa për vende pune, Kosova duhet të investojë edhe në
zhvillimin e kualifikimeve dhe të kalojë kah fleksibiliteti më i madh i kontratave në
legjislacionin e punës dhe zbatimi më i mirë i tij.
Në fund, toka bujqësore e fragmentuar që tash është djerrë mund të kthehet në një burim
të rëndësishëm të punësimit. Forcimi i të drejtave të pronës, përfundimi i procesit të
privatizimit dhe ofrimi i ndihmës më aktive për bujqit janë të nevojshme për të zhvilluar
më shumë aktivitetin bujqësor.
4. Së pari, që të bëhet integrimi tregtar një shtyllë kryesore e strategjisë së Kosovës
për zhvillim, autoritetet duhet të fokusohen në krijimin e një klime më të favorshme për
eksportet dhe për investimet direkte të huaja të drejtuara kah eksportet (IHD-të). Ambienti biznesor në Kosovë ofron disa përparësi që janë të rëndësishme për një sektor privat
të lulëzuar si dhe për të tërhequr IHD-të në sektorët e tregtisë. Për shembull, sistemi tatimor
është i thjeshtë dhe ka norma të ulëta, dhe tregu i punës nuk është i ngurtë, ndërsa njëkohësisht
pagat janë shumë më të ulëta se në rajon. Këto përparësi në krahasim me rajonin janë shumë me
rëndësi për të tërhequr investitorët e huaj. Megjithatë, këto janë fushat e ambientit biznesor që
janë brengë e madhe në praktikisht të gjitha firmat në Kosovë, si dhe për investitorët potencialë:
Energjia: ndërprerjet e shpeshta të rrymës e kufizojnë prodhimin duke rritur koston për
shkak të nevojës për të përdorur burime alternative të energjisë dhe duke penguar
investimet në pajisje të sofistikuara.
Korrupsioni, krimi dhe funksionimi i përgjithshëm i sundimit të ligjit: gjithashtu rrit
ndjeshëm koston e të bërit biznes, për shembull firmat në Kosovë paguajnë shuma
jashtëzakonisht të mëdha për sigurim.
Procedurat e kushtueshme dhe të gjata të regjistrimit të biznesit dhe të licencimit:
pengojnë aktivitetin e ndërmarrjeve, ose së paku i shtyjnë firmat në ekonomi joformale.
5. Kosova do të ketë nevojë të tejkalojë edhe dy pengesa ndaj tregtisë. Së pari, kur
është fjala për konkurrencën në tregjet e huaja, të gjitha shtetet tjera në rajonin e Evropës
Juglindore (EJL) duket se kanë përparësi në konkurrencë në krahasim me Kosovën sa i përket
iv
plasimit të produkteve të tyre në tregun e synuar. Shqipëria, Kroacia dhe Mali i zi kanë qasje të
drejtpërdrejtë në det, që e zvogëlon dukshëm koston e transportit. Ish Republika Jugosllave e
Maqedonisë (IRJM) është më afër portit detar të Selanikut dhe ka ambient më të mirë të tregtisë
dhe logjistikës. Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia e Mali i zi janë shumë më afër tregjeve të
Evropës Perëndimore, që është destinacioni kryesor për produktet e rajonit.
6. Infrastruktura e transportit në Kosovë ka vuajtur nga vite të tëra të mungesës së
investimeve si dhe nga dëmi nga lufta, prandaj ekziston barra e mirëmbajtjes dhe nevoja për
investime të reja. Për më tepër, barrierat politike i bllokojnë eksportet në Kosovë: vula doganore
e autoritetit doganor të Kosovës nuk njihet nga Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia dhe Mali i
Zi, dhe kamionët me tabela të regjistrimit të Kosovës mund të hyjnë vetëm në Shqipëri, ish RJ
të Maqedonisë dhe në Mal të Zi. Në fund, që të dërgohen mallrat përtej kufirit megjithë
progresin e madh të bërë në vitet e fundit, kërkohet më shumë kohë dhe para sesa në shumicën e
shteteve në rajon. Eksportuesit në Kosovë kanë nevojë për më shumë dokumentacion sesa në
shtetet tjera në rajon dhe koha për ta kryer eksportin është mesatarisht më e madhe sesa në
shtetet tjera të EJL-së (shih kapitullin 3).
7. Tejkalimi i këtyre pengesave do të kërkojë të ndërmerren masa të politikave si dhe
investime në infrastrukturë. Kapitulli 3 për lehtësimin e tregtisë dhe transportit ofron një listë
të rekomandimeve për politika për mënyrat për të rritur efektivitetin e funksionimit të doganave
dhe agjencive tjera kufitare. Disa nga këto masa, siç është sinkronizimi i orarit të punës së
doganave dhe shërbimeve të inspektimit veterinar janë shumë lehtë të implementohen dhe mund
të shkurtojnë kohën e pritjes në kufi. Gjithashtu, përmirësimi i infrastrukturës së cilësisë
(standardizimi, akreditimi dhe metrologjia) është me rëndësi për të siguruar që produktet e
Kosovës të mund të hyjnë në tregjet e synuara. Miratimi i standardeve evropiane dhe
ndërkombëtare është detyrim për të plasuar produktet në tregun e BE-së dhe gjithnjë e më
shumë edhe në tregun e CEFTA-s, sepse shtetet tjera të CEFTAS shpejt janë duke miratuar
standardet e BE-së. Progresi në këtë fushë do të thotë edhe një hap të madh përpara në procesin
e integrimit të BE-së sepse kjo është një nga fushat kryesore të acquis communautaire
Evropian2.
8. Njëkohësisht, Kosova duhet të investojë në rrjetin e saj të transportit për të
plotësuar kërkesat në rritje. Në ambientin e tanishëm të resurseve të kufizuara financiare,
duhet t‘i jepet prioritet pikave të vendkalimit kufitar ku pjesa më e madhe e eksporteve dalin
nga shteti. Përveç kornizës së qëndrueshme të financimit për këto investime, duhet t‘i kushtohet
më shumë vëmendje efikasitetit të shpenzimeve në infrastrukturë: kornizat joadekuate të
prokurimit dhe partneriteteve publiko-private (PPP) mund të rrisin në mënyrë të ndjeshme
koston e projekteve të transportit. Në parim, preferencë duhet gjithmonë t‘i jepet procedurave
transparente dhe të hapura të ofertimit për të marrë vlerën më të mirë.
9. Baza e kapitalit në Kosovë është e kufizuar prandaj ekonomia duhet të bazohet në
investimet e huaja për të çliruar plotësisht potencialin e saj për eksport dhe zhvillim. Një
anketë e investimeve të huaja që është kryer nga Banka Botërore në vitin 2009, tregon që
investitorët e huaj kanë pak a shumë të njëjtat brenga për kushtet e investimit në Kosovë si edhe
2 Acquis i BE është organi i të drejtave dhe obligimeve të përbashkëta që lidhin të gjitha shtetet anëtare së bashku
brenda Bashkimit Evropian.
v
firmat vendore. Investitorët e huaj ngurrojnë të investojnë për shkak të perceptimeve të tyre
lidhur me joefikasitetin në administratën publike, rregulloret komplekse (për shembull për të
marrë një leje ndërtimi), dhe korrupsionit, përveç tjerash. Përveç këtyre sfidave, që janë
shpjeguar më të detaje në kapitullin 2, edhe një pengesë tjetër për investimet e firmave të huaja
është perceptimi i tyre i rrezikut të lartë politik në Kosovë. Firmat e huaja që tashmë janë në
Kosovë kanë perceptim shumë më pozitiv të mundësive të Kosovës për investime sesa firmat e
huaja që ende nuk kanë hyrë në tregun e Kosovës, prandaj për të tërhequr më shumë investime
të huaja, autoritetet duhet të marrin masa për të përmirësuar imazhin e Kosovës jashtë.
10. Që të përmirësohet ambienti i biznesit, autoritetet duhet të veprojnë në disa fronte,
por fokusi kryesor duhet të jetë që të sigurohet mbrojtja e pronës, zbatimi më i mirë i
kontratave, dhe transparenca më e madhe për të zvogëluar në minimum sjelljen
korruptive. Këto përmirësime kërkojnë një proces që nuk është i lehtë dhe kërkon shumë kohë.
Megjithatë, mund të arrihet shumë në planin afatshkurtër dhe afatmesëm duke marrë masat si:
Zgjerimi i kadastrës së pronës së patundshme dhe fillimi i planifikimit të zonave
Thjeshtimi i regjistrimit të bizneseve duke paraqitur një pikë ku ofrohen të gjitha
shërbimet (one-stop-shop) dhe zvogëlimi i shpenzimeve të regjistrimit dhe kërkesave
minimale të kapitalit
Eliminimi i rregulloreve të panevojshme të biznesit lidhur me marrjen e licencave dhe
lejeve (fokusi urgjent duhet të jetë te lejet e ndërtimit)
Forcimi i kapacitetit (me personel dhe pajisje) të atyre institucioneve publike që ofrojnë
shërbime për firmat (për shembull, regjistrimi i bizneseve dhe lejet).
Forcimi i sistemit të gjykatave për të përmirësuar zbatimin e kontratave
11. Një burim tjetër i zhvillimit për Kosovën janë resurset e bollshme natyrore,
veçanërisht ato në sektorin e energjisë. Momentalisht, linjiti në Kosovë dhe resurset tjera
natyrore janë kryesisht të pashfrytëzuara, ndërsa energjia është problemi kryesor dhe më i madh
i afarizmit. Shfrytëzimi i resurseve të mëdha të linjitit do të ndihmonte që të hiqet një nga
pengesat më të mëdha me të cilat përballen firmat në Kosovë dhe mund të gjenerojë të hyra të
konsiderueshme për buxhetin qendror dhe mundësisht edhe eksport të rrymës elektrike. Plumbi,
zinku dhe magnezi janë gjithashtu të bollshëm dhe rivënia në funksion e këtyre minierave mund
të japë kontribut të vlefshëm për punësim dhe zhvillim.
12. Qeveria është duke zhvilluar një strategji për të zgjidhur problemin e energjisë. Një program për zvogëlimin e shpejtë të humbjeve komerciale është me rëndësi kritike për
shëndetin e këtij sektori dhe për buxhetin. Qeveria duhet ta bëjë vjedhjen e rrymës vepër penale,
të fillojë t‘i dënojë kryesit e kësaj vepre ashpër dhe të japë fonde për gjykatat që të merren në
mënyrë ekspeditive me rastet e mospagesës së faturave dhe me vjedhjet. Që të krijohen resurset
financiare për investimet që janë urgjente në këtë sektor, qeveria duhet t‘i ndihmojë Korporatës
energjetike të Kosovës (KEK-ut) që të zvogëlojë numrin masiv të punëtorëve në kompani dhe të
vendosë një program të rritjes së rregullt të tarifave, siç kërkohet nga nevojat e investimeve dhe
ato të punës. Në fund, kryerja e shpejtë e procesit të tenderit për kompleksin e ri të minierës së
linjitit/fabrikës është me rëndësi të madhe për të siguruar furnizim afatgjatë me rrymë. Ri-
vi
funksionalizimi i kapaciteteve tjera të minierave kërkon kapital të huaj. Që të tërhiqen IHD-të
në sektorin e minierave, të drejtat pronësore të minierave shtetërore duhet të sqarohen para se të
vazhdojë procesi i privatizimit. Privatizimi i suksesshëm do të varet edhe nga forcimi i fushave
të diskutuara më parë të klimës së investimeve.
13. Si burim i tretë i zhvillimit potencial, fuqia punëtore e madhe dhe e pashfrytëzuar e
Kosovës është edhe e re dhe e lirë me standarde regjionale, së paku në nivelin e
pakualifikuar. Kosova dhe Shqipëria kanë pagat më të ulëta në rajon, një përparësi e
rëndësishme për eksportet që kërkojnë fuqi punëtore. Konkurrueshmëria e Kosovës në paga
është shumë e fuqishme në sektorët ku nuk kërkohen kualifikime të larta, por shumë më e dobët
në sektorët që kërkojnë kualifikime të larta për shkak të premiumit të lartë të kualifikimit.
Prandaj, në planin afatmesëm dhe afatshkurtër, fokusi duhet të vendoset në tërheqjen e më
shumë investimeve të huaja në sektorët me kualifikime të ulëta, ku kërkohet fuqi punëtore, dhe
të orientuara kah eksporti për të shfrytëzuar numrin e madh të kosovarëve të papunë.
14. Momentalisht, pjesa më e madhe e fuqisë punëtore është e pashfrytëzuar. Megjithë
zhvillimin solid të arritur në vitet e fundit, papunësia është rritur në 48 përqind, sipas
statistikave të fundit. Edhepse një pjesë e të papunëve janë të angazhuar përmes sektorit
joformal, papunësia është e përhapur gjerë, në veçanti te rinia dhe gratë. Presioni në tregun e
punës do të vazhdojë të rritet sepse Kosova ka popullsinë më të re në Evropë, dhe me dhjetëra
mijëra njerëz hyjnë në tregun e punës çdo vit, me pak shpresa se do të gjejnë punë. Përveç
implikimeve ekonomike, mungesa e vendeve të punës i detyron shumë njerëz që të jetojnë në
varfëri.
15. Shkaku kryesor i rezultatit të dobët të tregut të punës janë kërkesat e pakta për
punë. Sektori privat në Kosovë është i dobët dhe i paktë, pjesa më e madhe e punëtorëve janë të
punësuar në mikro-biznese, në sektorë me pak vlerë të shtuar dhe punë pa kualifikime të larta.
Për më tepër, pjesa më e madhe e firmave kanë stagnuar, prandaj prospekti për të rritur kërkesat
për punë është i dobët. Shumë firma punojnë në sektorin joformal, që edhe më shumë e dëmton
produktivitetin e tyre. Kjo nuk duhet të jetë befasuese sepse mesatarisht kërkohen shtatë javë që
të fillohet një biznes në Kosovë dhe kostoja dhe kërkesat minimale të kapitalit janë të
konsiderueshme. Për krahasim, kërkohet më pak se katër ditë dhe aspak kapital minimal që të
fillohet një biznes në IRJ të Maqedonisë dhe në Gjeorgji. Njëkohësisht, organizimet fleksibile
për punë në legjislacionin e tanishëm të punës janë të kufizuara, dhe respektimi i legjislacionit
nga ana e firmave është i dobët.
16. Rritja e kërkesës për punë kërkon pikë së pari të përmirësohen kushtet e bërjes
biznes. Përveç kësaj, draft kodi i punës duhet të bëhet më i lehtë për t‘u zbatuar dhe të ofrojë
më shumë llojllojshmëri dhe fleksibilitet të kushteve të punësimit. Këto dispozita duhet të
ndihmojnë që të rritet formaliteti në punë dhe mund të ndihmojë promovimin e punësimit të
femrave. Është gjithashtu me rëndësi të sigurohet që kodi i punës të përfshijë dispozita adekuate
për mbrojtje të punëtorëve dhe që këto të implementohen mirë.
17. Kualifikimet e ulëta të popullsisë janë shkaku i dytë për nga rëndësia i
funksionimit të dobët të tregut të punës. Mbi gjysma e popullsisë së moshës së punësimit në
Kosovë nuk e kanë përfunduar arsimin e mesëm, dhe vetëm 1 nga çdo 12 kosovarë ka diplomë
vii
universitare. Edhepse Kosova ende është larg nga ekonomia e kualifikimeve të larta, tashmë ka
shenja që kërkesa për aftësi më të larta është në rritje dhe megjithë numrin e madh të të
papunëve, për disa firma është vështirë të gjinden punëtorët me aftësitë e duhura.
18. Fitimi i aftësive është i lidhur ngushtë me sektorin e arsimit, dhe qeveria ka bërë
progres të konsiderueshëm në reformimin e sistemit arsimor, por nevojitet më shumë
progres. Rritja e nivelit të arsimit është një proces i gjatë dhe do të kërkojë investime
institucionale dhe fizike në institucionet arsimore. Nevoja urgjente është të përmirësohen
shkathtësitë për punësim përmes aftësimit profesional dhe arsimit universitar, por fokusi në
nivele më të ulëta të arsimit duhet të mbahet, sepse në planin afatgjatë do të ketë si rezultat
aftësi më të larta themelore dhe të përgjithshme të punës. Mundësitë për të mësuar pas
shkollimit – që natyrisht se lidhen me sistemin formal shkollor –duhet të zhvillohen gjithashtu
për të siguruar azhurnimin e vazhdueshëm të aftësive të punëtorëve për t‘iu përshtatur kërkesës
për punë. Në fund, lidhja ndërmjet arsimit dhe kërkesave për kualifikime duhet të forcohet me
bashkëpunim më të madh ndërmjet institucioneve arsimore dhe sektorit privat gjatë përgatitjes
së planprogramit për të zhvilluar shkathtësitë për të cilat ka nevojë tregu.
19. Migrimi gjithmonë ka qenë pjesë e rëndësishme e tregut të punës në Kosovë. Tradicionalisht, migrimi ka qenë i lartë në Kosovë, dhe ka sjellë shumë përfitime pozitive. Pikë
së pari, e ka zbutur një pjesë të presionit të tregut të punës. E dyta, ka sjellë të ardhura të
konsiderueshme. Në vitin 2009, paratë e dërguara ishin rreth €500 milion, dhe ishin burimi më i
madh i të ardhurave të jashtme për Kosovën. Paratë e dërguara ofronin një siguri për të varfrit
dhe kanë ndihmuar që shumë familje të qëndrojnë larg varfërisë, edhepse kjo mund ta ketë rritur
nivelin më të ulët të pagës që do të pranohej nga të papunët. Dhe në fund, migrimi duket se ka
çuar në një ―kthim të trurit‖ sepse migruesit që po kthehen, edhepse të paktë, kanë marrë aftësi
të reja dhe kanë pasur sukses relativ në tregun e punës.
20. Politikat publike mund të forcojnë kontributin e migrimit në zhvillimin e Kosovës.
Pasi që migrimi pritet të vazhdojë, qeveria duhet të forcojë kapacitetin e saj institucional për të
monitoruar dhe menaxhuar migrimin. Hyrjet e pagesave nga jashtë pritet të mbeten të
konsiderueshme, dhe kanalizimi i më shumë fondeve të tilla përmes sektorit bankar mund ta
rrisë bazën e depozitave, dmth të rrisë potencialin e bankës për kredi. Gjithashtu diaspora e
Kosovës paraqet një burim të pashfrytëzuar të IHD-ve dhe kapitalit njerëzor sepse deri më tash
vetëm pak migrues janë kthyer në shtëpi që të investojnë ose të punojnë. Në parim, për
migruesit janë më të njohura rrethanat dhe mundësitë lokale sesa për investitorin tipik të huaj,
prandaj ata ka më shumë gjasa të investojnë në atdheun e tyre. Megjithatë, momentalisht
migruesit përballen me të njëjtat pengesa të ambientit biznesor si edhe firmat lokale, dhe
prandaj nuk nxitojnë që të kthehen dhe të investojnë në Kosovë, gjë që e thekson edhe më tepër
nevojën urgjente për ta përmirësuar klimën e biznesit.
21. Në fund, promovimi i shfrytëzimit të tokës për aktivitetet bujqësore mund të japë
kontribut të ndjeshëm për punësimin, eksportin dhe zhvillimin. Bujqësia tradicionalisht ka
qenë aktivitet i rëndësishëm ekonomik në Kosovë, duke përfshirë deri çerekun e produktit total,
por sot shfrytëzimi i tokës bujqësore është relativisht i paktë. Edhepse është bërë një progres në
privatizimin e tokës, zgjidhja për ndërmarrjet e mëdha shtetërore ka krijuar pengesa të reja ndaj
zhvillimit të këtij sektori. Është fragmentuar ndjeshëm struktura e fermave, duke e bërë fermën
viii
mesatare vetëm rreth 1.4 hektarë, dhe ka çuar në një rënie të arave dhe ujitjes. Pra në këtë
kontekst të shfrytëzimit të ulët të tokës, papunësisë së lartë në zonat rurale dhe nivelit të ulët të
kualifikimit të të papunëve, bujqësia mund të bëhet burim i rëndësishëm i punësimit. Zhvillimi
dhe nxitja e sektorit të bujqësisë mund të çojë në investime në industrinë e ushqimit, që nga ana
tjetër mundëson zëvendësim të importeve dhe eksporteve dhe bën që vendet e punës të kalojnë
në aktivitete më produktive.
22. Që të stimulohet aktiviteti bujqësor, autoritetet duhet të forcojnë politikat e tokës
dhe ato bujqësore, të përmirësojnë tregjet bujqësore, dhe të përfundojnë privatizimin dhe
konsolidimin e tokës bujqësore. Për politikat e tokës, zhvillimi i sistemit të kadastrës është i
nevojshëm për të përforcuar të drejtat e pronës: jo vetëm pronësia e tokës por edhe informatat e
tregut të tokës. Kjo ka shumë rëndësi për të mundësuar të toka të transferohet në shfrytëzim më
efikas, dhe të mundësohet që investimet të rrisin konkurrencën në bujqësi. Politikat dhe
shpenzimet në bujqësi duhet të orientohen në investimet totale, dhe jo sipas masave të
deformimit të tregut (siç është dhënia e subvencioneve fermave që nuk kanë pozitë të mirë në
konkurrencë). Kjo mund të arrihet përmes investimeve në infrastrukturën publike dhe përmes
dhënies së granteve për investimet private me aspekt të të mirave publike. Programi i tanishëm i
konsolidimit të tokës i Ministrisë së bujqësisë, pylltarisë dhe zhvillimit rural, që lehtëson që
pjesëmarrësit të shkëmbejnë, blejnë dhe shesin parcela të tokës, duhet të vazhdojë (dhe të
zgjerohet), dhe privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore duhet të përfundojë.
23. Që ta përmbledhim, Kosova mund të bëjë progres të ndjeshëm ekonomik dhe të
afrohet me pjesën tjetër të rajonit në nivel të të ardhurave në Evropë. Zhvillimi i shpejtë
dhe i qëndrueshëm nga ana tjetër do të ndihmonte që të zbutet varfëria, të stimulohet punësimi,
dhe të përmirësohen indikatorët socialë, siç janë indikatorët e shëndetësisë dhe arsimit.
Zvogëlimi i reformave nga ana tjetër, vetëm do të zgjeronte dallimin në të ardhura dhe integrim
me pjesën tjetër të rajonit sepse shtetet tjera të EJL-së kanë bërë progres solid në reformimin e
ambientit të tyre biznesor si dhe në integrimin në BE. Tejkalimi i sfidave që i mbajnë të
pashfrytëzuara resurset kryesore të Kosovës jo vetëm që do të çlironte potencialin e saj
ekonomik, por edhe do ta sillte Kosovën përmes konvergjencës së të ardhurave, integrimit
ekonomik dhe reformës institucionale më afër me Bashkimin Evropian.
ix
Tabela ES1. Hapat kryesorë të ardhshëm dhe rekomandimet për politika
Fusha e
politikave
Rekomandimet
kryesore
Hapat e mëtutjeshëm
Menaxhimi
makroekonomik
Mbajtja e stabilitetit
makroekonomik
Përmirësimi i
menaxhimit të
investimeve publike
Implementimi i politikave fiskale të matura (të evitohet
deficiti i tepërt)
Përfshirja e buxhetit vjetor në Kornizën Afatmesme të
Shpenzimeve
Përmirësimi i planifikimit dhe realizimit të projekteve të
investimit publik, dhe shfrytëzimi i ofertimit të hapur për
projektet e mëdha të infrastrukturës
Zhvillimi i
sektorit privat
Forcimi i sundimit të
ligjit dhe në veçanti
sigurimi i mbrojtjes së
pronës
Përmirësimi i
rregulloreve të biznesit
për të zvogëluar
ekonominë joformale
dhe për të nxitur
ndërmarrësinë
Transformimi i sektorit
të energjisë
Zvogëlimi i kohës dhe kostos së regjistrimit të një biznesi
(hapja e ―one-stop-shops‖)
Zgjerimi i informatave të kadastrës së pronës së
patundshme
Eliminimi i procedurave të panevojshme dhe forcimi i
kapacitetit administrativ lidhur me regjimin rregullativ të
bërjes së biznesit, veçanërisht lidhur me licencimin e
bizneseve dhe të ndërtimit
Forcimi i sistemit të gjykatave për të përmirësuar nivelin e
zbatimit të kontratave
Implementimi i masave të politikave të strategjisë së
energjisë që do të përmirësonin gjendjen financiare të
KEK-ut dhe përfundimi i procesit të prokurimit për
termocentralin e ri
Lehtësimi i
tregtisë
Rritja e efektivitetit të
doganave
Përmirësimi i rrjetit të
rrugëve
Përmirësimi i
infrastrukturës
kombëtare të cilësisë
Përmirësimi i korridoreve të transportit që janë më të
rëndësishmit për tregti
Përvetësimi i standardeve evropiane për produkte
Sinkronizimi i orareve të punës së shërbimit të doganës dhe
të inspektimit veterinar
Puna dhe
migrimi
Përmirësimi i kërkesës
për punë
Forcimi i kualifikimeve
arsimore
Lehtësimi i migrimit
Përmirësimi i legjislacionit të punës për të mundësuar më
shumë fleksibilitet dhe mbrojtje më të mirë të punëtorëve
Forcimi i planprogrameve për të plotësuar kërkesat e tregut
dhe përmirësimi i cilësisë së mësimdhënies
Forcimi i kapacitetit të institucioneve përgjegjëse për
menaxhimin e politikës së migrimit dhe marrja e masave
për të formalizuar transferin e pagesave nga diaspora
Bujqësia Forcimi i politikave të
tokës
Përmirësimi i tregut të
faktorëve të prodhimit
Përmirësimi i
shpërndarjes së
Zhvillimi i kadastrës (regjistrit dhe azhurnimi i të dhënave
të tokës në bazat elektronike të të dhënave)
Finalizimi i programit të konsolidimit të tokës dhe
përfundimi i privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore
Vendosja e një sistemi të informimit të tregut që përfshin
informatat për faktorët
x
shpenzimeve publike Dhënia e shpenzimeve publike për më shumë investime dhe
përkrahja bujqësore e orientuar kah shërbimet
Fokusimi i shpenzimeve publike në grantet për investime
private me aspekt të të mirave publike, për shembull:
objektet për deponim bujqësor ose sistemet e mbledhjes së
qumështit
1. RRETHANAT STRATEGJIKE DHE MAKROEKONOMIKE
A. HYRJE
1.1. Kosova ka popullsi prej rreth 2 milion banorë, dhe me produktin vendor bruto
(PVB) për kokë banori prej €1,760, është një nga shtetet më të varfra në Evropë. Varfëria
mbetet persistente dhe e përhapur edhepse e cekët3, me 45 përqind të popullsisë që vlerësohet se
jetojnë nën kufirin kombëtar të varfërisë, ndërsa 17 përqind janë në varfëri ekstreme sipas të
dhënave të fundit në dispozicion4. Me normë të papunësisë prej 48 përqind dhe normë shumë të
ulët të punësimit (26 përqind), Kosova ka rezultatin më të dobët të punësimit në Evropë5.
Megjithatë, ekonomia e Kosovës karakterizohet me sektor të madh joformal, që nënkupton
punësim pak më të lartë sesa që janë të dhënat zyrtare. Megjithatë, papunësia është shumë e
lartë sipas standardeve regjionale. Për më tepër, ekonomia mbetet gjerësisht e varur nga paratë
nga diaspora dhe nga ndihmat e donatorëve.
1.2. Zhvillimi ekonomik i Kosovës ka qenë solid që nga fundi i konfliktit në vitin 1999. Ekonomia e Kosovës është e dëmtuar nga pasiguritë pas konfliktit, lidhjet e shkëputura të
tregtisë së jashtme dhe një periudhë e gjatë e investimeve të pamjaftueshme në infrastrukturë. E
shtyrë nga përpjekjet masive të rindërtimit të financuara nga donatorët, rritja e PVB-së ka qenë
fillimisht dyshifrore në vitin 2000–2001, por mesatare më vonë, megjithë vazhdimin e
financimit nga donatorët dhe pagesat nga diaspora. Qëndrueshmëria e këtij suksesi ekonomik
mbetet problematike, dhe nëse zvogëlohet ndihma e huaj dhe këto pagesa, Kosova është e qartë
se ka nevojë të zëvendësojë këto rrjedha me fitimet nga eksporti dhe me investimet e huaja.
3 Varfëria në Kosovë duket e cekët dhe konsumi mesatar i nevojshëm për të ikur nga varfëria është rreth 10 përqind
e kufirit të varfërisë. Varfëria e cekët përforcohet me koeficientin mesatar të Ginit në Kosovë. 4 Kjo normë e varfërisë bazohet në vlerësimet e fundit në dispozicion të Bankës Botërore që i përkasin vitit 2006.
Vlerësimet e azhurnuara të varfërisë pritet të publikohen në gjysmën e dytë të vitit 2010. 5 Burimi: Anketa e fuqisë punëtore 2008, Enti statistikor i Kosovës (ESK). Metodologjia në anketën e vitit 2008 ka
ndryshuar, personat që prodhojnë për konsum të vetin në fermën e vet, dhe nuk shesin asnjë produkt nuk
konsiderohen si të punësuar.
2
B. REALIZIMI NË SEKTORIN REAL
1.3. Pas bumit ekonomik pas konfliktit, zhvillimi ekonomik ka qenë mesatar. Ndërmjet
viteve 2005 dhe 2007, zhvillimi mesatarisht ka qenë rreth 4 përqind dhe është shtyrë nga rritja e
fuqishme në investime dhe konsum. Edhe eksporti është rritur shpejt, por nga një bazë shumë e
ulët fillestare, pra kontributi i tij ka qenë më modest. Zhvillimi ka arritur maksimumin me 5.5
përqind në vitin 2008, kryesisht për shkak të një politike fiskale ekspansioniste, dhe është
zvogëluar lehtë në 4 përqind në vitin 2009.
Kutia 1: Fokusi dhe metodologjia e memorandumit ekonomik të shtetit
Ky Memorandum ekonomik i shtetit (MESH) është i pari pas shpalljes së pavarësisë dhe bartjes së
administratës nga Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) në Qeverinë e Kosovës. MESH
i mëparshëm është botuar në vitin 2004. Qëllimi kryesor i MESH-it është të identifikohen burimet
kryesore të zhvillimit të ekonomisë së Kosovës në planin afatmesëm, të vlerësohen pengesat kryesore
ndaj çlirimit të potencialit për rritje, dhe dhënia e rekomandimeve për politika për t‘i hequr këto pengesa.
Fushëveprimi i MESH-it nuk është gjithëpërfshirës. Fokusi është në fushat më të rëndësishme të
politikave për zhvillim ekonomik, dhe disa fusha (psh sektori financiar ose administrata publike),
edhepse me rëndësi, nuk janë analizuar në detaje qoftë pse janë mbuluar në raportet tjera të kohëve të
fundit (të Bankës Botërore ose nga burimet tjera) qoftë pse nuk ka mjaft të dhëna në dispozicion .
Gjetjet analitike në raport bazohen në disa burime të informatave, duke përfshirë : (i) dy anketa në teren
(për investimet e huaja dhe për migrimin), (ii) anketat dhe raportet globale (siç janë indikatorët e ―Si të
bësh biznes‖), (iii) seminaret publike, (iv) të dhënat ekonomike për Kosovën dhe shtetet krahasuese, dhe
(v) diskutimet me autoritetet kosovare, firmat dhe organizatat tjera. Kudo që ka qenë e mundur, është
përdorur vlerësimi krahasues me shtetet tjera në rajon.
3
Tabela 1: Indikatorët kryesorë ekonomikë
Burimi: Autoritetet kosovare dhe vlerësimet e personelit të FMN-së.
1.4. Kriza globale financiare dhe ekonomike ka pasur relativisht pak ndikim në
ekonomi, duke pasqyruar integrimin e kufizuar ndërkombëtar të Kosovës. Efektet negative
të krizës janë bartur përmes tri kanaleve: eksportet, IHD-të dhe paratë e dërguara nga diaspora.
Edhepse eksportet e Kosovës kanë vuajtur një rënie të shpejtë (rreth 18 përqind) në vitin 2009,
pjesëmarrja e tyre që ende është e vogël në PVB (rreth 5 përqind) do të thotë që ndikimi në
zhvillimin e përgjithshëm është relativisht i vogël. Poashtu, sipas të dhënave preliminare, IHD-
të kanë rënë për 22 përqind dhe paratë e dërguara nga diaspora për rreth 8 përqind. Përveç
humbjes së apetitit për investime, rënia e IHD-ve mund t‘i atribuohet edhe ngadalësimit të
procesit të privatizimit që ka ardhur si rezultat i transformimit të agjencisë së privatizimit. Rënia
në paratë e dërguara ka qenë më e vogël sesa që është paraparë kryesisht sepse migrimi në
Kosovë është afatgjatë për nga natyra: 70 përqind të migruesve kanë shtetësi të huaj (shih
kapitullin 5 për më shumë informata). Sektori bankar ka mbetur stabil, me depozita dhe me
kredi për sektorin privat që kanë vazhduar të rriten në vitin 2009 dhe 2010. Ka dëshmi
megjithatë, që bankat janë bërë më të matura në dhënien e kredive, kryesisht për shkak se
kreditë e këqija janë duke u rritur ngadalë. Efektet negative të krizës globale financiare janë
kompensuar me politikën fiskale ekspansioniste të qeverisë, që ka mbajtur norma mesatare të
rritjes.
1.5. Suksesi ekonomik i Kosovës në katër vitet e fundit ka qenë relativisht më i dobët
sesa në Evropën Juglindore (EJL) (para krizës). Në vitin 2006 dhe 2007, siç është treguar në
Tabela 2 Kosova ka pasur zhvillimin më të ngadalshëm në rajon. Në vitin 2008, disa shtete të
2005 2006 2007 2008 2009
(përqind ndryshim)
PVB rritja reale 3.8 3.8 4.0 5.4 4.0
PVB për kokë banori 2.4 2.3 2.7 3.8 2.5
Konsumi 5.8 2.2 6.1 3.7 2.6
Investimet -6.1 1.3 3.9 15.5 12.6
Eksportet 8.8 31.9 11.7 4.2 -1.2
Importet 4.1 5.7 11.8 6.0 3.5
CPI, mesatarja e periudhës -1.4 0.6 4.4 9.4 -2.4
(përqind e PVB)
Investimet 24.5 25.6 26.0 28.9 29.3
Gjendja e llogarisë rrjedhëse -7.4 -6.7 -8.8 -16.0 -18.7
Transferet zyrtare 12.2 10.2 8.7 7.5 6.4
Neto investimet e huaja direkte 3.6 9.3 12.6 8.9 7.8
Pikat e memorandumit:
PVB (mijë Euro) 3,005 3,118 3,411 3,849 3,843
PVB për kokë banori (Euro) 1,451 1,485 1,605 1,784 1,754
Popullsia (mijë) 2,070 2,100 2,126 2,158 2,190
4
EJL-së, siç është Kroacia, tashmë kishin filluar të ndjejnë ndikimin e krizës ekonomike, dhe në
vitin 2009, tërë rajoni është prekur shumë nga kriza. Për dallim nga rajoni zhvillimi i Kosovës
ka mbetur solid dhe ekonomia e saj e kaloi tërë rajonin, duke u rritur me 4 përqind. Në fakt,
Kosova dhe Shqipëria ishin dy ekonomitë e vetme që shënuan rritje të PVB-së në vitin 2009.
Megjithatë, Kosova duhet ta shpejtojë ndjeshëm zhvillimin e saj nëse dëshiron të arrijë nivelet
rajonale të të ardhurave. Për shembull, ekonomia e Kosovës duhet të rritet me 1 përqind në vit
për një dekadë për të arritur nivelin e të ardhurave në Shqipëri (duke supozuar që ekonomia e
Shqipërisë vazhdon të rritet me 5.5 përqind në vit gjatë kësaj periudhe). Dhe për të arritur PVB-
në e tanishëm për kokë banori në Mal të Zi, që është €5,700, ekonomia e Kosovës duhet të rritet
me 12 përqind në vit për një dekadë të tërë.
Tabela 2: Rritja e PVB-së në Evropën Juglindore
2005 2006 2007 2008 2009
PVB për
banor, në
US$
Shqipëria 5.5 5.0 6.0 6.5 2.2 4,016
Bosnja dhe Hercegovina 5.0 6.2 6.8 5.4 -3.4 4,907
Bullgaria 6.2 6.3 6.2 6.0 -5.0 6,546
Kroacia 4.2 4.7 5.5 2.4 -5.8 15,637
IRF e Maqedonisë 4.1 4.0 5.9 4.8 -0.7 4,650
Kosova 3.8 3.9 5.0 5.4 4.0 2,618
Mali i Zi … 8.6 10.3 6.9 -7.0 7,925
Serbia … 5.2 6.9 5.5 -2.9 6,713
Letonia 10.6 12.2 10.0 -4.6 -18.0 14,876
Romania 4.1 7.7 6.0 7.1 -7.1 9,288
Sllovenia 4.5 5.8 6.8 3.5 -7.8 25,429
Burimi: vlerësimet e personelit të Bankës Botërore.
1.6. Tabela 3 tregon që ekonomia e Kosovës është përqendruar më së shumti në
shërbime dhe bujqësi. Bujqësia, që ka marrë pjesë me 25 përqind në PVB në vitet 1980s dhe
në fillim të viteve 1990, ka zvogëluar pjesëmarrjen në PVB për rreth 12 përqind. Ndërtimet dhe
patundshmëritë së bashku marrin pjesë me 25 përqind në PVB. Këta sektorë janë rritur për
shkak të kërkesës së madhe për ndërtim të shtëpive dhe si rezultat i pranisë së madhe
ndërkombëtare. Diversifikimi ekonomik i industrisë dhe thellimi financiar ende nuk ka filluar.
Produktet industriale janë rritur në vitet e fundit, por pjesëmarrja e tyre në PVB është vetëm 11
përqind dhe në fakt ka rënë ndërmjet viteve 2005 dhe 2007 (për shkak të rritjes më të shpejtë në
sektorët tjerë). Ndërmjetësimi financiar është rritur por pjesëmarrja e tij në PVB mbetet
relativisht e ulët.
Tabela 3: Struktura e PVB-së sipas sektorit
Sektori 2005 2006 2007
Bujqësia dhe peshkataria 11.3 11.7 12.0
Xehetaria (qymyri dhe tjera) 0.6 0.6 0.7
Industria, energjia dhe furnizimi me ujë 13.1 12.9 11.2
Ndërtimtaria 8.4 8.9 10.0
5
Tregtia me shumicë dhe pakicë 10.2 10.2 9.4
Hotelet dhe restorantet 0.7 0.8 0.7
Transporti, magazinimi dhe komunikimi 4.2 4.6 3.6
Ndërmjetësimi financiar 2.5 3.0 4.4
Shërbimet e pronës së patundshme dhe të
biznesit
12.8 12.8 12.4
Administrata publike dhe mbrojtja 16.8 15.0 13.2
Arsimi 2.8 2.8 2.7
Shëndetësia dhe puna sociale 1.7 1.3 1.1
Komuniteti, shërbimet sociale dhe
personale
1.4 1.3 1.5
Tatimet në produkte 13.5 14.1 17.1
Total 100.0 100.0 100.0 Burimi: Enti statistikor i Kosovës (ESK)
1.7. Një aspekt pozitiv i suksesit ekonomik të kohëve të fundit ka qenë rritja solide në
investime. Komisioni për zhvillim (2008) ka gjetur që norma e lartë e investimeve prej 25
përqind të PVB-së ose më shumë është një nga komponentët e dallueshme për të arritur dhe
mbajtur normë të lartë të zhvillimit. Në Kosovë, formimi i kapitalit fiks bruto ka arritur rreth 30
përqind të PVB-së në vitin 2009, që vjen nga normat dyshifrore të zhvillimit gjatë viteve të
kaluara. Për dallim nga vendet tjera në rajonin e EJL-së, normat e investimeve publike kanë
qenë shumë të mëdha, veçanërisht në dy vitet e fundit kur pjesëmarrja e shpenzimeve kapitale të
buxhetit qeveritar është rritur katërfish (deri në rreth 11 përqind të PVB-së). Investimet publike
në shtetet tjera të rajonit kanë lëvizur ndërmjet 3 përqind dhe 7 përqind të PVB-së (Handjiski
2009). Niveli i lartë i investimeve publike në vitin 2008 dhe 2009 nuk mund të mbahet për
periudhë të gjatë. Për dallim nga kjo, rritja e investimeve private është zvogëluar nga viti 2008.
Për më tepër, edhepse nuk ka të dhëna më të detajuara në dispozicion, besohet që një pjesë e
madhe e investimeve private shkon në ndërtimin e ndërtesave të banimit, që nuk është investim
produktiv në vetvete. Popullsia në rritje dhe zhvillimi në sektorin e ndërtimit e konfirmojnë këtë
vlerësim. Por gjithsesi, niveli i lartë i investimeve mund të mbahet vetëm nëse investimet
private e marrin rolin kryesor.
1.8. Një faktor prapa suksesit të përgjithshëm ekonomik ka qenë stabiliteti
makroekonomik. Shfrytëzimi i euros si valutë ligjore, në kombinim me politikën fiskale
përgjithësisht konservative (deri në vitin 2008) dhe mekanizmat e paktë të vendosjes së
çmimeve, kanë ndihmuar që inflacioni të mbetet nën kontroll. Çmimet kanë qenë relativisht
stabile në dekadën e fundit. Inflacioni është rritur shpejt në vitin 2008 (në 9 përqind) për shkak
të rritjes globale së çmimeve të mallrave për konsum por pas krizës ekonomike dhe rënies në
çmimet e naftës dhe të ushqimit, inflacioni është bërë negativ në vitin 2009 (-2.4 përqind
ndryshim vit pas viti).
C. NDRYSHUESHMËRIA E POLITIKAVE FISKALE
1.9. Politika fiskale është instrumenti kryesor për stabilitet makroekonomik në Kosovë,
dhe prandaj është faktor kritik për rritjen e saj ekonomike. Duke pasur parasysh mungesën
e instrumenteve monetare, (përdorimi i euros si valutë dhe mungesa e ―huadhënësit në resorin e
fundit‖), politika fiskale është i vetmi instrument makroekonomik në Kosovë. Si pasojë, politika
6
fiskale i ka edhe dy role plotësuese përveç ofrimit të shërbimeve publike: mbajtjen e stabilitetit
makroekonomik dhe të sektorit financiar. Për shkak të këtyre roleve plotësuese, planifikimi
fiskal duhet të jetë në kornizën afatmesme dhe të ofrojë fleksibilitet ashtuqë veprimet e
politikave të mund të shërbejnë si përgjigje ndaj goditjeve. Megjithatë, pas progresit të bërë në
vitet e hershme pas konfliktit, mungesat në implementimin e politikave fiskale kanë filluar të
dalin në pah në vitet e fundit, që nga ana tjetër shkakton ndryshime të mëdha dhe të befasishme
të shpenzimeve. Planifikimi i dobët dhe shpenzimi i paktë, i përforcuar me rregullin e
shpenzimit të qeverisë sipas marrëveshjes me Fondin Monetar Ndërkombëtar (FMN) ka çuar në
një suficit buxhetor prej 7 përqind të PVB-së në vitin 2007. Kursimet e akumuluara publike
kanë bërë që qeveria të kalojë kah një qëndrim ekspansionues dhe buxheti është balancuar në
vitin 2008 dhe ka deficit me afër 7 përqind të PVB-së në vitin 2009 (nëse përjashtohet
dividenda e njëhershme prej 5 përqind të PVB-së nga kompania e telekomunikacionit).
Autoritetet kanë përgatitur një kornizë afatmesme të shpenzimit (KASH), por është dëshmuar se
nuk është shumë e dobishme sepse buxheti vjetor nuk e shfrytëzon këtë kornizë. Është bërë
progres kohët e fundit: limitet e buxhetit fillestar për buxhetin e vitit 2010 janë bazuar në
projektimet e të hyrave në KASH. Megjithatë, në gjysmën e parë të vitit 2010 është devijuar nga
kjo kornizë fiskale me disa iniciativa të reja që nuk janë përfshirë në buxhet.
1.10. Sektori publik në Kosovë është relativisht i vogël, por është element me rëndësi për
të arritur rezultatet e dëshiruara të zhvillimit. Madhësia e sektorit publik vjen nga
administrata pas konfliktit në Kosovë dhe fakti që administrata e Kombeve të Bashkuara (OKB-
së), dhe më vonë Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes kanë ndjekur politikat liberale të
tregut, intervenimin e kufizuar të shtetit dhe privatizimin e pasurive shtetërore. Siç është treguar
në Figura 1, deri në vitin 2007 shpenzimet e përgjithshme të qeverisë kanë rënë në më pak se 20
përqind të PVB-së, ndërsa të hyrat janë rritur deri në mbi 25 përqind e PVB-së. Pas politikës
ekspansioniste fiskale në vitin 2008 dhe 2009, shpenzimet primare janë rritur në 30 përqind të
PVB-së dhe të hyrat totale kanë arritur 28.8 përqind (për shkak të një rasti të të ardhurave jo
tatimore në shumë të madhe6), përderisa të hyrat tatimore kanë mbetur konstante. Prapë, sektori
publik në Kosovë mbetet më i vogli në rajon.
Figura 1: Të hyrat dhe shpenzimet e qeverisë së Kosovës (2005–9) dhe krahasimi regjional (2008),
si pjesë e PVB-së
Burimi: FMN dhe Banka Botërore.
6 Dividenda nga profiti i akumuluar i kompanisë së postës dhe telekomunikacionit në shumë prej 5 përqind të PVB-
së.
0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0
Shpenzimet Të hyrat 0.0 5.0
10.0 15.0 20.0 25.0 30.0 35.0
2005 2006 2007 2008 2009
Të hyrat Shpenzimet
Koso
va
Shqip
ëria
Rum
ania
IRF
e
Maq
edonis
ë
Bull
gar
ia
Kro
acia
Ser
bia
Sll
oven
ia
Bosn
ja d
he
Her
cegovin
a
Mal
i i
Zi
7
Shënim: Të dhënat për vitin 2009 janë preliminare.
1.11. Sektori publik si ofrues i shërbimeve të lidhura me biznesin dhe si implementues i
rregullores së biznesit, luan rol të rëndësishëm në zhvillimin e një klime të investimeve që
e përkrah zhvillimin. Në këtë aspekt, përmirësimi i efikasitetit të administratës publike, si në
nivel qendror ashtu edhe atë lokal, mund të eliminojë një numër pengesash për zhvillimin e
sektorit privat. Ky raport nuk i vlerëson në detaje mungesat në administratën publike, edhepse i
referohet disa aspekteve të saj në kapitujt 2 dhe 3. Megjithatë, raportet tjera duke përfshirë
rishikimin e shpenzimeve publike të Bankës Botërore të vitit 2010 si dhe vlerësimin e
llogaridhënies financiare dhe shpenzimeve publike qeveritare të vitit 2009, theksojnë nevojën
për të përdorur një reformë më agresive në administratën publike.
1.12. Struktura dhe madhësia e buxhetit në parim është adekuate dhe duhet t’i ndihmojë
zhvillimit. Sistemi tatimor në Kosovë është relativisht i thjeshtë dhe normat tatimore dhe tarifat
doganore janë të ulëta. Megjithatë, inkasimi i tatimeve bazohet tepër në tatimet indirekte,
veçanërisht tatimet e mbledhura në kufi, që i bën të hyrat deri diku të ndjeshme ndaj goditjeve të
jashtme. Reforma në administratën tatimore mund të përmirësojë inkasimin e tatimeve direkte
dhe njëkohësisht të forcojë stabilitetin të hyrave. Nga ana e shpenzimeve, shpenzimet që
kërkohen me ligj marrin pjesë të vogël të buxhetit, kryesisht për shkak të shpenzimeve të ulëta
në asistencën sociale, ashtuqë qeveria mund të dedikojë një pjesë të konsiderueshme të buxhetit
për shpenzimet kapitale. Në vitin 2009, buxheti kapital ka qenë 11 përqind e PVB-së, shumë më
tepër sesa në çdo shtet tjetër në rajon. Investimet kapitale janë me rëndësi thelbësore nëse kemi
parasysh nevojat e mëdha institucionale, për infrastrukturë dhe ato sociale të shtetit. Dëmi fizik
gjatë konfliktit dhe një histori e lënies anash kanë krijuar një barrë të nevojës për investime
kapitale. Njëkohësisht, shpenzimet kapitale ofrojnë më shumë fleksibilitet për bërësit e
politikave, sepse këto shpenzime mund të korrigjohen lehtë nëse qeveria përballet me mungesë
financiare.
Kutia 2: Administrata publike dhe ambienti afarist në Kosovë
Kosova ende nuk ka administratë publike profesionale, që e kufizon kapacitetin për formulim të
politikave dhe për implementim të tyre. Shërbyesit civilë vazhdojnë të jenë të punësuar me kontrata
afatshkurtra, si gjatë administratës së përkohshme të UNMIK-ut. Mungesa e prospekteve të qarta për
karrierë dhe pagat e ulëta e kufizojnë aftësinë e administratës publike për të tërhequr dhe mbajtur
personel të kualifikuar. Reforma e shërbimit civil në vazhdimësi mund të pritet që pjesërisht të
shqyrtojë këto pengesa duke u dhënë shërbyesve civilë më shumë siguri në punë dhe prospekte në
karrierë. Megjithatë, tejkalimi i problemit të mungesës së personelit të aftësuar do të jetë një sfidë e
planit afatmesëm.
Ambienti i dobët afarist në Kosovë (shih kapitullin 2) pjesërisht shpjegohet me kapacitetin e ulët për
të hartuar dhe implementuar politikat që kanë për synim përmirësimin e ambientit të biznesit.
Procedurat administrative shpesh janë të gjata për bizneset për shkak të jo-efikasitetit që është rezultat
i politikave të vjetruara, mungesës së aftësive të shërbyesve civilë dhe nivelit të ulët të automatizimit
të proceseve administrative dhe ndërveprimit ndërmjet qeverisë dhe bizneseve. Pas decentralizimit që
është në proces, kontaktet kryesore ndërmjet qeverisë dhe bizneseve (psh regjistrimi dhe licencimi i
bizneseve, lejet e ndërtimit) bien në juridiksionin e komunave, kapaciteti administrativ i të cilave ka
tendenca të jetë më i ulët sesa ai në qeverinë qendrore.
8
1.13. Megjithatë, efikasiteti dhe efektiviteti i shpenzimeve të programit të investimeve
publike janë për brengosje. Kthimi pozitiv nga programi i madh i investimeve mund të arrihet
vetëm nëse fondet ndahen në mënyrë adekuate dhe projektet implementohen në mënyrë efikase.
Momentalisht, planifikimi i buxhetit kapital dhe realizimi i tij ka dobësi serioze. Së pari,
realizimi i dobët i shpenzimeve kapitale mbetet i lartë megjithë përpjekjet e bëra në dy vitet e
fundit për të përmirësuar implementimin e projekteve. Përqindja e ekzekutimit të projekteve
është rritur nga rreth 70 përqind në vitin 2007 në 85 përqind në vitin 2008, por ka rënë në rreth
80 përqind në vitin 2009. Megjithatë, njëkohësisht vlera e projekteve kapitale të ekzekutuara
është rritur nga €347 milion në vitin 2008 në rreth €400 milion në vitin 2009. Por që është më
me rëndësi, cilësia dhe efikasiteti i shpenzimeve për projektet kapitale nganjëherë vihet në
dyshim. Dëshmitë anekdotike sugjerojnë që projektet e mëdha nganjëherë financohen pa analizë
paraprake të kostos dhe përfitimit ose që kostoja e projektit bazohet në supozime jo sipas
realitetit. Mandej, gjatë implementimit, njësitë buxhetore përdorin fondet e ndara për një projekt
për të filluar disa projekte tjera, dhe mandej kërkojnë fonde plotësuese të buxhetit për t‘i
përfunduar të gjitha projektet e filluara. Për më tepër, proceset e prokurimit nuk kanë qenë
plotësisht transparente dhe kompetitive. Kjo dëshmi e vë në pah shfrytëzimin joefikas të
fondeve publike, që çon në çuarjen dëm të resurseve publike, dhe nga ana tjetër e kufizon
ndikimin ekonomik të shpenzimeve kapitale. Rishikimi i shpenzimeve publike të vitit 2010
sugjeron se si të përmirësohet efikasiteti i shpenzimeve dhe si të arrihet ndarja më e mirë e
resurseve publike.
1.14. Borxhi publik i raportuar i Kosovës është shumë i ulët (6.4 përqind të PVB-së)
sepse nuk ka pasur borxh publik atëherë kur u shpall pavarësia. E vetmja kredi që e ka në
libra është nga Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (BNRZH); që rrjedh nga
kërkesat për borxh që janë kontraktuar nga ish-Jugosllavia gjatë viteve 1980 dhe 1990), që
Kosova e ka marrë përsipër kur u bë anëtare e Bankës Botërore.7 Kushtet për këtë kredi janë
mjaft të favorshme, dhe kërkesat për servisim të borxhit janë të ulëta (0.5 përqind të PVB-së në
vit). Megjithatë, Kosova përballet edhe me detyrime tjera të mundshme që lidhen me ish-
Jugosllavinë. Këto detyrime kontingjente, për Klubin e Parisit, Klubin e Londrës dhe kreditorët
tjerë, mund të jenë më të larta se kredia e BNRZH-së, dhe nëse Kosova i merr përsipër këto
detyrime pagesat e saj për servisim të borxhit do të rriteshin ndjeshëm. Këto detyrime
kontingjente lidhur me ish Jugosllavinë janë pjesë e ―pakos së Ahtisaar-it‖; megjithatë, ende
nuk është iniciuar asnjë diskutim me Serbinë. Rezultati përfundimtar i kësaj çështjeje është
tepër i pasigurt, dhe as periudha kohore as shuma e këtyre detyrimeve nuk mund të parashikohet
tash.
1.15. Një analizë e qëndrueshmërisë së borxhit (AQB) për Kosovën të cilën e ka bërë
Banka Botërore dhe FMN-ja në vitin 2009 tregon që rreziku në Kosovë për tension nga
borxhi është mesatar. AQB-ja erdhi në përfundim që gjatë dy dekadave të ardhshme të gjithë
indikatorët e borxhit do të mbeten në rrugë të qëndrueshme për skenarin bazë dhe skenarët e
jashtëm. Megjithatë, trajektorja e borxhit publik bëhet e paqëndrueshme në një skenar të rritjes
mesatare por të përhershme të deficitit primar. Për shembull, deficiti primar prej 2.5 përqind të
PVB-së gjatë periudhës së projeksionit të AQB-së (deri në vitin 2031) do të vendoste borxhin
në një rrugë të paqëndrueshme. Për më tepër, baza e ngushtë e eksporteve në Kosovë dhe
7 Më 29 qershor 2009.
9
varësia e lartë nga paratë e dërguara nga diaspora do të rriste ndikimin e goditjeve të jashtme.
Ky rezultat e përforcon nevojën për të krijuar një stabilizues efektiv fiskal në bazë të një
pikëpamjeje afatmesme.
1.16. Një ligj i borxhit publik është miratuar në vitin 2010 që i mundëson autoriteteve të
marrin hua qoftë brenda qoftë jashtë vendit. Ky ligj vendos një limit të borxhit të
përgjithshëm publik në 40 përqind të PVB-së, që përfshin edhe garancitë publike dhe borxhin
komunal.8 Duke pasur parasysh nivelin e ulët të borxhit, qeveria ka mjaft hapësirë që të
plotësojë nevojat e saj për financim gjatë planit afatgjatë. Megjithatë, në planin afatshkurtër,
qasja në financat e jashtme do të mbetet e kufizuar, dhe lëshimi i borxhit vendor do të duhej të
marrë parasysh ndikimin në sektorin bankar dhe efektet e mundshme të zvogëlimit të konsumit
dhe investimit privat në kredimarrjen private.
D. EKSPORTI I DOBËT KA REZULTUAR NE MUNGESËN E BALANCIT TË JASHTËM
1.17. Kosova vazhdon të bazohet shumë në kursime te huaja për të financuar importet e
saj të mëdha megjithë progresin e dukshëm pas konfliktit. Mungesa e balancit të jashtëm ka
rënë në krahasim me vitet pas konfliktit, edhepse ende mbetet e lartë. Importet, të shtyra nga
investimet e larta publike dhe kërkesa për konsum privat, janë rritur në 50 përqind të PVB-së në
vitin 2009. Importi i lartë dhe eksporti shumë i ulët ka çuar në deficit të lartë tregtar dhe të
llogarive rrjedhëse (DLR). Në vitet e hershme pas konfliktit, DLR-ja ka qenë më shumë se 30
përqind të PVB-së. Situata është përmirësuar paksa pas periudhës pas rindërtimit, me DLR që
bie nën 10 përqind të PVB-së në vitin 2007, por është rritur më vonë në rreth 18 përqind të
PVB-së në 2009, kryesisht për shkak të një rritjeje të shpejtë të shpenzimeve publike.
1.18. Paratë e dërguara nga diaspora, ndihma e huaj, dhe IHD-të kanë financuar
deficitin e madh tregtar. Remitancat kanë qenë burim i rëndësishëm i të ardhurave për familjet
kosovare për dekada, dhe normat e migrimit vazhdojnë të jenë të larta. Në vitet e fundit,
remitancat kanë qenë stabile me rreth 13–15 përqind të PVB-së. Në fakt, këto mund të jenë edhe
më të larta sepse dyshohet që një pjesë e konsiderueshme e gabimeve dhe mungesave në
balancin e pagesave janë remitancat e paregjistruara (shih kapitullin 5). Ndihma e jashtme luan
rol me rëndësi në vitet pas konfliktit dhe ka rënë në rreth 8 përqind të PVB-së në vitet e fundit.
IHD-të gati nuk kanë ekzistuar deri në vitin 2004, por kanë filluar të rriten shpejt në vitin 2005
kur filloi procesi i privatizimit dhe u përmirësua stabiliteti politik. IHD-të arritën maksimumin
në rreth 13 përqind të PVB-së në vitin 2007, por kanë rënë në rreth 8 përqind në vitin 2008 dhe
2009 për shkak të ngadalësimit të privatizimit dhe mungesës së apetitit të investitorëve për
shkak të krizës globale (shih kapitullin 2). Rrjedhat e tjera të jashtme janë me rëndësi
margjinale: huamarrja e jashtme ka qenë shumë e ulët dhe përbëhet vetëm nga kreditë private
tregtare, ndërsa investimi përmes portfoliove praktikisht nuk ekziston.
1.19. Një nga sfidat kryesore me të cilat përballet ekonomia e Kosovës është baza e saj
shumë e ulët e eksportit (Figura 2 Në vitin 2009, eksportet kanë qenë €159 milion (4 përqind
të PVB-së), që është e barabartë me importet mesatare mujore. Deficiti tregtar ka arritur 45
përqind të PVB-së në vitin 2009. Eksportet praktikisht nuk ekzistonin deri në vitin 2002 dhe
8 Borxhet komunale afatgjata do të kufizohen në 2 përqind të PVB-së.
10
janë rritur në mënyrë stabile deri në vitin 2008. Rritja e eksporteve ka qenë veçanërisht e shpejtë
në vitet 2006 deri 2008: 96.8 përqind në vitin 2006, 49.1 përqind në vitin 2007, dhe 20.2
përqind në vitin 2008. Në vitin 2009, për shkak të ndikimit të krizës globale financiare dhe
rënies së çmimeve të metalit, eksportet e Kosovës kanë rënë për 18.1 përqind.
Figura 2: Eksporti dhe importi i mallrave, 2001–8
Burimi: ESK.
1.20. Destinacionet kryesore të eksporteve të Kosovës janë Bashkimi Evropian (BE) dhe
rajoni i EJL. Gjysma e eksportit të Kosovës shkon në BE, dhe këto eksporte janë rritur si pjesë
e eksportit total, nga 29.4 përqind të eksportit në vitin 2004. Brenda BE-së, tregjet kryesore janë
Belgjika (14.2 përqind), dhe pason Italia (12.8 përqind) dhe Greqia (5 përqind), edhepse kjo
dallon ndjeshëm nga viti në vit. Eksportet në anëtarët e Marrëveshjes së Evropës Qendrore për
tregti të lirë (CEFTA) në EJL kanë arritur 31 përqind në vitin 2008, duke përfaqësuar tregun
regjional të dytë për kah rëndësia. Shqipëria (10.6 përqind) dhe ish Republika Jugosllave e
Maqedonisë (IRJM) (10.1 përqind) janë partnerët më të mëdhenj regjionalë të Kosovës. Pjesa e
eksportit që shkon në Serbi ka rënë pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës —në 5 përqind në
vitin 2008 nga 11.7 përqind në vitin 2007—sepse autoritetet serbe nuk i njohin vulat e reja të
doganës së Kosovës (shih kutinë 5).
1.21. Eksportin e dominojnë metalet bazë dhe pjesët e metaleve bazë, që kanë arritur 63
përqind të eksportit total në vitin 2008. Eksporti i metalit bazë është rritur ndjeshëm në pesë
vitet e fundit, nga €19 milion në vitin 2004 në €124 në vitin 2008, pas privatizimit të kompanisë
së Ferronikelit (Kutia 3), në një periudhë kur rriten çmimet ndërkombëtare të metaleve. Në vitin
2008, eksporti i hekurit dhe çelikut është rritur në €105 milion, nga €47 milion një vit më herët.
Eksportet tjera të metalit bazë përfshijnë produktet e hekurit dhe çelikut, bakrit, aluminit, dhe
plumbit. Eksporti i metalit nga Kosova ka filluar të bjerë me rënien e kërkesës në tremujorin e
tretë të vitit 2008. Rënia ka vazhduar në gjysmën e parë të vitit 2009, por në gjysmën e dytë
çmimet prapë u rritën dhe eksporti i metaleve bazë vazhdoi. Gjithsej, rënia totale vjetore në vitin
2009 ka qenë 30 përqind, që është më lart sesa rënia e përgjithshme prej 18 përqind në eksporte.
Si pasojë, pjesa e metaleve bazë në eksportin total të mallrave ka rënë në 53.5 në vitin 2009.
1.22. Eksportet e Kosovës kanë vuajtur pasojat e krizës globale por gradualisht janë
duke marrë këmbët. Eksportet kanë rënë për 43 përqind në tremujorin e parë të vitit 2009 në
krahasim me tremujorin e parë në 2008, ndërsa importet janë zvogëluar për vetëm 1.3 përqind
në të njëjtën periudhë. Eksportet e metalit kanë rënë ndjeshëm në tremujorin e parë, nga €26
milion në tremujorin e parë të vitit 2008, në €13 milion në tremujorin e parë të vitit 2009. Siç
€ m
ilion
0 200 400 600 800
1,000 1,200 1,400 1,600 1,800 2,000
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Eksporti i mallrave Importi i mallrave
11
tregon figura 3, çmimet e metalit kanë filluar të bien në mars të vitit 2008, duke arritur në shkurt
të vitit 2009 të njëjtin nivel si në vitin 2005, por çmimet kanë filluar të rriten prapë, duke
sugjeruar që do të ketë një rimëkëmbje të pjesshme në eksport. Gjatë nëntë muajve të parë të
vitit 2009, eksportet kanë rënë për 32 përqind në krahasim me vitin paraprak. Eksporti ka filluar
të përmirësohet në tremujorin e fundit të vitit 2009, me nj rritje prej 38 përqind në krahasim me
tremujorin e fundit të vitit 2008 kur ka qenë goditja e parë e krizës.
Figura 3: Indeksi ndërkombëtar i artikujve të metaleve (2005 = 100) dhe eksportet në Kosovë
Burimi: FMN.
Shënim: Indeksi i metaleve përfshin çmimet e bakrit, aluminit, xeheve të hekurit, kallajit, nikelit, zinkut, plumbit
dhe uraniumit.
1.23. Nevojitet shumë më tepër që Kosova të dalë në një rrugë të qëndrueshme.
Konkurrenca e rritur e eksportit megjithatë nuk mund të arrihet përmes politikës së
normave të shkëmbimit sepse Kosova e përdor Euron si valutë të saj. Forcimi i Euros në
kohët e fundit në krahasim me valutat e shteteve fqinje do t‘i ketë bërë eksportet në Kosovë
relativisht më të shtrenjta. Njëkohësisht, ka mundur të ketë vlerësim të normës reale efektive të
shkëmbimit (NRESH) në vitin 2008, që kryesisht shtyhet nga norma më e lartë e inflacionit në
Kosovë në krahasim me disa nga partnerët regjionalë tregtarë të saj, edhepse sipas Tyrbedari
(2009) NRESH mesatarisht është zhvlerësuar gjatë pesë viteve të fundit. Edhepse shfrytëzimi i
Euros ka mundësuar stabilitet, autoritetet nuk mund të shfrytëzojnë politikën e shkëmbimit të
valutës për të rritur konkurrencën në eksport, që thekson nevojën për reforma strukturale për të
përmirësuar eksportet.
E. POTENCIALI I RESURSEVE TË PASHFRYTËZUARA PËR RRITJE
1.24. Kosova pra do të ketë nevojë të shfrytëzojë pasuritë tjera të saj për rritje më të madhe
dhe të qëndrueshme: furnizimi i konsiderueshëm me kapital fizik dhe njerëzor, pjesa më e
madhe e të cilit është duke ndenjur kot, si dhe pozita e saj e favorshme gjeografike. Pasuria me
resurse natyrore, fuqia punëtore e bollshme dhe qasja në tregun regjional dhe evropian ofrojnë
potencial të madh për rritje ekonomike. Megjithatë, shfrytëzimi i plotë i këtyre pasurive
varet kryekëput nga reformat e politikave.
Resurset natyrore janë të bollshme, por të shfrytëzuara pak
Jan-0
8
Mar
-08
Maj
-08
Kor-
08
Shta
-08
Nën
-08
Jan-0
9
Mar
-09
Maj
-09
Kor-
09
Shta
-09
Eksportet…
Metalet…
12
1.25. Kosova është shumë e pasur me depozita mineralesh, por potenciali i tyre është
lënë pa shfrytëzuar për arsye të ndryshme. Dheu i Kosovës ka depozita të mëdha të linjitit,
ferronikelit, plumbit, zinkut, magnetitit dhe xeheve tjera. Zhvillimi i këtyre industrive do të
jepte kontribut të madh për zhvillimin ekonomik përmes vendeve të punës dhe eksportit. Para
shpërbërjes së ish-Jugosllavisë, sektori i minierave ishte një motor i rëndësishëm i rritjes së
ekonomisë së Kosovës. Mirëpo kapacitetet e xehetarisë kanë vuajtur nga neglizhimi gjatë viteve
1990, si dhe nga dëmi i luftës.
1.26. Resurset e bollshme të linjitit, të vlerësuara të tejkalojnë 10 miliardë ton, kanë
potencial ta bëjnë sektorin e energjisë një kontribuues kryesor të rritjes, dhe jo një
harxhues ashtu si është tash (shih kapitullin 2 një analizë më të detajuar të sektorit të
energjisë). Edhepse zgjerimi urban dhe shfrytëzimi i tokës e ka bllokuar një pjesë të
konsiderueshme të shfrytëzimit të këtyre resurseve, sasitë që mund të merren mund të sigurojnë
gjenerimin e rrymës për dekada të tëra. Zhvillimi i sektorit të linjitit do të stimulonte punësimin
dhe aktivitetet ekonomike që lidhen me të, si dhe eksportin e mundshëm (nëse kapaciteti i
termocentralit të ri është më i lartë sesa kërkesat vendore).
1.27. Strategjia e tanishme e energjisë e qeverisë parasheh tenderin për një termocentral
të ri me kapacitet prej deri në 1,000 Megavat (MW; një njësi me 500 MW plus një njësi të
dytë potenciale prej 500 MW). Zhvillimi i këtij kapaciteti do të plotësonte tërësisht nevojën
vendore për rrymë, duke eliminuar mungesën e rrymës dhe nevojën për shfrytëzim të
gjeneratorëve te firmat. Gjithashtu do të lironte resurset publike sepse nevoja për import (të
shtrenjtë) të rrymës do të zvogëlohej në minimum. Njëkohësisht, kapaciteti i tepërt do të
mundësonte eksportin në tregun regjional.9
1.28. Resurset tjera të paprekura përfshijnë plumbin, zinkun dhe magnezitin. Kosova
është e pasur me depozita të plumbit dhe zinkut. Kompania e plumbit dhe zinkut, Trepça ka
qenë miniera më e madhe në ish Jugosllavi dhe ka përfshirë aktivitete të integruara të xehetarisë
dhe prodhimit. Miniera ka vazhduar të operojë si kompani shtetërore në vitet 1990, por
aktivitetet janë ndërprerë në vitin 2000, kryesisht për arsye politike, por edhe për arsye
mjedisore. Megjithë përpjekjet e donatorëve për të rehabilituar minierat me qëllim të rifillimit të
aktivitetit, minierat ende janë pasive. Prodhimi i magnezit gjithashtu është ndërprerë në vitin
1999, dhe dy kompanitë që kanë qenë aktive në këtë industri mbeten prapë shtetërore.
1.29. Ringjallja e sektorit të minierave kërkon investime të konsiderueshme dhe mund të
arrihet vetëm duke u mbështetur në investitorët e huaj, dhe mundësisht disa investitorë
vendorë privatë. Megjithatë, duhet të tejkalohen disa pengesa që të tërhiqen IHD-të e
nevojshme për të rifilluar punën. Pikë së pari, pasuritë e këtyre kompanive, duke përfshirë të
drejtat dhe pronësinë e minierave duhet të përcaktohen saktë. Gjë që është më me rëndësi,
rreziku politik dhe disa aspekte tjera të ambientit afarist duhet të shqyrtohen për të tërhequr
investitorë cilësorë. Gjithashtu, para se të fillojë procesi i privatizimit duhet të zgjidhen çështjet
e trashëguara të mjedisit natyror. Në kapitullin 2 diskutohen disa nga pengesat kryesore të
klimës së investimeve në mënyrë më të detajuar.
9 Kosova është pjesë e tregut regjional të energjisë të vendosur ndërmjet BE dhe Evropës Juglindore.
13
1.30. Toka bujqësore gjithashtu shfrytëzohet pak, megjithë dheun e favorshëm dhe
kushtet atmosferike të favorshme. Bujqësia tradicionalisht ka qenë aktivitet i rëndësishëm
ekonomik në Kosovë, duke përfshirë edhe një të katërtën e produktit total. Megjithatë, edhe
atëherë kur aktivitetet bujqësore janë në maksimum, shfrytëzimi i tokës ka qenë relativisht i
ulët. Për shembull në vitet 1980, 70,000 hektarë (ha) ujiteshin, ndërsa 200,000 ha kanë mundur
të ujiten, por nuk janë ujitur. Procesi i tranzicionit, mungesa e investimeve, dhe konflikti kanë
shkaktuar një rënie të shpejtë në këtë sektor. Pjesëmarrja e tij në produktin total ka rënë në rreth
12 përqind në vitet e fundit.
1.31. Edhepse është bërë pak progres në privatizimin e tokës, shfrytëzimi i tokës mbetet i
ulët, dhe shpërbërja e ndërmarrjeve të mëdha shtetërore agrikulturore ka krijuar pengesa
të reja për zhvillimin e sektorit të bujqësisë. Ndryshimi më i rëndësishëm ishte privatizimi i
fermave shtetërore pas dekadave të kontrollit nga shteti. Gjithë së bashku, rreth 25,000 hektar
(ha) të tokës bujqësore janë privatizuar, dhe rreth 40,000 mbeten me ndërmarrjet shtetërore. Por,
ky proces e ka fragmentuar ndjeshëm strukturën e fermave. Tash ferma mesatare kosovare
shfrytëzon sipërfaqe bujqësore prej vetëm rreth 1.4 ha, që e pengon produktivitetin dhe
potencialin për zhvillim. Për më tepër, ujitja tash shfrytëzohet vetëm në rreth 39,000 ha, më pak
se 20 përqind të tokës bujqësore, që e bën punën bujqësore më të prekur nga kushtet e këqija
atmosferike.
1.32. Shfrytëzimi i tokave bujqësore është penguar edhe nga mungesa e rregullimit të të
drejtave pronësore dhe rregullat joadekuate ose që nuk ekzistojnë për zonat tokësore. Një
pjesë e madhe e fermave dhe tokës që i takon ndërmarrjeve shtetërore janë pa pronar të qartë,
sepse disa nga këto ndërmarrje janë likuiduar dhe shumë dokumente të të drejtave mbi tokën
janë shkatërruar ose vjedhur gjatë konfliktit të vitit 1999. Si rezultat i kësaj, sistemi kadastral
Kutia 3: Ringjallja e Ferronikelit
I vetmi sektor në të cilin prodhimi i është afruar nivelit të viteve para 1990tave është Ferronikeli.
Kompleksi metalurgjik dhe i xehetarisë Ferronikeli është themeluar në vitin 1984 për të prodhuar
ferronikel për eksport. Ai prodhonte dhe eksportonte 6,800 ton nikel në vit para vitit 1990, por pas
konfliktit në vitin 1998 kompania u bë pasive. Kompania shtetërore, e cila në vitin 1998 ka pasur rreth
2,000 punëtorë, është privatizuar në vitin 2005. Pronari i huaj, një kompani greke, ka investuar në
rehabilitimin e kapacitetit prodhues dhe produkti është rritur duke u bërë një nga fabrikat më të mëdha
në Evropë për nxjerrjen e xehes dhe shkrirjen e nikelit, me 13 milion ton të xehes së nikelit. Rifillimi i
punës së kësaj fabrike ka pasur ndikim të madh në aktivitetin ekonomik, dhe në veçanti në eksport.
Deri në vitin 2008, kompania ka pasur mbi 1,000 punëtorë dhe ka eksportuar gati €100 milion, që
përfshin gati gjysmën e eksportit total.
Megjithatë, një aspekt i privatizimit të ferronikelit që duhet të vlerësohet prapë në privatizimet në të
ardhmen është blerja e subvencionuar e rrymës që i është mundësuar investitorit. Kontrata e
privatizimit për ferronikelin i mundëson kompanisë të blejë rrymë nga KEK-u me çmim shumë të
favorshëm (nën kosto), që nënkupton që kompania është duke marrë një subvencion të madh nga
KEK-u dhe si pasojë edhe nga tatimpaguesit. Njëkohësisht përfitimet direkte sa i përket tarifave të
minierave janë të kufizuara. Kontrata ndërmjet qeverisë dhe ferronikelit për rrymë të subvencionuar
do të skadojë në vitin 2011.
14
mbulon vetëm një pjesë të vogël të tokës. Këto pasiguri të mëdha për pronësinë dhe të drejtën e
shfrytëzimit të tokës i bëjnë investitorët, veçanërisht ata të huaj, të ngurrojnë të investojnë në
këtë sektor. Njëkohësisht çmimi i tokës bujqësore është rritur deri në qiell në mungesë të
planifikimit të tokës dhe urbanistik. Për shkak se tërë toka mund të shfrytëzohet për ndërtime,
aktivitetet spekulative e kanë rritur çmimin e tokës bujqësore deri në €100,000 për ha (në disa
zona afër qyteteve ose rrugëve kryesore). Kjo ka çuar në urbanizimin e tokës bujqësore, dhe
njëkohësisht çmimi i lartë i tokës bujqësore i ka larguar investitorët që janë të interesuar të
blejnë tokë për shfrytëzim bujqësor.
1.33. Përmirësimi i shfrytëzimit të tokës mund të ndihmojë që të punësohet një pjesë e
fuqisë punëtore të madhe dhe kryesisht pasive. Më se 60 përqind të popullsisë së Kosovës
vlerësohet se jeton në zonat rurale, dhe 53 përqind të fuqisë punëtore rurale është e papunë.
Popullsia rurale ka potencial prodhues sepse 60 përqind janë nën moshën 30 vjeçare.
Njëkohësisht, 90 përqind të popullsive rurale janë pronarë të tokave (Banka Botërore 2006a).
…dhe një pjesë e madhe e fuqisë punëtore është pasive
1.34. Në të vërtetë, fuqia punëtore e Kosovës mund të jetë një potencial tjetër i
rëndësishëm i zhvillimit. Ky shtet ka popullsinë më të re në Evropë, një e treta vlerësohet se
janë nën moshën 15 vjeçare, rreth gjysma janë nën moshën 24 vjeçare, dhe vetëm 6 përqind të
popullsisë janë mbi moshën 65 vjeçare (Banka Botërore 2004a). Njëkohësisht norma e
natalitetit edhepse në rënie, mbetet e lartë në krahasim me shtetet tjera të Evropës, që do të
sigurojë rritje të vazhdueshme të popullsisë dhe prandaj edhe të fuqisë punëtore.
1.35. Fatkeqësisht, pjesa më e madhe e këtij kapitali njerëzor ka qenë pasive për një
periudhë të gjatë. Norma e papunësisë ka qenë në rritje që nga viti 2005, dhe në vitin 2008 ka
arritur 47 përqind, sipas anketës më të fundit të fuqisë punëtore. Papunësia e lartë ka pasur
histori të gjatë në Kosovë; edhe në majë të industrializimit të saj në vitin 1988 norma e
papunësisë në Kosovë ishte 36 përqind (Vjetari statistikor i RFSJ 1988).
1.36. Një pasuri kryesore e Kosovës është që pagat e saj janë të ulëta në krahasim me
shumicën e shteteve në rajon. Kjo përparësi në konkurrencë duhet të luajë rol të rëndësishëm
në promovimin e eksportit të Kosovës dhe tërheqjen e investimeve të huaja që orientohen kah
eksporti. Në të vërtetë, niveli i pagave në Kosovë është në fund të listës së EJL-së. Pagat bruto
në EJL sillen ndërmjet €200 dhe €600 në vitin 2008, pa përfshirë Kroacinë, që është përjashtuar
nga analiza sepse është një rang tjetër10
. Pjesa tjetër e rajonit bie në një nga dy kategoritë: (i)
shtetet me paga të larta të Malit të Zi, Serbisë dhe Bosnjës dhe Hercegovinës, dhe (ii) shtetet me
paga të ulëta të Shqipërisë, Bullgarisë dhe Kosovës. Pagat në Kosovë janë më të ulëtat në rajon,
pas Shqipërisë, edhepse niveli i pagave në Shqipëri është rritur më shpejt në vitet e fundit. Deri
në mes të viteve 2009, paga mesatare mujore në sektorin privat në Kosovë arrin €300, sa rreth
gjysma e pagës mesatare në shtetet me paga të larta në rajon.
10
Paga mesatare mujore ishte €1,044 in 2008.
15
Figura 4: Paga mesatare mujore bruto në sektorin privat (në Euro)
Burim: Zyrat kombëtare statistike .
Shënim: Të gjitha shtetet e EJL-së, përveç Shqipërisë, publikojnë pagat mujore bruto sipas strukturës së aktiviteteve
ekonomike të Nomenclature Générale des Activitiés Economiques (Nomenklaturës së përgjithshme të aktiviteteve
ekonomike) (NACE, Rev. 1.2). Megjithatë, për dallim nga shtetet tjera ku statistikat për paga mblidhen përmes
anketës nga zyrat statistikore, në Kosovë burimi i llogaritjes mujore të pagave është baza e të dhënave e
Administratës Tatimore të Kosovës, dhe Ministria e ekonomisë dhe financave është përgjegjëse për të llogaritur
statistikat sektoriale për pagat. Kjo mund të nënkuptojë që të dhënat e raportuara janë jo të plota në rastin e
Kosovës, sepse disa firma do të mundohen të paguajnë tatime më të ulëta dhe të japin kontribute më të vogla. Një
brengë tjetër e rëndësishme është niveli i ulët i vendeve të punës që janë të regjistruar. Sipas këtyre shifrave zyrtare,
gjysma e të punësuarve të regjistruar punojnë në sektorin publik. Raportimi jo i plotë është veçanërisht i dukshëm
në bujqësi: vetëm 1,000 punëtorë të bujqësisë janë të regjistruar, përderisa sektori krijon gati një të pestën e vlerës
totale të shtuar.
1.37. Pagat relativisht të ulëta në Kosovë shpjegohen pjesërisht me dallimin ndërmjet
pagës neto dhe pagës bruto, që është më i ulët në krahasim me shtetet tjera të rajonit. Për
dallim nga shtetet tjera të rajonit, sistemi i pagave në Kosovë ka kontribut pensional modest,
përveç tatimit në të ardhura personale. Tatimi në të ardhura personale është progresiv dhe sillet
nga 0 përqind në 10, dhe kontributi pensional është 10 përqind.
1.38. Rritja e pagave në Kosovë gjithashtu ka qenë më e ngadalshme se në shtetet tjera. Paga mesatare në vitin 2009 ka qenë vetëm sa një e treta (ose €80) më e lartë në krahasim me
vitin 2004, ndërsa në disa shtete është dyfishuar gjatë kësaj periudhe. Normat vjetore të rritjes
së pagave kanë qenë pozitive dhe stabile në periudhën pesëvjeçare, mesatarisht rreth 6.5
përqind. Tregu i punës në Kosovë në vitet e kaluara ka qenë mjaft stabil dhe ―pa goditje‖ si nga
ana institucionale dhe sa i përket ndryshimeve të konsumit dhe furnizimit. Për dallim disa shtete
tjera në rajon e kanë humbur konkurrueshmërinë e pagave në vitet e fundit. Për shembull, efekti
i ―sëmundjes holandeze‖ në Mal të Zi, që vjen nga investimet e mëdha të huaja në turizëm dhe
pronë të patundshme e ka dyfishuar pagën mesatare në më pak se katër vite. Mirëpo analiza e
disagreguar sipas sektorit tregon se ka disa variacione.
1.39. Niveli i ulët i pagave në Kosovë zbulon një përparësi të rëndësishme regjionale në
sektorin e tregtisë dhe jo të tregtisë, por kjo nuk është e tëra. Pagat në Kosovë janë
ndjeshëm më të ulëta se në shtetet tjera të EJL, përveç Shqipërisë dhe kjo duhet të jetë një
stimulim i rëndësishëm për investitorët e huaj. Por produktiviteti është elementi i dytë dhe poaq
i rëndësishëm i ekuacionit të konkurrencës në punë. Punëtorët ne Gjermani ose në Republikën
Shqipëria
Bullgaria
Kosova 1/
Maqedonia
Bosnja dhe
Hercegovina
Mali i zi
16
Sllovake paguhen shumë më tepër se në Kosovë, por kjo është pjesërisht sepse niveli i
prodhimit të tyre është shumë më i lartë. Pra investitorët janë më të interesuar në koston aktuale
të njësisë së punës dhe pagën për njësi të prodhimit. Duke pasur parasysh të dhënat e kufizuara
në dispozicion, është e pamundur që të bëhen krahasime të pagave të korrigjuara sipas
produktivitetit. Kathuria (2008) argumenton që dallimet në produktivitet në fakt nuk duhet të
merren parasysh: kompanitë e mëdha të huaja që e shikojnë rajonin mund të zgjedhin çdo shtet
për të investuar dhe për të arritur të njëjtin produktivitet si në shtetin e tyre, duke supozuar që
investitori e kontrollon në masën më të madhe ambientin e tij të punës.
1.40. Përderisa Kosova dhe Shqipëria kanë pagat më të ulëta në rajon, Kosova duket se
ka më së shumti “Premium për kualifikim.” Fatkeqësisht, të dhënat për pagat sipas nivelit të
kualifikimeve nuk ekzistojnë për Kosovën. Megjithatë, anketat e biznesit dhe dëshmitë
anekdotike tregojnë një mungesë të madhe të kualifikimeve që e rrit koston relative të
punëtorëve me kualifikime të veçanta. Gati gjysma e firmave në anketën e ambientit të biznesit
dhe ndërmarrjeve të vitit 2009 – AABN (Business Environment and Enterprise Performance
Surveys (BEEPS)—më shumë se në pjesën tjetër të rajonit —janë përgjigjur se është vështirë të
gjenden punëtorë me aftësitë e duhura dhe nivelin e duhur arsimor. Kjo nuk duhet të jetë
befasuese duke pasur parasysh nivelin shumë të ulët të aftësimit në shtet (shih kapitullin 4). Për
shembull, pagat në organizatat ndërkombëtare, që tërheqin punëtorët e kualifikuar dhe me
shkathtësi të larta janë katër herë më të mëdha se paga mesatare.
Kutia 4: Promovimi i punësimit në IRJ të Maqedonisë
IRJ e Maqedonisë ka pasur shumë sukses në zhvillimin e industrisë së saj të tekstilit, për shkak të
fuqisë punëtore relativisht të lirë dhe afërsisë (dhe hyrjes pa detyrim) në Bashkimin Evropian (CEM
Maqedoni 2009). Sektori i tekstilit dhe veshmbathjes (që tash dominohet nga prodhimi i
veshmbathjeve) përfshin 40 përqind të vendeve të punës në sektorin e prodhimit, dhe një të pestën e
eksportit total (e dyta pas hekurit dhe çelikut ). Prodhimi është i përqendruar në segmentet e prerje-
qepjes së veshmbathjeve, në të cilin lënda e parë furnizohet nga blerësi, përpunohet në IRJ të
Maqedonisë dhe eksportohet prapë. Produktet më të rëndësishme të eksportuara janë këmishët, bluzat
dhe pantallonat. Destinacionet kryesore për këto produkte janë Gjermania (50 përqind), Greqia (19
përqind), Holanda, Mbretëria e Bashkuar dhe Italia.
Kosova i ka të njëjtat përparësi në konkurrencë si Maqedonia dhe madje edhe më shumë sa i përket
kostos së fuqisë punëtore, që është faktori vendimtar për kontraktimin e këtyre aktiviteteve. Përveç
traditës së IRJ të Maqedonisë në prodhimin e veshmbathjeve, faktorë tjerë të rëndësishëm që e
përcaktojnë suksesin e kësaj industrie janë kostoja e transportit dhe logjistikës. Të qenit në gjendje
për të transportuar, dorëzuar dhe kaluar mallrat shpejt nëpër doganë është me rëndësi kritike për
suksesin e këtij dhe shumë sektorëve tjerë që kërkojnë prodhim dhe dorëzim në kohën e duhur.
Shërbimet e shpejta dhe efikase të doganës dhe ato logjistike që kërkohen për prodhimin në kohën e
duhur mund të zvogëlojnë në mënyrë të konsiderueshme koston dhe të kompensojnë për faktin që
prodhohet me pakicë. Në kapitullin 3 diskutohet ambienti tregtar dhe logjistik i Kosovës dhe jepen
rekomandime për atë se si të lehtësohet eksporti duke i lëvizur ato shpejt dhe më lirë nëpërmjet
kufijve.
17
1.41. Një mënyrë tjetër e vlerësimit të premiumit në kualifikime është duke krahasuar
proporcionet ndërmjet sektorëve me kualifikime të larta dhe sektorëve me kualifikime të
ulëta. Sektori i shërbimeve financiare ka pjesëmarrjen më të madhe të punëtorëve me
kualifikime të larta në pjesën më të madhe të shteteve; paguan pagat më të larta në çdo shtet të
EJL-së. Krahasimi i pagave në këtë sektor me sektorët me kualifikime të ulëta, siç është
ndërtimtaria, restorantet ose tregtia me pakicë zbulon koston e punës me kualifikime të larta.
Dallimet në paga ndërmjet sektorit me kualifikime të larta dhe atij ku kërkohet kualifikim më i
ulët në Kosovë janë shumë më të mëdha se në pjesën tjetër të rajonit (një përjashtim është
raporti ndërmjet sektorit financiar me atë tregtar në Mal të Zi). Për shembull, raportet ndërmjet
pagave në sektorin financiar dhe tri sektorët me paga të ulëta ishin dyfish në krahasim me
Kroacinë.
Tabela 4: Raporti ndërmjet pagave në sektorin financiar me pagat në sektorët me paga të
ulëta (2008)
Ndërtimtaria
Tregtia
Hotelet dhe
restorantet
Bosnja dhe
Hercegovina
2.5 2.5 2.5
Bullgaria 2.6 2.7 3.7
Kroacia 1.7 1.7 1.8
IRJ e Maqedonisë 2.6 2.1 2.4
Kosova 3.1 3.4 4.6
Moldavia 1.6 2.2 2.6 Burimi: Zyrat kombëtare statistike.
1.42. Në tërësi, konkurrenca e pagave në Kosovë në krahasim me rajon është shumë e
fuqishme në sektorët me kualifikime të ulëta, por sipas të gjitha gjasave shumë më pak në
sektorët me kualifikime të larta për shkak të premiumit të lartë për kualifikime të larta. Prandaj, në planin afatshkurtër deri në afatmesëm, Kosova mund të tërheqë më shumë investime
të huaja në sektorin me kualifikime të ulëta, të fuqisë punëtore, të orientuar kah eksporti. Pagat
e ulëta në sektorin me kualifikime të ulëta i japin një konkurrueshmëri edhe eksportit vendor, që
mund të mundësojë rritje më të madhe të eksportit sapo të merren në shqyrtim kufizimet tjera.
Megjithatë, nëse konkurrenca bazohet në koston e ulët dhe aktivitetet e fuqisë punëtore që janë
në nivelin e ulët të kualifikimeve nuk do të jenë strategji afatgjatë për të arritur konvergjencë me
BE-në. Arsimimi më i mirë dhe kualifikimi i fuqisë punëtore, dhe prandaj edhe produktiviteti,
janë me rëndësi themelore për të arritur zhvillim të lartë dhe të qëndrueshëm.
Integrimi regjional dhe me BE-në – element kryesor për të çliruar potencialin e Kosovës për
zhvillim
1.43. Kosova ka përparësinë e qasjes së lirë dhe relativisht të lehtë në dy tregjet e saj më të
rëndësishme: ekonomitë regjionale (CEFTA) dhe Bashkimin Evropian. Kosova është pjesë e
tregut regjional të CEFTA-s, që i mundëson asaj të ketë qasje të lirë nga dogana në një treg prej
mbi 20 milion konsumatorë dhe një PVB prej rreth €120 miliard. Tregu i CEFTA-s ofron tregti
të lirë në mallrat e gatshme dhe shumicën e produkteve bujqësore. Ajo gjithashtu parasheh
liberalizimin e plotë të tregtisë bujqësore dhe liberalizimin e shërbimeve. Për të shfrytëzuar
plotësisht potencialin e tregut regjional, Kosova si edhe shtetet tjera të CEFTA-s, duhet të
shqyrtojnë kufizimet e mbetura jotarifore ndaj integrimit më të gjerë regjional të tregtisë.
18
1.44. Tregtia e lirë me tregun e BE-së hap mundësi edhe më të mëdha për produktet e
Kosovës. Për gati një dekadë tash, Bashkimi Evropian ka dhënë qasje pa doganë për të gjitha
produktet e Kosovës, me disa përjashtime të kufizuara (për shembull mishi i gjedhit dhe
sheqeri). Marrëdhënia tregtare ndërmjet Kosovës dhe Bashkimit Evropian është asimetrike, dhe
produktet e BE-së hyjnë në tregun e Kosovës me regjimin tarifor të kombit më të favorizuar
(KMF). Do të ishte e dobishme për Kosovën të ketë marrëveshje të tregtisë së lirë me
Bashkimin Evropian sepse marrëveshja e tanishme pengon që Kosova të bëjë marrëveshje
diagonale të bashkimit me shtetet tjera të CEFTAs (Handjiski dhe tjerët 2010). Periudha kohore
për fillimin e negociatave të tregtisë me Bashkimin Evropian ende nuk është e qartë, por qeveria
e Kosovës duhet të forcojë kapacitetin e institucioneve përkatëse për të qenë në gjendje të kryejë
ato negociata (EC 2009a).
1.45. Tregtia e lirë me tregun e BE-së dhe të EJL-së plotësohet me afërsinë gjeografike të
Kosovës me këto shtete. Pozita qendrore e Kosovës në Ballkan dhe afërsia relative me tregjet
kryesore evropiane (për shembull Gjermaninë dhe Italinë) dhe porti i Selanikut janë me rëndësi
për përparësinë e saj për sektorët që e kontraktojnë prodhimin dhe kërkojnë dorëzimin e
mallrave në kohën e duhur. Sektorët e tillë janë tekstili, industria automotorike, dhe industritë
tjera që e kontraktojnë prodhimin e disa pjesëve dhe komponentëve. Afërsia me tregjet kryesore
të BE-së dhe qasja pa doganë duhet të jenë tërheqja kryesore për investimet e huaja që të
kontraktojnë prodhimin. Megjithatë, edhepse afërsia e Kosovës me tregun e BE-së është e
ngjashme me atë të fqinjëve të saj, Kosova nuk ka parë suksesin që për shembull, e ka arritur
IRJ e Maqedonisë me tekstil (shih Kutia 4) ose Serbia me komponentët e automjeteve. Kjo
është për shkak se afërsia dhe qasja e lirë nuk janë të vetmet kritere të rëndësishme për
investitorët. Faktorët tjerë siç janë rreziku politik dhe klima e përgjithshme e investimeve janë
gjithashtu përcaktues të rëndësishëm se nj kompani e huaj a do ta vendosë prodhimin e saj në
Kosovë, ose në ndonjë nga shtetet tjera të rajonit. Në kapitujt 2 dhe 3 vlerësohen më në detaje
mangësitë e Kosovës në konkurrencë në disa nga këto fusha.
Kutia 5: Eksportet e Kosovës janë bllokuar për shkak të mungesës së njohjes
Një brengë urgjente për Kosovën është fakti që dy shtete të marrëveshjes CEFTA, Serbia dhe Bosnja
dhe Hercegovina, refuzojnë ta njohin. Mungesa e njohjes së vulave të autoritetit doganor të Kosovës
nga ana e Serbisë dhe Bosnjës dhe Hercegovinës ka ndikuar në përbërjen e përgjithshme të tregtisë
së saj, me pjesëmarrjen e eksporteve në CEFTA që ka rënë për 8 pikë përqindjeje në vitin 2008,
duke pasqyruar embargo tregtare dhe nevojën për të shfrytëzuar rrugët indirekte tranzitore për të
dërguar mallrat përmes bllokadës. Ndërkohë, qeveria nuk është në gjendje të marrë pjesë plotësisht
në takimet e CEFTA-s, sepse ka refuzuar të marrë pjesë me Misionin e administratës së përkohshme
të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK)*, që ka vazhduar të lehtësojë pjesëmarrjen e
Kosovës në forumet ndërkombëtare dhe regjionale dhe në përgjithësi pjesëmarrja e saj në këto
takime ka qenë e parregullt. E vetmja zgjidhje për këto problem është politike për nga natyra dhe
varet nga arritja e një marrëveshjeje politike me Serbinë dhe Bosnjën dhe Hercegovinën.
* UNMIK-u ka qenë palë nënshkruese e marrëveshjes CEFTA.
19
F. NXITIMI I ZHVILLIMIT
1.46. Megjithë suksesin solid ekonomik në dekadën e fundit, janë të nevojshme përpjekje
të konsiderueshme në disa fronte për të krijuar të ardhura dhe për të zvogëluar varfërinë
në Kosovë. Norma e rritjes ka qenë e lartë, por më e ulët se mesatarja regjionale. Ekonomia i ka
qëndruar krizës, por kjo nënkupton që ndikimi pozitiv nga rimëkëmbja ekonomike në Evropë
gjithashtu do të jetë i vogël. Rritja deri më tash është varur nga ndihma e jashtme dhe pagesat
nga migruesit. Diversifikimi ekonomik është ende relativisht i ulët. Produktiviteti i
qëndrueshëm dhe rritja e prodhimit në planin afatmesëm do të duhet të varen nga stimulimi i
aktivitetit ekonomik përmes shfrytëzimit më të mirë të resurseve pasive fizike dhe njerëzore,
dhe në planin afatgjatë nga investimi në kapital dhe aftësi më produktive.
1.47. Që të arrihet qëllimi i rritjes do të kërkonte që të harmonizohen tre faktorë të
prodhimit që tash janë pjesërisht pasivë: fuqia punëtore, toka dhe energjia dhe mineralet. Lajmi inkurajues është që ky qëllim i zhvillimit është i arritshëm sepse pjesa më e madhe e
pengesave të tanishme janë të natyrës së politikave. Pjesa tjetër e raportit përmban shqyrtimin e
disa nga pengesave kryesore të politikave ndaj arritjes së zhvillimit më të shpejtë dhe të
qëndrueshëm. Në kapitullin 2 shikohen aspektet e klimës së investimeve që firmat mendojnë se
janë pengesë e madhe ndaj biznesit. Në kapitullin 3 vlerësohet tregtia dhe logjistika e
transportit, një komponent thelbësor për të përmirësuar eksportin në Kosovë. Në kapitullin 4
përshkruhet tregu i punës në Kosovë dhe potenciali i fuqisë punëtore pasive. Në kapitullin 5
fokusi vendoset te migrimi, që është jo vetëm burim i rëndësishëm i të ardhurave për familjet
kosovare, por edhe faktor që mund të stimulojë aktivitetin ekonomik përmes ―kthimit të trurit‖
dhe investimeve nga migruesit që kthehen. Në kapitullin e fundit analizohet sektori i bujqësisë, i
cili është pjesë e rëndësishme e ekonomisë së Kosovës dhe aktivitet vital për popullsinë rurale.
Çdo kapitull përmban rekomandime për t‘i ndihmuar Kosovës që ta çlirojë potencialin e saj për
zhvillim.
20
2. RRITJA E PROSPEKTIT PËR RRITJE EKONOMIKE TË
KRIJUAR NGA SEKTORI PRIVAT
A. HYRJE
2.1 Zhvillimi i Kosovës nga viti 1999 ka qenë solid, por i shtyrë kryesisht nga ndihma
ndërkombëtare dhe sektori publik, si dhe nga paratë e dërguara nga diaspora. Në vitet e
para pas konfliktit, përpjekjet për rindërtim kanë qenë aktiviteti kryesor ekonomik. Ndërsa këto
investime u zvogëluan, zhvillimi i sektorit privat filloi të dalë në pah ngadalë. Në vitet e fundit,
norma relativisht të larta të zhvillimit janë mbajtur nga rritja e konsiderueshme në shpenzimet
publike, veçanërisht në projektet kapitale; megjithatë, prospekti i tanishëm nuk lë shumë
shpresë që këto burime të zhvillimit mund të mbajnë ose të rrisin nivelin e zhvillimit të arritur
deri më tash. Financimi nga donatorët pritet të zvogëlohet dhe resurset publike do të mbeten të
kufizuara. Në të ardhmen, zhvillimi i qëndrueshëm dhe i shpejtë ekonomik do të varet nga
angazhimi më aktiv me sektorin privat, qoftë vendor ose të huaj.
2.2 Që të rritet zhvillimi i udhëhequr nga sektori privat, duhet të krijohen kushtet e
duhura në disa fronte, duke përfshirë ambientin makroekonomik, rregulloret e biznesit,
dhe infrastrukturën si dhe koston dhe aftësitë e fuqisë punëtore. Sa i përket ambientit të
biznesit, Kosova ka përparësi të mëdha në një numër çështjesh që janë të rëndësishme për një
sektor privat të lulëzuar; për shembull sistemi tatimor është i thjeshtë me norma të ulëta
tatimore, dhe ngurtësia e tregut të punës është gjithashtu e ulët. Mirëpo njëkohësisht, firmat në
Kosovë përballen me shumë sfida, dhe shqyrtimi i këtyre sfidave është me rëndësi kritike për
arritjen e zhvillimit më të shpejtë dhe të qëndrueshëm. Ky kapitull fokusohet në ambientin
rregullativ, në veçanti regjistrimin dhe licencimin e bizneseve, dhe energjinë, të cilat janë
identifikuar si disa nga pengesat më të mëdha nga firmat. Fushat tjera, siç është mundësia për
financim dhe efikasiteti i shërbimeve publike janë gjithashtu faktorë të rëndësishëm për të rritur
zhvillimin, mirëpo këto nuk janë mbuluar në këtë raport dhe meritojnë një analizë më të
detajuar.
2.3 Gjithashtu, në këtë kapitull vështrohen disa nga pengesat kryesore ndaj zhvillimit. Në pjesën e parë janë identifikuar pengesat më të rëndësishme të ambientit rregullativ në
Kosovë. Analiza kryesisht i referohet Anketës së ambientit biznesor dhe ndërmarrjeve
(AABN;11
shih Aneksin 1 për rezultatet e përgjithshme për Kosovën), raportit ―Si të bësh
biznes‖ 2010, dhe një ankete gjithëpërfshirëse të investitorëve të huaj që kanë marrë në
konsiderim të investojnë në Kosovë dhe në rajon. Duke pasur parasysh rëndësinë e madhe të
energjisë në ekonominë e Kosovës, në pjesën e tretë ekzaminohet roli i sektorit të energjisë si
nga perspektiva mikroekonomike (si pengesë ndaj afarizmit) dhe asaj fiskale (potenciali i të
11
AABN është anketë e filluar nga Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH)–Banka Botërore në
vitin 1999 që mbulon të gjitha shtetet në tranzicion dhe është publikuar për herë të parë për Kosovën në vitin 2009.
I zbulon perceptimet e afaristëve për shumë aspekte të ambientit afarist. Të dhënat nga AABN mund të merren në
http://www.ebrd.com/country/sector/econo/surveys/beeps.htm.
21
hyrave nga nxjerrja e linjitit). Në pjesën e fundit jepet përmbledhja dhe rekomandimet për
politika.
22
B. AMBIENTI RREGULLATIV NË KOSOVË
2.4 Ambienti rregullativ në Kosovë i jep disa përparësi shumë të rëndësishme që kanë
ndihmuar të krijohet një sektor privat më vibrues. Në shumë fusha të lidhura me biznesin
Kosova ka legjislacion modern, shpesh të bazuar në parimet dhe standardet e BE-së. Kjo ka
qenë trashëgimia e periudhës pas vitit 1999, kur ligjet e vjetra jugosllave janë hedhur dhe
zëvendësuar me legjislacionin e ri të përgatitur nga Misioni i përkohshëm i Kombeve të
Bashkuara në Kosovë (UNMIK). Dhe për shkak se Kosova konsiderohet si kandidat potencial
për anëtarësim në BE, legjislacioni në fushat e rregulluara nga acquis i BE në shumicën e
rasteve është hartuar në pajtim me kërkesat e BE-së.
2.5 Legjislacioni i punës është shumë fleksibil. Pjesa më e madhe e ekonomive në
tranzicion kanë rregullore komplekse të punës, një trashëgimi historike nga periudha socialiste,
por Kosova ka përfituar nga politikat e tregut të hapur të paraqitura pas vitit 1999. Ngurtësia e
tregut të punës sa i përket marrjes në punë dhe largimit nga puna është shumë e ulët, ndër më të
ulëtat në të gjitha ekonomitë në tranzicion. Për më tepër, dallimi ndërmjet pagës neto dhe bruto
në punë është ndër më të ulëtat në rajon sepse Kosova përdor vetëm një kontribut (të ulët)
pensional përveç tatimit në të ardhura personale.
2.6 Firmat vendore duket se janë të kënaqura me legjislacionin e punës. Rezultatet e
AABN 2009 tregojnë që vetëm 10 përqind e firmave mendojnë që rregulloret e punës janë
problemi i afarizmit, shumë më pak sesa mesatarja e EJL (26 përqind). Firmat e huaja duket se
pajtohen me këtë mendim, sipas anketës së investitorëve të huaj të kryer në vitin 2009,
vështirësitë për punësim të punëtorëve nuk janë përmendur si kufizim i rëndësishëm i investimit
në Kosovë. Përkundrazi, tregu i punës në përgjithësi perceptohet si përparësi e fuqishme e
Kosovës.
2.7 Firmat kosovare gjithashtu përfitojnë nga regjimi i thjeshtë dhe i ulët i tatimeve
dhe detyrimeve. Në vendet tjera, tatimet e larta dhe rregulloret komplekse të tatimeve shpesh i
shtyjnë firmat në sektorin joformal. Në Kosovë, norma e tatimit në vlerën e shtuar (TVSH)
është 16 përqind, që është ndër më të ulëtat në Evropë, dhe tatimi në të ardhura personale sillet
nga 0 përqind në 10 përqind. Profili i detyrimit doganor përmban vetëm dy norma, një detyrim
standard 10 përqind dhe detyrim zero në disa produkte të caktuara. Megjithatë, tatimet e ulëta
dhe procedurat relativisht të thjeshta nuk nënkuptojnë automatikisht një sektor të vogël
joformal, sepse ka shumë faktorë tjerë që ndihmojnë të përcaktohet nëse firmat zgjedhin të
punojnë në sektorin joformal. Tatimet e ulëta nuk nënkuptojnë edhe respektimin e lartë të
tatimit. Raportimi më i paktë në Kosovë është i përhapur megjithë tatimet shumë të ulëta, dhe
është i nevojshëm forcimi i administratës tatimore për të zgjeruar bazën tatimore dhe për të
siguruar mbledhjen konsistente të tatimeve.
2.8 Sistemi tatimor, veçanërisht tatimi i ulët në korporata gjithashtu është pranuar
pozitivisht nga investitorët e intervistuar në anketë. Sistemi tatimor përmban dispozita siç
është bartja e humbjeve dhe shtyrja e TVSH-së të cilat zbatohen për investitorët e huaj dhe ata
vendorë. Për dallim nga këto stimulime uniforme, stimulimet e përcaktuara të lidhura me
23
investimet të cilat ofrohen në shumicën e shteteve tjera në rajon nuk ofrohen në Kosovë, dhe kjo
perceptohet si mangësi nga investitorët e intervistuar që natyrisht do të preferonin t‘i kishin të
dyja.
2.9 Efikasiteti i doganave dhe administratës tatimore në Kosovë gjithashtu perceptohet
më pozitivisht sesa në shtetet tjera të rajonit, edhepse inspektimet e shpeshta duket se
paraqesin një barrë te firmat. Sa i përket ―pagesës së tatimeve,‖ një indikator i Të bërit biznes
që përfshin kohën për të përgatitur dhe dorëzuar një deklaratë dhe për të paguar tatimet si dhe
numrin e pagesave në vit, sistemi tatimor në Kosovë është në pozitë mjaft të mirë në krahasim
me pjesën tjetër të rajonit. Vetëm Kroacia kërkon më pak pagesa të tatimit në vit, dhe koha e
kaluar në pagesën e tatimeve në Kosovë është 40 përqind më pak sesa në pjesën tjetër të
shteteve të EJL-së (Banka Botërore 2010a). Duke përkrahur këtë rezultat, vetëm një e pesta e
firmave që kanë marrë pjesë në AABN e përmendim administratën tatimore si pengesë për të
bërit biznes, ndërsa kjo shifër ka qenë vetëm gjysma e asaj në pjesën tjetër të rajonit të EJL-së.
Por njëkohësisht, AABN ka parë që firmat në Kosovë përballen me një nivel të lartë të analizës
nga autoritetet tatimore: numri i vizitave nga zyrtarët tatimore është dyfish sa në pjesën tjetër të
rajonit.
2.10 Përveç këtyre përparësive në ambientin rregullativ, ka shumë dobësi që krijojnë
pengesa serioze ndaj zhvillimit të sektorit privat. Informatat faktike dhe perceptimi i
bizneseve tregojnë që firmat në Kosovë pengohen nga disa aspekte të ambientit rregullativ.
Pjesa në vijim është diskutim i rezultateve të anketës që japin pamje të pakënaqësisë së
fuqishme të bizneseve me funksionimin e sundimit të ligjit.
C. DOBËSITË NË SUNDIMIN E LIGJIT
2.11 Rezultatet e anketës sugjerojnë që korrupsioni duket të jetë problem endemik në
Kosovë, i përhapur në shumicën e sektorëve dhe palëve, me disa përjashtime siç është
policia. Megjithatë, për dallim nga perceptimi i përgjithshëm i lartë i korrupsionit i regjistruar
në AABN, shumë pak firma kosovare të anketuara i janë përgjigjur pozitivisht pyetjes se sa
shpesh dhe sa pagesa jozyrtare i bëjnë. Edhepse ngurrimi i tillë që të konfirmohet përfshirja në
ryshfet është i zakonshëm dhe është i pritur, së paku disa kompani u përgjigjën pozitivisht në
disa shtete tjera. Për shembull, në pjesën tjetër të EJL-së dhe në shtetet tjera në tranzicion firmat
përgjigjen që ato zakonisht paguajnë rreth 9 përqind të vlerës së kontratës për të siguruar një
kontratë qeveritare. Dhe në këto shtete, perceptimi i përgjithshëm i korrupsionit është gati 50
përqind më i ulët se në Kosovë. Njëkohësisht dëshmitë anekdotike tregojnë që praktika e
ngjashme e pagesave për të siguruar kontratë qeveritare është e pranishme edhe në Kosovë.
2.12 Krimi, vjedhja dhe trazirat duket se përbëjnë një sfidë tjetër të madhe për firmat
kosovare, shumë më tepër sesa në shtetet tjera në rajon. Rreth 9 nga 10 firma në Kosovë
paguajnë për sigurim, sipas AABN, në krahasim me 6 nga 10 firma në pjesën tjetër të EJL-së
dhe Evropë dhe Azinë Qendrore (EAQ). Ngjashëm, pjesëmarrja e të hyrave vjetore që
shpenzohet për pagesa të sigurimit është shumë e lartë, rreth 10 përqind, në krahasim me vetëm
4 përqind në EJL. Pagesa për shërbime të sigurimit është praktikë e përhapur që ka filluar
gradualisht pas konfliktit. Tash edhepse policia e Kosovës ka mbi 9,000 punëtorë, 60 përqind
më shumë sesa në fund të viteve 1980, krimi duket të jetë në rritje (shih Figura 5 më poshtë).
Kjo mund të jetë pjesërisht për shkak të papunësisë së lartë dhe varfërisë së përhapur,
24
veçanërisht te rinia. Dobësitë e perceptuara dhe korrupsioni në sistemin gjyqësor 12
mund t‘i
kontribuojnë gjithashtu përhapjes së krimit.
Figura 5: Përqindja e firmave që tregojnë që korrupsioni dhe krimi janë pengesa (2008)
Burimi: AABN (2008).
2.13 Është edhe më brengosëse që perceptimi i korrupsionit dhe krimit është
përkeqësuar në vitet e fundit, megjithë përpjekjet e theksuara për të rritur intensitetin e
luftës kundër korrupsionit. Në AABN 2006, vetëm 6 nga 10 firma kanë përmendur se
korrupsioni është problem për afarizëm, por në vitin 2009 ky numër është rritur për 46 përqind.
Ka pasur edhe rritje të madhe të vjedhjeve dhe krimeve tjera kundër pronës në vitet e fundit.
Numri i dënimeve për vjedhje është rritur më shumë se trefish ndërmjet vitit 2005 dhe 2008.
Edhepse një pjesë e rritjes së dënimeve mund të jetë rezultat i rritjes së efikasitetit të sistemit të
gjykatave, rritja masive e krimeve kundër pronës duhet të jetë brengë e madhe (Figura 6).
Figura 6: Normat e krimit kundër pronës në Kosovë
Burimi: ESK
12
Disa anketa dhe studime, duke përfshirë edhe raportet e Lajmërimit të hershëm të Programit për zhvillim të
Kombeve të Bashkuara (UNDP) dhe raporteve të progresit të Komisionit Evropian për Kosovën i cekin këto dobësi
të sistemit të gjykatave.
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
2005 2006 2007 2008
Veprat penale kundër pronës
Vjedhja
Veprat penale kundër pronës
Evropa dhe Azia
Qendrore
EJL
Kosova
25
2.14 Perceptimi i lartë i korrupsionit është dëshmuar se është pengesë e madhe ndaj
investimeve të huaja. Firmat e huaja janë veçanërisht të ndjeshme ndaj korrupsionit sepse ato
nuk i njohin mirë dhe janë më pak në gjendje të gjejnë rrugën që t‘i anashkalojnë këto situata.
Investitorët e huaj e vlerësojnë sistemin juridik si një pengesë e rëndësishme për investimet në
një anketë të kryer nga Banka Botërore (shih Kutinë 7). Më se 80 përqind e firmave të
intervistuara kanë thënë që janë të pakënaqura me sundimin e ligjit dhe sistemin gjyqësor.
Korrupsioni i gjykatave është cituar si një nga problemet më të mëdha. Sipas pikëpamjes së
investitorëve, korrupsioni është i përhapur në administratën publike në përgjithësi dhe në
gjykata në veçanti (Figura 7).
Figura 7: Perceptimet e sundimit të ligjit dhe sistemit të gjykatave
Burimi: Anketa e investitorëve të huaj, Banka Botërore 2009.
2.15 Firmat e huaja e shohin administratën publike si rrënja e sjelljes së korruptuar. Përballja me autoritetet publike duket të jetë një nga sfidat më të mëdha për firmat e huaja që
janë të interesuara të investojnë në Kosovë. Më se 80 përqind të investitorëve të intervistuar
deklaruan që janë të pakënaqur me efikasitetin e administratës publike. Struktura komplekse
administrative, bashkë me joefikasitetin dhe burokracinë, krijon potencial për eksploatimin e
lidhjeve personale dhe kërkimin e mitos. Korrupsioni është cekur si një nga aspektet më
negative të administratës publike (shih Figura 8).
Figura 8: Perceptimet e efikasitetit të administratës publike
vështirësi në aplikim / zbatim
ligjor
mungesë transparence
korrupioni
mungesë e rregulloreve
sistemi juridik nën
zhvillim/ndryshime të shpeshta
Jo-kompatibil me standarded e
BE-së
jo i pavarur
Jo-kompatibil me standarded e
BE-së
mungesë e përvojës
shumë i ngadalshëm
nën zhvillim e sipër/ndryshon shpesh
mungesë transparence
sistem i dhe procedurë të komplikuar
shumë të ngadalshëm
akoma në zhvillim e sipër
joefikas dhe të ngadalshëm
korrupsion
26
Burimi: Anketa e investitorëve të huaj.
2.16 Zbatimi i kontratave është një fushë tjetër e rëndësishme e sundimit të ligjit ku
Kosova është e dobët. Shkelja e kontratave është çështje e zakonshme në Kosovë; firmat duket
se e kanë jashtëzakonisht vështirë të zbatojnë kontratat. Raporti Si të bësh biznes 2010 (Banka
Botërore 2010a) tregon që duhet mesatarisht 420 ditë dhe 53 procedura për të zbatuar një
kontratë, dhe kostoja e kësaj mund të arrijë mbi 60 përqind të vlerës së ankesës. Raporti Si të
bësh biznes 2008 për EJL, me të cilin janë anketuar firmat në 22 qytete, ka ardhur në përfundim
të ngjashëm. Prishtina dhe Prizreni është gjetur se janë qytete shumë të vështira në të cilat mund
të zbatohet një kontratë (rangu 20 dhe 21, respektivisht, nga 22 qytete të anketuara). Sipas
raportit Si të bësh biznes 2010, duhen mesatarisht 420 ditë për të zbatuar juridikisht një
kontratë, dhe kostoja juridike e kësaj është mbi 60 përqind të borxhit. Në Armeni për shembull,
kostoja e zbatimit është vetëm 19 përqind dhe procesi i zbatimit merr katër muaj më pak se në
Kosovë. Për shkak se zbatimi ligjor është kaq i gjatë dhe i kushtueshëm, drejtësia është jashtë
shfrytëzimit për shumicën e firmave kosovare. Rezultatet e AABN-së e konfirmojnë këtë:
vetëm 3 përqind të firmave të anketuara kanë shfrytëzuar sistemin gjyqësor në tri vitet e fundit.
D. VËSHTIRËSITË NË REGJISTRIMIN DHE LICENSIMIN E BIZNESEVE
2.17 Regjistrimi dhe licencimi i bizneseve janë gjithashtu fusha ku Kosova nuk ka
sukses, dhe këto pengesa i takojnë njësoj investitorëve vendorë dhe atyre të huaj.
Regjistrimi dhe fillimi i biznesit është pengesa e parë dhe ndoshta më e rëndësishme me të cilën
përballen ndërmarrësit kur vendosin të investojnë në një biznes. Procedurat e komplikuara dhe
të shtrenjta (shih Tabelën 5) për të filluar një firmë i largojnë ndërmarrësit nga investimi, ose i
shtyjnë në ekonominë joformale. Kjo nga ana tjetër çon ose në konkurrencë më të vogël dhe
investime më të vogla, ose në rastin e ekonomisë joformale, investime të kufizuara dhe
konkurrencë të padrejtë; të dyja rastet kanë si rezultat më pak të hyra për qeverinë. Djankov dhe
të tjerët (2002) kanë analizuar rregulloret e hyrjes në biznes në 85 shtete dhe kanë gjetur që në
shtetet me të ardhura të ulëta hyrja në biznes zakonisht është shumë e shtrenjtë dhe merr kohë.
Ata kanë zbuluar edhe që rregulloret më të rënda për hyrje në biznes përgjithësisht lidhen me
korrupsion më të madh dhe ekonomi joformale më të përhapur.
Tabela 5: Procedurat për fillim të biznesit
Ekonomia Procedurat
(numri)
Koha
(ditë)
Kostoja
(% e të
ardhurave
për kokë
banori)
Kapitali
minimal
(% të të
ardhurave
për kokë
banori)
Shqipëria 5 5 17 0
Armenia 6 15 3 0
Bosnja dhe
Hercegovina 12 60 16 30
Gjeorgjia 3 3 4 0
Kosova 9 52 43 170
Maqedonia, IRJ 4 4 3 0
27
Mali i Zi 12 13 3 0
Serbia 7 13 7 6
Evropa & Azia
Qendrore 7 17 8 22
Burimi: Raporti Si të bësh biznes 2010, www.doingbusiness.org.
2.18 Hapja e firmës është jashtëzakonisht proces i kushtueshëm dhe i gjatë. Duhen më
shumë se gjashtë javë të fillojë punën një biznes në Kosovë, shumë më gjatë sesa çdo shtet tjetër
në rajon, me përjashtim të Bosnjës dhe Hercegovinës. Indikatori i ―Si të bësh biznes‖ për hapjen
e biznesit përfshin të gjitha procedurat që kërkohen që ndërmarrja ta fillojë punën. Në rastin e
Kosovës, këto përfshijnë përveç regjistrimit të zakonshëm në zyrën e regjistrimit të bizneseve të
Kosovës, lejet komunale dhe inspektimet që kërkohen. Edhepse procesi i regjistrimit në vetvete
është mjaft i shpejtë, marrja e lejeve dhe inspektimeve shpesh ka si rezultat vonesa të mëdha në
fillimin e biznesit.
2.19 Njëkohësisht, procedurat e tilla të ngarkuara hapin shumë mundësi për zyrtarët
publikë për të kërkuar ryshfet. Numri i madh i procedurave dhe aprovimeve që kërkohen nga
institucionet e ndryshme ofron mundësi të panevojshme për sjellje korruptive dhe për
keqpërdorim. Për shembull para se të fillojë punën firma, inspeksioni duhet të bëjë një vizitë
dhe ta aprovojë objektin e biznesit. Në shumicën e shteteve inspektimet e tilla paraprake
konsiderohen si të tepërta dhe mund të bëhen pasi që firma të ketë filluar punën. Njëkohësisht
rregulloret e tilla e ngarkojnë kapacitetin e organeve administrative dhe shtyjnë fillimin e
biznesit. Ndërveprimi më i paktë me zyrtarët publikë dhe rritja e transparencës do të kufizonin
mundësitë për kërkim të ryshfetit dhe të bënin procesin e regjistrimit të biznesit më efikas.
2.20 Procedurat e gjata dhe të kushtueshme janë rezultat i legjislacionit kompleks në
këtë fushë dhe ndarjes së përgjegjësive ndërmjet qeverisë lokale dhe qendrore. Edhepse
UNMIK-u ka vënë legjislacion modern komercial, përgjithësisht në pajtim me acquis të BE,
implementimi i legjislacionit ende përfaqëson një përzierje të akteve rregullative, disa prej të
cilave kanë dalë kohët e fundit por tjerat datojnë nga legjislacioni i ish-Jugosllavisë. Ky ambient
legjislativ i ngatërruar dhe i vjetruar në shumë aspekte krijon kushte të volitshme për zbatim
arbitrar për autoritetet (dhe veçanërisht organet e inspektimit). Shumë nga këto kërkesa të
ngarkuara implementohen nga autoritetet komunale. Sipas kornizës së decentralizimit, përderisa
regjistrimi i bizneseve mbetet në nivel qendror, ofrimi i shërbimeve është duke u transferuar në
nivel lokal. Për më tepër, shumë leje të biznesit dhe inspektime administrohen nga komunat të
cilat gjithashtu mbledhin tarifa për këto shërbime. Zëvendësimi i procedurave të panevojshme
me një lloj tatimi lokal (të thjeshtë) do të zvogëlonte kohën e përmbushjes nga ana e firmave
dhe barrën e punës për organet komunale.
2.21 Kostoja e regjistrimit dhe kapitali minimal që kërkohen janë disa herë më të larta
se në pjesën tjetër të rajonit. Kjo paraqet një pengesë serioze, pra nuk duhet të jetë befasuese
që sektori joformal është kaq i madh. Disa shtete në rajon kanë bërë shumë progres në këtë
fushë dhe rezultatet pozitive tashmë janë të dukshme. Shqipëria dhe IRJ e Maqedonisë kanë
reduktuar kohën për të regjistruar një firmë në pesë dhe katër ditë respektivisht. Shumë shtete
kanë eliminuar kërkesat minimale të kapitalit dhe kanë zvogëluar ndjeshëm koston
administrative për regjistrim të firmave (Kutia 6). Do të jetë relativisht e lehtë për qeverinë e
Kosovës që të përdorë disa nga këto reforma. Themelimi i pikave për ofrim të shërbimeve ―one-
28
stop-shop‖ në nivel komunal që do të kërkojë investime fizike përveç ndryshimeve legjislative,
do të shkurtonte numrin e procedurave dhe kohën e themelimit. Ky proces ka filluar tashmë me
përkrahje nga projekti i Bankës Botërore për asistencë teknike në ambientin afarist, në shtatë
pilot komuna.
2.22 Marrja e lejeve të ndërtimit duket se është faktor edhe më vështirësues. Sipas
raportit Si të bësh biznes (Banka Botërore 2010a), nevojiten 320 ditë, 21 procedura, dhe 1,300
përqind të të ardhurave për kokë banori për të marrë leje ndërtimi në Kosovë. Vetëm shtatë
shtete tjera në botë, tri prej të cilave janë ekonomi në tranzicion kanë proces më të kushtueshëm
dhe më të vështirë. Dhe sektori i ndërtimeve është element i rëndësishëm i ekonomisë së
Kosovës. Mungesat e infrastrukturës në transport, arsim dhe sektorë tjerë të publikut janë tepër
të mëdha. Sektori i prodhimit është i paktë, dhe që të arrihet zhvillim më i shpejtë Kosova duhet
të zgjerojë kapitalin e saj fiks. Dhe në fund, popullsia e Kosovës është duke u rritur shpejt, që
gjithashtu tregon nevojën për më shumë projekte të ndërtimit banesor. Prandaj, përmirësimi i
procesit për marrje të lejeve të ndërtimit duhet të jetë prioritet i lartë.
2.23 Rezultatet e AABN 2009 tregon që vetëm 18 përqind të firmave të anketuara i
konsiderojnë licencat dhe lejet si problem për afarizmin e tyre (pjesëmarrja është 29
përqind për rajonin e EJL-së), që në shikim të parë do të vinte në kontest rëndësinë e
kësaj çështjeje. Por kjo mund të nënkuptojë që firmat e anketuara nuk kanë pasur nevojë të
merren me lejet e ndërtimit kohët e fundit, ose që kanë zgjedhur të mos marrin leje për shkak të
barrës së madhe rregullative. Studimet kanë treguar që kur sektori i ndërtimeve vepron në
ekonomi joformale, ka më pak brengosje për siguri, ka ndërtime më të rrezikshme dhe më
shumë mundësi për ryshfet.
E. INVESTIMI NË KOSOVË: PERCEPTIMI I INVESTITORËVE TË HUAJ
2.24 Duke pasur parasysh rëndësinë e IHD-ve për promovim të zhvillimit të udhëhequr
nga sektori privat në Kosovë, është bërë një anketë me investitorët e huaj në vitin 2009 për
të mësuar më shumë se sa perceptohet se është tërheqëse Kosova për investitorët e huaj
(Kutia 7). Rezultatet e kësaj ankete tregojnë që investitorët kanë parë zhvillime pozitive në
Kosovë. Një tranzicion i suksesshëm për në pavarësi dhe qasje në institucionet ndërkombëtare
Kutia 6: Hapja e biznesit në IRJ të Maqedonisë dhe Gjeorgji
Gjeorgjia dhe IRJ e Maqedonisë kanë qenë reformuesit më të suksesshëm ndër shtetet në tranzicion
për thjeshtimin e regjistrimit të bizneseve. Në vitin 2006, janë dashur 21 ditë dhe 14 përqind të të
ardhurave vjetore për kokë banori për të hapur një firmë në Gjeorgji. Në IRJ të Maqedonisë kushton
11 përqind të të ardhurave vjetore për kokë banori dhe 48 ditë që të hapet një firmë. Përveç kësaj,
ndërmarrësi do të duhet të ketë kapital të konsiderueshëm për fillim të biznesit (47 përqind të të
ardhurave vjetore për kokë banori në Gjeorgji, dhe 145 përqind në IRJ të Maqedonisë). Deri në vitin
2009, të dyja shtetet kanë filluar regjistrimin më të lirë ―one-stop-shop‖ dhe kanë eliminuar kërkesat e
kapitalit minimal, ashtuqë një firmë mund të hapet në më pak se 4 ditë (Banka Botërore 2010a). Dy
vite pas reformës së regjistrimit të firmave, numri i firmave të reja është rritur mbi 30 përqind në IRJ
të Maqedonisë.
29
siç është Banka Botërore dhe FMN-ja tashmë kanë dhënë kontribut në përmirësimin e
perceptimit për stabilitetin në Kosovë dhe për klimën e saj të investimeve.
2.25 Roli i investimeve të huaja në stimulimin e zhvillimit ekonomik është përcaktuar
mirë (Handjiski 2009). IHD-të kanë qenë shtyllë e rëndësishme e strategjisë së zhvillimit në
shumë shtete, dhe ka luajtur rol edhe më të madh në ekonomitë në tranzicion që kanë pasur
sukses në privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore me kapital të huaj. Qeveria e Kosovës ka vënë
rritjen ekonomike si prioritetin e saj kryesor dhe është duke synuar kah IHD -të si kontribuues
kryesor. IHD -të në Kosovë kanë qenë shumë të ulëta në periudhën pas konfliktit, duke arritur
shumën prej më pak se €400 milion (Banka Qendrore e Kosovës) ndërmjet 2000 dhe 2005, dhe
rreth gjysma e këtij investimi vjen nga privatizimi. Pagesat e IHD -ve janë rritur në vitin 2006,
dhe kanë arritur maksimumin në vitin 2007 me €440 milion (13 përqind e PVB-së), por kanë
filluar të zvogëlohen. Rënia globale ekonomike ka pasur ndikimin e saj në IHD -të në Kosovë,
siç është rasti edhe në pjesën tjetër të rajonit. Fondet në dispozicion për investime do të
vazhdojnë të jenë të pakta në periudhën që vjen, që do të thotë që Kosova do të përballet me
konkurrencë më të fortë për burimet e kufizuara të IHD -ve. Në pjesën më poshtë janë diskutuar
fushat në të cilat autoritetet duhet të fokusohen për ta bërë Kosovën më tërheqëse për
investitorët e huaj.
Tabela 6: IHD-të në Kosovë, sipas llojit (në milion €)
Lloji i IHD 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Kapital i ekuitetit 30 66 191 286 222 212
Prej të cilit kapital i
privatizimit: 6 68 138 105 7 n/a
Fitimet e investuara 9 17 25 42 56 59
Kapital tjetër 4 25 79 113 88 21
Total 49 176 432 545 373 292 Burimi: Banka Qendrore e Kosovës.
2.26 Në të vërtetë investitorët e huaj kanë pak njohuri për mundësitë e biznesit në
Kosovë. Pak më shumë sesa një e katërta e investitorëve të anketuar kanë thënë që kanë njohuri
Kutia 7: Anketa e perceptimeve të investitorëve të huaj
Anketa e perceptimit të investitorëve të huaj në Kosovë është realizuar nga departamenti i Shërbimeve
këshillëdhënëse të klimës së investimeve i grupit të Bankës Botërore , përmes programit të saj Investo
në Ballkanin Perëndimor (IBP) dhe të krijimit të investimeve, zyra në Vjenë. Programi i krijimit të
investimeve, Zyra në Vjenë është duke i ndihmuar qeverisë së Kosovës për të hartuar një strategji
kombëtare të IHD-ve dhe një strategji të promovimit të investimeve që do të përdoret nga agjencia për
promovim të investimeve në Kosovë (APIK).
Objektivat e kësaj ankete janë të mblidhen informata nga investitorët ekzistues, si në Kosovë ashtu
edhe në vendet tjera në rajon, për përparësitë dhe dobësitë e perceptuara të ambientit biznesor në
Kosovë, dhe që të japë të dhëna për arsyet pse investitorët që kanë mundur të përshtaten mirë në
Kosovë ose nuk e kanë shqyrtuar Kosovën, ose nëse e kanë shqyrtuar, pse nuk kanë investuar.
30
shumë të mira për Kosovën, që është më pak sesa në rastin e Kroacisë, Serbisë dhe IRJ të
Maqedonisë. Mungesa e njohurive duket se është evidente në të gjithë sektorët.
Figura 9: Njohuritë për Kosovën
Burimi: Anketa e perceptimit të investitorëve të huaj.
2.27 Është vështirë për një shtet të vogël dhe të ri në një rajon të prekur nga konflikti që
të konkurrojë për vëmendjen e investitorëve. Stabiliteti politik është renditur si më i
rëndësishmi nga investitorët që e kanë shqyrtuar këtë rajon por nuk kanë investuar. Investitorët
ekzistues të cilët e njohin më mirë situatën aktuale, i japin më pak rëndësi stabilitetit politik:
vetëm 20 përqind theksuan se është çështje e rëndësishme, në krahasim me 50 përqind të
investitorëve potencialë. Perceptimet e stabilitetit politik janë përmirësuar kohët e fundit, duke
pasur parasysh që Kosova ka bërë tranzicion paqësor në pavarësi dhe është pranuar në FMN dhe
në Bankën Botërore. Sipas të dhënave në figurën 10, më se 60 përqind të të anketuarve kanë
thënë që perceptimi i tyre për Kosovën është përmirësuar.
Figura 10: Ndryshimet e perceptimeve në Kosovë
Burimi: Anketa e investitorëve të huaj.
shumë pak
mjaft pak
mjaft mirë
shumë mirë
Investitorë potencial Investitorët në vendet tjera të
Ballkanit
Investitorët në
Kosovë
Investorë potencial
Investorët në Kosovë
Investorët në vendet tjera
të Ballkanit
pak i shkatrruar mjaft i shkatrruar pak i
përmirësuar
mjaft i
përmirësuar
stabiliteti politik
pavarësia e vendit
përmirësime të përgjithshme
përmirësime ne
infrastrukturë
legjislacion më i mirë
31
2.28 Këto rezultate sugjerojnë që qeveria dhe APIK-u duhet të forcojnë aktivitetet e
tyre të ngritjes së vetëdijes. Theksimi i përvojës pozitive të investitorëve ekzistues mund të
jetë mënyrë e dobishme për të përmirësuar imazhin e shtetit dhe për të tërhequr më shumë
investime. Përveç kësaj, duket se ka dallim të madh në dispozicionin e burimeve të informatave
ndërmjet Kosovës dhe shteteve tjera në rajon. Për shembull, kompanitë e intervistuara janë
përgjigjur që mediat janë burimi kryesor për informata për Kosovën. Për dallim nga kjo, firmat
e huaja bazohen më shumë në vizita në vend, përvojë personale të punës, dhe kontaktet lokale
për të marrë informata për shtetet tjera në rajon.
2.29 Ofrimi i shërbimeve investitorëve potencialë duke dhënë informata me kohë dhe
relevante duhet të jetë një nga aktivitetet kryesore të agjencisë për promovim të
investimeve. Standardizimi global i promovimit të investimeve 2009 i grupit të Bankës Botërore
(Banka Botërore 2009e) për Kosovën identifikon fushat e përmirësimit duke filluar nga
informatat specifike për sektorë siç janë përparësitë kryesore, studimet e rastit, aftësitë, koston
dhe të dhënat krahasimore për personelin anglishtfolës që mund t‘u përgjigjen pyetjeve.
Gjithashtu, ka pasur një lëvizje të fokusit kah investitorët ekzistues për t‘iu ndihmuar të mbajnë
dhe zgjerojnë bizneset e tyre. Ndërsa investitorët ekzistues në Kosovë kanë treguar interesim të
konsiderueshëm për zgjerimin e biznesit të tyre, qeveria duhet të kërkojë mënyra për t‘i
përkrahur ata.
2.30 Firmat e huaja janë duke marrë në konsiderim investimin në Kosovë. Megjithë
vështirësitë për shkak të mungesës së njohurive për situatën, shumë nga firmat e anketuara janë
duke marrë në konsiderim investimin në Kosovë (Figura 10). Ato firma që tashmë janë të
pranishme në Kosovë ka më së shumti gjasa të investojnë, gati gjysma prej tyre kanë deklaruar
që sigurisht do të investojnë më shumë në tri vitet e ardhme. Kompanitë në sektorin e
teknologjisë informative (TI), mallrat për konsum dhe tekstili dhe logjistika kanë më së shumti
gjasa të investojnë në Kosovë.
Figura 11: Probabiliteti i investimeve
Burimi: Anketa e investitorëve të huaj.
të sigurt për të investuar
shumë i lartë
i lartë
mesatar
i ulët
shumë i ulët
nuk do të investon
Investitorë potencial Investitorët në vendet tjera të Ballkanit Investitorët në Kosovë
32
2.31 Ato kompani që janë duke marrë në konsiderim investimet në Kosovë13
, kanë
numëruar kërkesat e larta, lokacionin gjeografik dhe tregun në rritje si disa nga arsyet
kryesore për të investuar (Figura 12). Gjysma tjetër e firmave janë përgjigjur që kanë marrë
në konsiderim investimet në zonat rurale.
Figura 12: Arsyet për investime (majtas) dhe llojet e investimeve të planifikuara (djathtas)
Burimi: Anketa e investitorëve të huaj
2.32 Investitorët e huaj janë duke shikuar jo vetëm tregun e Kosovës, por edhe
potencialin e tregut regjional për mallra. Si pjesë e CEFTA-s, Kosova ofron qasje gati
plotësisht të lirë në tregun regjional me një popullsi prej mbi 21 milion. Gati 80 përqind të
firmave të anketuara e shohin qasjen në tregun regjional si përfitim shumë i rëndësishëm
(Figura 11). Kjo pjesë është edhe më e madhe te investitorët ekzistues. Sektorët që janë me
interes të madh në tregun regjional përfshijnë mallrat për konsum, ndërtimet dhe teknologjinë
informative dhe të komunikimit.
Figura 13: Kosova si pjesë e tregut regjional
Burimi: Anketa e investitorëve të huaj
13
Dmth, kompanitë që janë përgjigjur me 50 përqind gjasa për investim në tri vitet e ardhme.
investitorët ekzistues/zgjërim i biznesit
kërkesat e larta dhe tregu në
rritje
Investime ne zonat rurale
partnership with local company
Fuqi e lirë punëtore
Zgjërimi i operacionit
ekzistues
Shkrirje/blerje e
kompanisë tjetër
‗Joint Venture‘
Privatizimi i
ndërmarrjeve publike
Investitorë potencial
Investitorët në vendet tjera të Ballkanit
Investitorët në Kosovë
Po
Jo
lokacionin gjeografik
33
2.33 Rreth 40 përqind të investitorëve të anketuar kanë deklaruar që ngadalësimi global
ekonomik ka ndikuar në planet e tyre për investime. Arsyet kryesore ishin më pak fonde në
dispozicion për investime, pasiguri më e madhe dhe mundësi më e vogël për të marrë kredi dhe
financa. Për shkak se shtetet tash janë duke konkurruar për një grup më të vogël të IHD-ve,
Kosova duhet të punojë për të qenë më atraktive dhe të bëjë përpjekje për të tërhequr
investitorë. Gjithashtu përderisa ngadalësimi global ekonomik do të zvogëlojë mundësitë për
investime të huaja në të ardhmen e afërt, rezultatet e anketës tregojnë që investitorët ekzistues
në Kosovë (dhe në vendet tjera në rajon) shohin potencial të ardhshëm për investime. Për të
inkurajuar këto investime, qeveria duhet të fokusohet edhe në sfidat me të cilat përballen
investitorët ekzistues përkitazi me sundimin e ligjit, efikasitetin e administratës publike dhe
regjistrimin dhe licencimin e bizneseve.
F. ENERGJIA NË KOSOVË: KUFIZIMET DHE MUNDËSITË
2.34 Cilësia e dobët e furnizimit me rrymë është një nga kufizimet më të mëdha të
afarizmit në Kosovë. Mungesa e furnizimit të vazhdueshëm me rrymë vazhdon të jetë pengesa
më e madhe për firmat nga të gjithë sektorët e ekonomisë. Sipas AABN-së, 9 nga 10 firma e
deklarojnë këtë si problem dhe një e treta e të gjitha firmave e identifikojnë si pengesa më e
Kutia 8: Zinkunie – Investim holandez në Prizren
Zinkunie është investim i huaj prej €2.5 milionësh nga një firmë holandeze në Kosovë, e themeluar
bashkërisht me një firmë vendore. Fabrika Zinkunie ka filluar punën në vitin 2008, dhe tash punëson
rreth 25 punëtorë. Përpunon gjysmë-produkte të zinkut dhe bakrit që eksportohen në Holandë për
përpunim të mëtejshëm.
Përvoja e kësaj kompanie konfirmon përparësitë konkurruese të Kosovës të identifikuara në anketën e
perceptimit të investitorëve. Arsyet kryesore për të investuar në Kosovë kanë qenë kostoja e ulët e
fuqisë punëtore dhe cilësia e mirë e punës, afërsia me Bashkimin Evropian, dhe në planin më afatgjatë
potenciali i tregut regjional. Një vit pas fillimit të prodhimit, firma holandeze është shumë e kënaqur
me investimet dhe është e interesuar për të investuar edhe €1.5 milion në një fabrikë të galvanizimit,
që do të mundësonte prodhimin e produkteve finale që do të eksportohen në Bashkimin Evropian dhe
rajonin e EJL-së. Përveç kësaj, firma ka filluar edhe të ndërtojë një park industrial për firmat tjera
holandeze, ka blerë më shumë tokë afër fabrikës së vet dhe ka ndërtuar rrjetin e rrugëve.
Megjithatë, ky studim rasti vërteton edhe brengat e investitorëve të huaj lidhur me mangësitë në
ambientin e biznesit. Infrastruktura, veçanërisht rryma ka qenë një problem i madh. Kompanisë i është
dukur shumë shtrenjtë (€50,000) dhe që do të harxhojë shumë kohë që të bëjë lidhje me rrymë
elektrike dhe fabrika ende nuk ka furnizim të pandërprerë me rrymë. Shpesh ka ndërprerje të rrymës
dhe është dashur të investojë në gjenerator. Procedurat administrative gjithashtu janë pengesë e madhe
dhe kanë ngadalësuar vendimet për investime. Marrja e licencave lidhur me tokën dhe ndërtimet ka
qenë jashtëzakonisht e vështirë, dhe ka mundur ta rrezikojë investimin. Gjithashtu, procedurat për të
bërë përjashtim nga detyrimi i importit të lëndës së parë janë shumë të komplikuara. Partneri vendor,
një migrues i kthyer që ka punuar më parë për firmën holandeze në Holandë është ai që e ka sjellë
këtë investim të huaj në Kosovë. Pa njohuritë vendore, investitori holandez nuk do të kishte mundur të
investojë.
34
madhe për afarizmin e tyre. Rrjedha e pasigurtë e rrymës që ka vazhduar që nga fundi i
konfliktit, ka pasur dhe vazhdon të ketë pasoja të mëdha për ekonominë e Kosovës edhepse janë
bërë disa përmirësime kohët e fundit për të ofruar furnizim të qëndrueshëm me rrymë për
bizneset që i paguajnë rregullisht faturat e rrymës. Së pari, ndërprerjet e rrymës e zvogëlojnë
prodhimtarinë dhe rrisin koston sepse punëtorët e paguar rrinë kot gjatë kohës së ndërprerjes. Së
dyti, për të parandaluar ndërprerjet e punës, shumë firma është dashur të blejnë gjeneratorë të
rrymës, që është mjaft e kushtueshme veçanërisht për firmat e vogla. Është instaluar një
kapacitet i vlerësuar prej 150 MW në gjeneratorë rezervë, pjesa më e madhe e tyre nga mijëra
ndërmarrje.14
Gjithashtu, kostoja operative e prodhimit të rrymës nga gjeneratorët e rrymës
është shumë më e lartë sesa e rrymës nga rrjeti. E treta, ndërprerjet e kombinuara me variacione
të mëdha në rrjedhën e rrymës shpesh kanë si rezultat mosfunksionim të pajisjeve, si te firmat
ashtu edhe te familjet. Prandaj, firmat që duhet të përdorin pajisje më të sofistikuara kanë
pengesa për të investuar në ato pajisje.
2.35 Sektori i rrymës vendos edhe një ngarkesë të madhe në buxhet. Për shkak të
pajisjeve të vjetra, menaxhimit të dobët, tarifave të ulëta dhe humbjeve të mëdha teknike dhe
komerciale, KEK-u ka marrë rreth €1.1 miliard subvencione gjatë viteve 2000–2009 (një shumë
e barabartë me shpenzimet totale të buxhetit të vitit 2010), prej të cilit rreth €0.5 miliard kanë
ardhur nga buxheti i Kosovës dhe €0.6 miliard kanë ardhur nga donatorët. Megjithë përpjekjet
nga ekipet e huaja të menaxhimit, këshilltarët dhe menaxherët vendorë që të përmirësohet
efikasiteti i punës, KEK-u mbetet një shërbim publik që nuk funksionon mirë. Ka kapitalizim të
vogël në tërë sistemin, joefikasitet të lartë të punës, dhe sukses shumë të dobët financiar dhe
gjendje të dobët financiare. Buxheti i Kosovës i ka ndarë për KEK-un rreth €70 milion në vit
gjatë katër viteve të fundit për investimet kapitale dhe importin e rrymës, barabartë me 11
përqind të shpenzimeve buxhetore. Ka marrëveshje të përgjithshme që kjo ngarkesë në buxhet
duhet të ndalet, dhe në fakt raportohet se kanë filluar të ndodhin disa përmirësime të punës së
KEK-ut në vitin 2008.
2.36 Megjithatë, sektori i rrymës ka potencial të konsiderueshëm. Rezervat e mëdha të
linjitit të cilësisë së mirë janë burimi kryesor natyror i energjisë në Kosovë. Prodhimi efikas dhe
relativisht i lirë i linjitit nga një minierë e re dhe i rrymës elektrike nga centrali i ri i propozuar
apo ato të rehabilituara nën pronësinë ose menaxhimin e sektorit privat do ta përmirësonin mjaft
qëndrueshmërinë e furnizimit në Kosovë. Privatizimi i distribucionit të KEK-ut do të kishte
ndikim tejet pozitiv në disiplinën e paguesve, me kusht që qeveria të marrë masa ndihmëse
(para se të vazhdojë privatizimi). Këto privatizime të propozuara janë në fazën përgatitore dhe
mund të konkretizohen në të ardhmen e afërt. Në vend të ngarkesës në buxhet, ky sektor mund
të japë kontribut dhe në vend se të kufizojë zhvillimin, mund të bëhet shtytës i zhvillimit.
Rryma elektrike si kufizim
2.37 Furnizimi i dobët me rrymë është brengë e madhe për firmat. Furnizimi i
pamjaftueshëm me rrymë vazhdon të jetë pengesë kritike ndaj ndërmarrjeve në Kosovë,
veçanërisht krahasuar me vendet fqinje (Banka Botërore dhe KNF 2009). Ndërprerjet e
vazhdueshme të rrymës përmenden nga firmat si pengesat më të rënda në veprimet e
ndërmarrjeve, megjithëse situata është në përmirësim e sipër (33 përqind e të anketuarve më
14
Kjo përfshin edhe kapacitetin e gjeneratorëve të instaluar në bazat e KFOR-it.
35
2009 kundrejt 66 përqind më 2004). Këto ndërprerje shkaktojnë kosto më të larta operative,
humbje në prodhim dhe dëmtojnë pozitën konkurruese. Ato janë sidomos barrë për sektorët e
prodhimit dhe ndërtimit, ku ndërprerjet mund ta stopojnë prodhimin. Firmat në Kosovë
raportojnë rreth 43 ndërprerje në muaj kundrejt 6 në muaj në Evropën Lindore dhe Azinë
Qendrore. Nevojiten mesatarisht 77 ditë për të marrë lidhje të re elektrike në Kosovë kundrejt
48 në pjesën tjetër të Evropës dhe Azisë Qendrore, gjë që pasqyron, pjesërisht mungesën e
planifikimit urban në Kosovë. Kutia 8 tregon për një investues holandez të cilit iu desh të priste
gjatë për një lidhje elektrike.
2.38 Mungesa e rrymës përfaqëson barrë të konsiderueshme. Mungesa u shkaktonte
firmave humbje prej mesatarisht 17 përqind të të hyrave vjetore nga shitja, krahasuar me nën 4
përqind për ekonomitë e tjera në tranzicion, sipas anketës së fundit të AABN-së. Madje, nevoja
për burime të tjera energjetike rrit edhe koston operative për firmat. Gjeneratorët rezervë të
ndërmarrjeve japin rreth 18 përqind të furnizimit me rrymë si dhe kostoja dhe shfrytëzimi i një
gjeneratori përfaqëson rreth 3 përqind të kostos operative (Banka Botërore 2004a). 15
Në vitet
2007-2009 mbi €6 milionë në vit janë shpenzuar për importin e gjeneratorëve. Kjo e gërryen
pozitën konkurruese në eksport dhe zvogëlon marzhën e fitimit, ose ia kalon koston
konsumatorëve shtëpiakë me çmime më të larta. Sidoqoftë, gjatë vitit 2009 ndërprerjet e rrymës
me sa duket kanë rënë nga gati 15 përqind e kërkesës në rreth 10 përqind dhe ka përpjekje për ta
përmirësuar dukshëm furnizimin e Kosovës me rrymë elektrike në planin afatmesëm. Mirëpo
blerja e gjeneratorëve u rrit në 2009; rreth 13,000 njësi u importuan në tre tremujorët e parë,
krahasuar me 12,369 gjatë gjithë vitit 2008.
2.39 Sektori energjetik në Kosovë dominohet nga sektori i rrymës dhe minierat
përkatëse të linjitit. Nuk ka sistem të gazit natyror dhe nafta përdoret vetëm për aktivizimin e
termocentraleve dhe si lëndë djegëse për sistemet e ngrohjes qendrore në tri qytete. Korporata
Energjetike e Kosovës (KEK) është prodhuesi dhe distributori i vetëm i rrymës elektrike në
Kosovë dhe e nxjerr linjitin që digjet në termocentralet e saj të vjetruara, Kosova A dhe B16
.
Mesatarisht, rreth 10 përqind e nevojave për energji elektrike duhet të importohet. Megjithatë,
shkarkime të shpeshta (ndërprerje) janë të nevojshme dhe cilësia e furnizimit me rrymë është e
dobët.
2.40 Sektori i energjisë elektrike ka mungesë të kapacitetit. Dy termocentralet e mëdha të
KEK-ut, Kosova A dhe Kosova B, janë të vjetër rreth 40 respektivisht 25 vjet dhe të
mirëmbajtur dobët për shkak të mungesës së fondeve. Të dyja, por sidomos Kosova A, janë
ndotës të mëdhenj të mjedisit, të pasigurtë teknikisht dhe kanë ndërprerje të shpeshta. Edhepse
kapacitetet nominale janë 800 MW respektivisht 680 MW, vetëm rreth 900 MW (60 përqind) e
kapacitetit të përgjithshëm mund të shfrytëzohet, që është shumë nën kapacitetin maksimal që
nevojitet gjatë sezonës së ftohtë. Pjesa më e madhe e këtij kapaciteti vjen nga Kosova B. Pesë
blloqet e Kosovës A janë mesatarisht të vjetër mbi 35 vjet17
, shumë joefikasë, dhe tepër ndotës.
Megjithatë, duke pasur parasysh mungesën e kapacitetit gjenerues në Kosovë, ka marrëveshje të
15
Kjo shifër është shumë më e lartë sesa në raportin e vitit 2004 (8–9 përqind më e lartë). 16
Nga viti 2006, transmisioni është përgjegjësia e një kompanie të veçantë, operatorit kosovar për transmision,
sistem dhe treg të energjisë elektrike. 17
Dy blloqet e para, A1 dhe A2 nuk kanë punuar në dhjetë vitet e fundit.
36
përgjithshme që blloqet A3 deri në A5 duhet të shërbejnë deri në fund të vitit 2015, kur pritet që
termocentrali i ri të fillojë punën, me kusht që të punojnë sipas standardeve më strikte të
ambientit.18
Dy blloqet e Kosovës B janë të vjetër rreth 25 vjet, por janë duke punuar shumë më
pak sesa kapaciteti i tyre bazë i projektuar. Me investime dhe mirëmbajtjen e duhur, Kosova B
duhet të jetë në gjendje të punojë në mënyrë të besueshme deri rreth vitit 203019
. Investimet e
nevojshme për Kosovën A dhe B do të ishin rreth €35–40 milion në vit nga viti 2010 e tutje.
Përveç kësaj, nevojitet të bëhen investime të mëdha në minierën e re dhe termocentralin e ri të
njohur si projekti i termocentralit Kosova e Re.
2.41 KEK-u është një barrë e madhe fiskale. Barra fiskale e sektorit të energjisë në
buxhetin e Kosovës ka qenë rreth €70 milion subvencione në vit gjatë katër viteve të fundit, ose
11 përqind e buxhetit mesatarisht. Shkaqet kryesore të ndikimit fiskal negativ të KEK-ut janë
humbjet teknike dhe komerciale; importi i rrymës që kërkon një subvencion prej rreth €50
milion në vitin 200920
, një subvencion që do të rritet në të ardhmen përderisa pajisjet vjetrohen
dhe nevojat dhe çmimet e importit rriten prapë; si edhe investimet urgjente dhe mirëmbajtja e
gjenerimit dhe distribucionit. Investimet për hapjen e minierës së Sibovcit Jugperëndimor kanë
gjetur përkrahje me rreth €145 milion në kredi nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovës (BKK) (e
diskutuar më në detaje më vonë në këtë pjesë).
2.42 Humbjet teknike (të rrjetit) janë shumë të larta. Rrjeti i distribucionit ka vuajtur nga
shumë vite të mungesës së investimeve. Si rezultat i kësaj, humbjet teknike në sistemin e
distribucionit janë të larta, mesatarisht 17 përqind. Në një sistem funksional të madhësisë së
këtij në Kosovë, këto humbje duhet të jenë rreth 8 përqind. Mirëpo zvogëlimi i humbjeve deri
në këtë nivel do të kërkojë investime të mëdha prej rreth €500 milion (KEK 2005). Investimet e
nevojshme për të përmirësuar ndjeshëm rrjetin e distribucionit duhet të jenë rreth €40 milion në
vit nga viti 2010 e tutje. Humbjet e transmisionit janë rreth 3.5 përqind, poashtu më të larta sesa
duhet të jenë (2.5-3.0 përqind) por kjo përfaqëson më pak problem sesa humbjet e
distribucionit.
2.43 Humbjet komerciale (mospagesa, dhe në masë më të vogël, vjedhja) mbeten çështje
serioze. Edhe nëse lihet anash trashëgimia e infrastrukturës në kushte të këqija dhe nevoja për të
rindërtuar menaxhmentin dhe kapacitetin e personelit, rezultatet operative dhe financiare të
sektorit të rrymës elektrike nga viti 1999 kanë qenë të dobëta. Problemi i vetëm më i
rëndësishëm është niveli i ulët i faturimit dhe inkasimit nga ana e KEK-ut, por ka përmirësime:
ndërsa në vitet 2000–2007 humbjet komerciale kanë përfshirë rreth 44 përqind të energjisë që
hyn në rrjet, gjatë viteve 2008–9 kjo shifër ka rënë në rreth 35 përqind.21
Prapë, të hyrat e
humbura për shkak të këtyre humbjeve komerciale janë rreth €96 milion në vit.
18 Sipas traktatit të komunitetit për energji, Kosova është pajtuar për të hequr nga përdorimi blloqet që nuk janë në pajtim me
Direktivën BE për centralet e mëdha me djegie, siç është Kosova A, deri në fund të vitit 2017. 19
Rotorë të rinj pritet të instalohen këtë vit në dy blloqet e Kosovës B. 20 Një pjesë e subvencioneve të importit shkojnë në Ferronikel, mirëpo kontrata për rrymë të subvencionuar përfundon në vitin
2011. 21 Nga e cila 16 përqind të këtyre humbjeve janë për shkak të vjedhjes dhe 17 përqind janë për shkak të mospagesës së faturave,
kjo e fundit përfshin energjinë e harxhuar në zonat e minoriteteve (8 përqind). Këto shifra janë të pavërtetuara sipas raporteve
nga KEK/PA Consulting.
37
2.44 Ndërsa rregullimi i sistemit të distribucionit për të zvogëluar humbjet teknike do të
kërkojë investime të mëdha, zvogëlimi ose eliminimi i humbjeve komerciale kërkon
investime të kufizuara, por vullnet të fortë politik. Pa masa të qeverisë për të përmirësuar
aftësinë e KEK-ut ose investitorit privat për të detyruar inkasimin dhe për të zvogëluar vjedhjet,
ka pak shpresë për zvogëlim të dukshëm të barrës fiskale në të ardhmen. I vetmi përjashtim
është që progresi i shpejtë në minierën e re/centralin e ri do të siguronte që miniera e re e
Sibovcit të zhvillohet si prioritet nga investitori privat i përzgjedhur. Kjo do të thotë zvogëlim
madhor dhe të menjëhershëm të barrës fiskale të qeverisë për shkak të nxjerrjes së linjitit dhe
kthimit të mundshëm të shumës prej rreth €145 milion të kredisë nga BKK.
Energjia elektrike: Mundësitë
2.45 Në prill të vitit 2010, Parlamenti i Kosovës aprovoi Strategjinë Qeveritare për
Energji 2009–18 për marrë në shqyrtim problemet e sektorit të energjisë. Strategjia prej
pesë degësh përbëhet nga heqja graduale nga funksioni e Kosovës A deri në fund të vitit 2015,
rehabilitimi dhe privatizimi i Kosovës B, zhvillimi i resurseve të ripërtëritshme të energjisë në
vend (projekti i hidrocentralit të Zhurit), procedimi sa më i shpejtë me termocentralin Kosova e
Re (më herët e quajtur Kosova C), dhe privatizimi i distribucionit të KEK-ut. Puna në të gjitha
këto elemente të strategjisë është në proces me përkrahje nga Bashkimi Evropian, Agjencia e
SHBA-ve për zhvillim ndërkombëtar (USAID) dhe Banka Botërore, mes tjerësh.
2.46 Privatizimi i distribucionit të KEK-ut është planifikuar, por janë të nevojshme
veprime paraprake urgjente të qeverisë për të rritur atraktivitetin e kompanisë. Për shkak
të punës së dobët të vazhdueshme të distribucionit të KEK-ut, qeveria ka filluar procesin e
ndarjes dhe privatizimit të pasurive të distribucionit të KEK-ut përmes një transaksioni të ndarë.
Megjithatë, qeveria deri më tash nuk ka qenë e gatshme të marrë masat plotësuese që ky proces
i privatizimit të ketë sukses. Por kjo ka rëndësi kritike për qëndrueshmërinë e sektorit, duke
përfshirë edhe suksesin e transaksioneve të privatizimit të gjenerimit. Në veçanti qeveria duhet
(i) ta penalizojë vjedhjen e energjisë elektrike dhe të fillojë të dënojë ashpër shkelësit; (ii) të
japë fonde për gjykatat që të merren me rastet e vjedhjes dhe mospagesës së shpejtë të faturave;
(iii) t‘i ndihmojë menaxhmentit të KEK-ut që të zvogëlojë numrin e tepërt të punëtorëve të
kompanisë; dhe (iv) të mundësojë një program të rritjes së rregullt të tarifave me kusht që
shërbimi për konsumatorë dhe cilësia e furnizimit të rriten njëkohësisht. Këto masa jo vetëm që
do të rrisnin të ardhurat për buxhetin nga privatizimi i propozuar por edhe do të zvogëlonin
detyrimet kontingjente që qeveria do të duhej t‘i merrte përsipër në atë kontekst.
2.47 Suksesi i strategjisë së qeverisë varet pjesërisht nga aftësia e saj që të zhvillojë
minierën e linjitit në Sibovc. Sektori i energjisë në Kosovë varet nga sasi të mëdha të linjitit
vendor të cilësisë së mirë, të vendosur në bazene të cekëta të ndara në pjesën perëndimore dhe
veriperëndimore të Prishtinës. Kryesorja nga këto është fusha e Sibovcit, që përmban rreth 1
miliard tonë. Edhepse resurset totale në tërë Kosovën tejkalojnë 10 miliard tonë, përhapja e
urbanizimit dhe shfrytëzimi tjetër i tokës e kanë sterilizuar një pjesë të konsiderueshme. Studimi
i investimit në gjenerim i Evropës Juglindore (KE dhe Banka Botërore 2006) e identifikon
rrymën e prodhuar nga linjiti i Sibovcit si opsioni kryesor regjional me koston më të ulët për
zhvillim në krahasim me gazin, qymyrin e importuar, dhe hidroenergjinë (në bazë ekuivalente të
energjisë) dhe duke marrë parasysh disa variante të çmimit të CO2. Linjiti në Sibovc ofron një
38
resurs të veçantë që ende nuk është shfrytëzuar, ndërsa depozita më të pakta ofrojnë rrymë dhe
zhvillim në pjesë tjera të Evropës. Vonesa në hapjen e pjesës jugperëndimore të minierës së
Sibovcit (Sibovci JP) mbetet rreziku kryesor për furnizimin e vazhdueshëm me qymyr për
prodhim të rrymës. Në vitin 2010, Sibovci JP duhet të prodhojë rreth 3.4 milion ton sepse niveli
i prodhimit në minierat e vjetra të Mirashit dhe Bardhit ka filluar të bjerë.22
2.48 Investimet e huaja në prodhimin e rrymës janë me rëndësi jetike për zgjidhjen e
problemit të energjisë. Nga viti 2006, Banka Botërore e ka përkrahur Kosovën në përpjekjet e
saj për të tërhequr investime private për zhvillimin e minierës së linjitit në Sibovc për të cilën ka
nevojë urgjente dhe ndërtimin në faza të një termocentrali të ri.23
Ky kompleks i ri
minierë/central është i njohur si Termocentrali Kosova e Re (TCKR). Investimi më i
rëndësishëm që duhet të bëhet është miniera e re, dhe pritet që ofertuesi fitues do të marrë
interesin e KEK-ut në Sibovcin JP dhe të fillojë zhvillimin menjëherë pas marrëveshjes
financiare. Miniera e kombinuar mandej do të ofrojë lëndën djegëse për TCKR dhe për
Kosovën A (deri në mbyllje në vitin 2015) dhe B sipas marrëveshjeve standarde kontraktore
komerciale. Sipas supozimeve të sotme, marrëveshja e TCKR-së mund të nënshkruhet në fund
të vitit 2010, dhe një termocentral prej rreth 500-600 MW, që i shërben kryesisht tregut vendor
mund të përfundohet deri në vitin 2015.
2.49 Zvogëlimi i apetitit për rrezik mund të rrënojë planet e investimit. Për shkak të
krizës globale financiare dhe ekonomike, ofertuesit e mundshëm kanë apetit të zvogëluar
për rrezik dhe më pak mundësi të financimit. Nevojat për rrymë në tërë tregun regjional kanë
rënë për rreth 10 përqind nga niveli në vitin 2007 . Kjo ka pasur ndikim të rëndë në tregun e
eksportit të rrymës, që ka parë që çmimet të bien nga mesatarja prej rreth €130 MWh në vitin
2007 deri në rreth €60 MWh deri në fund të vitit 2009. Në tërë Ballkanin Perëndimor, nuk janë
bërë marrëveshje madhore për privatizim në sektorin e energjisë nga fillimi i vitit 2008, me
përjashtim të privatizimit të kompanisë së distribucionit të rrymës në Shqipëri. Duke pasur
parasysh të mësipërmet, ka pak gjasa në rrethanat e sotme që marrëveshja fillestare për TCKR-
në të jetë për më shumë se 1,000 MW (në faza), dhe madje edhe ajo mund të jetë më tepër sesa
mund të zotohen ofertuesit në këtë kohë. Kostoja e një investimi të tillë, duke përfshirë edhe
hapjen e minierës do të jetë rreth €1.5 miliard.
2.50 Përtej lehtësimit të kufizimeve të tanishme për zhvillimin e biznesit, prodhimi i
rrymës mund të bëhet edhe produkt i rëndësishëm eksporti për Kosovën në planin
afatmesëm dhe afatgjatë. Duke supozuar që nevojat regjionale për rrymë do të rriten bashkë
me rimëkëmbjen ekonomike pas krizës, një miliard tonët e linjitit të Sibovcit do të ishin të
mjaftueshëm për të dhënë 1,000 MW të blloqeve superkritike të gjenerimit për më se një shekull
(konsumimi mesatar për 500 MW njësi: 4 milion ton në vit). Nëse inovacionet teknologjike e
bëjnë prodhimin e rrymës elektrike nga linjiti më të përballueshme nga ana e ambientit natyror,
kapaciteti gjenerues për Kosovën B dhe TCKR do të rritej dukshëm. Të hyrat kryesore për
Kosovën do të vinin nga tarifat e linjitit për ton të nxjerrë, licencat e minierës, interesi i bartur,
tatimi në të ardhura të korporatës, dhe mundësisht një pjesë e të hyrave të mbledhura që janë
rezultat i rritjes së çmimit të rrymës në tregun regjional të eksportit sipas një formule që nuk
është përcaktuar ende. Për kapacitet gjenerues prej 1,000 MW, këto mund të bëhen burim i
22
Koha e saktë do të varet nga prodhimi aktual i rrymës nga Kosova A dhe B. 23
Projekti i asistencës teknike për energjinë nga linjiti, me financim total të grantit prej $12.25 milion.
39
konsiderueshëm i të hyrave për buxhetin qendror. Përfitimet e furnizimit të mirë me rrymë
elektrike për ekonominë e Kosovës janë natyrisht shumë të mëdha. Energjia elektrike e siguruar
do të hiqte pengesën më të madhe që e kanë firmat në Kosovë: do të zvogëlonte koston e
rrymës, të hiqte nevojën për të blerë gjeneratorë për rrymë, dhe t‘u mundësonte firmave të
përdorin pajisje dhe makineri më të avancuar që janë të ndjeshme ndaj goditjeve të rrymës.
G. PËRMBLEDHJE DHE REKOMANDIMET E POLITIKAVE
2.51 Zhvillimi më i madh dhe i qëndrueshëm dhe konvergjenca me nivelet regjionale të
të ardhurave janë të mundshme vetëm me rritjen e angazhimit të sektorit privat. Një
ambient afarist më i përshtatshëm për zhvillim të udhëhequr nga sektori privat kërkon një varg
të gjerë reformash. Kosova tashmë ka disa përparësi në konkurrencë, siç është regjimi i thjeshtë
tatimor me norma të ulëta të tatimit dhe me legjislacion fleksibil të punës. Gjithashtu, resurset e
linjitit në vend mund të eliminojnë mungesën e sotme të energjisë elektrike dhe t‘i japin një
shtytje të hyrave fiskale dhe mundësisht edhe eksportit në planin afatmesëm dhe afatgjatë.
2.52 Megjithatë, firmat vendore dhe investitorët e huaj përballen me disa pengesa
serioze që e kufizojnë aktivitetin e tyre ekonomik dhe potencialin për zhvillim. Në këtë
kapitull diskutohen pengesat kryesore ndaj zhvillimit ekonomik që qeveria mund t‘i shqyrtojë
në planin afatshkurtër dhe afatmesëm, duke pasur parasysh kufizimet e saj fiskale dhe
institucionale. Disa çështje edhepse janë shumë të rëndësishme për promovimin e zhvillimit të
sektorit privat, nuk janë mbuluar sepse ose janë analizuar në kapituj tjerë të këtij raporti ose
sepse suksesi i tyre tërthorazi varet nga fushat e trajtuara në këtë kapitull. Për shembull, sektori
financiar në Kosovë është vlerësuar mjaft dobët nga firmat, në veçanti sa i përket kostos së
financave. Edhepse normat e interesit nuk mund të zvogëlohen duke nxjerrë një ligj, autoritetet
mund të promovojnë thellimin e sektorit financiar përmes për shembull modernizimit të
regjistrit të pengut dhe zhvillimit të sistemit të informatave kreditore. Rritja e formalitetit,
përmirësimi i zbatimit të kontratave dhe forcimi i të drejtave pronësore do të jepnin gjithashtu
më shumë besim për bankat që të japin kredi për sektorin privat.
2.53 Nuk ka hapësirë për të qenë krenarë dhe reformat duhet të përshpejtohen nëse
shteti do të bëhet më konkurrues. Edhepse kjo është paraqitja e parë e Kosovës në raportin Si
të bësh biznes (Banka Botërore 2010a), një provë në hije është bërë në vitin 2009 që mundëson
të matet progresi. Fatkeqësisht rangimi i Kosovës është përkeqësuar në të gjitha indekset,
përveç në ―mbylljen e biznesit‖ ku ka mbetur pa ndryshuar. Pozita e përkeqësuar nuk është
rezultat i politikave joadekuate gjatë vitit të kaluar; sepse praktikisht asgjë nuk ka ndryshuar në
këto fusha gjatë kësaj periudhe. Por shtetet tjera kanë marrë masa për të përmirësuar ambientin
e tyre biznesor dhe janë duke u marrë me mangësitë e tyre. Për shembull në raportin e vitit
2010, IRJ e Maqedonisë kaloi nga pozita e 69të në pozitën e 32të, është viti i dytë rresht që ky
shtet ka pasur sukses në 10 më të mirët. Shtetet tjera si Gjeorgjia dhe Armenia gjithashtu kanë
bërë progres të madh në vitet e fundit dhe janë në ranglistë më lart se shumë shtete të BE-së.
2.54 Propozohen këto rekomandime kryesore të politikave:
Të vazhdojnë përpjekjet për të forcuar sundimin e ligjit, sidomos luftën kundër
korrupsionit dhe krimit.
40
Zbatimin e masave për të zvogëluar kohën dhe koston e fillimit të biznesit, veçanërisht
në nivel komunal.
Efektivizimi i procedurave dhe forcimi i kapacitetit administrativ lidhur me regjimin
rregullativ për të bërit biznes, veçanërisht lidhur me licencimin e bizneseve dhe
ndërtimeve. Kërkohet urgjentisht një rishikim i detajuar i rregulloreve dhe procedurave
ekzistuese për të shtruar rrugën për projektimin e një strategjie gjithëpërfshirëse për të
zvogëluar koston e respektimit të rregulloreve dhe ligjeve.
Forcimi i sistemit të gjykatave për të përmirësuar zbatimin e kontratave.
Realizimi i katër shtyllave të strategjisë së energjisë.
41
3. ROLI I TRANSPORTIT DHE LEHTËSIMIT TË TREGTISË PËR
PËRMIRËSIMIN E EKSPORTIT NË KOSOVË
A. HYRJE
3.1 Ekonomia e Kosovës është e vogël, edhe në nivel regjional, dhe prospekti për
zhvillim afatgjatë do të varet shumë nga zhvillimi i potencialit të saj për eksport. Në një
botë që është gjithnjë e më e globalizuar, suksesi në tregjet për eksport ndikohet gjithnjë e më
shumë nga aftësia e qeverive të përkrahin një ambient që ndihmon shërbimet tregtare dhe
logjistikën efikase dhe të lirë. Qëllimi i përgjithshëm për zhvillimin e sektorit të transportit dhe
logjistikës mund të përshkruhet si nevoja për të zvogëluar atë që mund të quhet ―distanca
ekonomike‖ me tregjet kryesore. Një komponent i rëndësishëm i këtij procesi është lehtësimi i
tregtisë, ose zvogëlimi i kostos së transaksioneve tregtare, që përfshin të gjitha kostot lidhur me
lëvizjen e mallrave nga fabrika në destinacionin e fundit jashtë vendit.
3.2 Ky kapitull paraqet një vlerësim krahasues ndërmjet ambientit tregtar të Kosovës në
krahasim me pjesën tjetër të rajonit të EJL-së, dhe diskutohen përmirësimet që mund të bëhen
për të lehtësuar rrjedhën e mallrave ndërmjet kufijve. Gjithashtu në të paraqitet një pamje e
infrastrukturës së transportit dhe investimet e kërkuara për të zvogëluar kohën dhe koston e
eksporteve dhe importeve. Pjesa finale paraqet rekomandimet kryesore.
B. NJË VLERËSIM KRAHASUES I SUKSESIT TË KOSOVËS
3.3 Nëse shihet suksesi i Kosovës në perspektivë më të gjerë, në këtë pjesë krahasohet
suksesi i Kosovës në disa aspekte të ambientit tregtar me suksesin e shteteve tjera të EJL-së. Ky
krahasim kryesisht bazohet në indekset ndërkombëtare në të cilat rangohen shtetet në aspekte të
ndryshme të lehtësimit të tregtisë dhe transportit.24
Ndër veprimet ndërkombëtare të krahasimit
që janë rishikuar janë dy indekse të Bankës Botërore: nën indeksi i të bërit biznes për ―tregtimin
nëpërmjet kufijve‖ dhe Anketa e Bankës Botërore – BERZH-it për ambientin biznesor dhe
ndërmarrjet (AABN)25
.
3.4 Kosova është në pozitë të dobët në nën-indeksin “tregtia përtej kufijve” të
indikatorëve të “Si të bësh biznes”. Raporti i Bankës Botërore Si të bësh biznes (2010a) i
vendos në rang 183 ekonomi për nga lehtësia e të bërit biznes. Në nën-indeksin e tregtisë përtej
kufijve, Kosova është në vendin e 132-të, 19 pozita më poshtë sesa rangu i përgjithshëm i saj,
dhe në mënyrë të konsiderueshme nën shtetet tjera në rajon (shih tabelën 7). Megjithë progresin
e jashtëzakonshëm të bërë në fushën e administrimit të doganave, ajo që po e tërheq teposhtë
24
Duke pasur parasysh ndryshimin e kohëve të fundit të statusit të saj, Kosova ende nuk është e përfshirë në një
numër indeksesh ndërkombëtare krahasuese. 25
Një raport i kohëve të fundit nga Korporata Ndërkombëtare për Financa (KNF) ofron një pamje të dobishme të
çështjeve të lehtësimit tregtar në Ballkanin Perëndimor. Gjetjet e këtij raporti kanë fokus preliminar te Shqipëria,
Bosnja dhe Hercegovina, Kroacia, IRJ e Maqedonisë, Moldavia, Mali i Zi dhe Serbia, duke mos përfshirë Kosovën.
Megjithatë, vlerësimi i rrjedhave të tregtisë, logjistika dhe çështjet e doganave në rajon, si dhe rekomandimet e
përgjithshme janë të rëndësishme edhe për Kosovën.
42
suksesin e përgjithshëm të Kosovës është kostoja e eksportit dhe importit, që pasqyron natyrën e
Kosovës pa dalje në det, largësinë me portet kryesore, dhe infrastrukturën e dobët rrugore.
Tabela 7: Nën-indeksi i tregtisë përtej kufijve
Shteti Rangu
Dokumentet
për eksport
(numri)
Koha
për
eksport
(ditë)
Kostoja
për
eksport ($
për
kontejner)
Dokumentet
për import
(numri)
Koha
për
import
(ditë)
Kostoja
për
import ($
për
kontejner)
Shqipëria 66 7 19 725 9 18 710
Bosnja dhe
Hercegovina 63 6 16 1,125 7 16 1,090
Bullgaria 106 5 23 1,551 7 21 1,666
Kroacia 96 7 20 1,281 8 16 1,141
Kosova 132 8 17 2,270 8 16 2,330
Maqedonia, IRJ 62 6 12 1,436 6 11 1,420
Mali i Zi 47 7 14 775 7 14 890
Rumania 46 5 12 1,275 6 13 1,175
Serbia 69 6 12 1,398 6 14 1,559
Sllovenia 84 6 20 1,075 8 21 1,130 Burimi: Banka Botërore (2010a).
3.5 Megjithatë, koha dhe procedurat për eksport gjithashtu duket se janë më të gjata
dhe më të ngarkuara sesa në standardin më të mirë të regjionit. Koha për eksport, një faktor
me rëndësi kyçe për veprimet e investimit të huaj të orientuara kah eksporti dhe në kohën e
duhur, është më e gjatë sesa te fqinjët e saj IRJ e Maqedonisë dhe Mali i Zi. Gjithashtu, numri i
dokumenteve të kërkuara është më i madh sesa në shtetet tjera të rajonit. Shtetet e rishikuara
janë duke shqyrtuar futjen e konceptit të operatorëve të autorizuar ekonomikë (OAE) dhe
procedurat e thjeshtuara, dhe kanë kufizuar përpjekjet e tyre për të mundësuar importuesve të
përzgjedhur që të pastrojnë ngarkesën e tyre në fabrikat e tyre.26
3.6 Plotësimi i standardeve të produkteve është një fushë tjetër ku Kosova ka mbetur
prapa rajonit. Eksportuesit përballen me sfida të konsiderueshme në plotësimin e
standardeve të produkteve, veçanërisht për bujqësi dhe produktet e kafshëve të gjalla. Këto standarde kufizojnë tregjet e eksportit, si dhe mundësinë për të rritur vlerën e mallrave të
eksportuara, sepse standardet bëhen më të larta kur kalohet më lart në zinxhirin e vlerës së
26
Koncepti i OAE-ve është një nga blloqet ndërtuese të Kornizës së standardeve për të siguruar dhe lehtësuar
tregtinë globale (KSSLTG) të Organizatës Botërore të Doganave (OBD), të cilën e ka miratuar këshilli i OBD-së
në seancën e tij të vitit 2005. Korniza bazohet në katër elemente: (i) harmonizimin e informatave elektronike të
ngarkesës; (ii) shfrytëzimin e një qasjeje konsistente të menaxhimit të rrezikut; (iii) me kërkesë të administratës së
doganave të kombit pranues, administrata e doganave të kombit dërgues do të bëjë një inspektim para nisjes të
ngarkesës me rrezik të lartë; dhe (iv) përfitimet e përcaktuara të doganës për bizneset që plotësojnë standardet
minimale të sigurisë së furnizimit dhe praktikës më të mirë. Detaje të mëtutjeshme mund të gjenden në Kornizën e
standardeve, KSSLTG të OBD-së, udhëzimet për operatorët ekonomikë të autorizuar në
http://www.wcoomd.org/files/1.%20Public%20files/PDFandDocuments/Capacity%20Building/AEO_Guidelines.p
df.
43
produktit. Politikat për të përmirësuar qasjen në treg dhe rritjen e vlerës së tregut duhet të
fokusohen në kapacitetin për të testuar dhe certifikuar prodhimin, dhe ku është e nevojshme
logjistikën për të dorëzuar mallrat në mënyrë të sigurtë. Importuesit i zbatojnë standardet dhe
rregulloret për mallrat e eksportuara në Bashkimin Evropian dhe mund të përfshijnë testimin e
mallrave ose inspektorët në gjatë prodhimit. Që të plotësohen këto standarde, eksportuesit duhet
të azhurojnë mjetet e prodhimit dhe të marrin certifikimin e nevojshëm. Qeveritë mund t‘i
ndihmojnë këtij procesi duke zhvilluar mjetet e testimit dhe duke marrë pranimin ndërkombëtar
për certifikimin e dhënë.
3.7 Sipas raportit të fundit të progresit të Komisionit Evropian Kosova duhet të bëjë
progres të konsiderueshëm në strukturat legjislative dhe rregullative që ndikojnë në
tregti, duke përfshirë edhe standardet sanitare dhe fitosanitare. Korniza institucionale që
siguron akreditimin, certifikimin dhe standardizimin duhet të përmirësohet dhe të
implementohet efektivisht—Kosova ka mbetur mbrapa në zhvillimin e standardeve të
certifikimit të konformitetit dhe nuk ka pasur autoritete për vlerësim të konformitetit deri në
fund të vitit 2009. Është bërë progres kohët e fundit, por dallimi me pjesën tjetër të rajonit
mbetet i madh. Janë të nevojshme vlerësimet e konformitetit për të siguruar pajtueshmëri me
standardet ndërkombëtare, duke përfshirë aktivitetet e vlerësimit të konformitetit nga palët e
treta, siç janë testimi, inspektimi dhe certifikimi. Ndërtimi i infrastrukturës së konformitetit të
ndërtesave është jashtëzakonisht proces i shtrenjtë dhe nuk është e qartë nëse Kosova e ka
hapësirën e nevojshme fiskale. Përndryshe, Kosova duhet të eksplorojë mundësinë e
shfrytëzimit të infrastrukturës së konformitetit të shteteve fqinje (Handjiski dhe të tjerët 2010).
Tabela 8: Progresi në konvergjencë me standardet e BE-së
Shteti
Standardet
evropiane të
miratuara
Autoritetet e
vlerësimit të
konformitetit
2008 2009 2008 2009
Shqipëria 14,424 15,029 n/a 16
Bosnja dhe Hercegovina 8,000 9,653 32 35
Kroacia 10,695 21,368 123 145
Maqedonia, IRJ 3,674 6,011 20 36
Mali i ZI 500 1,530 n/a 0
Serbia 2,805 5,072 325 347
Kosova 665 1,200 0 4 Burimi: Raportet e progresit të Komisionit Evropian për vitin 2008 dhe 2009.
Shënim: n/a dmth ―nuk ka‖
3.8 Sipas AABN-së, rregulloret e doganave dhe tregtisë janë ranguar gjithashtu si
kufizim për të bërit biznes. Tabela 9 paraqet rezultatet e problemeve të perceptuara në sektorin
e tregtisë në Kosovë.27
Pagesat jozyrtare për doganën nuk perceptohet se janë çështje për
27
Përqindja e firmave që theksojnë që (i) ryshfeti është i shpeshtë gjatë punës me doganat/importet; (ii) rregulloret
e doganave janë problem; dhe (iii) përqindja e firmave që e japin transportin si problem. Rajoni i EAQ-së përfshin
të 28 vendet në tranzicion dhe Turqinë. Shtetet e EJL përfshijnë Shqipërinë, Bosnjën dhe Hercegovinën, Kroacinë,
IRJ të Maqedonisë, Kosovën, Serbinë dhe Malin e Zi.
44
Kosovën. Përkundrazi, rregulloret e doganës dhe transporti perceptohet se janë problem për gati
një të katërtën e firmave të intervistuara. Edhepse pjesa e firmave që i kanë cekur doganat dhe
transportin si probleme në biznes është e ngjashme me shtetet tjera në rajon, këto kufizime
mund të jenë më të larta duke pasur parasysh që pjesa e firmave që eksportojnë në mostrën e
Kosovës është shumë më e vogël.
Tabela 9: Rezultatet e AABN-së: problemet lidhur me biznesin (përqindja e firmave)
Problemet në biznes Kosova Rajoni i EJL Rajoni i EAQ
Pagesat jozyrtare: doganat 0.2 4.7 7.1
Rregulloret e doganave 22 26 26
Transporti si problem 27 26 33 Burimi: AABN 2008-2009.
C. ROLI I INFRASTRUKTURËS SË TRANSPORTIT
3.9 Konflikti dhe vitet e lënies pas dore e kanë lënë Kosovën me një sistem transporti
që është joadekuat për nevojat e shtetit dhe nuk është në pajtim me standardet
evropiane.28
Infrastruktura e transportit është lënë shumë anash gjatë viteve 1990, dhe konflikti
që ka arritur kulmin me bombardimin e NATO-s në vitin 1999 ka shkatërruar ose bërë të
papërdorshme komponente të rëndësishme të infrastrukturës së transportit. Pas konfliktit, janë
bërë rindërtime të mëdha në rrugët kryesore dhe rrjetet e rrugëve, urave dhe tuneleve, kryesisht
të financuara nga komuniteti donator. Megjithatë, ndarja e resurseve për veprimet e rindërtimit
pas luftës që janë fokusuar me të drejtë në ndërtimin e infrastrukturës rrugore dhe të rrugët
kryesore, bashkë me përkrahjen e kufizuar nga burimet vendore, ka pasur si rezultat mirëmbajtje
joadekuate. Rezultati është një ngarkesë e konsiderueshme e mirëmbajtjes në rrjetin e rrugëve,
veçanërisht në rrjetet sekondare dhe lokale të rrugëve. Rrjeti i hekurudhave është në kushte pak
më të mira, sepse pas konfliktit me Serbinë trafiku i kufizuar ka ngadalësuar përkeqësimin
megjithë mirëmbajtjen joadekuate.
3.10 Azhurnimi i infrastrukturës së transportit është i nevojshëm për të zvogëluar
kohën dhe koston e transportit. Eksportet dalin nga shteti përmes dy vendkalimeve kufitare
kryesore, Hani i Elezit (me IRJ të Maqedonisë) dhe Kullë (me Malin e Zi). Në vitin 2008, 38
përqind e eksporteve kanë dalë nga Kosova përmes vendkalimit kufitar të Hanit të Elezit, të
vendosur në pjesën jugore të Kosovës (duke lidhur Kosovën me portin e Selanikut në Greqinë
veriore). Ky është edhe vendndalimi i doganës me rrjedhën më të madhe të veturave (udhëtarë)
dhe për kamionët që bartin mallra të importuara në tregun e Kosovës. Në vitin 2008, ka pasur
një largim nga Mitrovica, që është në kufi me Serbinë, në drejtim të Kullës, afër kufirit me
Malin e Zi, dhe si rezultat i këtyre ndryshimeve gati tri të katërtat e të gjitha eksporteve kanë
dalë nga Kosova përmes Hanit të Elezit dhe Kullës. Nuk është befasuese që pasi që eksportet
janë të përqendruara kryesisht në metalet bazë dhe produktet minerale, vetëm 2.8 përqind të
eksporteve dalin nga shteti përmes aeroportit të Prishtinës. Duke pasur parasysh rëndësinë e
Hanit të Elezit dhe Kullës si pika kryesore kufitare ku pjesa më e madhe e eksporteve dalin nga
28
Kjo pjesë bazohet pjesërisht në Bankën Botërore (2008a) dhe Zyrën ndërlidhëse të Komisionit Evropian në
Kosovë (2008–9).
45
shteti, përmirësimi i punës dhe infrastrukturës së tyre do të jetë i nevojshëm në planin
afatmesëm përderisa eksportet fillojnë të rriten.
Njëkohësisht qeveria është e zotuar të ndërtojë një autostradë për Shqipëri, (që do të shkonte
deri në kufirin me Serbinë në veri), duke shpresuar të arrihet dalje e shpejtë në Detin Adriatik
dhe portin e Durrësit në jug dhe lidhjen me korridorin X të rrjetit trans-evropian në Serbi.
Autostrada e plotë në Kosovë është përafërsisht e gjatë 117 km dhe vlerësimet preliminare e
japin koston e ndërtimit në rreth €750 milion deri në €1 miliard. Momentalisht, porti kryesor
përmes të cilit barten mallrat që vijnë nga Kosova ose që hyjnë në Kosovë është porti i
Selanikut në Greqi (shih Tabelën 10).29
Përmes tij kalojnë rreth 70 përqind të mallrave dhe Bari
dhe Durrësi mbulojnë pjesën tjetër. Autostrada e re Durrës-Kukës-Morinë në Shqipëri e lidh
bregdetin e Adriatikut me kufirin e Kosovës. E ka shkurtuar distancën ndërmjet Tiranës dhe
Prishtinës për 65 km, por e ka shkurtuar kohën e udhëtimit për katër orë. Kjo autostradë nuk do
ta lidhë kufirin e Kosovës në të njëjtin lokacion ku është e vendosur pika kufitare e Vërmicës;
prandaj është me rëndësi që qeveria e Kosovës dhe Shqipërisë të vendosin një lokacion që u
konvenon të dyja palëve për këtë vendkalim kufitar.
Tabela 10: Kalimi nëpërmjet tri porteve kryesore
Porti Lokacioni Kalimi nëpër port (numri i
ngarkesave të bartura)
Selanik Greqi 32,850
Bar Mali i Zi 5,110
Durrës Shqipëria 3,056 Burimi: Dogana e Kosovës.
3.11 Shfrytëzimi i transportit hekurudhor është përmirësuar me kalimin e viteve, dhe
rëndësia e tij mund të vazhdojë të rritet nëse zhvillohet sektori i minierave. Transporti i
mallrave për nga vëllimi është rritur në 832,256 ton në vitin 2008, nga 588,680 ton në vitin
2007 dhe 545,287 ton në vitin 2006 (Figura 12).30
Në vitin 2008, rreth 39 përqind të trafikut të
përgjithshëm të mallrave në hekurudhat e Kosovës (HK) ka qenë minerale të nikelit, duke
vazhduar me naftë, kryesisht nga IRJ e Maqedonisë (31 përqind e totalit), dhe qymyr (11
përqind). Rritja prej 41.3 përqind në vëllimin e transportit të mallrave në vitin 2008 ka qenë për
shkak të një kontrate të re me Ferronikelin (Kutia 3), për të bartur minerale të nikelit. Edhepse
RK ka projektuar që mallrat që transportohen të arrijnë 1 milion ton në vitin 2008, ky cak nuk
është arritur sepse transporti i prodhimit të Feronikelit ishte 53.6 përqind më pak sesa është
planifikuar, vija veriore është mbyllur, duke ndërprerë transportin e Forcës italiane në Kosovë
(KFOR) dhe transporti i mallrave nga kompania Llamkos, prodhues i hekurit të galvanizuar
ishte vetëm 47 përqind të asaj që pritej.
Figura 14: Trafiku i mallrave, 2001–8
29
Një publikim i ardhshëm i Bankës Botërore, ―Tregtia dhe lehtësimi i transitit për shtetet në zhvillim që nuk kanë
dalje në det,‖ fokusohet në mangësitë e brendshme të shteteve pa dalje në det në krahasim me shtetet që kanë
bregdet dhe porte në det. 30
Kjo mbetet konsiderueshëm nën trafikun e kaluar të mallrave, që tejkalonte 2.5 milion ton në vit.
46
Burimi: Hekurudhat e Kosovës.
3.12 Ndikimi i krizës globale financiare dhe rënia e çmimeve të mineraleve kanë
zvogëluar transportin hekurudhor, por sektori i minierave ofron potencial për një rritje të
konsiderueshme të vëllimit. Në planin afatmesëm, potenciali për të rihapur më tutje industritë
e vjetra por ende të përdorshme të xehetarisë dhe ato bazë (siç është Trepça) mund të merret në
konsiderim. Për shembull, transporti i mallrave mund të tejkalojë 3 milion ton në planin
afatmesëm me rihapjen e minierave tjera. Për vitet 2010–11, vëllimi i transportit të mallrave ka
gjasa të mbetet i ulët, duke pasur parasysh përmirësimin e kufizuar në kushtet globale
ekonomike dhe një prospekt të dobët të mineraleve.
3.13 Përmirësimi i infrastrukturës së transportit kërkon dukshëm më shumë resurse
sesa që duket se ka në dispozicion. Qeveria do të jetë në gjendje ta implementojë planin e
investimeve vetëm me përkrahje të konsiderueshme nga investitorët privatë përmes
partneriteteve publiko-private (PPP-ve) dhe kredive nga institucionet ndërkombëtare financiare
(INF-të). Momentalisht, është e pasigurtë nëse ndonjë pjesë e rrugës mund të financohet përmes
PPP-së dhe nëse do të ishte e mundur, duke pasur parasysh grantin kapital që kërkohet. Shuma e
përkrahjes në dispozicion nga INF-të gjithashtu ka gjasa të jetë shumë më e vogël sesa që është
e nevojshme. Ky dallim do të kërkojë që të reduktohet kjo agjendë ambicioze dhe të ketë një
qasje të realizimit me faza. Përveç kësaj, ka fushëveprim të konsiderueshëm për projektim të
vlerës, që duhet të çojë në rishikim të projektit dhe kosto të zvogëluar në disa pjesë malore.
Rishikimi i shpenzimeve publike i Bankës Botërore i vitit 2010 ofron një vlerësim të detajuar të
mundësisë dhe skemave të implementimit të këtyre investimeve të mëdha kapitale, veçanërisht
sa i përket nevojës për të siguruar që të ketë fonde të mjaftueshme për mirëmbajtje. Duhet t‘i
kushtohet vëmendja e duhur edhe rehabilitimit dhe rindërtimit të rrugëve ekzistuese.
Tra
nsp
ort
i i
mal
lrav
e n
ë m
ijër
a
ton
47
D. VENDKALIMET KUFITARE DHE BARRIERAT RREGULLATIVE TË TREGTISË
3.14 Pjesa e mëposhtme përmban një vështrim të barrierave kryesore rregullative, si dhe
barrierat formale dhe joformale ndaj tregtisë dhe transportit, dhe bazohet në një auditim të
thjeshtuar të tregtisë dhe transportit që është kryer duke përdorur pyetësorin standard të
auditimit të Bankës Botërore (Raven 2001).
3.15 Ka pasur ndryshime të konsiderueshme ndaj kornizës ligjore dhe rregullative të
doganave pas pavarësisë së Kosovës. Në gusht të vitit 1999, shërbimi doganor i misionit të
përkohshëm të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) është themeluar për të kryer
mbikëqyrjen e doganave në Kosovë. Megjithatë, më 12 dhjetor 2008, shërbimi doganor i
UNMIK-ut u shëndrrua në Doganat e Kosovës, pas miratimit të kodit të ri të doganave një muaj
më herët. Në ndërkohë, misioni i sundimit të ligjit të Bashkimit Evropian në Kosovë (EULEX)
mori përsipër përgjegjësinë operative në fushën e sundimit të ligjit më 9 dhjetor 2008. Zyrtarët
ndërkombëtarë doganorë të EULEX-it vendosën praninë e kufizuar në dy pika kontrolli doganor
në veri të Kosovës (portat 1 dhe 31). Më 1 shkurt 2009, Doganat e EULEX-t filluan të mbledhin
të dhëna për qarkullimin komercial në portat 1 dhe 31 24 orë në ditë, 7 ditë në javë. Informatat e
mbledhura përfshijnë datën dhe orën e kalimit, të dhënat e vozitësit dhe automjetit, kompaninë
importuese, sasinë e ngarkesës, numrin e faturës dhe vlerën e faturës, dhe valutën dhe vulën e
doganës ose numrin e transportit ndërkombëtar rrugor (TIR). Të dhënat u dërgohen doganës së
Kosovës dhe palës serbe. Më 20 maj 2009, Doganat e EULEX-it forcuan edhe më tutje
kontrollin doganor me masa të reja, duke përfshirë kopjimin e faturave komerciale që i
shoqërojnë mallrat që hyjnë në Kosovë dhe kopjimin e kartelave të identifikimit të vozitësve të
kamionëve që transportojnë mallra komerciale në Kosovë. Megjithatë, EULEX-i nuk kryen
asnjë procedurë të doganimit. Vozitësve u jepet një njoftim që i këshillon të sigurojnë
doganimin e mallrave të tyre dhe që i informon që pika më e afërt e doganimit është në
Kutia 9: Zhvillimi i infrastrukturës duhet të shoqërohet me forcimin e institucioneve
Implementimi i agjendës ambicioze të transportit do të kërkojë jo vetëm resurse financiare, por
edhe përmirësim të kushteve institucionale. Organizimet institucionale për menaxhimin e rrugëve
kanë nevojë për reforma. Brenda Ministrisë së transportit dhe komunikimit (MTT), programi i
mirëmbajtjes është përgjegjësi e Departamentit të infrastrukturës rrugore (DIR-it), me mbikëqyrjen e
punëve të cilën e bën një agjenci implementuese, Drejtorati i rrugëve (DR). DR kryen detyrat e tij nën
mbikëqyrjen e DIR-it, dhe gjithashtu është përgjegjës për të përgatitur planet vjetore të mirëmbajtjes,
për të mbledhur të dhëna për trafikun dhe sigurinë rrugore, për të kontrolluar mbingarkesat, dhe për të
këshilluar komunat për menaxhimin e rrugëve. Shpenzimet për rrugë financohen plotësisht nga
buxheti qendror, por funksioni i menaxhimit të kontratave mbahet nga një departament special i
prokurimit në MTT, dhe jo nga DR e as DIR (ECORYS 2007). Ky organizim institucional paraqet një
numër vështirësish, dhe jo më pak ekzistenca e dy institucioneve të përfshira në menaxhimin e një
rrjeti të vogël dhe me përgjegjësi dhe autonomi të kufizuar në rastin e DR. Një raport i kohëve të
fundit (KE 2009b) ka theksuar nevojën për reforma institucionale, duke sugjeruar dy veprime:
integrimin e plotë të DR brenda MTT-së ashtuqë të mbetet vetëm një institucion, dhe krijimin e një
agjencie të veçantë të rrugëve që e zëvendëson DR-në.
48
Mitrovicë, kompleksi Trepça. Kopjet i dërgohen Doganës së Kosovës dhe Administratës
Doganore dhe Tatimore të Serbisë.
3.16 Kodi doganor dhe i akcizës është kryesisht në harmoni me standardet e BE-së (KE
2009b). Njësoj si Kodi doganor i komunitetit Evropian, edhe kodi kosovar parasheh që origjina
e mallrave që janë prodhuar në më shumë se një shtet do të gjykohet sipas asaj se ku mallrat
kanë pasur ―përpunimin e fundit përmbajtjesor, dhe ekonomikisht të arsyetuar.‖ Përveç kësaj,
kodi i Kosovës më tutje jep një listë të rasteve kur nuk është i zbatueshëm ―përpunimi i fundit
përmbajtjesor dhe ekonomikisht i arsyetuar‖ (dmth rastet e paketimit, etiketimit dhe punëve të
montimit të thjeshtë). Kodi i Kosovës mundëson transitin sipas Konventës së transportit
ndërkombëtar të mallrave në mbulesën e lejeve TIR (Konventa TIR) dhe lejeve ATA (neni 96 i
kodit të Kosovës). Përveç kësaj, procedurat e brendshme dhe të jashtme të procesimit duke
përfshirë marrëveshjet e suspendimit dhe kthimit janë identike.
3.17 Ka disa dallime ndërmjet Kodit Doganor Evropian dhe kodit doganor të Kosovës. Si kodi evropian ashtu edhe kodi i Kosovës parashohin që mallrat mund t‘i deklarojë cilido
person. Megjithatë, ka një klauzolë në kodin doganor të Kosovës që thekson që deklaruesi duhet
të jetë i themeluar në Bashkimin Evropian ose në Kosovë. Për dallim nga kjo në kodin doganor
të komunitetit evropian kjo nuk zbatohet në rastet kur mallrat janë në transit, përderisa në
Kosovë kjo klauzolë që i liron mallrat në transit mungon; kjo mund të krijojë komplikime për
mallrat jo të BE-së që kalojnë transit nëpër Kosovë. Kodi i Kosovës parasheh mundësi pagese
shumë më të ashpra; detyrimi duhet të paguhet para se të lëshohen mallrat që importohen, kodi
doganor i komunitetit mundëson 10 ditë prej momentit kur është komunikuar shuma e pagesës.
3.18 Ndryshimet tjera për të plotësuar kriteret e vendosura në projektin e BE të
doganave31
(të hartuar nga Drejtorati i Përgjithshëm për Tatime dhe Dogana i Komisionit
Evropian) lidhen me konceptin e OAE-ve dhe një sistem për procesim të dokumenteve
para arritjes dhe para nisjes. Koncepti OAE do të thotë që bizneset mund të akreditohen nga
doganat si OAE pasi të dëshmojnë që kanë procese të brendshme të cilësisë së lartë që nuk
lejojnë ngatërrimin me ngarkesat ndërkombëtare, duke përfshirë këto:
Sigurimin e integritetit të informatave që parasheh se çka përfshihet si ngarkesë.
Sigurimin e qasjes në objekt për të penguar personat e autorizuar që të mos shtojnë
mallra si ngarkesë.
Sigurimin e integritetit të punëtorëve, ashtuqë ata të mos shtojnë mallra në kontejner ose
në ngarkesë.
3.19 Në Bashkimin Evropian, OAE-të e besueshëm dhe që i përmbushin rregullat
përfitojnë procedura të thjeshtuara të doganave ose lehtësim të kontrolleve doganore
lidhur me sigurinë. Atyre iu lejohet të dorëzojnë më pak të dhëna për deklaratat para arritjes
dhe para nisjes dhe i nënshtrohen më pak kontrolleve sepse konsiderohen si partnerë të sigurtë
nga dogana, dhe për shkak se përmbushja e procedurave dhe besueshmëria e tyre është
kontrolluar hollësisht atëherë kur është dhënë certifikata e OAE. Do të ishte edhe më e
31
Këto projekte, të hartuara bashkërisht nga ekspertë të Komisionit Evropian dhe shtetet anëtare të BE-së, janë
udhëzime praktike që paraqesin kriteret e qarta bazuar në praktikën më të mirë të BE-së, në krahasim me të cilat
administrata doganore mund ta masë kapacitetin e saj operativ.
49
dobishme për drejtoratin ligjor të doganës së Kosovës që të harmonizojë edhe më tutje
legjislacionin e doganave dhe të sigurojë interpretimin dhe zbatimin e drejtë të rregullave të
doganave gjatë aktiviteteve.
3.20 Legjislacionin adekuat të vlerësimit doganor e dëmton mungesa e një baze të
dhënash të vlerave. Vlera doganore është e rëndësishme për më shumë sesa vetëm llogaritjen e
detyrimit doganor. Kodi i Kosovës parasheh një metodë primare dhe pesë metoda alternative të
vlerësimit në pajtim me ato të parapara nga marrëveshja e Organizatës Botërore të Tregtisë
(OBT) për vlerësimin doganor (ACV; De Wulf dhe Sokol 2005). Mirëpo, dogana e Kosovës
nuk ka bazë të dhënash për vlera.32
Kjo bazë e të dhënave do të ndihmonte të eliminohen
paqartësitë e konsiderueshme të vlerës së një rangu të gjerë të mallrave të importuara dhe
zvogëlojnë potencialin për korrupsion. Momentalisht doganat e Kosovës raportojnë se pranohet
një nivel relativisht i ulët—rreth 75 përqind deri në 80 përqind—të vlerësimeve sipas faturave33
.
Për qëllim krahasimi, mund të thuhet që Turqia pranon gati të gjitha vlerat e transaksioneve. Në
mungesë të bazës së të dhënave, kjo e fundit mund të nënkuptojë që ekziston një hapësirë
potencialisht e madhe për vlerësim arbitrar. Këtë e konfirmon edhe numri i madh i ankesave nga
tregtarët; 47 përqind e ankesave, sipas raportit vjetor të doganave në vitin 2008, ka qenë lidhur
me vlerësimin e mallrave. Duhet të bëhen analiza më të detajuara për të përcaktuar shkakun e
këtyre ankesave.
3.21 Korrupsioni, që së paku është pak i përhapur, nuk duket se është çështje madhore. Nuk ka pasur incidente të regjistruara të korrupsionit ku përfshihet personeli i Doganave të
Kosovës në muajt e parë të vitit 2009, sipas EULEX-it. Kjo e konfirmon perceptimin e
bizneseve të dhënë në AABN. Megjithatë një raport i Programit për Zhvillim të Kombeve të
Bashkuara (UNDP) i prillit 2009 për perceptimin publik të korrupsionit tregon që korrupsioni
është renditur i pesti në rang nga problemet më të rëndësishme të Kosovës, ndërsa Dogana e
Kosovës është renditur e treta në listën e institucioneve kur perceptohet të ekzistojë korrupsioni
i përhapur në shkallë të gjerë. Procedurat disiplinore janë zbatuar te 85 zyrtarë doganorë në vitin
2008, që është rreth 16 përqind të të gjithë të punësuarve, megjithatë një numër i madh kishte të
bëjë me sjellje jo të duhura (që nuk lidhen me korrupsionin), për shembull, mosrespektimi i
rregullave dhe procedurave.
3.22 Një nga objektivat kryesore të Doganave të Kosovës është mbledhja e të hyrave,
duke përfshirë detyrimin doganor, TVSH-në dhe akcizën. Caku për vitin 2008 ka qenë €583
milion, mirëpo një shumë totale prej €606 milion është inkasuar—deri në €527 milion në vitin
2007 megjithë problemet në veri me mosfunksionimin e dy pikave të doganave, portat 1 dhe 31.
Numri i deklaratave si dhe të hyrat për zyrtar të doganës janë rritur gradualisht, kryesisht për
shkak të rritjes së numrit të deklaratave dhe importeve, edhepse ka dallime të konsiderueshme
ndërmjet pikave doganore.
32
Një model i vlerës është integruar në sistemin e TI të Doganave dhe përdoret nga zyrtarët e doganave në
vendkalimet kufitare. Sistemi i ri ASYCUDA World, i cili pritet të instalohet së shpejti duhet të japë mundësi më të
mëdha teknike për të përmirësuar vlerësimin. 33
Sipas Doganave të Kosovës, këto fatura përfshijnë 95 përqind të të hyrave të mbledhura.
50
Tabela 11: Doganat e Kosovës: Të hyrat dhe deklaratat sipas pikës doganore (2007–8)
Pika doganore
Të hyrat totale
(€ milion)
Të hyrat për
punëtor
(€ milion)
Deklaratat për
punëtor
2007 2008 2007 2008 2007 2008
Hani i Elezit 253.6 263.5 3.2 3.5 901 1033
Peja 48.1 63.1 1.6 2.0 563 769
Aeroporti 35.1 41.1 1.3 1.4 621 683
Pika e brendshme 21.7 50.8 4.3 7.3 848 743
Vërmica 12.7 13.7 0.4 0.4 350 397
Mitrovica 42.5 39.7 0.8 1.7 717 1216
Dheu i Bardhë 18.2 13.4 0.6 0.4 342 288
Podujevë 29.0 39.7 0.9 1.2 622 635
Tjera 66.1 79.7 0.2 0.3 0 0 Burimi: Doganat e Kosovës.
3.23 Norma e përgjithshme tarifore është 10 përqind, dhe norma e zvogëluar për mallra
kapitale dhe një diapazon të gjerë të mallrave të ndërmjetme është zero. Që të promovohet
prodhimi lokal, kodi doganor i Kosovës zbaton një normë të zvogëluar prej zero përqind
detyrim doganor në pjesën më të madhe të lëndëve të para (duke përfshirë edhe lëndën djegëse)
dhe kryesisht pajisjet për prodhim, duke përfshirë lëndën djegëse, të gjitha lëndët djegëse
bujqësore siç janë ndër të tjera farërat dhe plehrat artificialë, dhe pajisjet.34
Në rajon, normat
tarifore mesatare për mallrat e prodhuara janë më të ulëta se në Kosovë, por më të larta për
produktet bujqësore. Ndërkohë TVSH prej 16 përqind në Kosovë është më i ulëti në rajon.
Megjithë faktin që normat nuk janë tepër të larta, mbeten çështje të rëndësishme lidhur me
faturimin joadekuat, kontrabandën dhe korrupsionin.
3.24 Qeveria duhet të shqyrtojë zvogëlimin e tatimeve në importin e gjeneratorëve të
rrymës. Virtualisht të gjitha bizneset duhet të kalojnë kah blerja e gjeneratorëve elektrikë për të
siguruar energji për bizneset e tyre. Megjithatë, gjeneratorët elektrikë, për dallim nga mallrat
tjera për investim i nënshtrohen detyrimit të importit dhe TVSH-së, që e rrit koston për më se 26
përqind. Mund të jetë e këshillueshme të eliminohen këto detyrime të tepërta për të zbutur atë që
perceptohet gjerësisht se është kufizimi më i madh për zhvillimin e vendit.
34
Shih http://unmikcustoms.org/tarik/.
51
3.25 Lista e dokumenteve të kërkuara për tregti përtej kufijve zakonisht është e shkurtër dhe
e thjeshtë. Sipas auditimit të thjeshtuar, transportuesit e mallit kanë raportuar që nevojiten rreth dy
ditë që të mblidhen të gjitha dokumentet e nevojshme për eksport, gjë që vërteton gjetjet e AABN-
së35
. Këto dokumente kërkohen për doganim: 36
CMR
Fatura komerciale
Certifikata e origjinës e lëshuar nga Oda Ekonomike e Kosovës
Dokumenti EUR137
i certifikuar nga dogana për eksportet e lidhura me BE
Certifikata sanitare ose e cilësisë
Licenca e importit ose eksportit
Deklarata doganore.
Tabela 12: Kostoja dhe koha e dokumentacionit të eksportit dhe importit
Koha Kostoja
(në €)
Komente
Certifikata
fitosanitare
2–8 orë 25–50 €50 pas orarit të rregullt të
punës
Certifikata e cilësisë 2–4 orë 25–50 €50 pas orarit të rregullt të
punës
Licenca e importit
apo eksportit
5–8 orë 15 Validitet dy vite
35
According to the BEEPS 2008–9 results, the average time to clear exports through customs is 1.72 days—
comparable to other countries in the region—ëhile the time to clear imports is 8.52 days. Hoëever, the number of
trading firms that ëere part of the BEEPS sample (of total 270 firms) is small, hence the results may not be
representative. Ëhen compared to other countries in the region, the time to clear imports through customs is five
times higher than in Bosnia and Herzegovina, and more than three times higher than in Albania. The same survey
found that 81 percent of enterprises in Kosovo used imported inputs for production, highlighting the extent of the
economic impact of long import delays. 36
The EUR 1 is a preferential certificate of origin. It is required to validate claims for preferential duty treatment
(reduced or duty-free entry). It is applicable for all countries that have preferential agreements ëith the EU. The
EUR 1 certifies the origin of the goods to qualify the import for reduced duty rates. 37
The EUR 1 is a preferential certificate of origin. It is required to validate claims for preferential duty treatment
(reduced or duty-free entry). It is applicable for all countries that have preferential agreements ëith the EU. The
EUR 1 certifies the origin of the goods to qualify the import for reduced duty rates.
52
Certifikata e
origjinës
5–8 orë 5–20
Certifikata 1 Euro 1 ditë 20–30
Viza e shoferit për
shtetet e BE
2–3 javë 60 Validiteti nga 15 ditë deri
në një vit Burimi: Autorët
3.26 Sipas transportuesve të anketuar të mallit, kalimi rrugor i kufijve merr zakonisht 5
deri 8 orë, por kjo mund të rritet në 17 deri në 20 orë nëse kamionët nuk doganohen gjatë
orarit të rregullt të punës. Tri institucione përfaqësohen në kufi: policia kufitare e Kosovës,
agjencia veterinare dhe e ushqimit dhe dogana e Kosovës. Procedurat sipas raporteve janë të
njëjta për eksportuesit dhe importuesit dhe përfshijnë këto:
1. Transportuesi i mallit dorëzon deklaratën doganore online; sipas doganave të
Kosovës, 90 përqind të deklaratave dorëzohen në formë elektronike.
2. Pas arritjes së kamionit në vendkalimin kufitar, regjistrimi kryhet nga një zyrtar
doganor dhe kamioni dhe dokumentacioni i shoferit (pasaporta, leja e vozitjes, dhe
dokumentacioni i automjetit) kontrollohen nga zyrtari doganor.
3. Pa marrë parasysh a është në rregull apo jo dokumentacioni, kamioni drejtohet në
parkingun terminal të doganës.
4. Një agjent i agjencisë veterinare dhe të ushqimit i kontrollon mallrat dhe lëshon
certifikatën përkatëse, nëse duhet; zakonisht është vetëm një agjent dhe prandaj mund
të marrë nga 30 minuta deri në 12 orë varësisht sa është e gjatë radha.38
5. Dokumentet e nevojshme dorëzohen në letër te ndërmjetësi i doganës, dhe mandej
kalojnë një deri në tri orë derisa ndërmjetësi t‘i procesojë dokumentet.
6. Ndërmjetësi doganor e dorëzon pakon te zyrtari i doganës. Duhen dy deri tri orë që
zyrtari i doganës të procesojë dokumentet dhe të kryejë inspektimin vizual të
përmbajtjes së kontejnerit apo kamionit.
7. Paguhet tarifa – një procedurë që zakonisht merr më pak se 15 minuta dhe mandej
kamioni largohet.
3.27 Doganimi duhet të jetë në dispozicion 24 orë në ditë për terminalet më të frekuentuara të
doganës. Terminalet e doganës në Kosovë punojnë me orar 24 orësh, por orari i punës për doganim
është nga 8 në mëngjes deri në 8 në mbrëmje dhe kjo është raportuar si një nga arsyet për vonesat e
konsiderueshme. Terminali doganor në Han të Elezit proceson mbi 50 përqind të të gjitha mallrave të
importuara dhe ka arsye të forta që ky vendkalim kufitar të punojë me orar 24 orësh 7 ditë në javë për
të gjitha mallrat, ku momentalisht vetëm eksporti dhe importi i mallrave me afat përdorimi dhe
importet urgjente mund të doganohen në çdo kohë. Kërkohet edhe bashkëpunimi nga agjencia
veterinare dhe e ushqimit si dhe së paku një nga bankat komerciale, sepse të gjitha institucionet duhet
të kenë orar të ngjashëm të punës. Kjo do të vendoste edhe një standard më të lartë dhe të krijonte
stimulime për reciprocitet nga ana e shërbimeve kufitare të IRJ të Maqedonisë.
3.28 Momentalisht ka vetëm një magazinë publike që e mban një kompani e logjistikës.39
Përafërsisht kanë qenë 138 magazina private të doganës, pronë kryesisht e eksportuesve ose
38
VOnesa mund të jetë 12 orë në rastet kur kamionët arrijnë afër kohës së mbylljes së zyrës së agjencisë veterinare
dhe të ushqimit.
53
importuesve relativisht të mëdhenj, që përdoren ekskluzivisht për nevojat e tyre. Prapë ka vetëm një
magazinë të autorizuar (tipi A) publike të doganës. Është pronë e transportuesit më të madh të mallit
në Kosovë, InterEuropa, një firmë sllovene dhe në të doganohen rreth 8 përqind e importeve dhe një
shumë e vogël e eksporteve. Merr autorizim nga dogana por kërkohet të marrë edhe leje biznesi nga
MTT, duke paguar tarifë për licencë prej rreth €10,000. Licencimi i magazinave të doganave nga ana
e MTT-së duhet të hiqet, ose së paku të mos jetë çmimi mbi koston e lëshimit të vetë licencës. Është
praktikë e përhapur për bizneset në shumicën e shteteve ta kontraktojnë magazinimin. Rritja e numrit
të magazinave publike të mallrave për doganë të cilat mbahen nga kompanitë transportuese do të:
Ndihmonte të ndahet një pjesë e doganimit në terminalet brenda vendit
Zvogëlonte bllokimin e kufijve
Thjeshtonte shërbimet e konsolidimit ndërkombëtar të ngarkesës
Krijonte një ambient më konkurrues si në shërbimet e magazinimit ashtu edhe
shërbimet e konsolidimit të ngarkesës.
3.29 Duket se ka vonesa në pranimin e rabateve të TVSH-së për firmat që e bëjnë procedimin
brenda vendit. Ka dëshmi që pranimi i rabatit të TVSH-së merr rreth dy muaj – periudha maksimale
e kërkuar me kodin tatimor – pasi që të gjitha dokumentet e kërkuara të jenë dorëzuar. Barra e rasteve
vlerësohet të jetë €40–€50 milion. Arsyeja kryesore e vonesës është që autoritetet tatimore nuk i
pranojnë dokumentet doganore që vërtetojnë që mallrat janë eksportuar ose ri-eksportuar. Në vend të
kësaj ata kërkojnë nga eksportuesit të marrin një kopje të deklaratave të importit nga importuesi.
Prandaj eksportuesit në Kosovë varen nga bashkëpunimi i palëve tjera, gjë që nuk është gjithmonë e
garantuar. Nuk është befasuese që kjo është edhe më problematike për eksportuesit më të vegjël dhe
firmat kur palët ndryshojnë shpesh. Rekomandohet bashkëpunimi më i mirë ndërmjet doganave dhe
autoriteteve tatimore për rabatin e TVSH-së dhe autoritetet tatimore duhet të pranojnë doganimin e
eksportit si dëshmi të eksportit.
3.30 Menaxhimi i rrezikut të përmirësohet me përdorimin e një linje të “kuqe” dhe “të
gjelbër” por mund të forcohet edhe më tutje. Në praktikë, doganat e Kosovës bëjnë profilizimin e
shteteve për shkak të kufizimeve të sistemit të TI. Diskutimet me transportuesit e mallit sugjerojnë që
ka pak inspektime të ngarkesës së BE-së, ndërsa një përqindje e madhe e ngarkesës që nuk është nga
BE inspektohet, siç është ngarkesa që vjen nga Turqia. Dogana e Kosovës është duke hulumtuar një
mundësi të përdorimit të një sistemi më të avancuar. Një nga alternativat kryesore që janë duke u
konsideruar është ASYCUDA World, një sistem falas i zhvilluar nga Konferenca e Kombeve të
Bashkuara për tregti dhe zhvillim (UNCTAD) dhe i përshtatur për nevojat e shteteve në zhvillim. Ky
sistem tashmë është mobilizuar plotësisht në Shqipërinë fqinje. Një sistem më modern dhe më i
avancuar si ASCYCUDA World do të mundësonte përvojë përdoruesi më të mirë; menaxhim më të
mirë të rrezikut, duke përfshirë edhe profilizimin më të mirë të kompanive; më pak inspektime fizike
dhe kalim më të shpejtë mesatar të kufirit.
3.31 Kosova mund të marrë një numër masash për të shpjeguar doganimin për të zvogëluar
koston e eksportit dhe importit. Disa masa nëse implementohen, mund të përmirësojnë kohën e
39
According to article 104 of the Kosovo Customs code, a customs ëarehouse may be either public or private. A
public ëarehouse is a customs ëarehouse available for use by any person for the ëarehousing of goods, ëhile a
private ëarehouse is a customs ëarehouse reserved for the ëarehousing of goods by the ëarehouse keeper—the
person authorized to operate the customs ëarehouse.
54
procedimit nëpër doganë. Inspektimi i përmirësuar sipas rrezikut i ngarkesës duhet të hyjë në
përdorim nëse sistemi i TI të cilin e përdor dogana i informon deklaruesit për rezultatin e analizës
automatike të rrezikut të tyre sa herë që procedohet deklarata e tyre. Vlerësimi i rrezikut duhet të
bëhet duke pasur parasysh të dhënat e regjistruara më parë nga punëtorët e zyrës kryesore të doganës
në sistemin kompjuterik të doganës përmes një moduli të duhur të analizës së rrezikut. Masat tjera
mund të përfshijnë:
Njohjen e cilësisë dhe të certifikatave sanitare të shteteve të huaja
Puna e agjencive kufitare 24 orë në ditë, 7 ditë në javë, sidomos në vendkalimet e
frekuentuara kufitare
Pasi që 90 përqind të deklaratave doganore dorëzohen online përmes internetit,
procedimi para se të arrijë ngarkesa te terminali i doganës është i mundur
Inspektimi sanitar dhe i doganës i kryer nga vetëm një sportel.
Tabela 13: Përparësitë dhe dobësitë e doganës së Kosovës
Përparësitë Dobësitë Përfundime
Llogaridhënia
Legjislacioni primar është i
vendosur dhe është sipas BE-së
Legjislacioni sekondar i plotë nuk
është aprovuar ende (edhepse
Udhëzimi Administrativ nga
Ministria e ekonomisë dhe
financave ka dalë në tetor 2009)
Analiza e hollësishme e tërë
legjislacionit ekzistues dhe
modifikimi eventual i
legjislacionit sekondar,
rregulloreve, politikave
udhëzimeve ose procedurave
të punës duhet të përfundojë
sa më shpejt që është e
mundur,
Mungesat juridike janë të vogla
sepse rregullat dhe rregulloret e
UNMIK-t zbatohen ende
Nuk ka dalë asnjë udhëzim i ri
administrativ nga drejtori i
përgjithshëm, siç kërkohet me
kodin e doganave dhe akcizës
Një njësi profesionale dhe
standarde merret me shkeljet
potenciale të kodit të sjelljes
Një orar i fiksuar kohor për
rishikim të rregulloreve,
politikave dhe udhëzimeve
ekzistuese nuk është dhënë ende
Me një kod të doganave dhe
akcizës që është në pajtim me
BE, pritet që të jetë baza për
të gjithë legjislacionin tjetër
si dhe rregulloret të jenë
standardet evropiane Është dëshmuar suksesi në
mbledhjen e të hyrave
Mungesa e koordinimit ndërmjet
ministrisë së ekonomisë dhe
financave dhe doganës
EULEX-i nuk ka marrë
përgjegjësi ekzekutive dhe as
nuk i ka kthyer mbrapa vendimet
e Doganës së Kosovës në gjashtë
muajt e fundit
Ankesat për vendime duket se
fokusohen në mënyrë konsistente
në të njëjtat çështje, duke
përfshirë edhe vlerësimin e
mallrave
Duhet të bëhet analizë më e
mirë për të zbuluar shkaqet
prapa ankesave dhe
parashtresave
Procedurat për ankesa dhe
parashtresa janë miratuar
Bordi i pavarur i shqyrtimit nuk
është takuar për më shumë se një
vit, dhe është krijuar një barrë e
ankesave
Janë të nevojshme përpjekje
për të zvogëluar perceptimin
e korrupsionit, duke përfshirë
komunikimin transparent
55
Dogana e Kosovës ka plan
veprimi për parandalimin dhe
luftimin e korrupsionit
Perceptimi nga publiku që
dogana e Kosovës ka praktika të
korruptuara
Qëndrueshmëria e shërbimit
Ekzistojnë memorandume të
mirëkuptimit me shumicën e
shteteve fqinje me qëllim të
rishikimit të tyre gjatë
ekzekutimit të kodit të ri të
doganave dhe akcizës
Ankesa për mungesë punëtorësh
në kufi/vendkalime kufitare,
mirëpo nuk duket se është bërë
ndonjë vlerësim
Trajnime të specializuara në
fushat e zbatimit të ligjit
mund të nevojiten
Kontrolli i automjeteve dhe
mallrave bazohet në analizën e
rrezikut të nxjerrë nga sistemi i
menaxhimit të rrezikut tregtar
(TIMS), i cili e ka një modul të
rrezikut
Plani i trajnimit nuk është shumë
i gjerë në fushat më të
specializuara të zbatimit të ligjit
dhe parandalimit (të krimit të
organizuar)
Menaxhimi dhe trajnimi i
resurseve njerëzore si duket
nuk është në pajtim me
projektin e doganave të BE-
së
Strategjia qeveritare për
menaxhimin e integruar të
kufijve është aprovuar; doganat e
Kosovës kanë dhënë kontribut në
përgatitjen e saj
Pajisjet në kufi/vendkalime
kufitare janë mjaft të ndryshme,
dhe në disa raste nuk janë në
nivel të kënaqshëm
Infrastruktura dhe pajisjet do
të duhet të përmirësohen në
disa lokacione sipas
strategjisë së menaxhimit të
integruar të kufijve
Kontrolli i automjeteve dhe
mallrave bazohet në analizën e
rrezikut të nxjerrë nga TIMS, i
cili e ka një modul të rrezikut
TIMS nuk është i pajisur për të
dhënë informata për krimet
serioze, dhe nuk ka bazë
specifike të të dhënave për
nevojat specifike për informata
Strategjia e menaxhimit të
integruar të kufijve e
aprovuar kohët e fundit hap
prospektin për më shumë
bashkëpunim me policinë
kufitare, duke përfshirë edhe
atë në pikat
kufitare/vendkalimet kufitare
Planet e punës ekzistojnë për çdo
drejtorat dhe formojnë bazën e
raportimit të brendshëm
Nëse planet e punës duhet të
aprovohen zyrtarisht nga Ministri
i ekonomisë dhe financave, ka
rrezik të ndërhyrjes politike Burimi: EULEX (2009).
Shënim: Kjo tabelë nuk i përfshin të gjitha pikat e renditura në raport
3.32 Përveç punëve doganore, edhe procedurat jo-doganore duket se e ngadalësojnë kalimin
e kufirit dhe e rrisin koston e tij. Për shembull, standardet sanitare dhe fitosanitare (SSF) janë sfidë
dhe mundësi për Kosovën. Nga njëra anë eksportet në Bashkimin Evropian mund të rriten si rezultat i
infrastrukturës së SSF-së. Nga ana tjetër, me heqjen e barrierave tarifore, SSF-të gjithnjë e më shumë
përdoren në shtetet e CEFTA-s si mënyrë për të mbrojtur prodhuesit vendorë, një fakt që ka pasoja
serioze për Kosovën, duke qenë se një e treta e eksporteve të saj si dhe një e katërta e importeve në
rajonin CEFTA janë mallra bujqësore, më së shumti në rajonin e CEFTA-s (Handjiski dhe të tjerët
2010).
3.33 Agjencia veterinare dhe e ushqimit e Kosovës (AVUK) nuk punon me orar 24 orësh në
pikat e vendkalimeve kufitare. Momentalisht kjo agjenci punon nga ora 8 në mëngjes deri në 8 në
mbrëmje në kufi. Shpesh ka vetëm një përfaqësues në çdo pikë vendkalimi kufitar. Për shkak se
56
certifikatat shëndetësore të shteteve fqinje nuk njihen dhe bëhen kontrolle rutinore të mostrave të 100
përqind të ushqimit dhe kafshëve të gjalla, një përfaqësues shpesh nuk është i mjaftueshëm, gjë që e
zgjat kohën e pritjes deri në dy deri tri orë. Ka vonesa edhe më të mëdha në rastet kur mallrat nuk
doganohen gjatë orarit të zakonshëm të punës. AVUK-u nuk punon të shtunave dhe të dielave, që e
rrit kohën e pritjes në kufi.40
AVUK-u duhet të marrë në konsiderim punën të shtunave dhe të dielave
që të ketë të njëjtin orar si dogana e Kosovës. Kjo masë bashkë me rritjen e pranimit të certifikatave
të lëshuara nga shtetet fqinje – veçanërisht në vendkalimet kufitare më të frekuentuara – do të
zvogëlonte dukshëm kohën e kalimit të kufirit.
3.34 Në fund, lëvizja e mallrave përmes kufijve mund të lehtësohet duke përdorur
menaxhimin e integruar të kufijve (MIK). Momentalisht, agjencitë e kufijve rrallë i koordinojnë
aktivitetet e tyre, pjesërisht për shkak të kufizimeve fizike të infrastrukturës joadekuate të kalimit të
kufirit. Në një nga vendkalimet kufitare të përmirësuara kohët e fundit policia dhe dogana janë të
vendosura në një vend dhe i kontrollojnë dokumentet e nevojshme të vozitësve dhe mallin e tyre në
import vetëm një herë. Mirëpo në shumicën e vendkalimeve tjera kufitare, pika doganore është disa
qindra metra deri në disa kilometra larg nga vendkalimi kufitar. Kjo e ngadalëson doganimin dhe
kalimin nëpër kufi duke shtuar edhe një hap të kontrollit të dokumenteve në proces, dhe madje çon në
pritje më të gjatë për transferim të dokumenteve nga kufiri deri në pikë doganore. Momentalisht,
procedurat e kufirit nuk kryhen në një vend, madje edhe nëse kontrollet nga agjencitë e ndryshme
kufitare kryhen njëkohësisht rreshti i pritjes është i ndryshëm dhe inspektimi fitosanitar fillon vetëm
pasi të kryhet procedura doganore.
40
Përvec kësaj, është raportuar që për të thirrur përfaqësuesin fitosanitar pas orarit duhet të paghen edhe €25.
Shumë transportues të intervistuar kanë raportuar që nuk lëshohet dëftesë për këtë pagesë prej €25.
57
Kutia 10: Sistemi vetëm me një sportel
Sistemi vetëm me një sportel është skemë e lehtësimit të tregtisë që u mundëson tregtarëve ndërkombëtarë
të dorëzojnë dokumentet rregullative në një lokacion të vetëm ose një institucion të vetëm*. Këto
dokumente zakonisht janë deklaratat doganore, kërkesat për leje të eksportit/importit, dhe dokumente tjera
përkatëse si certifikatat e origjinës dhe faturat e tregtisë. Përparësia kryesore e një sporteli është të rritet
efikasiteti përmes kursimit të kohës dhe kostos për lëvizjen e ngarkesave nëpërmjet kufijve. Në një
ambient tradicional, para atij me vetëm një sportel, tregtarët zakonisht duhet të shkojnë në disa agjenci
qeveritare në shumë lokacione për të marrë dokumentet, lejet dhe aprovimin për të kryer procesin e tyre të
importit apo eksportit.
Në kushte praktike, një ofrues i shërbimeve përmes një sporteli ofron një hyrje, qoftë fizike qoftë
elektronike për dorëzimin dhe përpunimin e të gjitha të dhënave dhe dokumenteve lidhur me
lëshimin dhe doganimin e një transaksioni ndërkombëtar. Këtë e menaxhon një agjenci, e cila i
informon agjencitë tjera përkatëse. Në rastin e Kosovës, fillimi i një strategjie për MIK është hap
pozitiv në drejtimin e duhur dhe mund të pasohet në fazën e dytë me një sistem me vetëm një sportel.
Për shembull administrata doganore e Maqedonisë ka vendosur në nëntor 2008 një dritare të vetme
elektronike për lehtësim të tregtisë. Sistemi i ri thjeshton procesin e eksportimit, importimit dhe
transitit të mallrave, dhe është hap i parë përpara drejt arritjes së një sistemi tregtar plotësisht pa letra
(Handjinski dhe të tjerët 2010).
*Më shumë të dhëna në Rekomandimet dhe Udhëzimet e UNECE‘s për vendosjen e një sistemi me një sportel
në : http://www.unece.org/cefact/recommendations/rec33/rec33_ecetrd352_e.pdf
3.35 Kosova ka 13 pika zyrtare të vendkalimit kufitar (PVK) dhe 2 pika të përkohshme të
kalimit. Nga 13 PVK-të zyrtare, 10 janë për trafik rrugor dhe pjesa tjetër për hekurudha. Pjesët
ndërmjet PVK-ve zyrtare, të ashtuquajturat ―kufij të gjelbër‖ momentalisht janë përgjegjësi e KFOR-
it të udhëhequr nga NATO, edhepse parashihet që këto përgjegjësi do të barten te policia kufitare e
Kosovës në të ardhmen. Sa i përket infrastrukturës dhe pajisjeve në PVK-të rrugore, kushtet më të
këqija për punë janë në Glloboqicë (në kufi me IRJ të Maqedonisë), Muçibabë, dhe Mutivodë—të
dyja këto pika në kufi me Serbinë – ku zyrtarët doganorë përdorin kontejnerë si objekte, ndërsa siç
është përmendur më herët, ka prani të doganave në vetëm një PVK hekurudhore, në Han të Elezit. Në
strategji ceket që shumica e PVK-ve nuk kanë objekte, pajisje dhe hapësirën adekuate për të punuar
dhe prandaj nuk janë në pajtim me kërkesat e BE-së.
E. SHËRBIMET E TRANSPORTIT DHE FUNKSIONIMI I ZINGJIRIT TË FURNIZIMIT
3.36 Industria e transportit rrugor nuk është e organizuar mirë dhe standardet nuk
mbahen gjithmonë. Licencimi i të gjitha automjeteve komerciale në Kosovë bëhet nga
Departamenti i transportit në MTT.41
Momentalisht nuk ka shoqatë aktive të kamionëve për të
përfaqësuar interesat e industrisë së transportit rrugor. Vlerësohet të ketë rreth 90 kompani të
41
Kjo pjesë për automjetet për mallra të rënda bazohet në zyrën ndërlidhëse të Komisionit Evropian në Kosovë
(2008–9).
58
licencuara të transportit të mallit, prej të cilave 66 janë operatorë ―në vetvete‖, ndërsa automjetet
që operojnë në trafikun ndërkombëtar dhe dorëzojnë mallra në Kosovë kryesisht janë me bazë në
shtetet fqinje, edhepse një numër i tyre janë ndërmarrje të përbashkëta me kompani vendore. Për
dallim nga Bashkimi Evropian, nuk ka kufizime efektive për qasjen në këtë profesion dhe
automjetet mund të blihen në tregun e hapur me kontroll minimal nga MTT-ja. Ndër
rekomandimet kryesore për të forcuar këtë sektor janë këto:
Përmirësimi i regjistrimit të licencave
Të kërkohet që operatorët që punojnë vetë të bëjnë një kontroll të standardeve të punës
Të inkurajohet industria për të themeluar një organ që përfaqëson industrinë e transportit
rrugor
Të sigurohet që inspektimi i automjeteve të kryhet në pajtim me ligjin dhe të vendosen
kontrolle të rregullta rutinore pranë rrugës për të gjitha automjetet.
3.37 Kosova nuk lëshon licenca për trafikun transportues ndërkombëtar rrugor (licenca
CEMT), dhe as nuk ka nënshkruar Konventën TIR as konventën e lejeve ATA. Në rastin e
licencave CEMT, fakti që Kosova nuk është anëtare e OKB-së do të thotë që nuk mund të jetë
anëtare e forumit ndërkombëtar të transportimit (ITF). Pasi që CEMT është valid vetëm për
aktivitetet ndërmjet dy shteteve anëtare, Kosova as nuk lëshon dhe as nuk pranon licencat
CEMT.
3.38 Mungesa e lejeve TIR dhe ATA krijon vështirësi për tregtarët dhe transportuesit.
Transportuesit kanë vështirësi, veçanërisht kur udhëtojnë në shtetet që nuk janë të BE-së.
Për shembull, kur transportohet diçka nga Kosova në Turqi, ata janë të detyruar të presin në
radhë të gjata në disa kufij ndërkombëtare dhe të kenë sasi të konsiderueshme të parave të
gatshme për të mbuluar garancitë e kërkuara për të drejtën e transitit. Mungesa e implementimit
të lejeve ATA krijon komplikime kur mallrat importohen përkohësisht në Kosovë. Themelimi i
shoqatës TIR për të mundësuar që malli që bartet përmes TIR të doganohet në Kosovë do të ishte
e rekomandueshme, por së pari oda ndërkombëtare ekonomike, bashkimi ndërkombëtar i rrugëve
dhe shoqata ndërkombëtare e transportuesve (FIATA) duhet ta pranojnë Kosovën si anëtare.
3.39 Një çështje tjetër me të cilën përballet sektori i transportit rrugor është kostoja (në
kohë dhe para) për të marrë vizat e BE-së. Mund të marrë ndërmjet dy deri tri javë që të
merret viza, e cila fillimisht lëshohet vetëm për 15 ditë, edhepse kërkesat tjera mund të çojnë në
vazhdim të vizës për një periudhë prej deri në një vit. Më 19 dhjetor 2009, qytetarët e IRJ të
Maqedonisë, Malit të Zi dhe Serbisë fituan mundësinë për të udhëtuar pa viza në shtetet
Schengen (që përfshin shumicën e shteteve të BE-së si dhe Zvicrën dhe Norvegjinë). Vizat
eventualisht do të hiqen edhe për Shqipërinë, Bosnjën dhe Hercegovinën dhe Kosovën por afati
kohor nuk është ende i qartë. Kjo situatë i vendos vozitësit e kamionëve të Kosovës në pozitë
disavantazhi në krahasim me tre nga katër fqinjët e tyre.
3.40 Që të vlerësohet zingjiri i furnizimit, janë zgjedhur tri firma si studim rasti. Qëllimi
i analizës ishte të llogaritet sasia e kostos kryesore dhe elementet e kohës dhe të identifikohen
pengesat kryesore në procese. Tri firmat e zgjedhura (shih aneksin 4) janë:
Një transportues malli që importon mallra bujqësore në Prishtinë përmes portit të
Barit
59
Një kompani patatesh dhe e përpunimit të patates, që eksporton si patate ashtu edhe
çipsa patatesh në shtetet e BE-së dhe CEFTA-s
Një eksportues i verës, që eksporton rreth 40 përqind të produktit në Gjermani.
3.41 Hapat proceduralë të kalimit të kufijve janë të ngjashëm për të tre prodhuesit. Që
të tre prodhuesit i doganojnë mallrat në pikën doganore që është më afër objektit të tyre të
prodhimit. Në të trija rastet, koha e kaluar në vendkalimin kufitar ka qenë ndërmjet 4 dhe 6 orë,
me 16 deri 24 orë tjera për të marrë dokumentacionin e nevojshëm me përjashtim të vizës së
vozitësit që mund të marrë rreth dy deri në tri javë. Kjo është dukshëm më pak se shifra prej 17
ditë për të eksportuar dhe 16 ditë për të importuar sipas raportit Si të bësh biznes 2010 (Banka
Botërore 2010a), por për eksportuesit i përgjigjet rezultateve të AABN-s137, të cilat tregojnë që
kërkohet një ditë që të doganohet eksporti në Kosovë. Dallimi i madh ndërmjet raportit Si të
bësh biznes 2010 dhe studimeve të rastit pasqyron faktin që studimet e rastit patën firma
relativisht të mëdha. Megjithë këtë, ka variacion të konsiderueshëm ndërmjet firmave të
intervistuara lidhur me kohën që nevojitet për të kaluar kufirin e Kosovës, sipas eksportuesit të
verës, mesatarisht kërkohen 5 orë, por kjo mund të ndryshojë nga ndërmjet 5 deri 18 orë.
Variacioni i madh në kohën e kalimit të kufirit është çështje e rëndësishme sepse
parashikueshmëria dhe besueshmëria e zingjirit të furnizimit është gjithnjë e më e rëndësishme
në një botë kur produkti kërkohet në kohën e duhur. Tarifat zbatohen për çdo ngarkesë të
importuar dhe të eksportuar, me përjashtim të pagesave për inspektime të ndryshme që
vlerësohen varësisht nga natyra e mallit që transportohet, për shembull inspektimi veterinar për
produktet bujqësore. Pesha e ngarkesës dhe thellësia e inspektimit dhe analizave përkatëse e
përcaktojnë koston.
3.42 Transporti paraqet pjesën më të madhe të kostos së përgjithshme të logjistikës. Distanca ekonomike nga tregu, ose kostoja e përgjithshme logjistike mund të përkufizohet si
shuma e tërë kohës dhe shpenzimeve për të bartur një mall deri në treg (Banka Botërore 2004c).
Në rastin e importuesit të mallrave bujqësore, kostoja totale e transportit nga port i Barit në
Prishtinë është rreth €1,200 deri €1,300 për një kamion prej 40 tonësh, përveç edhe €200 deri
€300 tjera për tarifat e portit për kontejner, dhe kjo shumë e bën të duket e vogël kostoja e
lidhur me doganim. Ndërkohë për eksportuesin e verës, koha dhe kostoja monetare e marrjes së
dokumentacionit të doganave dhe doganimi janë dukshëm nën koston e transportit deri në
Gjermani: për një kamion plot me verë, kostoja e dokumentacionit dhe kostoja e doganimit janë
nën €250, ndërsa kostoja e transportit është mbi €3,000. Në rastin e importuesit të mallrave
bujqësore dhe atë të eksportuesit të verës, statusi i Kosovës ka çuar në diversion të rrugës së
transportit të ngarkesës për ta evituar Serbinë, dhe kjo shton kosto të konsiderueshme të
transportit sa i përket kostos dhe kohës. Për eksportuesin e verës, kjo do të thotë që kostoja e
transportit është edhe 15 deri në 23 përqind të vlerës së ngarkesës për verën e cilësisë së mesme.
Prodhuesi eksporton rreth 90 përqind të produkteve të veta, por duhet të paguajë TVSH dhe
detyrim doganor në të gjitha importet, kryesisht shishet dhe tapat, ndërsa rimbursimi kërkon
shumë kohë sepse duhet të merret kopja e deklaratës së importit të blerësit si dëshmi e eksportit.
Gjithashtu eksportuesi i verës përballet me vonesë të marrjes së rimbursimit të TVSH-së.
60
F. REKOMANDIMET KRYESORE
3.43 Nevojiten përpjekje të konsiderueshme që të forcohet eksporti i Kosovës. Kosova ka
bazë shumë të vogël të eksportit—10 herë më pak se importet – dhe eksportet janë shumë të
përqëndruara. Si në tregun regjional ashtu edhe në tregun e BE-së, Kosova është duke
konkurruar me shtetet tjera të EJL-së të cilat jo vetëm që kanë sektor më të fuqishëm të
eksportit, por edhe klimë më të mirë të përgjithshme të investimeve, një element kryesor për
tërheqjen e IHD-ve të orientuara kah eksporti. Për më tepër, autoritetet nuk mund të
shfrytëzojnë politikën e shkëmbimit të valutës për t‘i vendosur eksportet e Kosovës në pozitë
më të mirë në konkurrencë. Kjo e bën edhe më të rëndësishme që Kosova të zbatojë masa të
lehtësimit të tregtisë dhe në planin afatmesëm të përmirësojë infrastrukturën e saj rrugore.
3.44 Përmirësimi i pozitës së eksporteve të Kosovës në konkurrencë do të kërkojë
investime në infrastrukturë, përmirësime të legjislacionit dhe forcim të kapacitetit
institucional duke përfshirë:
Investimin në infrastrukturën e transportit:
Investimet në rrjetin e transportit për t‘u përballur me kërkesat në
rritje.42
(masë afatgjatë)
Vendosja e një kornize të qëndrueshme të financimit për të vlerësuar
mundësinë e realizimit financiar të nevojave të konsiderueshme për
transport dhe përcaktimi i prioritetit të tyre. (masë afatshkurtër)
Përmirësimi i kornizës ligjore dhe rregullative për të arritur
pajtueshmëri me acquis të transportit në BE (masa afatshkurtra dhe
afatgjata).
Sigurimi i mirëmbajtjes adekuate për të ruajtur vlerën e infrastrukturës së
transportit në shtet dhe për të evituar detyrimet kontingjente në të ardhmen për shkak të
shtyrjes së veprimeve.
Rritja e efektivitetit të procedurave dhe veprimeve të doganës. Në aneksin 5 ofrohet
lista e rekomandimeve të detajuara për politika të grupuara në masa afatshkurtra dhe
afatgjata varësisht nga koha dhe përpjekjet e nevojshme për të implementuar
rekomandimet. Fokusi i menjëhershëm duhet të jetë te masat afatshkurtra që mund të
çojnë në përmirësime të menjëhershme të efikasitetit të kalimit të kufirit.
Përmirësimi i funksionimit të institucioneve tjera të kalimit kufitar (shih aneksin 5
me listën e masave afatshkurtra dhe afatmesme të politikave)
42
The forthcoming public expenditure revieë of the Ëorld Bank ëill revieë these important expenditure choices in
the transport sector to come up ëith concrete and detailed recommendations on the choice and phasing of transport
investments over the medium to long term.
61
Zhvillimi i ―infrastrukturës së cilësisë‖ (standardizimi, akreditimi dhe metrologjia)
për të siguruar që produkti mund të plotësojë kërkesat e standardeve ndërkombëtare
dhe të BE-së.
62
4. PËRMIRËSIMI I REZULTATEVE TË TREGUT TË PUNËS NË
KOSOVË
A. HYRJE
4.1 Megjithë zhvillimin e shpejtë ekonomik pas konfliktit, Kosova në mënyrë të
përsëritur shfaq normë të lartë të papunësisë, më të lartën në rajon. Edhepse të gjitha
grupet e popullsisë së moshës për punë shfaqin indikatorë të dobët të punësimit, rezultatet e
rinisë dhe grave janë veçanërisht akute. Pjesa më e madhe e kapitalit pasiv njerëzor në Kosovë
është resurs i papërdorur ekonomik, ndërsa njëkohësisht i dënon shumë njerëz që të jetojnë në
varfëri. Në këtë kapitull shqyrtohen sfidat në tregun e punës në Kosovë duke filluar me një
analizë të detajuar të tregut të punës në Kosovë dhe identifikimin e faktorëve kryesorë prapa
rezultateve të dobëta të tregut të punës. Mandej janë prezantuar mundësitë dhe rekomandimet
për politika për të kontribuar drejt zgjidhjes së këtyre sfidave.
B. REZULTATE ZHGËNJYESE TË TREGUT TË PUNËS
4.2 Ndërmjet viteve 2003 dhe 2008, megjithë zhvillimin e shpejtë ekonomik norma e të
punësuarve ka mbetur stabile dhe e ulët, me rreth 25 përqind që është më e ulëta në
Evropë. Vetëm 24 përqind të popullatës së moshës së punësimit kanë qenë të punësuar në vitin
2008 (shih tabelën 14), që është dukshëm më pak sesa mesatarja e shteteve të BE-27 shtete (66
përqind) dhe larg nga caku i Lisbonës prej 70 përqind për shtetet e BE. Norma e pjesëmarrjes në
fuqinë punëtorë madje ka rënë gjatë viteve 2003–08, nga 53 përqind në rreth 43 përqind. Norma
e papunësisë me 48 përqind në vitin 2008, është deri më tash më e larta në rajon. Këto shifra
duken jashtëzakonisht të larta dhe pjesërisht mund të shpjegohen me nivelin e lartë të
ekonomisë joformale. Sidoqoftë papunësia e lartë është pjesë e trashëgimisë së Kosovës dhe
madje edhe në kulmin e industrializimit të saj në vitet 1980 norma e të punësuarve ka qenë rreth
30 përqind.
4.3 Për shkak se efektet negative të krizës globale financiare në ekonominë e Kosovës
kanë qenë të vogla, ndikimi në tregun e punës gjithashtu ka qenë i tillë që mund të lihet
anash. Ekonomia e Kosovës ka vazhduar të zhvillohet në vitin 2008 dhe 2009, prandaj tregjet e
punës nuk janë prekur shumë nga kriza. Përderisa për 27 ekonomitë në tranzicion të Evropës
dhe Azisë Qendrore (EAQ) për të cilat janë në dispozicion të dhënat ndërmjet qershorit 2008
dhe qershorit 2009, papunësia e regjistruar është rritur me rreth 34 përqind, Kosova përjetoi
vetëm një rritje prej 1 përqind të regjistruar të papunësisë.
63
Tabela 14: Struktura e popullsisë, Normat e numrit të të punësuarve dhe pjesëmarrjes në fuqi
punëtore (2008)
Punësimi dhe trendet e papunësisë (2003-2008)
Përqindja e Përqindja e Përqindja e pjesëmarrjes
Të punësuarve (%) Të papunëve (%) Në fuqinë punëtore (%)
2003 25 52 53 2004 29 40 47 2005 29 42 49 2006 29 45 52 2007 27 44 43 2008 24 48 43
Burimi: Anketa e fuqisë punëtore (AFP) 2003–8.
Definicionet: Përqindja e të punësuarve është përqindja e popullsisë së moshës së punës (mosha 15 deri 64 vjeç) që
janë tash të punësuar. Përqindja e të papunëve është raporti i të papunëve ndaj fuqisë totale punëtore (të punësuar
dhe të papunë). Përqindja e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore është pjesa e fuqisë punëtore në popullsinë totale të
moshës së punësimit.
Shënim: Metodologjia e AFP-së ka ndryshuar në vitin 2006 dhe 2008 që ka shkaktuar disa variacione të
përqindjeve.
4.4 Një përqindje shumë e lartë e popullsisë së moshës së punësimit është pa punë dhe
jashtë shkollës, dhe shumica e të papunëve as nuk janë duke kërkuar punë (pasivë). Në
vitin 2008, 63 përqind të popullsisë së moshës së punësimit ishin pa punë dhe jashtë
shkollës/aftësimeve (përqindja e të papunëve) (Tabela 185). Një analizë e afërt e llojeve të
papunësisë (ata që kërkojnë punë – të papunët, dhe ata që nuk kërkojnë punë dhe nuk janë në
shkollë – pasivët) tregon që dy të tretat e të papunëve as nuk janë duke kërkuar punë. Rreth 43
përqind e popullsisë së moshës së punës është pasive, dhe 40 përqind të tyre do të dëshironin të
punojnë (punëtorë të diskurajuar).
Tabela 15: Ndarja e kapitalit njerëzor të pashfrytëzuar (2008)
Paneli A (total, sipas gjinisë dhe zonës) Total Meshkuj Femra Urbane Rurale
Përqindja e të papunëve 63 51 76 55 68
Përqindja e pasivëve 43 26 61 35 47
Përqindja e papunësisë 48 43 60 41 53
Përqindja e të punësuarve 24 38 11 31 20
Përqindja e pjesëmarrjes në fuqi punëtore 43 59 25 50 38
Kategoria Në përqindje
Popullsia 100
Popullsia e moshës së punësimit (15-64) 64
Fuqia punëtore (e punësuar ose duke kërkuar punë) 28
Të punësuar 15
Të papunë 13
Pasivë (popullsi e moshës së punës që nuk kërkon punë dhe nuk është në shkollë) 28
Të papunë (Pasivët plus ata që kërkojnë punë) 40
64
Paneli B (sipas grupmoshës) 15–24 25–34 35–54 55–64
Përqindja e të papunëve 45 72 68 75
Përqindja e pasivëve 25 45 49 66
Përqindja e papunësisë 74 52 37 27
Përqindja e të punësuarve 8 29 35 26
Përqindja e pjesëmarrjes në fuqi punëtore 27 52 51 34
Paneli C (sipas nivelit arsimor) MesmP Mes.Profes Mes.Lart Lartë
Përqindja e të papunëve 70 53 50 21
Përqindja e pasivëve 53 22 21 7
Përqindja e papunësisë 65 44 47 16
Përqindja e të punësuarve 9 39 33 76
Përqindja e pjesëmarrjes në fuqi punëtore 25 70 63 93
Burimi: AFP (2008)
Shënim: MesmP = arsim i mesëm i ulët ose më pak; Mes.Profes= arsimi profesional; Mes.Lart = arsimi i mesëm i
lartë; dhe Lartë = diplomë universiteti/kolegji ose më lart.
4.5 Përderisa të gjitha grupet kanë vështirësi të gjejnë punë, njerëzit që jetojnë në
zonat rurale, rinia, ata me nivel të ulët të arsimimit, dhe veçanërisht femrat kanë
problemet më të mëdha. Vetëm 11 përqind të femrave të moshës së punësimit janë të
punësuara, që është dukshëm më pak sesa meshkujt dhe deri më tash përqindja më e ulët në
rajon, dhe shumë larg nga caku i Lisbonës për punësim të femrave (60 përqind). Shumica e
femrave të moshës së punës nuk janë duke punuar, nuk janë duke kërkuar punë dhe nuk janë në
shkollë (61 përqind), por një proporcion i madh i këtyre femrave (44 përqind) duket se dëshiron
të punojë43
. Ka disa arsye për dallimin e madh në gjini sa i përket punësimit: arritje më të ulëta
arsimore nga femrat, fleksibiliteti i pamjaftueshëm i legjislacionit të punës, dhe normat
kulturore janë faktorët më të rëndësishëm (Aneksi 6 jep një përshkrim të detajuar të rolit të
normës sociale dhe kulturore në përcaktimin e pjesëmarrjes së femrave në fuqi punëtore).
4.6 Norma e lartë e papunësisë te femrat tregon një burim të pashfrytëzuar të fuqisë
potenciale ekonomike. Femrat përfshijnë 49 përqind të popullsisë dhe 48 përqind të popullsisë
së moshës së punësimit. Dëshmitë nga shtetet tjera tregojnë që rritja e numrit të femrave të
punësuara mund të zvogëlojë varfërinë, shtyjë zhvillimin ekonomik, dhe të çojë në përmirësime
të indikatorëve socialë siç janë shëndetësia dhe arsimi i fëmijëve. Barazia më e madhe
ekonomike ndërmjet femrave dhe meshkujve lidhet me zvogëlimin e varfërisë, PVB më të lartë
dhe qeverisje më të mirë (Banka Botërore 2001; Klasen 1999). Dëshmitë nga Lindja e Mesme
dhe Afrika Veriore tregojnë që nëse rritet pjesëmarrja e femrave në tregun e punës në nivelin e
paraparë me moshën e femrave dhe strukturën arsimore, të ardhurat familjare do të rriteshin me
25 përqind (Banka Botërore 2001, 2003). Në Turqi, arritja e cakut të pjesëmarrjes së femrave në
fuqinë punëtore e planit të 9të të zhvillimit (nga 23 përqind e tashme në 29 përqind) vlerësohet
se do të zvogëlojë varfërinë për deri në 15 përqind (8 përqind) nëse të punësuarit e rinj hyjnë në
punë me orar të plotë (të shkurtuar) (Banka Botërore 2009d). Përveç të ardhurave ekstra që i
sjell familjes, punësimi i femrave zvogëlon varësinë e tyre nga familjet, dhe rrit fuqinë
vendimmarrëse të tyre brenda familjes.
43
The portion of idle men ëilling to ëork is only 32 percent.
65
4.7 Norma e papunësisë së të rinjve, me 74 përqind (84 përqind te ata të moshës 15–19
vjeçare dhe 71 përqind te ata të moshës 20–24 vjeçare), është më e larta ndër çdo grup në
popullsinë e moshës së punësimit. Veçanërisht është për brengosje që përveç papunësisë së
lartë, një e katërta e popullsisë së re (15-24) është dorëzuar dhe nuk kërkon punë (as nuk është
në shkollë). Papunësia dhe pasiviteti janë të lidhura me arsimin, me njerëzit që kanë përgatitje
arsimore të ulët ose të mesme që shfaqin rezultate shumë të dobëta të punësimit. Njëkohësisht
niveli i arsimit lidhet shumë me fitimin e vendeve të punës sepse duket që vetëm ata me arsim
universitar kanë sukses relativ në tregun e punës (të diplomuarit nga universiteti përfaqësojnë
tetë përqind të popullsisë së moshës së punësimit).
4.8 Një nga karakteristikat unike të Kosovës është demografia e saj: e ka popullsinë
më të re në Evropë. Sipas vlerësimeve të anketës së fuqisë punëtore (AFP), 15 deri 24 vjeçarët
përbëjnë rreth 29 përqind të popullsisë së moshës së punësimit dhe 20 përqind të popullsisë së
përgjithshme (mesatarja në Evropë është 14 përqind). Pritet që përafërsisht 200,000 të rinj do të
arrijnë moshën e punës në pesë vitet e ardhme, ndërsa numri i njerëzve që arrijnë moshën e
pensionimit do të jetë përafërsisht 60,000. Dëshmitë ndërkombëtare tregojnë që periudhat e
gjata të pasivitetit te rinia kanë kosto afatgjatë (Banka Botërore 2006b). Dhe dëshmitë nga
shtetet tjera tregojnë që papunësia e rinisë ka tendencë të lidhet me rritjen e krimit dhe
jostabilitetit social.
4.9 Papunësia është kryesisht fenomen strukturor, sepse më se gjysma e të papunëve
kanë kërkuar punë për më shumë se katër vite. Rreth 63 përqind të të papunëve kanë kërkuar
punë për më shumë se dy vite (papunësia afatgjatë), dhe 53 përqind kanë kërkuar për më shumë
se katër vite (Tabela 19). Pjesa e të papunëve afatgjatë rritet shpejt me moshën (79 përqind te
mosha 55–64 vjeçare) dhe zvogëlohet me rritjen e nivelit të arsimit (60 përqind te ata me arsim
të ulët të mesëm ose më pak).
Tabela 16: Fenomeni strukturor i papunësisë (përqindja) (2008)
Paneli A (total, sipas gjinisë dhe zonës ) Total Meshkuj Femra Urbane Rurale
Më pak se 1 muaj 2 2 2 2 2
Ndërmjet 1 dhe 5 muaj 10 10 9 11 9
Ndërmjet 6 dhe 11 muaj 9 7 11 10 8
Ndërmjet 12 dhe 23 muaj 17 15 19 18 16
Ndërmjet 24 dhe 47 muaj 10 10 11 10 11
Katër vite e më shumë 53 55 48 50 55
Paneli B (sipas grupmoshës) 15–24 25–34 35–54 55–64
Më pak se 1 muaj 2 3 1 1
Ndërmjet 1 dhe 5 muaj 18 8 6 5
Ndërmjet 6 dhe 11 muaj 17 6 5 4
Ndërmjet 12 dhe 23 muaj 28 14 12 6
Ndërmjet 24 dhe 47 muaj 17 10 7 5
Katër vite e më shumë 19 59 69 79
Paneli C (sipas nivelit arsimor) MesmP Mes.Profes Mes.Lart Lartë
Më pak se 1 muaj 2 2 1 4
Ndërmjet 1 dhe 5 muaj 7 9 12 20
66
Ndërmjet 6 dhe 11 muaj 7 9 9 15
Ndërmjet 12 dhe 23 muaj 15 16 18 20
Ndërmjet 24 dhe 47 muaj 9 11 12 11
Katër vite e më shumë 60 53 47 29
Burimi: AFP (2008)
Shënim: MesmP = arsim i mesëm i ulët ose më pak; Mes.Profes= arsimi profesional; Mes.Lart = arsimi i mesëm i
lartë; dhe Lartë = diplomë universiteti/kolegji ose më lart.
4.10 Rreth 90 përqind të atyre që nuk janë duke punuar nuk kanë punuar asnjëherë më
parë, dhe madje edhe ata që kanë punuar më parë, 98 përqind nuk kanë punuar për dy
ose më shumë vite (Tabela 20). Vetëm 5 përqind të femrave kanë pasur pak përvojë pune, dhe
98 përqind të atyre e kanë pasur atë përvojë dy ose më shumë vite më parë. Përqindja e atyre pa
përvojë pune gjithashtu është veçanërisht e lartë te njerëzit me arsim të ulët të mesëm ose më
pak (95 përqind). Interesante është që përqindja e njerëzve me arsim të mesëm të lartë që nuk
kanë përvojë është gjithashtu dukshëm më e lartë sesa e atyre me arsim profesional.
Tabela 17: Përvoja paraprake e punës e të papunëve (përqindjet) (2008)
Paneli A (total, sipas gjinisë dhe
zonës ) Total Meshkuj Femra Urbane Rurale
Nuk kanë punuar kurrë 10 17 5 14 8
Nuk kanë punuar për më pak se 1 vit 1 2 1 1 1 Nuk kanë punuar për ndërmjet 1 dhe 2
vitesh 1 1 1 1 1 Nuk kanë punuar për 2 vite a më
shumë 98 97 98 97 98
Paneli B (sipas grupmoshës) 15–24 25–34 35–54 55–64
Nuk kanë punuar kurrë 1 6 16 27
Nuk kanë punuar për më pak se 1 vit 1 1 1 1 Nuk kanë punuar për ndërmjet 1 dhe 2
vitesh 0 1 1 2 Nuk kanë punuar për 2 vite a më
shumë 99 98 97 96
Paneli C (sipas nivelit arsimor ) MesmP Mes.Profes Mes.Lart Lartë
Nuk kanë punuar kurrë 5 21 12 36
Nuk kanë punuar për më pak se 1 vit 1 2 2 6 Nuk kanë punuar për ndërmjet 1 dhe 2
vitesh 0 2 1 7 Nuk kanë punuar për 2 vite a më
shumë 99 95 97 87
Burimi: AFP (2008)
Shënim: MesmP = arsim i mesëm i ulët ose më pak; Mes.Profes= arsimi profesional; Mes.Lart = arsimi i mesëm i
lartë; dhe Lartë = diplomë universiteti/kolegji ose më lart.
4.11 Rinia në Kosovë ka tranzicion të gjatë nga shkolla në punë. Duhen rreth 10 vite që
meshkujt e rinj të kalojnë nga shkolla në punë, e matur me kohën që nevojitet për (së paku) 50
përqind të popullsisë që të kalojnë nga regjistrimi në shkollë deri në kohën kur punësohen
(Banka Botërore 2008f). Në Maqedoni, një shtet që gjithashtu ka sfida të rëndësishme në tregun
67
e punës, duhen katër deri në pesë vite që meshkujt e rinj të kalojnë nga shkolla në punë. Dhe në
shtetet e zhvilluara, nevojitet mesatarisht 1.4 vjet që të rinjtë të gjejnë punë stabile.
4.12 Shumica e punëtorëve kanë punë të përkohshme, shumë pa kontratë pune dhe
proporcioni i punëtorëve të papaguar familjarë nuk është i pavërejtshëm, duke bërë
kështu një pjesë mjaft të madhe të punëtorëve joformalë. Pas praktikave ndërkombëtare,
punëtori joformal përkufizohet si dikush që ka punë me produktivitet të ulët ose dikush që nuk
mbulohet me masat mbrojtëse të punës ose me sigurim social. Në praktikë, punëtorët me
produktivitet të ulët përkufizohen si punëtorë të vetëpunësuar pa punëtorë të tyre (duke mos
përfshirë profesionistët dhe punëtorët në profesionet që kërkojnë aftësi të larta), dhe punëtorët
familjarë që nuk paguhen. Punëtorët që nuk mbulohen me masa mbrojtëse të punës as me
sigurim social përkufizohen ata që punojnë pa kontratë pune.44
Të punësuarit përfshijnë pjesën
më të madhe të punëtorëve (67 përqind), veçanërisht në mesin e femrave (85 përqind), edhepse
9 përqind e punëtorëve janë punëtorë familjarë pa pagesë (12 përqind në zonat rurale). Shumica
e punëtorëve kanë punë të përkohshme (65 përqind), dhe shpërndarja është e njëjtë në grupet e
ndryshme, duke përfshirë edhe të diplomuarit nga universiteti të cilët kanë numër të madh të
punëve të përkohshme (tabela 18). Shumica e punëtorëve punojnë me kontratë, por proporcioni
i atyre që nuk punojnë me kontratë nuk është i parëndësishëm (13 përqind).45
Gjithashtu një
numër i madh i punëtorëve janë joformalë (31 përqind). Joformaliteti në fakt është më i ulët te
numri i paktë i femrave që shkojnë në punë dhe konsiderueshëm më i lartë te rinia (50 përqind)
dhe punëtorët me arsim të ulët të mesëm ose më pak (57 përqind). Të diplomuarit nga
universiteti shfaqin më së paku raste të joformalitetit (4 përqind).
Tabela 18: Punëtorët joformalë (përqindjet) (2008)
Paneli A (total, sipas gjinisë dhe
zonës) Total Meshkuj Femra Urbane Rurale
Punëtorët 67 63 85 73 62
Të përkohshëm 65 65 67 71 59
Pa kontratë 13 14 7 12 13
Të vetëpunësuar me punëtorë 9 10 3 10 7
Të vetëpunësuar pa punëtorë 15 18 6 12 19
Punëtorë familjarë që nuk paguhen 9 9 7 5 12
Joformalë 31 35 18 24 38
Paneli B (sipas grupmoshës) 15–24 25–34 35–54 55–64
Punëtorët 65 67 67 74
Të përkohshëm 70 67 64 62
Pa kontratë 31 16 9 5
Të vetëpunësuar me punëtorë 3 8 10 7
44
Ky është definicion shumë I kufizuar I joformalitetit te pnëtorët, sepse edhe njerëzit me kontrata nëp raktikë
mund të mos kenë përfiitimet dhe masat mbrojtëse për të cilat kanë të drejtë me ligj. AFP-ja e pyet individin edhe
nëse ai ose ajo ka beneficione të sigurisë në punën e tij ose saj, që është e paqartë sepse nuk pyet për beneficionet
specifike dhe disa beneficione mund t‘I japë vullnetarisht punëdhënësi sipas ligjit të punës . 45
Megjithatë, nëse I përkufizojmë më tutje punëtorët joformalë si që punojnë pa kontrata ose që nuk kanë
beneficione të sigurimit social, pjesa e punëtorëve joformalë rritet në 86 përqind dhe proporcioni total I punëtorëve
joformalë rritet në 80 përqind.
68
Të vetëpunësuar pa punëtorë 12 15 17 13
Punëtorë familjarë që nuk paguhen 19 10 7 6
Joformalë 50 35 28 21
Paneli C (sipas nivelit arsimor) MesmP Mes.Profes Mes.Lart Lartë
Punëtorët 45 66 70 89
Të përkohshëm 71 62 60 74
Pa kontratë 26 16 10 2
Të vetëpunësuar me punëtorë 8 9 8 7
Të vetëpunësuar pa punëtorë 25 17 14 3
Punëtorë familjarë që nuk paguhen 21 7 8 1
Joformalë 57 33 27 4
Burimi: AFP (2008)
Shënim: MesmP = arsim i mesëm i ulët ose më pak; Mes.Profes= arsimi profesional; Mes.Lart = arsimi i mesëm i
lartë; dhe Lartë = diplomë universiteti/kolegji ose më lart.
4.13 Papunësia në Kosovë do të ishte edhe më e lartë sikur të mos ishte niveli i lartë i
migrimit . Për shkak të historisë së gjatë të mundësive joadekuate për punë, rinia e Kosovës ka
migruar vazhdimisht në Evropën Perëndimore. Niveli i lartë i migrimit ka qenë faktor i
rëndësishëm për të zbutur presionin e tregut të punës dhe përmes dërgimit të parave ka ofruar
një burim të të ardhurave për anëtarët e papunë të familjes që qëndrojnë në Kosovë. Në
kapitullin 5 do të analizohen më në detaje efektet e migrimit në nivelin e të punësuarve dhe të
varfëri, si dhe beneficionet e mundshme të promovimit të kthimit të migruesve.
C. ARSYET E NUMRIT TË VOGËL TË TË PUNËSUARVE
4.14 Shkaku më i rëndësishëm i papunësisë është kërkesa e ulët për punë, por edhe
kualifikimet e ulëta janë një pengesë për punësimin e individëve. Edhe po të ishte oferta e
kualifikimeve dhe fuqisë punëtore e duhur për nevojat e tregut shumë individë të moshës së
punësimit prapë nuk do të ishin në gjendje të gjejnë punë produktive për shkak të kërkesës së
ulët për punë. Njëkohësisht, megjithë numrin e madh të punëtorëve të papunë, disa firma e kanë
të vështirë të gjejnë punëtorë me kualifikimet e duhura.
4.15 Sektori privat në Kosovë është i cekët dhe i dobët; shumica e punëtorëve janë të
punësuar në mikro biznese, sektorët me vlerë të ulët dhe profesionet që kërkojnë
kualifikime të ulëta (Tabela 19). Sektorët më të rëndësishëm për punësim janë tregtia me
shumicë dhe pakicë, pas të cilës vjen sektori publik (arsimi dhe administrata publike). Sektorët
tjerë të rëndësishëm privatë siç është prodhimtaria, ndërtimi dhe bujqësia kanë produktivitet të
ulët. Rreth 50 përqind të punëtorëve raportojnë se punojnë në bizneset e vogla (ndërmjet 1 dhe
10 punëtorë). Shumica e punëtorëve (65 përqind) janë të punësuar në profesione që kërkojnë
kualifikime të ulëta.46
46
Sic janë punëtorët në zyrë, punëtorët e shërbimeve, punëtorët e kualifikuar në bujqësi dhe peshkatari, artizanatet,
operatorët dhe punëtorët e pakualifikuar.
69
Tabela 19: Punësimi sipas sektorit dhe profesionit (2008)
Sektori Pjesëmarrja(%) Profesioni Pjesëmarrja(%)
Bujqësia, pylltaria dhe
peshkataria 8.0 Legjislatura, zyrtarë dhe
menaxherë 7.5
Minierat dhe guroret 1.6 Profesionistët 18.8 Prodhimtaria 8.7 Specialistët teknikë 8.6
Ndërtimtaria 8.6 Nëpunësit në zyra 6.1 Rryma, gazi, uji dhe
kanalizimi 5.2 Punëtorët në shërbime 22.4
Tregtia me pakicë dhe
shumicë 17.1 Punëtorët e kualifikuar në bujqësi
dhe peshkatari 6.8
Transporti 4.0 Artizanatet 12.6 Informimi dhe komunikimi 1.6 Operatorët 6.5 Restorantet dhe hotelet 4.5 Punëtorët pa kualifikim 10.7 Prona e patundshme dhe
shërbimet financiare 3.2
Administrata publike dhe
mbrojtja 9.7
Arsimi 13.6 Shëndetësia dhe puna sociale 6.5 Shërbimet tjera 7.8
Numri i punëtorëve në njësi
të punës Pjesëmarrja
(%)
1–10 48.4 11–19 20.2 20–49 12.1 50 ose më shumë 23.5 Nuk e di, por më shumë se 10 5.7
Burimi: AFP (2008).
4.16 Shumica e firmave janë të vogla dhe stagnuese, duke pasur si rezultat kërkesë të
ulët dhe stagnuese për punë. Bazuar në anketën e firmave të bërë nga Banka Botërore në vitin
2008, 65 përqind e firmave krijojnë deri në €25,000 të ardhura vjetore dhe deri në pesë punëtorë
(Tabela 25). Shumica e firmave nuk kanë pasur rritje të të hyrave gjatë vitit të fundit (76
përqind) dhe 28 përqind madje kanë pasur rënie të të hyrave. Si rezultat, shumica e firmave nuk
e kanë rritur fuqinë punëtore në vitin e fundit dhe shumë në fakt e kanë zvogëluar numrin e
punëtorëve. Parashikimet për të ardhmen e afërt janë pak më të mira (54 përqind e firmave
pritnin rritje të të ardhurave), por edhe atëherë shumica e firmave nuk pritnin ndryshim të fuqisë
punëtore (76 përqind). Edhepse kërkesa e ulët për punë është e përhapur në kualifikime dhe
profesione të ndryshme, punëtorët në profesionet teknike kërkohen më shumë sesa profesionet e
kualifikuara (profesionistët) dhe profesionet pa kualifikime. Ka dëshmi edhe të mospërputhjes
së kualifikimeve sepse 34 përqind të firmave raportojnë se kanë vështirësi të gjejnë
profesionistë (në krahasim me 6 përqind dhe 2 përqind për profesionet teknike, respektivisht pa
kualifikime).
Tabela 20: Kërkesa e ulët dhe stagnuese për punë (2008)
Paneli A1: Të
hyrat e firmës Pjesëmarrja
(%) Paneli
A2:Ndryshimi
Pjesëmarrja
(%) Paneli A3:
Ndryshimet e
Pjesëmarrja(%)
70
në të hyra gjatë
vitit të kaluar pritura të të
hyrave në 6
muajt e
fundit
Deri në 25,000€ 65 Rritur 25 Rritur 54 25–50,000 € 15 Zvogëluar 28 Zvogëluar 28 51–500,000€ 13 Pandryshuar 48 Pandryshuar 18 501,000€+ 8
Paneli B1:
Numri i
punëtorëve
Paneli B2:
Ndryshimi i
fuqisë punëtorë
gjatë vitit të
fundit
Paneli B3:
Ndryshimi i
pritur i
fuqisë
punëtore në 6
muajt e
fundit
Deri në 5 65 Rritur 15 Rritur 22 5–20 19 Zvogëluar 79 Zvogëluar 1 21–50 9 Pandryshuar 6 Pandryshuar 76 51+ 8
Burimi: Anketa e firmave e kryer nga Banka Botërore në vitin 2008.
4.17 Ekzistenca e papunësisë së lartë dhe të qëndrueshme në një ambient ku pagat janë të
vogla konfirmon që arsyet për këtë janë të natyrës strukturore. Siç është thënë në kapitullin 1,
pagat në Kosovë janë shumë të ulëta. Ato janë ndër më të ulëtat në rajon dhe të ngjashme me
Shqipërinë dhe Bullgarinë. Njëkohësisht, rregulloret e tregut të punës janë mjaft fleksibile.
Mirëpo për dallim nga Bullgaria, dhe më pak nga Shqipëria, pagat e vogla dhe tregu fleksibil
nuk kanë shkaktuar ndërrime të kërkesës dhe ofertës për punë, dmth nuk e kanë pastruar tregun.
4.18 Niveli i ulët i kualifikimeve të popullsisë është faktori i dytë për nga rëndësia për
suksesin e dobët të tregut të punës. Mbi gjysma e popullatës aktive të Kosovës nuk e kanë
kryer shkollën e mesme, dhe vetëm 8 përqind kanë diplomë të arsimit të lartë. Ka dallime të
mëdha ndërmjet meshkujve dhe femrave. Për shembull pjesa e popullsisë së meshkujve me
diplomë të arsimit të lartë është sa dyfish pjesa e femrave. Rreth dy të tretat e fuqisë punëtore të
madhe të papunë ka më pak se shkollën e mesme të kryer. Pra edhe nëse shfaqet një rritje e
papritur në kërkesën për punë (për shembull nga investimet e huaja), do të jetë më e vështirë të
plotësohet kjo kërkesë, nëse supozojmë që kërkon punëtorë të kualifikuar. Në fakt edhepse
Kosova ende është larg nga një ekonomi me punëtorë të kualifikuar, tashmë ka shenja që
kërkesa për kualifikime është në rritje dhe natyra e kualifikimit të kërkuar është duke ndryshuar
kah kualifikimet më të përgjithshme që u mundësojnë punëtorëve (dhe firmave) të mbijetojnë
dhe t‘i përshtaten shpejt ndryshimeve që kërkohen. Rezultatet e AABN-së tregojnë që 45
përqind të bizneseve kanë përshtypjen që arsimi dhe aftësimi i punëtorëve është joadekuat.
4.19 Arritja e arsimimit më të lartë do të stimulonte kërkesat vendore. Ndërmarrësia e
suksesshme bazohet në një grup kualifikimesh dhe aftësish. Kur ka më shumë njerëz me aftësi
teknike (nga aftësimi profesional) ose diploma universiteti, dhe të pajisur me aftësi më të mira
për punë, do të çonte në më shumë aktivitete ndërmarrësie, që do të krijonte më shumë vende
pune. Një klimë e dobët e investimeve mund të pengojë që ndërmarrësit të investojnë në biznes,
71
por edhe ambienti më i përshtatshëm për biznes nuk do të jetë në gjendje të krijojë aktivitete të
reja ekonomike nëse forca punëtore pasive nuk i ka aftësitë për të nisur biznese.
4.20 Mungesa e kualifikimeve relevante ka qenë problem afatgjatë. Struktura e
ekonomisë kosovare ka ndryshuar rrënjësisht në dy dekadat e fundit duke kaluar nga bujqësia
dhe industria e rëndë kah shërbimet dhe industria e lehtë, por oferta e kualifikimeve nuk i është
përgjigjur këtyre ndryshimeve të kërkesës: sistemi i arsimit dhe aftësimit nuk po arrin të ofrojë
mundësitë adekuate për të mësuar, planprogramet përkatëse, dhe mësimdhënien efektive për të
prodhuar kualifikimet e nevojshme për tregun. Kjo i ka rrënjët në sistemin e arsimit paralel në
vitet 1990 dhe mungesën e infrastrukturës institucionale pas konfliktit. Përveç kësaj Kosova ka
vuajtur humbjen e paevitueshme të kapitalit njerëzor që është tipike për konfliktet duke
përfshirë edhe të individëve më të kualifikuar. Ndërsa zhvillohet ekonomia, kualifikimet dhe
njohuritë bëhen më të rëndësishme, cilësia dhe relevanca e kualifikimeve të prodhuara nga
sistemi i arsimit dhe trajnimit do të bëhen me rëndësi thelbësore për krijimin e zhvillimit të
qëndrueshëm dhe vendeve të punës.
D. MUNDËSITË PËR SHQYRTIM TË SFIDAVE NË TREGUN E PUNËS
4.21 Pjesa në vijim paraqet një diskutim të mundësive për të përmirësuar institucionet e
tregut të punës, rregulloret dhe politikat si dhe atë që është e nevojshme për të përmirësuar
aftësitë e fuqisë punëtore të Kosovës.
Forcimi i institucioneve të tregut të punës, rregulloreve dhe politikave
4.22 Rregulloret funksionale të tregut të punës dhe institucionet funksionale janë shumë
me rëndësi për të krijuar vende pune produktive dhe për t’i mbrojtur punëtorët përderisa
sigurojnë një treg pune fleksibil dhe dinamik. Legjislacioni i tanishëm i punës ofron
procedura të thjeshta dhe kosto të ulët për punësim dhe largim nga puna në firma. Tatimet e
punës gjithashtu janë të ulëta dhe nuk ka pagë minimale. Megjithatë, edhepse punësimi dhe
largimi janë të lehta, legjislacioni ka disa kufizime të mëdha kur është fjala për organizimet
fleksibile të punës. Për shembull ka kufizime për kontratat me afat të fiksuar, punën me orar të
shkurtuar, punën nga shtëpia, oraret alternative të punës dhe punën jashtë orarit dhe ndërrimin e
natës. Kufizimet për organizimet fleksibile të punës kryesisht i dëmtojnë femrat, të cilat shpesh
kanë përgjegjësi të konsiderueshme familjare. Legjislacioni i punës ofron masat themelore
mbrojtëse të punëtorëve por shumë punëtorë punojnë pa kontratë dhe nuk i marrin beneficionet
që duhet t‘i marrin me ligj, që tregon për mungesën e zbatimit të legjislacionit dhe stimulimeve
për firmat që ta respektojnë legjislacionin.
4.23 Një proporcion i konsiderueshëm i firmave nuk ofrojnë disa nga beneficionet bazë
dhe masat mbrojtëse të parapara me legjislacionin e tanishëm të punës. Në bazë të një
ankete të firmave (me mostër të rastësishme prej 150 firmash të regjistruara) të kryer nga Banka
Botërore në vitin 2008, 37 përqind të firmave nuk paguajnë kontributin pensional për punëtorët
e tyre, 43 përqind nuk ofrojnë pushim vjetor me pagesë dhe 60 përqind nuk ofrojnë pushim të
lindjes (Error! Reference source not found.). Mungesa e pushimit të lindjes në krahasim me
dispozitat shumë të favorshme në sistemin e mëparshëm dhe që është më me rëndësi, kufizimet
për organizimet fleksibile të punës, kufizojnë mundësitë që femrat të gjejnë punë.
72
Figura 15: Firmat që u ofrojnë punëtorëve beneficionet dhe masat mbrojtëse bazë (2008)
Burimi: Anketa e firmave e kryer nga Banka Botërore në vitin 2008.
4.24 Legjislacioni i tanishëm i punës dhe shërbimet që ofrohen nga punëdhënësit e bëjnë
shumë të vështirë që femrat të organizojnë punën dhe rolin e tyre të kujdesit për familjen. Ndër femrat e papuna, 53 përqind thanë që arsyeja pse nuk kërkojnë punë ka të bëjë me rolin e
tyre si kujdestare të familjes (AFP 2008). Sipas anketës së firmave të kryer nga Banka Botërore
në vitin 2008 vetëm 40 përqind e firmave ofrojnë pushim të lindjes, 39 përqind mundësojnë
punën me orar të shkurtuar, 18 përqind mundësojnë punën nga shtëpia dhe 26 përqind
mundësojnë orar fleksibil për nënat e reja. Rreth 57 përqind të firmave raportojnë se kanë një
institucion për përkujdesje për fëmijët afër vendit të punës, mirëpo shërbimet për përkujdesje të
fëmijëve janë në dispozicion vetëm në Prishtinë dhe në disa qytete tjera më të mëdha. Qendrat
për përkujdesje ndaj fëmijëve nuk ekzistojnë në qytetet e vogla dhe në zonat rurale. Kur u bëhet
pyetje për propozimet për të lehtësuar punësimin e femrave, 29 përqind e punëdhënësve
përmendin punën me orar të shkurtuar ndërsa 28 përqind përmendin institucionet për
përkujdesje ndaj fëmijëve afër vendit të punës.
4.25 Janë të nevojshme ndryshimet legjislative për të krijuar më shumë fleksibilitet për
organizimet e punës dhe për të shqyrtuar zbatimin e ligjeve në mënyrë adekuate. Sa i
përket fleksibilitetit, ligji duhet të specifikojë që marrëdhënia e punës mund të vendoset në
formën me orar të shkurtuar, dhe punëtorët me orar të shkurtuar kanë të gjitha të drejtat që
rrjedhin nga marrëdhënia e punës në të njëjtën formë si edhe punëtorët me orar të plotë në
proporcion me numrin e orëve që është punuar. Kontratat e punës duhet të jenë më fleksibile
duke mundësuar kontratat verbale të punës (për kohëzgjatje të shkurtë) duke mundësuar lloje të
ndryshme të kontratave (p.sh me kohë të pacaktuar, me kohë të caktuar, për detyra specifike);
dhe zgjatjen e kufizimit kohor për kontratat me orar të caktuar (si dhe heqjen e të gjitha
kufizimeve për këto kontrata). Legjislacioni mund të kërkojë edhe zyrat private të punësimit që
mund të lehtësojnë gjetjen e punës. Që të përmirësohet respektimi i legjislacionit nga ana e
firmave, legjislacioni i punës duhet të theksojë më shumë zbatimin e tij. Kjo çështje mund të
shqyrtohet përmes legjislacionit sekondar në bazë të një vlerësimi gjithëpërfshirës të sistemit të
tanishëm të inspektoratit të punës.
Për
qin
dja
me
për
gji
gjj
e “
Po
”
Pu
në
me
hono
rar
Pu
në
nga
shtë
pia
Ko
ntr
ibute
pen
sion
al
Sh
ujt
a
Tra
nsp
ort
i
Tra
jnim
i
Pu
shim
vje
tor
me
pag
esë
Pu
shim
pa
pag
esë
Pu
shim
mje
kso
r m
e
pag
esë
Pu
shim
i l
ehon
isë
Ora
r fl
eksi
bil
për
tnën
at e
rej
a
Ven
d-p
ërku
jdes
je p
ër
fëm
ijë
der
i 10
min
.
larg
Sta
cion
i i
Auto
bu
sav
e
10 m
in. la
rg
73
Përmirësimi i aftësive për punë
4.26 Përmirësimi i aftësive të të rinjve për punë dhe jetë përfshin edukim themelor
cilësor për të gjithë, por edhe plotësimin e kërkesës në rritje për aftësi të ndërmjetme dhe
përmirësim të vazhdueshëm të aftësive pas shkollës (të mësuarit gjatë gjithë jetës) për t’iu
përshtatur ndryshimeve të kërkesës. Tranzicioni në shkollën e mesme mbetet i vështirë për
shumë fëmijë, veçanërisht vajzat dhe të varfrit: 81 përqind e djemve dhe fëmijëve në kuintalin
Kutia 12: Fokusimi i politikave të tregut të punës te femrat
Duke pasur parasysh normën e ulët të punësimit për femrat, disa projekte të financuara nga donatorët
janë drejtuar në mënyrë specifike kah femrat. Përderisa qeveria mundohet ta bëjë PTAP-in më të
fokusuar te femrat dhe më të ndjeshme ndaj nevojave të tyre, (duke përfshirë edhe punët publike)
përvoja nga dy projektet ofron një nivel të udhëzimeve për mënyrën se si të ecet para. Organizata
joqeveritare (OJQ) Gratë për gratë (GpG) ofron arsim themelor të shkrim-leximit dhe matematikës,
trajnime në numrin e fushave ku ka më shumë mundësi për punësim të femrave (psh rrobaqepësia,
përgatitja e ushqimit, kujdesi për fëmijët, etj.), dhe përkrahje për fillimin e biznesit. Deri më tash 42
përqind e pjesëmarrësve të GPG krijon të ardhura përmes aktiviteteve të ndryshme ekonomike. Në vitin
2010, GPG do të hapë një qendër të mundësive për gra që do të ofrojë trajnime dhe shërbime tjera që
mbulojnë zhvillimin e biznesit, gjetjen e vendeve të punës dhe udhëheqësinë. Ky program fokusohet në
një kufizim kryesor ndaj punësimit të femrave, që është kualifikimet joadekuate. Është bërë sipas
praktikës më të mirë ndërkombëtare duke shqyrtuar nevojat e shumta të femrave që dëshirojnë të
punojnë duke ofruar në pako gjithëpërfshirëse të shërbimeve që përfshin trajnimin profesional, trajnim
për aftësi jetësore, shkrim-leximin bazë dhe matematikën, shërbimet e gjetjes së punës dhe përkrahje për
zhvillim të biznesit
Ngjashëm, që nga viti 2002 Fondi i Kombeve të Bashkuara për fëmijët (UNICEF) dhe Ministria e
arsimit kanë realizuar një program të shkrim-leximit për femrat, Dritare Jete për të shqyrtuar
analfabetizmin te femrat rurale dhe për të përmirësuar shkollimin në fëmijërinë e hershme. Ky program
fokusohet në shkrim-lexim dhe aftësi për jetë dhe u mundëson femrave të vazhdojnë arsimin e tyre duke
e bërë programin Dritare Jete ekuivalent me shkollimin fillor. Ky program ka përfshirë më se 3,000
femra deri në fund të vitit 2008.
Kutia 11: Strategjia qeveritare e punësimit
Për shkak të rëndësisë ekonomike të krijimit të më shumë vendeve të më të mira të punës, qeveria ka
hartuar një strategji të punësimit për vitin 2009–12. Kjo është strategjia e parë e tillë për Kosovën dhe
një arritje e madhe për qeverinë. Kjo strategji shfrytëzon kornizën MILES të politikave, në të cilën
identifikohen këto pesë elemente si me rëndësi kritike për krijimin e vendeve të punës: stabiliteti
makroekonomik, klima e investimeve, politikat e tregut të punës, institucionet, dhe rregulloret,
arsimi, kualifikimet dhe trajnimet dhe politikat e mbrojtjes sociale që mundësojnë një rrjet sigurie por
edhe inkurajojnë kthimin në tregun e punës.
Kjo strategji parashtron bazën për rritjen e nivelit të punësimit në planin afatmesëm por ka mungesë
të vendosjes së qartë të prioriteteve të politikave. Në veçanti nëse shkaku kryesor i papunësisë është
kërkesat e vogla për punë, atëherë është e qartë se janë prioritet politikat për të përmirësuar klimën e
investimeve për firmat për të kaluar kah punësim më i qëndrueshëm.
74
më të pasur vazhdojnë arsimin e mesëm në krahasim me 67 përqind të fëmijëve në kuintalin më
të varfër dhe 66 përqind e vajzave (Figura 16). Edhepse të dhënat për të mësuarit e studentëve
janë shumë të kufizuara, një vlerësim pilot i kohëve të fundit i fëmijëve në klasën e 5të tregon
rezultate të dobëta të të mësuarit, veçanërisht në matematikë; vetëm 18 përqind të nxënësve
arrijnë standardin prej 40 përqind për të kaluar.
Figura 16: Raporti i vijimit të shkollës sipas grupeve të gjinisë dhe të ardhurave (2007)
Burimi: Banka Botërore (2007).
4.27 Që të përmirësohet cilësia dhe relevanca e arsimit dhe trajnimit, planprogramet
shkollore duhet të përputhen me nevojat e tregut të punës. Kjo mund të arrihet duke i
mësuar lëndët praktike dhe aftësitë e të menduarit dhe të sjelljes në nivel të arsimit fillor dhe
duke përzier planprogramet akademike dhe profesionale në të mesmen e lartë. Sistemi i
provimeve në veçanti përgatitja e maturës (provim i lartë i klasës 12 që funksionon si provim
pranues në universitet) që i favorizon nxënësit në arsimin e përgjithshëm dhe nuk i favorizon
nxënësit në arsimin dhe aftësimin profesional (AAP), duhet të reformohet në atë mënyrë që t‘u
japë nxënësve të AAP-së mundësi më të mira për të arritur arsimin e lartë. AAP ka nevojë për
tekste më të mira, materiale të të mësuarit, dhe metoda të reja të të mësuarit dhe mësimdhënies.
Mandej, arsimi i lartë duhet të bëhet shtytës i ekonomisë së diturisë dhe kjo kërkon kontakt me
sektorin publik dhe privat duke siguruar cilësinë. Gjithashtu, lidhja ndërmjet shkollës dhe
ekonomisë lokale duhet të forcohet për të lehtësuar tranzicionin nga shkolla në punë dhe për të
shtyrë zhvillimin ekonomik. Suksesi i këtyre reformave bazohet në mësimdhënës të motivuar
dhe të përgatitur mirë dhe shkolla që mbahen përgjegjëse për të mësuarit e nxënësve. Në fund,
mundësitë për të mësuar jashtë shkollës duhet të jenë në dispozicion për ata që kanë nevojë për
përmirësim të aftësive dhe për ata që nuk kanë arritur të fitojnë kualifikimet themelore herën e
parë.
Niveli i arsimit Niveli i arsimit Fillor I mesëm I lartë Fillor I mesëm I lartë
Kuintalin më
të varfër Meshkuj
Femra Kuintalin më
të pasur
në
për
qin
dje
në
për
qin
dje
75
4.28 Qeveria është duke bërë progres të dukshëm në një numër nga këto fusha. Është
duke u përgatitur një planprogram i ri për arsimin e përgjithshëm duke theksuar aftësitë dhe
metodat e duhura të mësimdhënies. Një sistem i ri i karrierës së mësimdhënësve është duke u
përgatitur dhe do të ofrojë mundësi për avancim në karrierë dhe t‘i lidhë ato me trajnim në vend
të punës dhe me punë. Korniza kombëtare e kualifikimeve (KKK) është gjithashtu duke u
hartuar. KKK-ja do të vendosë standardet për fushat e ndryshme profesionale në pajtim me
kërkesat nga punëdhënësit, dhe mandej t‘i testojë dhe certifikojë ato standarde. Qeveria ka
themeluar Agjencinë kombëtare të kualifikimeve për të zbatuar KKK-në roli kryesor i së cilës
përfshin akreditimin e programeve të AAP-së. Përveç kësaj qeveria është duke zhvilluar një
qasje koherente konceptuale për themelimin e shtatë Qendrave të aftësive (QA). Këto
institucione kanë për qëllim të ofrojnë AAP të cilësisë së lartë sipas standardeve të KKK-së, të
ofrojnë përmirësim afatshkurtër të aftësive, arsim dhe trajnim të të rriturve dhe përkrahje të
institucioneve tjera të AAP-së.
4.29 Për arsimin e lartë qeveria ka filluar kohët e fundit vendosjen e një sistemi të
sigurimit të cilësisë. Agjencia kosovare e akreditimit (AKA) tash është duke funksionuar. Një
vlerësim i kohëve të fundit i të 30 institucioneve private erdhi në përfundim që vetëm një duhet
të mbajë statusin e universitetit. Pas procesit të akreditimit, shumë nga institucionet e mbetura u
konsoliduan dhe u bënë institute, kolegje apo fakultete. Forcimi i mëtejmë i mekanizmave të
jashtëm dhe të brendshëm të cilësisë është hapi tjetër për të siguruar cilësinë e institucioneve të
arsimit të lartë dhe japin të diplomuar me aftësi më të mira që i përshtaten tregut të punës.
4.30 Një fushë e rëndësishme ku ka pasur më pak progres është forcimi i lidhjeve
ndërmjet institucioneve të arsimit dhe trajnimit dhe vendit të punës. Kjo përfshin krijimin e
partneriteteve me punëdhënësit vendorë për të ofruar mundësitë e të mësuarit në bazë të tregut
të punës siç janë programet e praktikës. Momentalisht mundësitë për punë janë shumë të
kufizuara në Kosovë, edhe në trajnimin profesional. Gjithashtu korniza rregullative nuk
specifikon organizime të tilla. Përveç kësaj universitetet dhe institutet e hulumtimit mund të
bashkëpunojnë me industrinë vendore përmes projekteve të përbashkëta dhe transferit të
teknologjisë dhe të themelojë firma për të komercializuar zbulimet e tyre. Momentalisht
institucionet e arsimit të lartë bëjnë shumë pak hulumtime shkencore. Duhet të zhvillohen dhe të
realizohen modelet e partneritetit ndërmjet institucioneve të arsimit dhe industrisë.
4.31 Fusha tjetër e politikave që kërkon më shumë vëmendje është të mësuarit gjatë
gjithë jetës, veçanërisht “mundësia e dytë” për arsim. Për shkak se ndryshimet e kërkesës
kërkojnë që vazhdimisht aftësitë të përmirësohen, duhet të ofrohen mundësitë për të mësuar
gjatë gjithë jetës pas shkollës. Këto mundësi duhet të jenë në dispozicion edhe me ata njerëz që
tashmë kanë dalë nga shkolla dhe nuk i kanë kualifikimet themelore për t‘u punësuar në mënyrë
produktive (mundësia e dytë për të mësuar). Kjo sidomos u përket femrave sepse 64 përqind e
femrave të moshës 25–54 vjeçare kanë shkollë të mesme ose arsim më të ulët. Duhet të hartohet
një kornizë politikash dhe organizative për mundësitë e të mësuarit pas shkollës – e lidhur qartë
me sistemin formal shkollor dhe të shfrytëzojë informatat nga kërkesat nga tregu i punës dhe
shoqëria. Aftësimi duhet të përfshijë aftësitë për jetë dhe të plotësohet me shërbime tjera siç
është ndihma për të gjetur punë dhe këshillimi dhe përkrahja për zhvillim të biznesit, siç janë
ato që i ofrojnë GPG dhe Dritare Jete, që janë diskutuar në pjesën e mësipërme.
76
4.32 Politikat e tregut aktiv të punës (PTAP) për të krijuar mundësi për punë dhe për të
përmirësuar aftësitë e punëtorëve mund të krijojnë vende pune të qëndrueshme gjatë
planit afatmesëm dhe afatgjatë. PTAP mund të luajë rol të rëndësishëm që punëtorët e papunë
dhe të pakualifikuar të rrisin mundësitë për të gjetur punë, por krijimi i vendeve të punës në
planin afatshkurtër nuk duhet të pritet në kontekstin e tanishëm të kërkesës së ulët për punë.
E. PËRMBLEDHJE DHE REKOMANDIME
4.33 Kosova shfaq vazhdimisht norma të larta të papunësisë, më të lartat në rajon të
cilat janë kryesisht për shkak të pasivitetit, edhepse një pjesë e konsiderueshme e të
papunëve do të dëshironte të punojë. Pjesa më e madhe e të papunëve asnjëherë nuk kanë
punuar dhe shumica e të papunëve kanë kërkuar punë për më shumë se katër vite. Edhepse të
gjitha grupet në popullsinë e moshës së punësimit shfaqin rezultate të dobëta të punësimit,
sidomos rinia dhe femrat goditen rëndë. Ndër të paktët që mund të gjejnë punë, shumë janë të
dënuar të punojnë punë të përkohshme, punë me produktivitet të ulët ose punë pa kontratë.
4.34 Norma e lartë e kapitalit njerëzor të pashfrytëzuar në Kosovë jo vetëm që e
zvogëlon zhvillimin ekonomik të Kosovës por edhe i dënon shumë njerëz që të jetojnë në
varfëri. Krijimi i vendeve të punës ka rëndësi të madhe për zvogëlimin e varfërisë në Kosovë
që prek rreth 45 përqind të popullsisë sot. Rreziku i varfërisë është dukshëm më i lartë për të
papunët: familjet me kryefamiljar të papunë kanë normë të varfërisë rreth 59 përqind, ndërsa ata
ku kryefamiljari është i punësuar me rrogë kanë norma dukshëm më të ulëta të varfërisë por
prapë të konsiderueshme me 36 përqind. Zvogëlimi i normës së papunësisë për 10 përqind
vlerësohet të zvogëlojë varfërinë për 6 përqind (Banka Botërore 2007, 2008c). Punësimi i të
papunëve është me rëndësi thelbësore për të arritur stabilitetin social, politik dhe ekonomik dhe
për të siguruar një proces të suksesshëm të rindërtimit.
4.35 Krijimi i vendeve të qëndrueshme të punës në Kosovë kryesisht kërkon që të
shtyhet kërkesa për punë nga sektori i tregtueshëm, duke përmirësuar klimën e
investimeve dhe duke mbajtur një ambient stabil makroekonomik. Politikat për
përmirësimin e klimës së investimeve dhe politikat makroekonomike janë mbuluar në detaje në
tre kapitujt e parë të këtij raporti.
4.36 Përmirësimi i kualifikimeve të fuqisë punëtore është parakushti i dytë për të
arritur punësim në nivel më të lartë dhe më të qëndrueshëm. Edhepse është me rëndësi të
madhe të mbahet dhe rritet investimi në arsimin themelor për të ndërtuar një bazë për zhvillim
të qëndrueshëm, prioriteti urgjent për autoritetet është krijimi i vendeve të punës dhe zhvillimi
më i madh. Që të arrihen këto qëllime në planin afatshkurtër, qeveria duhet të zvogëlojë
dallimin ndërmjet kërkesës së tregut të punës dhe ofertës duke përmirësuar cilësinë
(kualifikimet) e fuqisë punëtore. Së pari qeveria duhet të analizojë natyrën e papunësisë (llojin,
kohëzgjatjen, arsyet) sipas grupmoshave dhe të zhvillojë intervenime të fokusuara për dy grupe
shumë të dallueshme. Grupi i parë përbëhet nga ata që e kanë përfunduar arsimin e tyre por
kanë qenë të papunë për një periudhë shumë të gjatë. Qeveria, në bashkëpunim me sektorin
privat duhet t‘i japë këtij grupi mundësi për arsim për të zhvilluar aftësitë e duhura që kërkohen
77
në tregun e tanishëm të punës. Grupi i dytë përbëhet nga një numër i madh i rinisë pasive.
Norma e punësimit në grupmoshën 15-24 vjeçare është aq e ulët saqë nëse ndonjëri nga ata nuk
është në shkollë, ai ose ajo ka shumë gjasa të jetë pa punë dhe të mos kërkojë punë. Qeveria
duhet të krijojë mundësi të të mësuarit për rininë duke rritur mundësitë për arsim relevant dhe
aftësim në nivelin e mesëm dhe të lartë të arsimit.
4.37 Forcimi i legjislacionit të punës dhe zbatimi i tij mund të ndihmojë edhe të krijohen
vende pune (dhe të zvogëlohet joformaliteti). Një kod i ri dhe i lehtë për t‘u zbatuar i punës
me më shumë varietet dhe fleksibilitet të kushteve të punësimit do të ndihmonte të rritet
formaliteti i punës dhe mund të ndihmojë promovimin e punësimit më të madh të femrave.
Gjithashtu inkorporimi i mundësive për përvojë praktike në kornizën rregullative mund të
përmirësojë lidhjen me bizneset.
78
5. ROLI I MIGRIMIT DHE PARAVE TË DËRGUARA (REMITANCAVE)
A. HYRJE
5.1 Migrimi ka qenë traditë e Kosovarëve për shumë dekada, dhe Kosova është një
prej vendeve me migrimin më të lartë në Evropë (dhe në botë).47
Në vitet ‗90, emigrimet u
përshpejtuan për shkak të vuajtjeve të luftës dhe kulminoi në vitin 1999 kur qindra mijëra
Kosovarë u deshtë të ikin. Megjithatë, zgjidhja e konfliktit para një dekade nuk ka stimuluar
migruesit që të kthehen (përveç atyre që janë kthyer nga vendet nikoqire qëndrimit të
përkohshëm). Migrimi ka ofruar siguri për një pjesë të madhe të popullatës, duke shërbyer si
burim i jetës nga një mjedis i papunësisë së lartë dhe shkallës së lartë të varfërisë. Paratë e
dërguara kanë siguruar një rrjet të sigurisë, duke ndihmuar ekonomitë familjare që të
diversifikojnë strategjitë e tyre të jetesës. Për familjet më të varfra, paratë e dërguara përbëjnë
mbi 70% të të ardhurave të tyre.
5.2 Ritmi i migrimit nuk është ndikuar shumë nga kriza ekonomike. Pas përfundimit të
konfliktit, ritmi i migrimit është rritur deri në vitin 2007, pastaj ka shënuar një rënie të lehtë në
vitin 2008. Megjithatë, nuk është e qartë nëse ndryshimi i trendit në vitin 2008 është rezultat i
krizës ekonomike apo jo. Kjo ka mund të jetë një fenomen i përkohshëm sepse rezultatet e
studimit të migrimit tregojnë që në vitin 2009, niveli i migruesve ka arritur së paku atë të vitit
2007. Gjatë periudhës së njëjtë, rrjedha e parave të dërguara ka qenë stabile.
5.3 Për më tepër, pritjet për migrim në të ardhmen mbesin të larta. Rreth 3.5 për qind
të popullatës punuese, 15 vjet e më shumë, raportojnë se dëshirojnë të migrojnë gjatë 12 muajve
të ardhshëm. 2.1 për qind tjerë deklarojnë, se do të migrojnë brenda pesë viteve të ardhshme,
edhe pse të dhënat e vet-raportuara rreth qëllimit të migrimit mbivlerësojnë rrjedhat e ardhshme.
Në vitin 2008, kishte rreth 0.6 për qind emigrues nga popullata punuese. Edhe në vitin 2007, që
arriti kulmin e emigrimit, vetëm rreth 11,000 migrues lëshuan Kosovës (përafërsisht 1 për qind
e popullatës punuese). Megjithatë, pavarësisht prej shtrirjes dhe historisë së migrimit, Kosova
ende nuk ka hartuar një politikë të migrimit dhe korniza institucionale për t‘u marrë me çështje
të migrimit është jashtëzakonisht e dobët.
5.4 Pasi që migrimi do të vazhdojë të paraqes një aspekt të rëndësishëm të realitetit
ekonomik të Kosovës, autoritet duhet të hulumtojnë se si të maksimizojnë përfitimet nga
migrimi dhe kontributin e tij në zhvillim ekonomik dhe ulje të varfërisë. Ky kapitull
përshkruan natyrën e migrimit në Kosovë dhe ndikimin e tij në zhvillim ekonomik, me fokus në
trendet e migrimit, ndikimin në tregun e punës, varfëri dhe investime. Gjithashtu, prezanton
propozimet e politikave të cilat do të mund të ngritin kontributin e migrimit për zhvillimin
ekonomik të Kosovës.
47
Përveç nëse është theksuar ndryshe, të dhënat në këtë kapitull janë marrë nga Anketa e Migrimit ose një
nënmostër e studimit që lidh Anketën e Buxhetit të Ekonomive Familjare (ABEF) 2009 (50 për qind të ekonomive
familjare kanë qenë në dispozicion nga SBEF 2009 për të mundësuar lidhjen e dy seteve të të dhënave).
79
5.5 Analiza është kryesisht e bazuar në një burim të vetëm të të dhënave: Anketa e
Migrimit, që është realizuar në pranverë të vitit 2009 (Kutia 13).
B. MIGRIMI NGA KOSOVA
5.6 Kosova ka njërën prej shkallëve më të larta të emigrimit nga ekonomitë në
tranzicion, me migrim kryesisht në Evropën Perëndimore. Një nga katër ekonomi familjare
në Kosovë ka së paku një anëtar të familjes që jeton jashtë Kosovës. Destinacionet kryesore
kanë qenë Gjermania dhe Zvicra, ku kanë migruar përafërsisht 60 për qind të migruesve.
Kohëve të fundit, vendet tjera të Evropës, siç janë Italia, Suedia dhe Sllovenia janë bërë
destinacione për migruesit.
Kutia 13: Anketa e Migrimit 2009
Anketa e Migrimit është bërë ndërmjet muajve prill dhe qershor 2009. Në tërësi, 2,024 ekonomi
familjare kanë plotësuar anketën. Detajet e Anketës së Migrimit janë të paraqitura në dokumentin bazë
informativ (ESK dhe Banka Botërore). Si përmbledhje, studimi:
Është përfaqësuar kombëtarisht dhe në të gjitha shtresat e rajoneve, rurale/urbane, dhe zonat
etnike të shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës;
Mbulon migruesit (aktual dhe të kthyer) dhe jo migruesit dhe përfshin modulet për
demografitë, kohëzgjatjen e migrimit, të hyrat dhe përbërjen e sektorëve të punësimit. Disa
pyetje demografike janë mbledhur nga migruesit që i dërgojnë para ekonomive familjare,
përfshirë migruesit e kthyer;
Ka përfituar nga një mostër e madhe e popullatës së Kosovës, e cila mund të sigurojë saktësi
më të madhe në krahasim me studimet e mëhershme;
Është dizajnuar që të lidhet me ABEF 2009 ashtu që të dhënat mund të ndërlidhen, në veçanti
ato për nivelet e konsumit të ekonomive familjare;
Është dizajnuar që të jetë i krahasueshëm me ABEF 2005, e cila kishte përfshirë disa pyetje
rreth migruesve dhe parave të dërguara.
Dy shënime të rëndësishme metodologjike
1. Ky raport është i bazuar në një përllogaritje të re të popullatës nga Anketa e Migrimit 2009 duke
përdorur një Master Mostër. Përllogaritja e popullatës afër 1.7 milion (shih Shtojcën 6, Tabela A6.1)
dallon nga përllogaritjet e përdorura në studimet paraprake analitike, përshirë edhe ato të Bankës
Botërore. Regjistrimi i fundit i plotë i popullatës në Kosovë është bërë në vitin 1981. Qysh nga
atëherë, janë përdorur metoda të ndryshme për të përllogaritur popullatën. Nga viti 200 deri në 2008,
është vlerësuar se popullata arrin në 2 milion, dhe studime të ndryshme janë bazuar në këtë numër. Kjo
analizë përdor të njëjtën përllogaritje si në ABEF 2005/6 (1.6 milion), dhe rezultatet nuk janë ngritur
në 2 milion sikur në vlerësimet e mëparshme të varfërisë. Duhet t‘i kushtohet kujdes krahasimit të
përllogaritjeve të mbledhura të anketës aktuale të migrimit dhe studimeve paraprake. Numri total i
migruesve mund të përllogaritet në mënyrë më të saktë vetëm pas realizimit të regjistrimit të
popullsisë në Kosovë.
2. Ekonomitë familjare me migrues, të mbuluara në këtë anketë, janë vetëm ato të cilat kanë së paku
një anëtar të familjes që jeton në Kosovë në kohën e anketës. Prandaj, ekonomitë familjare që kanë
migruar në tërësi nuk janë të përfshirë në mostër, Prandaj, mostra, edhe pse përfaqësuese, nuk mund të
ofrojë një përllogaritje të përgjithshme të migruesve që jetojnë jashtë Kosovës.
Burimi: ESK dhe Banka Botërore (2009)
80
5.7 Mosha mesatare e migruesve është rritur që nga fillimi i viteve ’90. Mosha mesatare
në kohën e migrimit të viteve ‘90 ka qenë 19 vjet dhe gradualisht është rritur në 29 në vitin
2009. Kjo pasqyron atë se gjatë luftës shumë të ri kanë lëshuar Kosovën si refugjatë politik (ESI
2006).48
Vitet e fundit, migruesit kanë qenë nga moshat të cilat janë kryesisht të papunë. Më
shumë se 90 për qind e të gjithë migruesve janë ndërmjet 20-25 vjeç. Që nga viti 2000, mosha
mesatare e femrave migruese ka qenë pak më e lartë se e meshkujve. Në vitin të viteve ‘90,
migrueset femra kanë qenë më të reja se meshkujt, për shembull tri deri në pesë vjet më të reja
se meshkujt gjatë viteve 1991-1993.
5.8 Motivimi kryesor i migruesve nga Kosova është punësimi. Në fund të viteve ‘90,
lufta ka qenë shkaku kryesor i migrimit, por tani është zëvendësuar me papunësi. Po ashtu,
migrimi për arsye familjare (përfshirë martesën) është ngritur që nga viti 1999.
Ilustrimi 17: Statusi rezident i migruesve në vendet e destinacionit (burimi: Studimi i Migrimit)
Burimi: Anketa e Migrimit 2009.
5.9 Natyra afatgjatë e migrimit ngritë pyetjen se sa gjatë do të ruajnë lidhjet e afërt me
Kosovën migruesit. Afër 80 për qind të migruesve nga anketa e migrimit ishin qytetarë ose
rezident të përhershëm në vendet e destinacionit. Mbi 70 për qind të tyre kanë qëndrim migrimi
për mbi pesë vite. Kjo duket shumë më ndryshe nga ajo që është vërejtur për vendet tjera të
Ballkanit. Për shembull, shumica e migrimit nga Shqipëria ka qenë e përkohshme dhe
afatshkurtër, qoftë sezonale qoftë qarkore (Baldwin-Edwards 2002; Carletto dhe Kilic 2009).
Nga migruesit që janë kthyer në shtëpi, ata më së miri mund të karakterizohen si migrues
afatshkurtër; mbi 70% të këtyre migruesve kanë pasur qëndrim më të shkurtë se pesë vjet.
5.10 Trendet e parave të dërguara në dekadën e kaluar dëshmojnë se lidhjet ndërmjet
migruesve dhe familjeve të tyre në Kosovë mbesin të fuqishme. Niveli i parave të dërguara
48
Të rinjtë që migrojnë, ose janë zhvendosur si refugjatë për shkak të konfliktit dhe luftës, janë vërejtur edhe në
shumë vende tjera të konfliktit. Në kohën e luftës, zakonisht prindërit së pari i dërgojnë fëmijët e tyre për sigurinë e
tyre (shih detajet në Boyden dhe de Berry [2005] dhe Hart [2008]).
Rezident i përhershëm
Rezident i përkohshëm 2-5 vjet
Nënshtetsi
Viza pune
Rezident i përkohshëm 6-10 vjet
Ilegal
Bashkim familjar
Viza studentore
Përqindja
81
të regjistruara është ngritur në mënyrë substanciale nga vitet e fundit të ‘90-ve. Sipas
statistikave të Bilancit të Pagesave (BP), paratë e dërguara janë ngritur për rreth 270% ndërmjet
viteve 2000 dhe 2003 dhe kanë mbetur relativisht stabile që atëherë (shih Tabelën 21).49
Megjithatë, shumica e këtyre rrjedhave vijnë përmes kanaleve joformale50
ashtu që statistikat e
bilancit të pagave mund të mos i regjistrojnë të gjitha rrjedhat. Përmirësimet në metodologjinë e
mbledhjes së të dhënave në vitet e fundit kanë ndihmuar në regjistrimin më të mirë të rrjedhës
së parave të dërguara (edhe pse kategoria ―Gabimet dhe Shmangiet‖ brenda BP-së mbetet e
madhe dhe mund të përfshijë para të dërguara të paregjistruara).
Tabela 21: Paratë e dërguara kanë qenë burimi më i madh i jashtëm i financimit të Kosovës (në
përqindje të BPV-së)
Burimi: Përllogaritjet e FMN-së dhe Bankës Botërore
5.11 Paratë e dërguara, rrallë herë transferohen përmes bankave, ashtu që këto fonde
substanciale nuk kontribuojnë drejtpërsëdrejti në zhvillimin e sektorit bankar. Sipas
rezultateve të anketës së migrimit, më pak se dhjetë për qind të parave të dërguara bëhen përmes
transferimeve bankare. Pothuajse gjysma e parave të dërguara vijnë përmes organizatave të
transferimit të parasë siç është Western Union, që paraqet metodën më të shtrenjtë të
transferimit të fondeve. Sikur një pjesë më e madhe e parave do të dërgoheshin përmes
transferimeve bankare, këto fonde do të rritnin depozitat bankar, që do të mundësonte rritjen e
kredive. Gjithashtu, do të mund t‘i motivonte individët që të shfrytëzojnë më shumë shërbime
bankare, të cilat do të ulnin mbështetjen e madhe të ekonomisë në para të gatshme, dhe
rrjedhimisht në joformalitet.
49
Duhet të merret parasysh se problemet e cilësisë së të dhënave janë të mëdha. Për shkak të vështirësive në matjen
e parave të dërguara që vijnë jashtë kanaleve formale, përllogaritja totale e parave të dërguara është e vështirë dhe
vlera e plotë e tyre është më e lartë sesa ajo që është e regjistruar ose raportuar. 50
Anketa e Migrimit tregon se Western Union paraqet mjetin kryesor të transferimit të parave të dërguara në
Kosovë, pasur me paratë e bartura me vete nga të afërmit dhe miqtë që kthehen në Kosovë.
2004 2005 2006 2007 2008 2009
Paratë e dërguara 12.2 13.9 15.0 15.1 13.9 12.9
Investimet e huaja të drejtpërdrejta 1.5 3.6 9.3 12.6 8.9 7.8
Eksporti (i mallrave) 2.2 2.3 3.9 5.2 5.7 4.2
Përkrahja e donatorëve 11.5 12.2 10.2 8.7 7.5 8.6 Gabimet dhe Shmangiet 6.2 7.8 8.8 6.8 3.2 6.9
BPV (mijëra euro) 2,928 3,005 3,118 3,411 3,849 3,843
82
Ilustrimi 18: Format e transferimit të parave të dërguara në Kosovë
Burimi: Anketa e Migrimit 2009.
5.12 Tarifat e larta për transferime të aplikuara nga bankat vendore është sipas të
gjitha gjasave një prej arsyeve të përdorimit të ulët të transferimeve bankare. Me sa duket
tarifat për pranimin e transferimeve bankare nga jashtë janë shumë më të larta në Kosovë sesa
në vendet tjera të rajonit. Disa prej bankave kryesore kanë një tarifë fikse (për transferime deri
në një shumë të caktuar), ashtu që dërgimi i shumave të vogla (që zakonisht ndodh) kushton
shumë. Për shembull, për të pranuar 100 euro përmes transferimit bankar duhet paguar pesë
euro ose 5% të vlerës së transaksionit, ndërsa tarifa për pranimin e 500 eurove është dy për qind
e fondeve të transferuara. Tarifat e transferimit në pjesët tjera të rajonit janë shumë më të ulëta
nga zero në IRJ të Maqedonisë deri në jo më shumë se dy për qind për transferimin e 100
eurove, ndërsa 0.5 për qind për transferimin e 500 eurove në vendet tjera. Sikur të uleshin tarifat
bankare dhe të rritej rrjedha e parave të dërguara përmes sektorit bankar, do të rriteshin edhe
depozitat bankar edhe të hyrat nga tarifat e transferimit. Për shembull, nëse shumica e parave të
dërguara (p. sh. 500 milion euro) do të vinin përmes bankave, dhe nëse tarifat do të uleshin në
një për qind mesatarisht, atëherë bankat do të fitonin 5 milion euro nga tarifat e transferimit (që
është më shumë se një e pesta e profiteve totale të bankave në vitin 2009). Është me rëndësi të
merret parasysh se faktorët tjerë, siç janë rrjeti i degëve të bankave dhe aftësia financiare e
popullatës, janë po aq të rëndësishme në përcaktimin për të shfrytëzuar bankat si kanal i
transferimit.
Me përqindje
Transfer bankar
Vetë
Të derguar përmes dikujt
Western Union, ose
transferim tjetër parash
Tërheqje përmes Bankomatëve
në Kosovë
83
Tabela 22: Tarifat e bankave vendore për pranimin e transferimeve nga jashtë (në Euro)
Burimi: Përllogaritjet e stafit të Bankës Botërore; tarifa e ngarkuar nga bankat kryesore në vend
* Disa banka aplikojnë xhirollogari të përbashkëta bankare me bankat greke dhe italiane që mundësojnë
transferime falas.
** Nëse fondet mbahen në xhirollogari për një periudhë (ndërmjet shtatë dhe trembëdhjetë ditë)
*** Nëse fondet mbahen në xhirollogari për tridhjetë ditë, ose 2 euro
5.13 Është interesante të ceket se më shumë se gjysma e ekonomive familjare nga Anketa e
Migrimit presin rënie të parave të dërguara në 12 muajt e ardhshëm. Anketa është bërë gjatë një
periudhe kur shumica e Evropës ishte në recesion, prandaj kjo mund të shpjegojë këto pritje. Të
dhënat preliminare nuk e konfirmojnë këtë, paratë e dërguara kanë shënuar rënie prej më pak se
10% në vitin 2009, por efektet e krizës ende mund të vijnë me vonesë pasi që migruesit mund të
dërgojnë paratë nga kursimet e tyre.
C. NDIKIMI I MIGRIMIT NË REZULTATET E TREGUT TË PUNËS
5.14 Migrimi ndërkombëtar mund të ketë efekte të rëndësishme statike dhe dinamike në
tregjet vendore të punës. Këto efekte përfshijnë: (i) ndikimin në pjesëmarrje në tregun e punës
të atyre që janë lënë anash, (ii) punësimin e migruesve të kthyer nëse ata kanë fituar shkathtësi
ose informata të vlefshme jashtë vendit, ose (iii) ndikimin në kërkesën e punës për shkak të
parave të dërguara, për shembull parave të investuara ose krijimin e vendeve të reja të punës,
ose paratë e dërguara të konsumuara në disa artikuj – siç është strehimi – që gjenerojnë një
kërkesë të re indirekte për punë. Seksioni në vijim tregon se efektet e migrimit në tregun e
punës së Kosovës kanë qenë kryesisht pozitive: përveç lehtësimit të presionit të tregut të punës
(pasi që shumica e migruesve janë të pashkathtë dhe të papunë), ekonomia ka përfituar nga
‗thithja e trurit‘ të (disa) migruesve të kthyer. Megjithatë, niveli i lartë i parave të dërguara
mund të rrisë pagën e rezervuar të ekonomisë familjare pranuese, që rrjedhimisht do të mbante
individët jashtë tregut të punës.
5.15 Në Kosovë, ekonomitë familjare me migrues marrin pjesë më pak në tregun e
punës sesa ekonomitë familjare pa migrues. Shkalla e pjesëmarrjes së ekonomive familjare
Tarifa për pranim deri Tarifa për pranim deri
Kosovë
Shqipëri*
Kroaci
Mali i Zi
IRJ e Maqedonisë**
Bosnja dhe Hercegovina
84
me migrues në fuqinë punëtore51
është për 14 për qind më e ulët sesa ajo e ekonomive familjare
pa migrues (45% me 59%). Veç kësaj, papunësia te ekonomitë familjare me migrues është më e
lartë sesa te ekonomitë familjare pa migrues. Rezultati i ulët i tregut të punës për ekonomitë
familjare me migrues mund të shpjegohet pjesërisht nga fakti se kryefamiljari i ekonomisë
familjare me migrues me gjasë është femër, e vjetër dhe jeton në zonë rurale (grupet e
popullatës që kanë shkallë më të lartë të papunësisë, siç është theksuar në kapitullin e
mëparshëm). Por, pjesëmarrja e ulët në fuqi punëtore mund të vjen edhe për shkak të pagës së
rezervuar të lartë që mundësojnë paratë e dërguara, që ka rezultuar të jetë e konsiderueshme në
aspektin statistikor në një numër të studimeve empirike. Në të njëjtën kohë, fakti që pjesa e
njëjtë e individëve nga ekonomitë familjare migruese dhe jomigruese deklarojnë se janë të
gatshëm të punojnë tregon se paga e rezervuar mund të mos jetë përmbajtësi kryesor nga puna.
Analiza të mëtutjeshme janë të nevojshme për të arritur në përfundim të saktë rreth kësaj.
5.16 Në aspektin e niveleve të pagave, migruesit e kthyer kanë realizim pak më të mirë
në krahasim me jomigruesit. Migruesit e kthyer nuk janë domosdoshmërisht më të shkathtë se
individët që asnjëherë nuk kanë migruar, megjithatë mesatarja e pagave të tyre duket të jetë më
e lartë (Ilustrimi 19).52
Migruesit e kthyer fitojnë më shumë në nivelin e shkathtësive të të
gjithëve (Shih Aneksin 7, Tabela A7.4). Kjo mund të jetë rezultat i faktit se migruesit e kthyer
kanë karakteristika të ndryshme duke ardhur nga ―profile të përzgjedhura‖ të cilat nuk janë
regjistruar nga anketa. Për shembull, migruesit e kthyer mund të jenë më të motivuar ose të
prirur për të rrezikuar dhe të promovohen më shpejtë, që mund të reflektohet në pagat e tyre.
Ilustrimi 19: Migruesit e kthyer kanë paga më të larta sesa jomigruesit në nivelet e shkathtësive të
të të Gjithve (paga mujore në euro)
Burimi: Anketa e Migrimit 2009.
51
Fuqia totale e punës është numri i individëve në moshë të punës, nga 15 deri në 65 vjet. Pa punuar në gjashtë
muajt e fundit do të thotë i papunë në gjashtë muajt e fundit, por që kërkon punë brenda fuqisë punëtore në tërësi.
Shkalla e papunësisë është pjesa e popullatës punuese të moshës punuese të cilët janë duke punuar. 52
Nivelet e shkathtësive janë të kategorizuar përmes llojit të profesionit në bazë të shkallës së shkathtësive
profesionale të kërkuar: shkathtësitë e larta janë profesionale dhe menaxhuese, si p.sh. mjek, menaxher, shkencëtar;
shkathtësitë e mesme janë teknike, administrative, arkëtare; shkathtësitë e ulëta janë punëtorët në bujqësi, mihje,
operatorët të makinave, vozitës e kështu me radhë.
0
100
200
300
400
500
600
Ulët Mesëm Lartë Totali
Jomigrues Migrues i kthyer Të gjithë
85
5.17 Lloji i migrimit i manifestuar nga Kosova deri më tani nuk mund të cilësohet si
“kullim i trurit” 53
sepse shumica (92 për qind) e migruesve nuk kanë fituar më shumë se
sa nivelin sekondar të arsimimit. Vetëm 5 për qind të migruesve kanë pasur shkallën baçelor
në kohën kur kanë lëshuar Kosovën. Megjithatë, duke marrë parasysh moshën e re (15-24 vjet),
papunësinë në vend (72 për qind), mund të pritet që në të ardhmen, kullimi i trurit mund të
bëhet problem. Një studim rinor (Banka Botërore 2008f) sugjeron që mesatarisht një individi i
duhen 10 vite për të gjetur punë pas universitetit.
5.18 Ka disa dëshmi rreth “thithjes së trurit” në Kosovë. Migruesit e kthyer, ata me
profesione të shkathtësive të larta, kanë ngritur arsimimin e tyre dhe mund të kontribuojnë në
tregun e punës së Kosovës. Nga ata që punojnë në profesione të shkathtësive të larta 25% kanë
përmirësuar nivelin e tyre të arsimimit në krahasim me 10 për qind të profesioneve me
shkathtësi të mesme dhe 6% me shkathtësi të ulëta. Nga të të gjithë migruesit e kthyer, 8 për
qind kanë avancuar nivelin e arsimimit gjatë qëndrimit jashtë Kosovës. Femrat migruese kanë
avancuar arsimimin e tyre më shumë sesa meshkujt gjatë qëndrimit jashtë Kosovës; 14 për qind
të femrave në krahasim me 6 për qind të meshkujve.
5.19 Roli i migrimit në ngritjen e kapaciteteve dhe shkathtësive nuk duhet të
nënvlerësohet. Stark, Helmenstein, dhe Prskawetz (1997) sugjerojnë që shpresa për të migruar
në të ardhmen mund të jetë stimulim i fuqishëm për njerëzit që të studiojnë më shumë, dhe duke
marrë parasysh se jo të gjithë migruesit perspektiv emigrojnë, kjo mund të rezultojë në thithje të
trurit. Veç kësaj, migrimi në vetvete mund të motivohet nga dëshira për të fituar shkathtësi dhe
arsimim jashtë vendit – vërej që 3.2% të migruesve fitojnë shkallën baçelor ose më të lartë
jashtë vendit dhe rreth 10% të migruesve kanë përmirësuar nivelin arsimor nga ai fillor në të
mesëm, ose nga i mesëm në profesional. Nëse këta migrues kthehen, Kosova do të përfitonte
nga thithja e trurit.
Ilustrimi 20: Performanca e migruesve dhe jomigruesve në tregun e punës, në bazë të nivelit të
shkathtësisë
53
Kullimi i trurit është emigrimi i individëve me shkollim ose kualifikim të lartë nga një vend. Më gjerësisht,
përfshin edhe ata që kanë lëshuar vendin pas përfundimit të një niveli të caktuar të arsimimit siç është arsimi i
mesëm dhe kanë avancuar në nivel të arsimit të lartë pas migrimit, pasi që kanë pasur potencial për studim edhe
nëse kishin qëndruar dhe vazhduar me studime. Në të njëjtën kohë, nëse këta njerëz avancohen më tutje jashtë
vendit dhe kthehen në shtëpi, atëherë do të cilësohej si thithje e trurit.
Shkathtësi të larta Shkathtësi të ulëta
Punë fizike Të punësuar Të pa punësuar
Migrues të kthyer
Jomigrues
Punë fizike Të punësuar
Të pa punësuar
Jomigrues Migrues të kthyer
për
qin
dja
për
qin
dja
86
Burimi: Anketa e Migrimit 2009
5.20 Migruesit e kthyer janë duke punuar më mirë sesa jomigruesit në tregun e punës:
aktiviteti i tyre dhe nivelet e punësimit janë më të larta nivelet e shkathtësive të të gjithëve
Ilustrimi 17). Migruesit e kthyer me nivelet e avancuara të arsimimit do të vazhdojnë të
kontriubojnë në tregun e punës së Kosovës duke shfrytëzuar përvojnë dhe njohuritë e fituara
jashtë vendit. Çështja qëndron në atë se a do të jetë në gjendje tregu i punës i Kosovës të
absorbojë këta migrues të kthyer me përvojë në fuqinë punëtore me shkathësi adekuate dhe në
kohë. Kapitulli paraprak i këtij raporti potencon se kërkesa e ulët e punës, si dhe mungesa e
shkathtësive, është shkaku më i rëndësishëm për papunësi të lartë në Kosovë. Krijimi i kërkesës
më të madhe për punë do të përshpejtojë kthimin e migruesve në Kosovë.
5.21 Migrimi paraprak është i ndërlidhur me një perceptim të perspektivës më të mirë
të punësimit. Në Anketën e Migrimit, 43 për qind të individëve të anketuar, të cilët kanë
migruar më parë, raportuan se migrimi ka përmirësuar perspektivën e tyre për punë. Dhjetë deri
në pesëmbëdhjetë për qind të të anketuarve kanë raportuar se përvojat në migrim i kanë ofruar
atyre ide për të filluar biznes ose për të promovuar rrjete me partner biznesi. (Kutia 8 ofron një
shembull partneriteti të një migruesi të kthyer me një firmë të huaj). Gjithashtu, është raportuar
se mundësitë e punësimit janë ngritur. Megjithatë, do të jetë e rëndësishme që të vazhdohet me
përmirësimin e mjedisit të biznesit për të siguruar që migruesit dhe familjet e tyre të investojnë
në Kosovë dhe të forcojnë potencialin e saj prodhues.
D. NDIKIMI I PARAVE TË DËRGUARA NË VARFËRI, INVESTIME DHE ZHVILLIM
5.22 Paratë e dërguara paraqesin një burim substancial të të ardhurave për popullatën
e Kosovës dhe ka një ndikim të madh në varfëri. Paratë e dërguara janë pjesë vendimtare e të
ardhurave, duke përbërë më shumë se gjysmën e mesatares së të ardhurave të ekonomive
familjare për ato familje brenda grupeve me nivel të ulët të të ardhurave (Banka Botërore
2009h). Heqja e parave të dërguara nga jashtë do të rriste nivelin e varfërisë për 2.2 për qind dhe
ndikimi do të ishte shumë më i madh te familjet që pranojnë këto para. Është me rëndësi të
theksohet se migruesit kryesisht vijnë nga grupet e mesme dhe të larta të të ardhurave. Sipas
anketës, mbi 55 për qind të migruesve vijnë nga kuintilat më të lartë të të ardhurave të
migruesve që dërgojnë para54
(Ilustrimi 20). Megjithatë, nëse i eliminojmë paratë e dërguara nga
të ardhurat e ekonomive familjare, atëherë migruesit janë pjesë e grupeve me të ardhurat më të
ulëta (Ilustrimi 21 në të djathtë). Kjo do të thotë se migrimi, apo paratë e dërguara, ka ndihmuar
familjet me të ardhura të ulëta që të dalin nga varfëria dhe të fitojnë të ardhura substanciale nga
dërgimi i tyre nga një ose më shumë anëtarë të familjes jashtë vendit.
Ilustrimi 21: Pjesa migruesve që dërgojnë para ekonomive familjare në Grupe të të ardhurave, të
ardhurat përfshijnë paratë e dërguara (në të majtë), të ardhurat nuk përfshijnë paratë e dërguara
(në të djathtë).
54
Të ardhurat përshijnë paratë e dërguara.
87
Burimi: Anketa a Migrimit 2009
Shënim: Ekonomitë familjare janë të grupuara në bazë të të ardhurave vjetore për kokë banori (A), përfshirë paratë
e dërguara dhe (B) pa para të dërguara
5.23 Shuma mesatare e parave të dërguara për ekonomi familjare të pranuara për një
muaj është afër pagës mesatare mujore në Kosovë. Anketa e Migrimit ka pyetur të anketuarit
që të raportojnë shumën totale të remitancave të pranuara gjatë 12 muajve të fundit. Mesatarja e
raportuar e parave të dërguara për ekonomitë familjare është 320 euro në muaj. Shuma nuk
dallon shumë ndërmjet zonave urbane dhe rurale. Kjo është e bazuar në totalin e parave të
dërguara të regjistruara nga Anketa e Migrimit (në shumën prej 216 milion euro). Megjithatë,
është e zakonshme që në studime të tilla, të anketuarit të raportojnë më pak të ardhurat e tyre.
Sipas të dhënave të BP-së, paratë e dërguara në vitin 2009 ishin rreth 500 milion euro,
ekuivalente me rreth 500 euro në muaj për një ekonomi familjare.
5.24 Paratë e dërguara mesatarisht i shkojnë grupit më të varfër të konsumit (neto e
parave të dërguara55
). Me fjalë tjera, ndikimi relativ i rrjedhave të parave të dërguara në
konsum, apo në varfëri, është më i larti te familjet e varfra. Një shpërndarje e njëjtë është
vërejtur në Taxhikistan (Banka Botërore 2009i), ndërsa te Moldavia një shpërndarje tjetër
(Banka Botërore (2009f). Grupi me konsumin më të ulët për kokë banori ka pranuar para të
dërguara në shumë prej 450 Euro në muaj mesatarisht, që është pesë herë më e lartë sesa grupi
me konsumin më të lartë, i cili pranon rreth 90 euro në muaj. Në të njëjtën kohë, mospërputhja
më e madhe e parave të dërguara është më e larta tek familjet më të varfra. Mesatarja më e lartë
e parave të dërguara të pranuara nga grupi më i ulët i konsumit është 1.667 Euro në muaj,
ndërsa tri grupet më të larta të konsumit kanë pranuar maksimumin prej 300 deri në 600 euro
(Ilustrimi 21). Kjo mund të nënkuptojë se më pak persona të veçuar (d.m.th migrues shumë të
pasur që vijnë nga familje shumë të varfra) janë duke shtrembëruar pasqyrën dhe rrjedhimisht
që rrjedha e parave të dërguara janë zakonisht shumë më të ulëta (në përputhje me ato për
grupet tjera të të ardhurave.
Ilustrimi 22: Paratë e dërguara të pranuara në bazë të Grupit të Konsumit (për kokë banori)
55
Ekonomitë familjare janë të grupuara në bazë të të ardhurave të tyre duke përjashtuar paratë e dërguara të
pranuara. Konsumi përdoret si proksi për të ardhura. Vini re që të dhënat e Anketës së Migrimit 2009 dhe ABEF
2009 janë përputhur vetëm për një nën-set të ekonomive familjare (atyre për të cilat të dhënat e ABEF 2009 ishin
në dispozicion në kohën e kryerjes së analizës) ashtu që rezultatet nga mostra e përputhur duhet të konsiderohen si
preliminare (Shih Aneksin 7).
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
Q1 (të ardhurat më të ulëta
Q2 Q3 Q4 Q5 (të ardhurat më të larta
percent
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
Q1 (të ardhurat më të ulëta
Q2 Q3 Q4 Q5 (të ardhurat më të larta
pepcent
88
Burimi: Anketa e Migrimit 2009 dhe ABEF 2009 (të dhënat vetëm për gjashtë muajt e parë).
Shënim: Mesatarja e parave të dërguara të pranuara nga secili grup i konsumit. Konsumi nënkupton konsumin e
familjes për kokë banori duke përjashtuar paratë e dërguara të pranuara çdo muaj nga Anketa e Migrimit. Të dhënat
rreth parave të dërguara janë marrë nga Anketa e Migrimit (të dhënat vjetore të ndara në 12 muaj) dhe grupet e
konsumit vijnë nga të dhënat e ABEF.
5.25 Edhe pse paratë e dërguara kanë luajtur rol në uljen e varfërisë, ato nuk kanë
pasur ndonjë rol të madh në stimulimin e aktiviteteve ekonomike. Shumica e parave të
dërguara me sa duket përdoren për konsum të menjëhershëm, dhe vetëm një pjesë e vogël shkon
për investime biznesi ose arsimim (Ilustrimi 22). Kur janë pyetur për emërtimin e përdorimin
kryesor të parave të dërguara, 90% të familjeve kanë përmendur ushqimin dhe veshmbathjen.56
18 për qind të ekonomive familjare i shfrytëzojnë një pjesë të parave të pranuara për të investuar
në biznes dhe 25 për qind shfrytëzojnë një pjesë të parave të dërguara për të rinovuar apo
ndërtuar shtëpi.
Ilustrimi 23: Pjesa e ekonomive familjare që shfrytëzojnë paratë e dërguara
Burimi: Anketa e Migrimit (2009).
Shënim: Ka qenë e dhënë edhe mundësia e përgjigjes së shumëfishtë në anketë.
5.26 Familjet që pranojnë para të dërguara nuk investojnë më shumë sesa familjet që
nuk pranojnë para të dërguara. Ato shpenzojnë më shumë proporcionalisht në transport dhe
56
Fushat e vet-raportuara në të cilat familjet i harxhojnë paratë e dërguara. Përgjigje të shumëfishta (tri kategori për
çdo familje që pranon para të dërguara).
Paratë e dërguara (€)
Përqindja
Ushqim dhe veshmbathje
Ndërtim / riparim i shtëpisë
Investim në biznes
Ripagimi i këstit të kredisë
Arsimim
Tokë bujqësore
Kafshët shtëpiake
Mallra me afat të gjatë
Shtëpi ose toka e ndërtimit
ko
nsu
mi
më
i
ulë
t
ko
nsu
mi
më
i
lart
ë
89
komunikim brenda familjes, por shpenzojnë më pak për ushqim, tatim, pension dhe qira (Aneksi
7, Tabela A7.5). Megjithatë, nuk ka dallime domethënëse në pjesën e shpenzuar për arsim,
investime ose mallra tjera konsumuese (Aneksi 7, Tabela A7.6). Një studim i bërë në Shqipëri
(Castaldo dhe Reilly 2007) ka konkluduar se pjesa e buxhetit për shërbime publike dhe
joushqimore është rritur te familjet që pranojnë para të dërguara. Ata argumentojnë se paratë e
dërguara kanë ngritur pjesën e buxhetit të ekonomive familjare për shpenzime në mallra të
qëndrueshme dhe shërbime publike dhe kanë ulur pjesën e buxhetit për ushqim.
5.27 Përvojat e vendeve tjera sugjerojnë që përmirësimet në mjedisin e biznesit kanë
ofruar një bazë për investime nga migruesit ose familjet që pranojnë para të dërguara.
Roli i investimeve dhe parave të dërguara nga diaspora në vendet tjera ka qenë i
jashtëzakonshëm. Në Armeni, një vend i krahasueshëm me një histori të kontestit ndërkombëtar
me fqinjët, qeveria ka miratuar reforma për krijimin e mjedisit miqësor të biznesit dhe sektorit
financiar fleksibil për të krijuar kushtet, dhe zhvillimi ka marrë hov nga investimet e migruesve
ose nga paratë e dërguara nga migruesit. Nga viti 1994 deri në 2004 në Armeni, 69 për qind të
të gjitha investimeve të huaja kanë qenë të lidhura me migruesit dhe 69 të të gjitha IHD-ve kanë
shkuar në firmat e ndërlidhura me migruesit (Hergnyan dhe Makaryan 2007).
5.28 Shkurtimisht, paratë e dërguara kanë ndihmuar anëtarët e familjet për të blerë
gjërat themelore, mirëpo mbetet e paqartë nëse paratë e dërguara kanë kontribuar në
investime në biznes dhe në arsim. Një raport i FID (2009) ofron dëshmi se financimi nga
diaspora ka qenë vendimtar për fillimin e biznesit, por dëshmitë preliminare nga anketa e
migrimit nuk e mbështesin këtë pohim. Prandaj, duket se derisa roli i migrimit në ofrimin e
ideve të biznesit është i njohur nga migruesit e kthyer (Ilustrimi 23), jo të gjitha idetë janë
transformuar në investime. Kapitulli 2 ka konkluduar që rregulloret e biznesit dhe korrupsioni
janë pengues të fuqishëm për kompanitë e brendshme si dhe për firmat e huaja për të investuar
në Kosovë. Prandaj, adresimi i tyre dhe i pengesave tjera në mjedisin e biznesit të diskutuara në
atë kapitull mund të stimulojnë përfshirje më të madhe të migruesve në aktivitetin ekonomik të
Kosovës.
Ilustrimi 24: Përfitimet e migrimit të perceptuara nga migruesit e kthyer
Burimi: Anketa e Migrimit 2009
Përqindja
krijon ide për të filluar ndonjë biznes
përmirëson përspektivat e punës
rritë mundësitë për shkollim
nxitë lidhjet biznesore
ndihmon në marrjen e informatave
në migracionet e ardhshme
90
E. PËRMBLEDHJE DHE REKOMANDIMET
5.29 Migrimi ka qenë një strategji e rëndësishme e jetës për një pjesë të konsiderueshme
të popullatës së Kosovës dhe me gjasë do të vazhdojë të jetë ashtu në të ardhmen e afërt.
Tradicionalisht, migrimi ka pasur një rol të rëndësishëm në zbutjen e presionit të tregut të punës
dhe ky trend pritet të vazhdojë. Për më tepër, paratë e dërguara kanë dhënë një kontribut
substancial në zhvillimin ekonomik: ato kanë ndihmuar familjet pranuese që të kenë një
standard më të mirë të jetës dhe në rastin e ekonomive familjare më të varfra që të dalin nga
varfëria. Autoritetet e Kosovës duhet të hulumtojnë mënyra për të përfituar tutje nga migrimi i
Kosovës. Kjo mund të arrihet përmes një seti të politikave me qëllim të: (i) zhvillimit të
kornizës institucionale për t‘u marrë me migrimin, (ii) forcimin e kontributit të parave të
dërguara për zhvillimin e sektorit bankar, dhe (iii) angazhimin e diasporës së Kosovës në
aktivitetin ekonomik të Kosovës.
5.30 Politika e suksesshme e migrimit kërkon një vizion strategjik rreth rolit që migrimi
duhet të ketë në strategjinë zhvillimore të Kosovës dhe në kornizën institucionale për
realizimin e këtij vizoni. Vendet siç janë Filipinet, të cilat janë qenë mjaft të suksesshme në
shfrytëzimin e migrimit, kanë filluar me një vizion dhe strategji të qartë duke menduar se çfarë
mund të jetë kontributi i migrimit për zhvillimin ekonomik. Për zbatimin e një strategjie të
migrimit nevojitet një institucion që do të menaxhonte migrimin dhe do të ishte në gjendje që të
koordinojë institucionet e ndryshme të cilat do të përfshiheshin në zbatim, duke marrë parasysh
që migrimi është një çështje e ndërlikuar dhe prek shumë fusha të politikave (arsimin, punën,
marrëdhëniet e jashtme, bankat, tatimet, etj.). Institucioni udhëheqës për migrim duhet të ketë
edhe kapacitetin e domosdoshëm për të hartuar dhe analizuar politikat dhe për t‘i zbatuar ato
politika përmes institucioneve relevante. Për shembull, disa vende, përfshirë Filipinet dhe Shri
Lankën, kanë themeluar një ministri për të akomoduar nevojat e migruesve.57
5.31 Për të rritur ndikimin zhvillimor të parave të dërguara, autoritetet duhet të
aplikojnë stimulimet adekuate dhe mjedisin për të kanalizuar paratë e dërguara përmes
sektorit bankar. Një prej arsyeve për shfrytëzimin e kufizuar të bankave gjatë dërgimit të
parave është kostoja e lartë e transaksionit. Stimulimi i konkurrencës më të madhe në sektorin
bankar, si dhe të masave tjera që do të mbështetnin zhvillimin e sektorit, mund të rezultojnë me
uljen e pagesave. Ekzistojnë edhe veprime të politikave që do të adresonin në mënyrë të
drejtpërdrejtë këtë çështje:
Zhvillimin dhe zbatimin e një fushate për bankat komerciale, së pari, për të inkurajuar
ato për zhvillimin e produkteve speciale për migruesit dhe familjet që pranojnë paratë
për promovimin e kursimeve;
Zhvillimin e aftësisë financiare të migruesve dhe familjeve pranuese me qëllim të
promovimit të kërkesës për përdorimin e kanaleve formale për transferim.
5.32 Ka shembuj të suksesshëm nga vendet tjera, përfshirë Moldavinë, Armeninë dhe
Filipinet, ku bankat kanë investuar shumë në zhvillimin e produkteve specifike dhe
57
Në Filipine, themelimi i ministrisë për migrim dhe punësim jashtë vendit ka ndihmuar migruesit që të rregullojnë
punësimin jashtë vendit, informimin e migruesve për burimet në dispozicion, ofrimin e mbrojtjes dhe përfaqësimin
përmes fondit për mirëqenien e migruesve dhe shërbimet e votimit në mungesë, si dhe përmes zhvillimit të një
mekanizmi evidentues për të kuptuar nevojat e migruesve (Banka Botërore 2008d).
91
infrastrukturës së ndërlidhur me migrim, dhe përfitimet për këto banka ishin shumë më të
mëdha se sa që ata kanë parashikuar.
5.33 Përfundimisht, objektivi i fundit është që të tërhiqet diaspora për të investuar dhe
për t’u kthyer në Kosovë (në veçanti migruesit me shkathtësi të larta). Ekonomia a Kosovës
mund të përfitojë shumë nga shkathtësitë dhe mjetet financiare të diasporës. Ekzistojnë një
numër i mekanizmave që janë aplikuar nëpër botë për të tërhequr migruesit që të kthehen, por
rezultatet kanë qenë të ndryshme. Për të inkurajuar punëtorët dhe investitorët e Kosovës që të
kthehen nga jashtë, autoritetet duhet të adresojnë çështjet e njëjta që janë edhe shqetësim për
kompanitë e huaja dhe punëkërkuesit e brendshëm. Eliminimi i pengesave kryesore në mjedisin
e biznesit të identifikuara në Kapitujt 2 dhe 3 është kusht i domosdoshëm për përfshirjen më të
madhe të diasporës në aktivitetin ekonomik të Kosovës. Adresimi i këtyre çështjeve duhet të
krijojë raste më të suksesshme siç është Zinkunie (shih Kutia 8 në Kapitullin 2). Gjithashtu,
duhet të zhvendoset një pjesë e madhe e parave të dërguara drejtë aktiviteteve ekonomike
produktive.
92
6. ROLI I BUJQËSISË NË STIMULIMIN E PUNËSIMIT DHE
ZHVILLIMIT
A. HYRJE
6.1 Resurset natyrore të Kosovës, fuqia e re punëtore dhe qasja e lirë dhe e afërt me
tregun e BE-së sugjerojnë që Kosova ka potencialin për lulëzimin e prodhimit dhe
eksportimit të produkteve bujqësore. Këto përparësi krahasuese mund të jenë përfituese për
bujqit, nëse ata marrin sinjale nga tregu dhe nëse zinxhirët vendor të furnizimit janë aq efikas
ashtu që bujqit të jenë konkurrues në tregjet rajonale. Por, që nga vitet ‘90, sektori i agro-
ushqimit ka vuajtur nga një çrregullim në zinxhirin e furnizimit dhe ekzistojnë pengesa të
konsiderueshme për ngritjen e produktivitetit. Problemet në sektorin e agro-ushqimit dhe
rimëkëmbja ekonomike në përgjithësi, kanë dëmtuar ekonominë rurale. Me mundësitë e pakta
dhe të ardhurat në rënie, bujqësia e Kosovës është bërë zgjedhja e fundit për aktivitet ekonomik
duke ofruar një burim vendimtar të të ardhurave. Mungesa e mundësive dhe të ardhurat në rënie
janë arsyet për ekzistencën e një numri shumë të madh të fermave të vogla në Kosovë dhe në
rajonin përreth.
6.2 Reformat ekonomike kanë krijuar fitime në tërë rajonin gjatë dekadës së fundit,
zhvillimi ekonomik është përshpejtuar, në veçanti në sektorin e shërbimeve dhe të
ardhurat janë rritur. Por, ky trend është ende më pak i theksuar në zonat rurale. Në
Kosovë për shkak të mundësive të pakta ekonomike, shërbimeve të dobëta publike dhe vendeve
të lira të punës të pakta, zonat rurale janë duke u ballafaquar me një rritje të emigrimit, në
veçanti të të rinjve në qytete ose jashtë vendit. Në disa aspekte, këto zhvendosje demografike
janë pasojë e parashikueshme e ndryshimit ekonomik dhe transformimit. Megjithatë, këto
zhvendosje gjithashtu janë tregues të mundësive të pakta në dispozicion në zonat rurale. Edhe
pse bujqësia punëson rreth 35% të fuqisë totale punuese të Kosovës, ajo nuk është një sektor
energjik.58
Shumica e fermave operojnë për mbijetesë ose gjysmë mbijetesë të bujqve, derisa
operatorët komercial shpeshherë ballafaqohen me pengesa të pakalueshme: mungesa e qasjes në
kredi, tokë, inpute cilësore dhe tregjet me vlerë të lartë si dhe infrastruktura e degraduar. Nëse
zonat rurale të Kosovës nuk bëhen më dinamike dhe inovative, ekziston një rrezik i
konsiderueshëm që këta bujq profitabil të humbin për shkak të importeve dhe që bujqit e
fermave të vogla do të mbesin të zhytur në varfëri. Duke vepruar si një zbutës në punë, sektori
bujqësor i Kosovës është i paaftë që të realizojë potencialin që ka si një sektor ekonomik
dinamik (shih Kutinë 14).
58
Në vitin 2989, rreth 26 për qind të popullatës aktive ishin të punësuar në bujqësi, në krahasim me përllogaritjen
prej 70% në vitin 1997 për shkak të viteve të mungesës së investimeve, papunësisë së lartë dhe humbjes së
mundësive tjera ekonomike.
93
6.3 Ky kapitull ofron propozime të politikave që mund të eliminojnë pengesat kryesore
që stagnojnë zhvillimin e sektorit bujqësor të Kosovës. Këto propozime të politikave
përqendrohen në shfrytëzimin e përparësive krahasuese dhe për tejkalimin e pengesave aktuale
për zhvillimin e sektorit të bujqësisë. Këto propozime pastaj kombinohen në matricën e
rekomandimeve, e cila parasheh aktivitete afatshkurta dhe afatgjata.
B. PASQYRË E BUJQËSISË NË KOSOVË
6.4 Bujqësia gjithmonë ka qenë sektor kryesor në ekonominë e Kosovës, por ka
shënuar rënie gjatë konfliktit. Në epokën e socializmit, investime substanciale janë bërë në
bujqësi, prodhimtaria u rrit gradualisht dhe numri i personave që punonin në këtë sektor u
zvogëlua. Kosova u bë e vetë-mjaftueshme në aspektin e ushqimit, sasi të mëdha të prodhimeve
bujqësore eksportoheshin në ish Jugosllavi (në veçanti vera, frutat dhe perimet), dhe blegtoria
përbënte rreth gjysmën e të ardhurave të përgjithshme bujqësore. Por, inputi dhe blerjet e
produkteve u çrregulluan dhe u dominuan nga ndërmarrjet shoqërore të cilat ishin në pozita të
monopolit. Në vitet ‘90, ky trend ndryshoi: investimet pësuan rënie bashkë me prodhimtarinë
dhe pjesa e popullatës punuese në bujqësi u dyfishuar nga një çerek në 50 për qind në pjesën e
fundit të asaj dekade. Tregjet tradicionale të eksportimit të bujqësisë humbën ndërsa kanalet
lokale të marketingut u përçan. Në të njëjtën kohë, kishte reduktime drastike të inputeve të
subvencionuara siç janë plehrat dhe ujitja. Kombinimi i humbjes së tregjeve dhe reduktimit të
subvencioneve rezultoi me një rënie dramatike në aspektin e tregtisë për bujqësinë. Përballë
këtij shoku, numrat e blegtorisë dhe toka bujqësore pësuan rënie në mënyrë drastike, në veçanti
në pemëtari, vreshtari dhe tokën e pëlleshme (shih Ilustrimin 25). Karakteri i prodhimtarisë
Kutia 14: Zhvillimi bujqësor është kritik për zhvillimin e të varfërve
Më shumë se 60 për qind të popullatës së Kosovës vlerësohet se jeton në zonat rurale, që është
mbi mesataren e rajonit të EJL-it. Në të njëjtën kohë, dy të tretat e të varfërve në Kosovë jetojnë në
zonat rurale. Në vitin 2006, 49 për qind të ekonomive familjare rurale ishin të varfra (Vlerësimi i
Varfërisë i Bankës Botërore 2007) dhe 18 për qind në varfëri të skajshme (në zonat urbane kjo shifër
ishte 37 % dhe 14%). Varfëria në zonat rurale është e ndërlidhur ngushtë me mungesën e tokës,
bagëtive ose pajisjeve bujqësore siç janë traktorët, plugjet ose rimorkiot. Në fakt, individët pa pajisje
për prodhim bujqësor kanë rastësinë më të lartë të varfërisë te popullata rurale. Në vitin 2005, rreth 10
për qind të ekonomive familjare në zonat rurale kanë raportuar se nuk kanë tokë dhe afër 7 prej 10
familjeve në këtë grup janë klasifikuar si të varfër.
Megjithatë, bujqësia vazhdon të jetë një sektor i rëndësishëm i ekonomisë rurale të Kosovës dhe
një burim i madh potencial për zhvillimin e të varfërve. Bujqësia është burimi kryesor i jetës për
një pjesë të konsiderueshme të popullatës rurale. Vlerësimi i Varfërisë i Bankës Botërore 2007 ka
konkluduar se rreth 90 për qind të popullatës rurale kanë tokë, 55 për qind kanë bagëti dhe 15 për qind
jetojnë nga produktet e tyre ushqimore, që dëshmon se një pjesë e konsiderueshme e popullatës është e
angazhuar në bujqësi. Së paku 70 për qind të ekonomive familjare rurale varen nga bujqësia, duke i
dhënë një rol të rëndësishëm në zbutjen e varfërisë rurale. Popullata rurale ka një mesatare mjaft të re –
60 për qind janë nën moshën 30 vjeçare – ndërsa papunësia është e lartë, kështu që angazhimi i kësaj
popullate në bujqësi do të rriste punësimin dhe zhvillimin si dhe do të zbuste varfërinë rurale. Burimi: Autori.
94
bujqësore po ashtu ndryshoi duke u orientuar vetëm për jetesë, me ferma të vogla të raportuara
në vitin 2005 të cilat 70 për qind të produkteve i shfrytëzonin për nevoja të ekonomive familjare
(ESK 2005a).
Ilustrimi 25: Ndryshimet në shfrytëzimin e tokës bujqësore dhe blegtorisë gjatë dy dekadave të
fundit.
Burimi: ESK (2009).
6.5 Me rënien e produkteve bujqësore, deficiti tregtar i agro-ushqimit të Kosovës u
rrit, duke shkaktuar një bazë të dobët për konkurrencë. Importet e agro-ushqimit janë të
mëdha dhe në rritje e sipër, nga 280 milion Euro në vitin 2005 në 470 milion në vitin 2008, pra
një rritje prej 68 për qind. Vlera e eksportit të agro-ushqimit është rritur edhe më shpejt në të
njëjtën periudhë nga 8 në 20 milion, pra një rritje prej 156 për qind. Por eksporti është vënë në
hije nga importi që ka rezultuar me një deficit tregtar të agro-ushqimit që në vitin 2008 ishte
453 milion euro. Përveç mungesës së konkurrueshmërisë së sektorit bujqësor të Kosovës, disa
faktorë tjerë kanë kontribuar në këtë situatë. Regjimi liberal ekonomik (me tarifa të jashtme të
ulëta), i vendosur pas konfliktit, ekspozoi tregun e brendshëm para importeve agro-ushqimore.
Prej importeve totale agro-ushqimore, ushqimi i përgatitur, pijet dhe duhani përbëjnë 57 për
qind të vlerës, i ndjekur me perimet (20 për qind) dhe kafshët e gjalla (16 për qind). Ushqimi i
përgatitur dhe pijet, bashkë me perimet, janë artikujt kryesor të eksportuar. Kosova bën tregti të
mallrave bujqësore kryesisht me fqinjët e vet, në veçanti me Serbinë, Maqedoninë, Shqipërinë
dhe Greqinë.
Tabela 23: Tregtia agro-ushqimore e Kosovës (në miliona euro)
2005 2006 2007 2008
Importi 285.5 319.4 384.1 473.7
Eksporti 7.9 11.6 18.1 20.7
Neto eksporti
(eksporti pa import) -277.6 -307.8 -366.0 -453.0 Burimi: ESK dhe Dogana e Kosovës (2009).
6.6 Importet bujqësore nga partnerët tregtar të Kosovës, të cilët përfitojnë nga
prodhimi dhe subvencionet në eksport, i vënë bujqit e Kosovës në situatë të pafavorshme.
Subvencionet në prodhim dhe në eksport përdoren për të mbështetur bujqësinë nga shumica e
partnerëve tregtar të Kosovës. Shumë prej këtyre vendeve ndajnë një të tretën ose dy të tretat e
Kuaj
Qengja
Dele
Derra
Bagëti Livadhe
Të tjera
Vresht
Kopsht frutor
Serrë
Kullos dhe pylltari
Tokë i lërueshëm
E lënë ugar
mij
ëra
hek
tarë
mij
ëra
kre
rë
95
buxhetit për bujqësi për subvencione. Këto transferime buxhetore në bujqësi ndryshojnë por më
të lartat janë në Kroaci nga të gjitha vendet e EJL-it dhe shtetet anëtare të BE-së. Subvencionet
bujqësore në këto vende mundësojnë hyrjen e produkteve më cilësore me çmime më ulëta në
tregun e Kosovës.
Rënia e shfrytëzimit të tokës bujqësore
6.7 Pjesa e tokës bujqësore të ujitur është e ulët dhe ka shënuar rënie të
konsiderueshme gjatë 20 viteve të fundit. Ujitja shfrytëzohet në rreth 39,000 hektarë ose më
pak se 20 për qind të tokës së shfrytëzueshme pjellore, nga 70,000 hektarë në vitin 1980.
Aktualisht, rajoni perëndimor i Kosovës - Deçani, Rahoveci, Peja, dhe Shtërpca—ka tokën më
të ujitur. Kjo është një zonë ku historikisht janë prodhuar shumica e perimeve dhe pemëve.
Ndërsa, ka potencial për ujitjen e rreth 200,000 hektarëve.
6.8 Ferma mesatare kosovare shfrytëzon një zonë bujqësore prej 1.4 hektarëve të
ndara në parcela të vogla, që favorizon bujqësinë për të jetuar dhe një strategji averze
ndaj rrezikut. Strukturat e pafavorshme të fermave dhe mungesa e investimeve parandalojnë
këtë sektor drejt realizimit të potencialit të vet prodhues. Në vitin 2007, bujqësia në Kosovë
përfshinte rreth 183,000 prona bujqësore (ndaj rreth 172,000 të vlerësuara në vitin 2006), 72 për
qind të të cilave kanë më pak se 1,5 hektarë të tokës bujqësore të shfrytëzueshme. Bujqit e
vegjël kanë kosto më të larta të transaksionit, pasuri joadekuate për t‘i mundësuar qasjen në
kredi dhe tokë të pamjaftueshme për të prodhuar sasi të mjaftueshme për t‘ia vlejtur që të hyjë
në tregun komercial.
6.9 Privatizimi i tokës dhe reformat tjera janë bërë për të ndryshuar rënien e sektorit
bujqësor. Reforma filluar në vitet e ‘90 dhe më vonë në vitet 2000-2005, për privatizimin e
tokës dhe ndërmarrjeve bujqësore, promovimin e prodhimeve të orientuara kah tregu, çmimeve
të tregut të lirë dhe liberalizimin e prokurimit dhe politikave tregtare ka stimuluar rimëkëmbjen
e sektorit bujqësor. Ndryshimi më i rëndësishëm ishte privatizimi i fermave shoqërore – pas
shumë dekadave të kontrollit shtetëror. Në tërësi, rreth 25,000 hektarë të tokës pjellore
bujqësore janë privatizuar dhe mbesin rreth 40,000 hektarë tjera. Privatizimi ka ndjekur një
qasje pjesë-pjesë për të shmangur rënien e çmimit të tokës. Ky proces ka vënë resurset
produktive të tokës dhe asetet tjera në duart e bujqve privat dhe ka rezultuar me dy kategori të
njohura të prodhimit: disa ndërmarrje të mëdha bujqësore dhe shumë ferma të vogla të
ekonomive familjare.
6.10 Tregu i tokës është i shtrembëruar rëndë, është jo funksional dhe ballafaqohet me
pengesa serioze për realizimin e potencialit bujqësor. Toka dhe puna janë determinantet
kryesore të kostos së produkteve bujqësore, dhe përkundër faktit se të dhënat sistematike dhe të
besueshme rreth çmimeve të tokës bujqësore janë vështirë të sigurohen, të dhënat në dispozicion
sugjerojnë që toka bujqësore në Ballkan në përgjithësi është më e lirë sesa në Evropën lindore.
Megjithatë, aktiviteti i pakontrolluar ndërtimor përgjatë Kosovës, gjatë periudhës pas konfliktit,
ka shtrembëruar rëndë tregun e tokës për qëllime spekulative dhe ka zvogëluar tokën bujqësore.
Rezultati është një ngritje e çmimit, me tokën që shitet deri në 100.000 euro për hektarë në disa
zona, që është 10 herë më shumë sesa vlera në rajon për tokën e krahasueshme dhe kjo është
96
larg mundësive të bujqve që dëshirojnë të zgjerojnë punën e tyre. Pjesërisht, kjo është rrjedhojë
edhe e mungesës së planifikimit të shfrytëzimit të tokës dhe tokës zonale.
Prodhimtaria e ulët e punës bujqësore
6.11 Kostoja e punës bujqësore në Kosovë është konkurruese, por siç është theksuar në
kapitullin e parë, prodhimtaria është e ulët. Furnizimi i punës në bujqësinë e Kosovës është
më e larta nga të gjitha ECA, me 1.65 punëtorë për hektarë (Shamsiev 2010). Duke marrë
parasysh koston mesatare mujore bruto për industri dhe shërbime si standard, të dhënat
sugjerojnë që kostoja e punës në Kosovës është rreth 15% e atyre në shteteve jugore të BE-së
dhe rreth gjysmës së disa shteteve të reja të BE-së (Tabela 24). Por në të njëjtën kohë, me vlerën
e shtuar bujqësore të përllogaritur për punëtorë ekuivalent me orar të plotë të punës më pak se
2,000 euro në vit, prodhimtaria e punës në Kosovë është shumë më e ulët se vendet tjera në
rajon. Kjo tregon nevojën për prodhimin bujqësor intensiv ose për nevojën e zhvendosjes së
tepërt në sektorët tjerë.
Kutia 15: Kushtet klimatike të Kosovës
Klima e Kosovës është kontinentale, me rreth 660 milimetra të shirave dhe 170–220 të
ditëve pa acar, ndërsa jug-lindja është nën ndikim të klimës më të butë me 780 milimetra
të shirave dhe 196–225 të ditëve pa acar. Këto kushte klimatike e vënë Kosovën në një
disavantazh të vogël në krahasim me rajonet tjera brenda EJL-it.
Tabela. Krahasim i klimës rajonale
Stacioni klimatik dhe Vendi
Numri i ditëve pa
acar
Dita e parë e
mbjelljes
Tiranë, Shqipëri 339 Shkurt
Prishtinë, Kosovëa
220 Fund i prillit
Sarajevë, Bosnje dhe Hercegovinë 269 Prill
Shkup, Maqedoni 281 Fillim i prillit
Beograd, Serbi 307 Fund i marsit
Athinë, Greqi 363 Janar
Romë, Itali 352 Mars
Sofje, Bullgari 252 Prill
Budapest, Hungari 270 Prill
Zagreb, Kroaci 276 Prill
Burimi: Ramasamy (2008).
Shënim: Dita e parë e mbjelljes përllogaritet me një algoritëm nga Shnajderi dhe të tjerët. (2005) në bazë të
supozimit se mbjellja është më pak e rrezikshme pas datës së parë me 50 për qind ose më pak probabilitet të
kohës me acar (temperatura minimale ditore prej < 0°C).
a. Estimate based on World Bank (2000).
97
Tabela 24: Toka bujqësore dhe kostoja e punës në Ballkanin Perëndimor (viti 2005 përveç nëse
është theksuar ndryshe)
Toka bujqësore
(€/hektarë)a
Kosto bruto e punës
(€/muaj)b
Kosova 3,1001
232
Shqipëria 7,000 161
Bosnja dhe
Hercegovina 2,500
420
Maqedonia 2,775 343
Serbia dhe Mali i Zi 5,000 316
Bullgaria 1,207 161
Kroacia 3,600 841
Hungaria 1,500 638
Polonia 1,700 586
Greqia 8,765 1,984
Portugalia n/a 1,557
Spanja 16,489 2,135
Italia 14,266 2,904 Burimi: Hartuar nga autori nga burime të ndryshme
Shënim: Këto shifra paraqesin koston mesatare mujore të punës, të përcaktuar si kosto totale e punës në muaj,
ndarë në numra përkatës të punonjësve dhe shprehur me njësi të orarit të plotë.
a. Maqedonia (2007), Bulgaria (2008).
b. Kosova (2007), Greqia (2003), Portugalia, Spanja dhe Italia (2008). 1 Përllogaritjet nga Agjencia Kosovare e Privatizimit. Shifra i referohet tokës së privatizuar nga NSH-të mbi 10
hektarë.
6.12 Ndryshimet në punësim dhe prodhimtari të punës kanë ndodhur gjatë dy dekadave
të fundit. Derisa BPV-ja bujqësore ka shënuar rënie nga dy dekadat e mëparshme nga 25 për
qind të BPV-së në rreth 12 për qind në vitin 2006,59
punësimi në bujqësi ka mbetur në nivel të
lartë. Në fakt, pjesa e fuqisë punëtore e Kosovës në bujqësi është ngritur në 35%, e dyta pas
Shqipërisë (Tabela 25). Kjo ka ardhur si rezultat i humbjeve të vendeve të punës në sektorët e
tjerë të ekonomisë më shumë sesa tërheqja e sektorit të bujqësisë. Investimet kapitale në bujqësi
kanë rënë pothuajse në zero pasi që sektori është bërë jotërheqës dhe burimet e kredive janë
shterur. Rezultati i paraparë ishte një rënie në produktivitetin e punës së bujqësisë (vlera e
shtuar për punëtorë) në nivele më të ulëta në krahasim me mesataren ekonomike në tërësi dhe
rritjen e informalitetit në këtë sektor. Rënia e produktivitetit është reflektuar edhe në pagat në
bujqësi, të cilat janë fundosur.
59
Kjo shifër është më e ulët sesa mesatarja në tërë rajonin e ECA ku sektori i bujqësisë ka kontribuar me rreth 14
për qind të BPV-së në vitin 2004, dhe më e ulët se mesatarja e papërpunuar e rajonit të Ballkanit prej rreth 15 për
qind. Megjithatë, nëse përfshihet sektori i madh joformal, përllogaritjet mund të shkojnë mbi 15 për qind, pasi që
bujqësia si dhe tregtia e ndërtimtaria, janë të nën-përfaqësuara në statistikat zyrtare ekonomike me karakteristikat e
Kosovës.
98
Tabela 25: Profili rural i Ballkanit Perëndimor
Popullata rurale (%
e popullatës totale
në vitin 2006)
Bujqësia, vlera e
shtuar (% e BPV-së,
2005)b
Fuqia punëtore në
bujqësi (% e totalit)
Shqipëria 55 23 58
Bosnja dhe Hercegovina 54 10 n/a
Maqedonia 31 13 21
Serbia & Mali i Zia 48 16 20
Kosova 64 11 35c
Greqia 41 5 14
Portugalia 42 3 12
Spanja 23 3 6
Italia 32 2 5 Burimi: Baza e të Dhënave nga Platforma e të Dhënave Zhvillimore të Bankës Botërore (2008a; 2006b); Instituti i
Burimeve Botërore (2003, Bosnja dhe Hercegovina); dhe ESK (2008).
a. Unioni Shtetëror i Serbisë dhe Malit të Zi (krijuar më 2003) është shpërbërë pas deklarimit të pavarësisë nga
Mali i Zi me 3 qershor 2006 dhe deklarimin e pavarësisë së Serbisë me 5 qershor 2006.
b. Bujqësia korrespondon me Klasifikimin Industrial të Standardeve Ndërkombëtare të Divizioneve 1-5 të
Aktivitetit Ekonomik dhe përfshin pylltarinë, gjuetinë dhe peshkatarinë si dhe kultivimin e të korrave dhe
blegtorinë.
C. KU QËNDROJNË PËRPARËSITË KRAHASUESE TË KOSOVËS?
6.13 Përparësitë krahasuese të Kosovës në bujqësi duhet të rimendohen në mjedisin e ri
të krijuar pas vitit 1999. Prodhimi bujqësor në periudhën e ish Jugosllavisë ishte bazuar në
prioritetet e politikave të qeverisë federale dhe ishte zbatuar përmes inputeve të subvencionuara
dhe çmimeve të garantuara të produkteve. Sot, në kontekstin pas pavarësisë dhe integrimit
tregtare rajonal dhe të BE-së, kjo politikë ka ndryshuar. Përparësitë komparative të Kosovës në
bujqësi duket të jenë frutat dhe perimet me vlerë të lartë. Rezultatet e tilla nxirren nga analiza e
Shkallës së Kostos së Burimeve të Brendshme (KBB), si indikator standard për konkurrencën
potencial ndërkombëtare që bën matjen e efikasitetin relativ të prodhimit vendor nga vlera e
shtuar e krijuar (Sutton 2005). KBB-të kalkulohen për të vlerësuar mesataren e konkurrencës së
bujqve komercial të Kosovës për këto mallra: domate, molla, qepë, patate, lakër, speca,
kumbulla, dardha dhe rrush. Këto produkte janë zgjedhur për shkak të rëndësisë së tyre
përkatëse si në produktin bruto bujqësor ashtu edhe në potencial eksportues. Rezultatet e
prezantuara në Tabelën A8.1 në Aneksin 8, demonstrojnë përparësitë e fuqishme komparative të
Kosovës në prodhimin e qepëve, patateve, domateve, kumbullave, mollëve, specave dhe
dardhave, pasi që të gjitha këto konsiderohen si produkte me vlerë të shtuar.
6.14 KBB-të e favorshme vijnë si rrjedhojë e kostos së ulët aktuale të faktorëve të
prodhues të brendshëm, përfshirë punën dhe tokën. Përveç vlerës më të lartë të frutave dhe
perimeve mbi të korrat e drithërave siç është gruri dhe misri, edhe prodhimi i tyre kërkon më
shumë punë dhe duhet t‘i mundësojë bujqve kosovarë që gjenerojnë më shumë të ardhura nga
ngastrat e tyre të vogla. Në fakt këto të korra ka gjasa që të kultivohen më shumë nga fermat e
vogla dhe të pavarura.
99
6.15 Aktualisht, prodhuesit bujqësor marrin çmime më të ulëta sesa mesatarja
ndërkombëtare për disa nga prodhimet e tyre edhe pas llogaritjes së transportit, trajtimit dhe
kostove tjera. Analizat e Shkallës Nominale të Mbrojtjes (SHNM)60
për mallrat në paragrafin
6.13 tregojnë që për shumicën e produkteve të F&P (pesë nga nëntë), bujqit marrin më pak nga
shitjet e tyre sesa që do të duhej të marrin në bazë të çmimeve përkatëse ndërkombëtare; për
qepë, patate, domate, kumbulla dhe rrush, bujqit pranojnë një shumë ndërmjet 2.4 për qind dhe
46.4 për qind më pak. Kjo do të thotë se sektori është i tatimuar në mënyrë implicite për shkak
të dështimeve në treg. SHNM-të negative vijnë, me gjasë, për shkak të shumë
mospërsoshmërive të tregut, përshirë (i) joefikasitetin në përpunim, tregti, marketing dhe
transport, dhe (ii) paaftësisë së prodhuesve që t‘i përmbushin standardet dhe kushtet e cilësisë
për eksport. Mbiprodhimi çon deri te ngopja e tregut të brendshëm të vogël gjatë periudhës së
korrjeve bashkë lidhjet e dobëta të bujqve me përpunuesit dhe infrastrukturën e dobët të
marketingut. Mungesa e punkteve mbledhëse, ruajtjes së ftoftë, shtëpive paketuese dhe pajisjeve
tjera pas korrjeve nënkupton që bujqit shpeshherë janë të detyruar t‘u shesin atyre pak blerësve
në dispozicion gjatë kohës së korrjeve, në kohën kur çmimet janë më të ulëta.
6.16 Në të njëjtën kohë, prodhuesit bujqësor po paguajnë më shumë për inputet e tyre
në krahasim me çmimet ndërkombëtare. Shkallët Efektive të Mbrojtjes (SHEM) kalkulohen
edhe për një set të njëjtë të mallrave. SHEM-ët janë të ngjashme me SHNM-të, por përfshijnë
edhe matjen e dështimit të tregut në inputet e tregtueshme si dhe tregjet për shitje të produkteve
të njëjta. Në çdo rast, SHEM-ët janë në mënyrë të konsiderueshme më të ulëta sesa SHNM-të që
do të thotë se në tërësi bujqit kosovarë paguajnë më shumë për inputet e tyre sesa që do të duhej
në bazë të çmimeve përkatëse ndërkombëtare, që rezulton me një ―tatim‖ efektiv në prodhim.
Tabela A8.3 në Aneksin 8 tregon SHEM-in për setin e njëjtë të nëntë produkteve dhe masat e
dështimit të tregut në inputet e tregtueshme. Në përgjithësi, edhe pse Kosova duhet të ketë
përparësi komparative në prodhimin e frutave dhe perimeve për shkak të inputeve të lira të
60 Ky indikator bën matjen e shtrembërimeve të tregut në bazë të shkallës së çmimit vendor të pranuar aktualisht
nga bujqit (çmimi privat ose i tregut) ndaj çmimit të paritetit ekonomik (social) ndërkombëtar të një produkti, të
marra në pikën e njëjtë të zinxhirit të marketingut (zakonisht në ferma) pas llogaritjes së kostos së transaksionit
(Monke and Pearson 1989; Caballero, Calegar, and Cappi 2000).
Kutia 16: Ngritja e punësimit rural përmes prodhimit të hortikulturës
Prodhimet e hortikulturës shpeshherë kërkojnë sasi të konsiderueshme të punës rurale për t’u
prodhuar dhe përpunuar. Kjo paraqet një burim relativisht stabil të punësimit dhe të të
ardhurave. Këto produkte mund të kenë edhe ndikim të drejtpërdrejt në sigurinë e ushqimit, në veçanti
në zonat më të largëta dhe rurale. Për dallim, mallrat me shumicë si gruri, pambuku dhe duhani
kërkojnë më pak punë intensive i nënshtrohen konkurrencës së ashpër globale dhe çmimeve
ndërkombëtare, dhe shpeshherë nuk janë të dobishme për konsum. Tregtia ndërkombëtare me produkte
bujqësore të vlerës së lartë është rritur më shpesh sesa ajo e të korrave stabile. Për më tepër, anketat e
ekonomive familjare tregojnë se mesatarisht, fermat që prodhojnë fruta dhe perime ose qumësht kanë
më pak gjasa që të jenë të varfër sesa ekonomitë familjare që nuk prodhojnë këto mallra. Aktualisht,
prodhimi vjetor hortikulturor (F&P) dhe tregtia kanë vlerë rreth 160 milion euro në vit.
100
patregtueshme (puna dhe toka), konkurrueshmëria e saj dëmtohet nga joefikasiteti dhe
dështimet e tregut në tregjet e inputeve dhe produkteve (të tregtueshme).
6.17 Pavarësisht nga shtrembërimet e tregut, prodhimi i të korrave hortikulturore me
vlerë të lartë duhet të jetë strategjia më profitabile. Analiza financiare e margjinave bruto
(shih Tabelën A8.4 në Aneksin 8) tregon profitet më të larta në prodhimin e frutave dhe
perimeve (siç janë mollët, dardhat, fasulja, qepët e reja, trangujve dhe dredhëzave). Këto kanë
margjinat bruto më të larta – nga 6.000 deri në 12.000 euro për hektarë. Prodhimi i serrave është
edhe më profitabil. Për dallim, drithërat si gruri dhe misri gjenerojnë vetëm disa qindra euro për
një hektarë. Megjithatë, në një mjedis me qasje të kufizuar në inpute dhe kredi, është e dukshme
pse produktet e fundit do të ishin më tërheqëse për bujqit e vogël: shpenzimet e prodhimit të
tyre janë më të ulëta sesa çereku i atyre nga produktet hortikulture. Nëse eliminohet pengesat
dhe shtrembërimet aktuale, bujqit do të jenë në gjendje që të korrin përfitime të mëdha nga rritja
e produkteve hortikulturore.
6.18 Fokusimi në përparësitë komparative në bujqësi jo vetëm që të do rris produktet e
Kosovës në këtë sektor, por do të mund të ngrit edhe eksportin e Kosovës dhe ajo që është
më e rëndësishme të zëvendësojë importin. Kërkesa vendore pritet të rritet më shpejt për
prodhimet bujqësore dhe hortikulturore. Kërkesa vendore ka filluar të rritet viteve të fundit me
rritjen e fuqisë blerëse, në veçanti në zonat urbane. Gjatë dekadës së fundit, kërkesa për F&P
është ngritur më shumë se çdo kategori tjetër ushqimore. Në të ardhmen, kërkesa e brendshme
për F&P pritet të vazhdojë me rritje. Veç kësaj, ka gjasa që kërkesa e jashtme – në veçanti
kërkesa rajonale – të krijojë mundësi të shumta për zhvillim dhe profit në sektorin e F&P-ve.
Për dallim, sektori i blegtorisë do ta ketë më vështirë të eksportojë për shkak të gjendjes aktuale
të varfër të grumbullimit dhe përpunimit në këtë sektor dhe konkurrencës nga prodhuesit me
kosto më të ulët nga Hungaria, Sllovenia dhe Turqia. Fatmirësisht, për shkak të elasticitetit të të
ardhurave më të larta dhe në bazë të përvojave të vendeve tjera, kërkesa për qumësht dhe
prodhime të qumështit në tregun e brendshëm pritet të rritet shpejt. Si rezultat, edhe pse ka
mungesë të potencialit eksportues të F&P-ve, sektori i qumështit duhet të jetë në gjendje të rritet
në bazë të kërkesës së brendshme në rritje dhe të zëvendësojë importin.
D. PENGESAT PËR ZHVILLIMIN E BUJQËSISË
6.19 Për shfrytëzimin e përparësive komparative në bujqësi, Kosova si hap të parë
duhet të adresojë pengesat që janë duke shtrembëruar tregjet dhe duke reduktuar
konkurrencën. Me tregje efikase, bujqit do të marrin sinjale për çmime për të bërë vendime për
investime të cilat do t‘i ndihmojnë ata për rritjen e fitimeve të prodhimtarisë me vlerë të lartë.
Rritja e efikasitetit në treg do të krijojë përfitime edhe për konsumatorë duke reduktuar çmimet
me pakicë në treg. Gjithashtu, Kosova duhet të adresojë sfidat rreth çështjeve të standardeve dhe
kërkesave të sigurisë në ushqim, qasjen dhe shfrytëzimin e inputeve cilësore, ujitjen e varfër dhe
joadekuate, qasjen në kredi dhe ndikimet e ndryshimeve klimatike. Për zhvillimin e sektorëve
bujqësor me vlerë të lartë, siç janë F&P-të dhe prodhimet e qumështit, së pari është e
domosdoshme që të kuptohen pengesat aktuale.
101
6.20 Aktualisht prodhimtaria dhe të ardhurat nga bujqësia janë të ulëta si rezultat i
fermave të vogla dhe mungesa e qasjes në ekspertizë teknike që rezulton në praktika të
vjetruara bujqësore, përdorim joadekuat të inputeve, mungesës së kredive dhe praktikave
joefektive të menaxhimit të fermave. Në rastin e blegtorisë, të ballafaquar me nevojën për
gjetjen e kursimeve për të rimbushur femrat e tyre pas konfliktit, shumë bujq zvogëluan
përdorimin e inputeve të tyre. Në rastin e bujqve që merren me prodhime qumështi, ushqimi i
cilësisë së ulët rezulton me prodhimtari të ulët në muajt e dimrit. Edhe pse ka pasur një
ringjallje në prodhimin e produkteve, madhësia e vogël e fermave nënkupton që bujqit nuk
mund të prodhojnë suficit të mjaftueshëm për komercializim. Ky është edhe rasti me zgjerimin
e prodhimit të F&P-ve. Në shumë raste, edhe njohuria e prodhimtarisë bazë është e kufizuar si
dhe qasja në ekspertizë teknike dhe shkathtësi të marketingut të nevojshme për prodhimin e
cilësisë së lartë që të mund konkurrojnë në treg të eksportit mbesin pengesa. Si pasojë e nivelit
të ulët të prodhimtarisë dhe dominimit të prodhimit për jetesë, fabrikat duhet të merren me
shumë bujq të vegjël të cilat kanë koston e prodhimtarisë dhe e grumbullimit shumë të larta për
t‘i mundësuar industrisë përpunuese që të jetë konkurrente. Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe
Zhvillimit Rural (MBPZHR) aktualisht praktikojnë kontraktimin e shërbimeve private si një hap
përpara. Mungesa e kredive zbutet nga paratë e dërguara (remitancat) por këto janë të limituara
dhe nuk vijnë me mbështetjen e nevojshme teknike.
6.21 Janë të nevojshme investime për të bërë zgjerimin sektorëve të mishit dhe të
prodhimeve të qumështit,61
të cilat kanë potencial të mirë të zëvendësimit të importit. Mirëpo
ka nevojë për ngritje të konsiderueshme të shkathtësive për të pajisur dhe përmirësuar
shkathtësitë e menaxhimit të kopeve dhe ekonomisë bujqësore në nivelet e nevojshme për të
menaxhuar mbarështimin me potencial të lartë gjenetik. Po ashtu, ka nevojë për investime në
mjetet e grumbullimit të qumështit, përshirë shpenzimet e ardhshme në modernizimin e
përpunimit, ftohjes, ruajtjes dhe transportit të qumështit.
6.22 Një mori e mangësive të tregut kanë shkaktuar uljen e çmimeve bujqësore në
Kosovë, duke zvogëluar kështu stimulimin për prodhim dhe investim. Këta faktor maskojnë
në mënyrë efektive përparësitë komparative të Kosovës dhe pengojnë zhvillimin e sektorit. Për
të zhvilluar tregun për prodhimet bujqësore, është e domosdoshme që të zhvillohet edhe
përpunimi dhe shpërndarja e agro-ushqimeve. Por në Kosovë, kanalet e tregut janë të
fragmentuara, dhe ekzistojnë vetëm në formë fillestare dhe janë të dominuar nga sektori
joformal. Kjo e bën më të vështirë për bujqit dhe përpunuesit që të shesin prodhimet e tyre dhe
të marrin një çmim të mirë, si dhe për përpunuesit që të marrin cilësinë dhe sasinë e inputeve të
nevojshme dhe kur kanë nevojë për to. Në përgjithësi, përpunuesit kanë një rol të vogël por në
rritje në zinxhirin e marketingut të hortikulturës në Kosovë. Por në krahasim me konsumin total,
përpunimi vendor është i ulët. Ekzistojnë tri fabrika të mëdha dhe disa fabrika të vogla që
përpunojnë patate dhe domate kur çmimet në treg janë të ulëta (shih Kutia 16 më poshtë).
61
Me sa duket, sipas Odës Ekonomike, më shumë se 40 milion të kapitalit privat janë investuar në industrinë
ushqimore të Kosovës gjatë pesë viteve, shumica nga investitorët vendor. Investimet më të mëdha janë UHT për
përpunimin e qumështit (Devolli 50,000 litra në ditë, Abi 30,000 litra në ditë), lëngje frutash (Dona dhe Pajtimi—
të dyja nga 8,000 litra në orë), përpunimi i patates (Pestovë), përpunimi i F&P (Progres), plus një numër i
fabrikave të prodhimeve të qumështit të vogla dhe të mesme (1.000 – 25,000 litra në ditë), përpunuesve të vajit të
lulediellit, mullinjve të miellit/furrave, thertoreve, prodhuesve të vezëve dhe të mbushësve të ujit të pijshëm.
102
Ekziston një industri e vogël dhe dinamike e vilave por vlera e zinxhirit ende nuk është
zhvilluar.
Kutia 17: Pestova: Kompania për Prodhimin dhe Përpunimin e Patates
Pestova kultivon 300 hektarë tokë (Pestova është pronare e një pjese të tokës dhe nënkontrakton pjesën
tjetër nga bujqit) dhe prodhon patatina (―VIPA‖) dhe pomfrit. Pestova ka filluar me prodhimin e
patatinave në vitin 2004 duke i‘u falënderuar një projekti holandez që mësoi kompaninë për metodat e
reja të prodhimit të patates. Kompania tani mbulon 30% të tregut të patatinave në Kosovë, 5 për qind në
Shqipëri dhe 10 për qind në Maqedoni. Deri në vitin 2003, Kosova ka qenë neto importues i patates; si
rezultat i Pestovës tani Kosova është neto eksportues. Deri në vitin 2006, Rumania ka qenë tregu më i
madh, por pas bashkimit të Rumanisë në BE, Pestova nuk mund të eksportonte më pasi që nuk i
përmbushte standardet e BE-së. Megjithatë, në fund të vitit 2008, kompania miratoi standardet
GLOBALGAP (www.globalgap.org) dhe tani mund të eksportojë në Rumani prapë. Megjithatë, Serbia
tani nuk pranon certifikatat fitosanitare të lëshuara nga autoritetet kosovare. Pestova është duke adaptuar
teknikat më moderne paketuese dhe është duke zgjeruar tregun e vet në rajon në mënyrë konstante, dhe
tani eksporton edhe në Mal të Zi. Pesëdhjetë për qind të inputeve importohen (në veçanti farërat,
makineria dhe kemikalet) për shkak të cilësisë së ulët në dispozicion nga furnizuesit vendor dhe 50 për
qind të shitjeve janë të eksportuara. Që nga viti 2007, Pestova ka pasur edhe Bankën Evropiane për
Rindërtim dhe Zhvillim si aksionar.
6.23 Mungesa e koordinimit vertikal (KV) në vlerën e zinxhirëve bujqësor në Kosovë
është duke stanguar zhvillimin e sektorit. Studimi nga Banka Botërore për ekonomitë në
tranzicion ka demonstruar rolin vendimtar që KV-të kanë në zhvillimin e sektorit bujqësor në
vendet në tranzicion (Swinnen 2004; White and Gorton 2004). Tregtarët, përpunuesit dhe
supermarketët në këto vende janë duke bërë kontrata me bujqit për të ofruar inputet bazë duke
garantuar, si kthim, prodhime bujqësore cilësore. Siç ka ndodhë në shumë vende tjera në
Evropë, KV mund të ndihmojë në krijimin e urave mbi zbrazëtitë në zhvillimin e tregjeve
efektive në Kosovë. Kjo është posaçërisht e vërtetë për zhvillimin e tregjeve të eksportit me
vlerë të lartë si dhe për tregjet e brendshme si prodhimet e qumështit, që kërkojnë zinxhirë të
koordinuar të furnizimit. Pengesat kryesore për zhvillimin e KV-ve në Kosovë përshijnë:
• Investimet e pamjaftueshme në zinxhirin e furnizimit: KV në zinxhirin e
furnizimit është esencial për përmirësimin e tregjeve dhe zhvillimin e sektorit, por
aktualisht ka pak KV. KV është kryesisht i udhëhequr nga investimet private në
agro-përpunim, në veçanti investime të huaja të drejtpërdrejta (IHD). Por mjedisi i
varfër i biznesit dhe kostot e larta të transaksionit dekurajojnë investimin e tillë.
• Mjedisi i varfër i biznesit: Mjedisi i biznesit në Kosovë është i karakterizuar nga
një klimë e varfër e investimeve, zbatimin joadekuat të kontratave, sistemin e
nënzhvilluar gjyqësor, korrupsionin, njohuri të dobëta praktike, dhe përvojë të
kufizuar menaxhuese. Në anketën e BEEPS, 80 deri në 90 për qind të bizneseve kanë
radhitur furnizimin e dobët me rrymë, korrupsionin dhe krimin si pengesa
kryesore,62
duke tejkaluar mesataren e Ballkanit dhe rajonin e gjerë të ECA-së. Kjo
62
Një anketë me 27 agro-përpunues e bërë nga projekti ASPAUK (2004) ka identifikuar disa nga çështjet kyqe,
përshirë (përqindjen e anketuesve në fjalë në kllapa) koston e rrymës/energjisë/naftës (78 për qind), konkurrencën
nga importi (63 për qind), koston e lëndës së parë (22 për qind), dhe shkallët e interesit mbi kredi (15 për qind).
103
dekurajon investimin privat që është vendimtare për promovimin e KV-së dhe
zvogëlon ndikimin e investimeve publike.
• Paqartësia e të drejtave mbi tokën dhe e drejta e fragmentuar e shfrytëzimit të
tokës: çështjet e pazgjidhura të administrimit dhe pronësisë së tokës, bashkë me
strukturën e fragmentuar të pronës, pengojnë tregun e tokës dhe mundësitë e bujqve
për të investuar, zgjeruar dhe për t‘iu qasur kredive. Arsyeja bazë për të drejtat të
paqarta mbi tokën është sistemi i pazhvilluar i kadastrit. Administrimi i tokës
ballafaqohet me këto sfida:
- Regjistrat e pronës nuk janë mirëmbajtur në mënyrë sistematike që nga fundi i
viteve ‘80 duke mos reflektuar fragmentimin e ndërlidhur me trashëgimi dhe
transaksionet tjera;
- Projektet e mëdha të ujitjes dhe aktivitetet për konsolidim të tokave që kanë
filluar në mes të viteve ‘80 në fushat më të pëlleshme të Kosovës kanë mbetur të
papërfunduara. Programi aktual i konsolidimit të tokës, i cili lehtëson pjesëmarrësit
që të shkëmbejnë, blejnë dhe shesin parcelat e tokës, duhet të zgjerohet dhe të
përfundojë;
- Rreth 30,000 ankesa të ndërlidhura me konflikt mbi tokën rurale janë të
pazgjidhura nga Agjencia Kosovare e Pronës;
- Përdorimi i dokumenteve të falsifikuara është përhapur gjerësisht gjatë dekadës
së fundit;
- Është përllogaritur se tridhjetë deri në dyzet për qind të pronarëve të tokave nuk
janë të pranishëm nga fundi i konfliktit; ata ose kanë migruar në zonat urbane në
Kosovë ose jashtë vendit;
- Aktivitetet ndërtimore mbi toka bujqësore janë të pakontrolluara dhe planifikimi
i shfrytëzimit të tokës është joadekuat.
• Kostot e larta të transaksionit për organizimin e tregut dhe tregtisë: Kostot e
larta të transaksionit e bëjnë më të vështirë zhvillimin e KV-ve për agro-ndërmarrjet.
Shkaqet e kostove të larta të transakcionit përshijnë mungesën e organizatave të
prodhuesve dhe shoqatave profesionale dhe një mungesë e standardeve, gradave dhe
paketimeve adekuate.
• Kapaciteti institucional dhe shërbimet publike të dobëta: Mungesa e
përgjithshme e shërbimeve publike, siç janë zgjerimet e shërbimeve publike,
hulumtimet adekuate dhe sistemet informative të tregut, rrisin më tepër koston e
transaksionit për investitorë pasi që duhet t‘i ofrojnë shërbimet vetë. Shërbimet
këshillëdhënëse të biznesit janë të nevojshme për shkak të pamjaftueshmërisë së
shkathtësive të biznesit dhe marketingut tek prodhuesit dhe agro-ndërmarrjet që
zvogëlon aftësinë e tyre për të përfituar nga mundësitë e tregut. Kapaciteti i ulët
institucional pengon aftësinë e qeverisë që të reagojë ndaj nevojave të sektorit me
politika, investime dhe shërbime adekuate.
• Investimet publike joadekuate: Mungesa e investimeve në furnizim të rrymës
imponon kosto të larta të prodhimit për përpunuesit dhe prodhuesit. Në shumë zona
rurale, transporti dhe infrastruktura e komunikimi i dobët janë po ashtu pengesa.
104
Këto kanë ndikim në zvogëlimin e mëtutjeshëm të investimeve. Mungesa e
infrastrukturës publike të marketingut, siç janë tregjet me shumicë, ngrisin kostot e
transaksionit dhe zvogëlojnë mundësitë e tregut për prodhues. Marketingu i dobët
infrastruktura e ruajtjes/deponimit kanë çuar në ngopjen e tregut vendor gjatë
sezonës së korrjeve, që ka shkaktuar uljen e çmimit. Për më tepër, tregtarët dhe
përpunuesit përdorin pozitën e tyre monopoluese që të imponojnë çmime të ulëta për
bujqit, të cilët kanë aftësi të vogla negociuese.
6.24 Cilësia dhe disponimi i informatave në treg duhet të përmirësohet. Qysh nga
shpërbërja e ekonomisë Jugosllave, monitorimi i prodhimit dhe tregjeve është bërë më pak i
sofistikuar. Mallrat bujqësore tregtohen përmes rregullimeve private ndërmjet tregtarëve,
prodhuesve, përpunuesve dhe shitësve me pakicë. Edhe pse tri organizata mbledhin çmimet e
tregut në Kosovë, rrallësia e shërbimeve, pasaktësia e mundshme e rezultateve dhe mjetet
joadekuate të shpërndarjes tregojnë që produktet e tyre janë pak të dobishme për shumicën e
akterëve të sektorit.
6.25 Siguria në ushqim dhe standardet dhe sistemet e cilësisë nuk janë në përputhje me
kërkesat ndërkombëtare. Siguria e zinxhirit ushqimor dhe mbrojtja e interesave të
konsumatorëve janë një shqetësim në rritje i konsumatorëve, OJQ-ve, asociacioneve
profesionale dhe partnerëve tregtar ndërkombëtar dhe ata prekin mundësitë e tregut për bujqit
kosovarë. Brenda vendit ka mbrojtje të limituar të konsumatorëve dhe nuk ka skema të njohura
për sigurinë e cilësisë. Mirëpo, çdo ditë e më shumë, zinxhir ndërkombëtar të supermarketeve
po hyjnë në treg dhe mundohen të pozicionohen si mbrojtës të konsumatorëve. Edhe pse
supermarketët aktualisht janë të kufizuar në rreth 10 për qind të shitjeve hortikultorore të
Kosovës, ato janë duke u rritur shpejt dhe me gjasë do të bëhen fuqi dominuese në zinxhirin
ushqimor. Dy zinxhirët më të mëdhenj në Kosovë, ETC dhe Ben-af, presin që të dyfishojnë
shitjet e tyre në planin afatmesëm. Standardet e sigurisë në ushqim të përcaktuara nga
supermarketët ndërkombëtar janë bërë më të saktë sesa ata që aplikohen nga sektori publik.
Ndërkombëtarisht, tregjet e partnerëve kryesor të Kosovës në rajon do të jenë jashtë opsionit me
afrimin e tyre më afër Bashkimit Evropian dhe me miratimin e acquis relevante për sigurinë në
ushqim dhe veterinari. Aktualisht, certifikimi i standardeve të njohura ndërkombëtarisht të
palëve të treta, që kërkohet shpeshherë në tregti, nuk është në dispozicion në Kosovë dhe tregjet
publike nuk kanë qasje të arsyeshme në testet e thjeshta laboratorike (një çështje e sigurisë
publike). Si rezultat, supermarketët importojnë shumicën e prodhimeve nga jashtë. Sa i përket
eksporteve, një numër i eksportuesve nga Peja dhe Prizreni deklarojnë se kohëve të fundit është
bërë shumë vështirë të eksportojnë produkte të freskëta në Maqedoni dhe Shqipëri për shkak të
paaftësisë së plotësimit të kërkesave fitosanitare.
6.26 Sa i përket prodhimit, përdorimit i ulët i inputeve dhe qasje e dobët në ujitje dhe
drenim, shkakton vazhdimësinë e varshmërisë në kushtet klimatike dhe lëvizjet vjetore në
prodhimtarin e produkteve, derisa infrastruktura e dobët rurale ngrit koston e
transaksionit. Sistemet e prodhimit të teknologjisë së ulët në Kosovë bëjnë që bujqit të varen
nga kushtet klimatike për produkte, që shkakton lëkundje të mëdha vjetore dhe cilësi të ulët.
Përdorimi i inputeve cilësore siç janë plehrat, farërat e certifikuara dhe varietetet e përmirësuara
është gjithashtu e ulët (shih Kutia 17). Qasja në farëra dhe fidane moderne është e rëndësishme
posaçërisht për sektorin e F&P-së me vlerë të lartë për shkak se shumica e teknologjisë së
105
avancuar është e mishëruar në to dhe ngritja e cilësisë fillon me prodhimin. Mungesa e qasjes në
ujitje zvogëlon rendimentin, rrit rrezikun dhe dekurajon prodhimin e produkteve me vlerë të
lartë. Vërshimet sezonale vjetore në rrafshin e Sitnicës (pa drenazh) jo vetëm që parandalon
rimbjellen por shpërndan edhe mbeturina dhe kontaminon dheun e ujërat nëntokësore.
Kutia 18: Furnizimi me inpute në Kosovë
Aktualisht ekzistojnë më shumë se 150 furnizues me inpute bujqësore në Kosovë, shumica prej të cilëve
anëtarë të Shoqatës së Tregtarëve të Agro-Inputeve të Kosovës. Pothuajse të gjitha inputet importohen
dhe vlerësimet për periudhën 2000-2004 tregojnë se më shumë se 30 për qind e inputit vjen nga tregtarët
e paspecializuar në këtë lëmi, biznesi kryesor i të cilëve ishte furnizimi me material ndërtimor,
karburante dhe shitore ushqimore si dhe me artikuj tjerë. Megjithatë, aktualisht më shumë se 90 për qind
të bizneseve të tregtarëve me inpute mbështetet në furnizimet me inpute bujqësore. Ky është një zhvillim
i rëndësishëm në favor të specializimit të sektorit, por ende ka shfrytëzim të limituar të mjeteve për
mbrojtjen e produkteve (MMP), plehrave të cilësisë së lartë, dhe farërave dhe fidaneve cilësore. Kjo
është pjesërisht si pasojë e informatave të pamjaftueshme që kanë tregtarët rreth inputeve për plehrat
adekuate dhe spërkatjen për produkte të caktuara, edhe pse situata është përmirësuar viteve të fundit. Por
ende ka nevojë për ofrimin e këshillave dhe trajnimeve për bujqit, të cilët do të stimulojnë kërkesën dhe
diveritetin e inputeve cilësore. Përmirësimet në furnizim janë të nevojshme posaçërisht rreth fidaneve
pasi që vetëm një pjesë e vogël e furnizuesve me inpute i sheshin fidane bujqve. Burimet kryesor për
blerjen e fidaneve janë prodhuesit vendor dhe furnizuesit të cilën punojnë në ekonominë joformale, pra
pa kontroll të cilësisë.
Aktualisht, inputet importohen nga Serbia, Kroacia, Gjermania, Holanda, Austria, IRJ e Maqedonisë dhe
Italia. Ky është një ndryshim i konsiderueshëm në krahasim me vitet e kaluara (2000-2005) kur inputet
janë importuar kryesisht nga vendet fqinje si Serbia dhe Maqedonia. Furnizuesit e inputeve janë ankuar
me vite të tëra për plehra që kontrabandohen nga Serbia përmes kufirit në Mitrovicën veriore. Për shkak
të kontrabandimit të tyre përmes kanaleve joformale, bujqit dyshojnë në cilësinë e këtyre inputeve.
Burimi: Autori.
6.27 Sektorit të bujqësisë i mungon qasja adekuate në kredi. Huamarrësit e vegjël rural
kanë karakteristika të veçanta që i bëjnë më pak tërheqës për kredidhënësit komercial: kostot e
transaksionit të larta për shkak të shumave të vogla të transaksionit, shpërndarjes gjeografike,
rrezikut të lartë dhe mungesës së aseteve të përdorueshme fikse për kolateral. Në Kosovë, edhe
pse kreditë bankare për sektorin privat në përgjithësi janë rritur në mënyrë të konsiderueshme
(prej më shumë se 250 për qind ndërmjet viteve 2005 dhe 2008), huat janë dominuar nga sektori
tregtar (42.6 për qind). Bujqësia vazhdon të ketë pjesë shumë të ulët në kreditë totale bankare
me vetëm 4.1 për qind të totalit (shumë më të ultë se Shqipëria dhe Moldavia me 10 përkatësisht
23 për qind) dhe shumica prej tyre shkojnë për industrinë agro-përpunuese. Megjithatë, kreditë
totale kanë arritur të trefishohen nga viti 2004 prej 12 milion në 37 milion euro në vitin 2008.
Bashkë me përmirësimin e përgjithshëm në mjedisin e biznesit në Kosovë, ka pasur zhvillim të
vazhdueshëm të strukturës së afatizuar së kredive të shënuara në sektorin e bujqësisë, me rreth
dy të tretat e kredive me afat prej më shumë se një viti në vitin 2005 në krahasim me rreth 90
për qind në vitin 2008.
106
6.28 Megjithatë, këto përmirësime në kreditë bujqësore janë vetëm një sinjal i dobët i
disa zhvillimeve pozitive. Mungesa e projekteve investive të cilësisë së lartë dhe rreziqet e
përcjella me huamarrje në sektorin e bujqësisë ende e karakterizojnë sektorin financiar në
Kosovë. Përveç kësaj, vetëm një sasi e limituar e produkteve financiare ende është në
dispozicion dhe disa janë të dizajnuara për nevojat kreditore të ndërmarrjeve bujqësore. Kreditë
zakonisht ofrohen në formën e kredive mikrofinanciare afatshkurta me interes të lartë dhe të
vogla për aktivitete sezonale, edhe pse një ankesë tjetër është se kreditë bankare nuk janë të
strukturuara për sezonat e ciklit tipik bujqësor.
6.29 Përfundimisht, ndryshimi i klimës ka implikime të rëndësishme ekonomike në
Kosovë. Shqyrtimi i Sternit për Ekonominë e Ndryshimit Klimatik (Stern 2006) vlerëson
ndikime të konsiderueshme ekonomike nga ndryshimet klimatike, që rezultojnë me ulje të
mirëqenies ―me një masë ekuivalente me zvogëlimin e konsumit për kokë banori ndërmjet 5 dhe
20 për qind‖. Dhe për shkak të varshmërisë nga moti dhe bazës së resurseve natyrore, bujqësia
është një sektor shumë sensitiv ndaj klimës (World Bank 2009a). Kosova do të bëhet më e
nxehtë si rrjedhojë e ndryshimeve klimatike, nxehtësitë ekstreme do të bëhen të zakonshme dhe
reshjet do të zvogëlohen në zonat e ulëta (ndërsa do të rriten në zonat malore, së paku në fillim).
Projeksionet e bëra nga Instituti Ndërkombëtar për Analizën e Sistemeve të Aplikuara (IIASA)
tregojnë se me kalimin e kohës rendimenti i misrit mund të pësoi rënie nga 10 deri në 25 %
përgjatë tërë vendit. Në anën tjetër, ka potencial për përfitime të lehta nga rendimentet në disa
pjesë të vendit, edhe pse këto tentojnë të jenë zona malore, të cilat nuk janë të përshtatshme për
prodhimtari të gjerë bujqësore.
E. RRITJA E KONKURRENCËS NË BUJQËSISË SË KOSOVËS
6.30 Duke marrë parasysh punën e bollshme bujqësore në dispozicion, qasjen e afërt dhe të
lirë në tregun e BE-së dhe klimën relativisht të mirë, Kosova duhet të ketë përparësi
komparative në prodhimin e prodhimeve të qumështit dhe hortikulturore të vlerës së lartë.
Megjithatë, ekzistojnë një numër i pengesave që janë duke zvogëluar konkurueshmërinë e
Kosovës dhe duke penguar aftësinë për të shfrytëzuar maksimalisht përparësitë komparative. Në
bazë të përvojës nga vendet në tranzicion, ka zgjidhje në dispozicion për adresimin e këtyre
pengesave.
Politikat për promovimin e bujqësisë
6.31 Prioriteti i parë është përmirësimi i efikasitetit të tregjeve bujqësore duke promovuar
KV-të. Kosova mund ta lehtësojë këtë proces duke:
• Përmirësuar mjedisin e biznesit dhe inkurajuar investimet private;
• Zvogëluar kostot e transakcionit për organizatat në treg dhe tregtinë;
• Avancimin e shërbimeve publike dhe të kapacitetit institucional;
• Ofrimin e investimeve publike të fokusuara.
Përmirësimi i mjedisit të biznesit dhe inkurajimi i investimeve private
Kapitulli 2 ofron rekomandimet se si të përmirësohet klima për bërjen e biznesit në Kosovë dhe
disa nga këto rekomandime janë në veçanti relevante për sektorin e bujqësisë.
107
- Përmirësimi dhe zbatimi i ligjit për kontratat: Kjo është në veçanti e rëndësishme
për bujqësi për shkak të natyrës së KV-ve dhe të shumë aktorëve të përfshirë. Edhe
pse reformat afatgjata në drejtësi dhe ligjin për kontrata janë të nevojshme, në planin
afatshkurtër duhet të shqyrtohen alternativa si ndërmjetësimi jashtë gjykatave i
menaxhuar nga asociacionet profesionale;
- Përmirësimi i zbatimit të ligjit mbi aftësinë për të paguar: Të përmirësohet
zbatimi i kornizës ligjore mbi kolateralin ashtu që bankat komerciale të marrin tokën
për borxhet e papaguara, njëkohësisht me arsimimin e të dy palëve për të drejtat e
tyre në bazë të këtij ligji. Kjo do të mund të rriste stimulimet për bankat për t‘i dhënë
kredi bujqve.
- Zhvillimi i tregjeve të tokës dhe përmirësimi i të drejtës së shfrytëzimit: Të
azhurnohet kadastri i pronës së paluajtshme dhe evidencat në Regjistrimin e të
Drejtave në Pronë të Paluajtshme dhe të forcohet kapaciteti i Zyrave Komunale për
Kadastër ashtu që të jenë të afta t‘i përgjigjen nevojave të bujqve dhe firmave.
Zvogëlimi i kostos së transaksionit për organizatat në treg dhe për tregti
Veprimet në vijim mund të ndihmojnë në uljen e kostos së transaksionit:
- Inkurajimi i themelimit të organizatave të prodhuesve dhe asociacioneve
profesionale: Qeveria duhet të inkurajojë themelimin e organizatave të prodhuesve
për të lehtësuar marketingun e përbashkët të produkteve, të cilat do të ngrisnin
fuqinë e prodhuesve të vegjël në treg si dhe do t‘i ndihmonte të integrohen në
zinxhirët furnizues të koordinuar vertikalisht.63
- Avancimi i standardeve, gradave dhe paketimit: Ka disa mënyra që Qeveria e
Kosovës të përmbush këtë synim siç është rritja e qasjes në informata rreth
standardeve dhe gradave dhe ofrimi i trajnimeve; përmirësimi i infrastrukturës dhe
shërbimeve të nevojshme për testimin dhe zbatimin e standardeve; promovimin e
përdorimit të teknologjisë së avancuar të paketimit dhe ruajtjes; plotësimi i
kërkesave importuese të shteteve tjera për t‘iu qasur tregjeve me vlerë të lartë,
përfshirë harmonizimin me sistemin e BE-së dhe sistemet tjera të standardeve; dhe
lehtësimin e mekanizmave vullnetar të tregut për të krijuar stimulime për
përmbushjen e standardeve më të larta.
Avancimi i shërbimeve publike dhe kapacitetit institucional
Në planin afatshkurtër, KV-të mund të ndihmojnë në mbulimin e disa zbrazëtive në ofrimin e
shërbimeve, por në planin afatgjatë, Qeveria duhet të përmirësojë ofrimin e këtyre shërbimeve,
63
Në shumë ekonomi rurale në tranzicion, marrëdhëniet ndërmjet industrive dhe furnizuesve të saj u karakterizuar
nga çmime dhe kushte të pagesës të dobëta. Sektori publik mund të luajë rolin e katalizatorit në promovim, përmes
legjislacioni dhe/ose tatimit, të llojeve të ndryshme të organizatave profesionale në sektorin agro-ushqimor për të
lehtësuar koordinimin ndërmjet palëve të ndryshme me interes.
108
në veçanti për ata që nuk janë të përfshirë në zinxhirët vertikal të furnizimit. Veprimet e
rekomanduara përfshijnë:
- Investimi në zgjerim dhe në shërbimet këshillëdhënëse për biznes dhe
përmirësimin e arsimimit bujqësor. Shërbimet për zhvillimin e biznesit rural
mund të shërbejnë si një seri efektive për zgjerim të fermave, trajnim për biznes,
teknologji të re dhe shërbime informative. Përmirësimi i sistemit të arsimimit
bujqësor do të ngritë kapacitetin e Qeverisë për ofrimin e këtyre shërbimeve të
rëndësishme.
- Reformimi i sistemit të hulumtimit bujqësor: Të bëhet sistemi i hulumtimit
bujqësor më i orientuar kah tregu dhe kërkesa ashtu që të përgjigjet në nevojat e
bujqve të vegjël dhe të ri, dhe të përqendrohet në ato aktivitete në të cilat Kosova ka
përparësi komparative.
6.32 Për fillim, Qeveria e Kosovës duhet të promovojë një sistem informativ të tregut që
do t’i ofronte aktorëve në treg informata të sakta dhe në kohë. Ofrimi i informatave rreth
tregut për akterët në sektorin e bujqësisë do të ngrit vëllimin dhe të ardhurat e tregtisë së bujqve
si dhe do të ndihmonte në zvogëlimin e rrezikut dhe kostos së transaksionit. Tregjet për shumë
prodhime hortikulturore janë shumë të paqëndrueshme. Çmimet mund të pësojnë ndryshime të
konsiderueshme nga dita në ditë për shkak të ngjarjeve si kushtet e varfra të korrjes. Kjo do të
thotë se çmimet duhet të regjistrohen dhe shpërndahen çdo ditë. Por informatat duhet të ofrohen
edhe për vëllimin, nivelet e kërkesës, trendet, lokacionet, tregun e kredive, kushtet klimatike,
lajmet në lidhje me tregun dhe kornizën rregullative. Kjo informatë është në veçanti e
domosdoshme për bujqit dhe ndërmarrësit e vegjël të cilët bëjnë tregti jashtë sistemeve të
koordinuara dhe do t‘i ndihmonte atyre që të identifikojnë mundësitë dhe të nivelizojnë fushën e
veprimit me ndërmjetësuesit. Grumbullimi dhe dorëzimi i të dhënave rreth çmimeve në treg
janë po ashtu të rëndësishme për vendimmarrje dhe mbështetje të analizës së politikave dhe do
të jenë të nevojshme në të ardhmen për anëtarësim në BE.
6.33 Gjithashtu, është e rëndësishme të krijohen kushtet për shitjen efikase të tokës dhe
tregun e qiradhënies për t’i mundësuar bujqve që dëshirojnë të konsolidojnë dhe
zgjerojnë fermat e tyre. Përkrahja e të drejtave mbi tokën dhe krijimi i regjistrave të pronës
mund të ofrojnë kontribut të konsiderueshëm për ngritjen e qasjes në kredi për popullatën
rurale. Kjo mbështetje do të kërkonte rishikimin e kornizës aktuale ligjore dhe ngritjen e
kapacitetit institucional në këto fusha:
- Sigurinë e pronësisë nga pronarët vendor dhe të huaj;
- Tatimin në tokë;
- Efektivitetin në sistemin e administrimit të tokës;
- Regjistrimin e tokës dhe rregullimin e kadastrit;
- Shërbime private për patundshmëri siç janë vëzhguesit, ndërmjetësuesit, vlerësuesit
dhe ofruesit e informatave për tregun.
6.34 Infrastruktura dhe shërbimet e domosdoshme për testimin e sigurisë në ushqim
dhe zbatimin e standardeve duhet përmirësuar. Në shumë ekonomi të zhvilluara, industritë
përpunuese, përmes asociacioneve profesionale, marrin përgjegjësi për vendosjen e kontrollit të
cilësisë dhe sigurisë si dhe të sistemeve monitoruese. Kjo është një arsye tjetër pse Qeveria
109
duhet të promovojë zhvillimin e asociacioneve të tilla. Gjithashtu, Qeveria duhet të luajë rolin
në aspektin e përkohshëm. Duke marrë parasysh gjendjen e nën-zhvilluar të sektorit, Qeveria
mund të lehtësojë investimet dhe marrëveshjet rajonale për përdorimin e një numri të kufizuar të
laboratorëve të certifikuar të cilësisë së lartë (p. sh. Organizata Ndërkombëtare për Standardizim
[ISO] 17025 ose Komisioni Evropian [KE] 2002/657). Në bazë të kërkesës së tregut për
shërbime laboratorike në Kosovë, rekomandohet një vlerësim i nevojave laboratorike për të
shënuar aftësitë aktuale dhe mangësitë e laboratorëve aktual.
6.35 Kosova ka bërë progres në krijimin e bazës ligjore për sigurinë në ushqim. Disa prej
rregulloreve dhe direktivave kryesore të BE-së janë transponuar, përfshirë pakon higjienike,
legjislacionin për aditivët ushqimor dhe materialet për kontakt me ushqim dhe rregulloren për
kontrollime zyrtare. Kohëve të fundit, ligji i ri i ushqimit, i bazuar në rregulloret e BE-së është
miratuar, i cili parasheh një agjenci të integruar për sigurinë e zinxhirit ushqimor. Është me
rëndësi që të fillohet me zbatimin e ligjit të ri në aspektin afatgjatë drejt arritjes së qëllimeve të
integrimit të Kosovës në BE. Përveç kësaj, mund të jetë e rëndësishme edhe themelimi i
Komitetit Kombëtar të Codex Alimentarius,64
me anëtarësim të gjerë nga një numër i madh i
palëve me interes në sigurinë e zinxhirit ushqimor. Të gjitha vendet tjera në rajon janë anëtarë të
Komisionit Codex Alimentarius the themeluar nga KE-ja në vitin 2003.
6.36 Kontrollimi i infeksioneve zoonoze dhe parazite në blegtori dhe zhvillimi i strategjisë
nacionale për zbatimin në faza të Pikës për Kontroll Kritik dhe Analizë të Rrezikut (HACCP)-në
bazë të sistemeve të menaxhimit të sigurisë në ushqim duhet të jenë në mes të prioriteteve më të
larta të politikave të Kosovës për sigurinë në ushqim. Përpunimi i standardeve65
si janë HACCP
do të jetë çdo herë më i dobishëm për të plotësuar standardet e sigurisë në ushqim në
përpunimin e bimëve dhe tregjeve të eksportit të ngjashme. Përfitimet mund të jenë të
konsiderueshme në aspektin e premiumeve të paguara në tregjet e eksportit. Përmbushja e
këtyre standardeve kërkon trajnimin e prodhuesve dhe forcimin e infrastrukturës për sigurimin e
cilësisë për kryerjen e auditimit dhe ofrimin e certifikimit të nevojshëm.
6.37 Po ashtu është me rëndësi të rritet qasja në financa për sektorin rural përmes
qasjeve inovative të orientuara kah sektori privat. Vëmendje më e madhe duhet t‘i kushtohet
stimulimit dhe mbështetjes së institucioneve financiare që zhvillojnë produkte inovative
financiare që tejkalojnë qasjen tradicionale të vlerësimit të ―kolateralit‖. Në tregjet rurale të
financave në tërë botën, bizneset dhe bujqit përfitojnë çdo ditë e më shumë nga zgjerimi i
shërbimeve financiare siç janë:
Marrja e depove. Me produkte që nuk prishen, bujqit mund të përmirësojnë çmimin që
marrin për produktin e tyre duke e mbajtur jashtë tregut dhe duke pritur përmirësimin e
64
Komisioni Codex Alimentarius është themeluar në vitin 1963 nga Organizata për Ushqim dhe Bujqësi (FAO)
dhe WHO për të zhvilluar standardet dhe udhëzimet ushqimore dhe tekstet relevante siç kanë kodet e praktikës nën
Programin e Përbashkët të Standardeve Ushqimore FAO/WHO. Programi synon mbrojtjen e shëndetit të
konsumatorëve dhe të sigurojë praktika të drejta të tregtisë me ushqim si dhe të promovojë koordinimin e të gjitha
standardeve ushqimore të iniciuara nga organizatat ndërkombëtare qeveritare dhe joqeveritare. 65
Standardet e përpunimit janë thjesht ato që i referohen procesit të plotë të kultivimit, paketimit dhe prodhimit e
jo vetëm karakteristikave të produktit final. Standardet tradicionale të sigurisë publike bëjnë matjen e produktit
final, por ekziston një tendencë në rritje drejt efikasitetit më të lartë të punës me proceset e përmirësuara për të
ofruar siguri dhe cilësi. HACCP përfshin një analizë sistematike për rreziqet potenciale të sigurisë në ushqim dhe
identifikimin e sistemeve adekuate të kontrollit dhe monitorimit për të minimizuar rreziqet e tilla.
110
çmimit pasi të kalojë periudha e ngopjes së tregut. Bujku mund të shfrytëzojë një depo për
të rritur kredinë dhe të paguajë shpenzimet sezonale duke pritur çmimin më të mirë për
shitje. Kjo kërkon përputhjen me standardet e njohura të ruajtjes dhe të objekteve adekuate
të ruajtjes.
Dërgo edhe kontratat e furnizimit me përpunuesit. Marrja e çmimit fiks për një produkt
para mbjelljes e heq rrezikun e çmimit nga kombinimi. Kjo kërkon lidhjen dhe zbatimin e
kontratave me çmim fiks. Bankat dëshirojnë të sigurohen, gjatë huadhënies për përpunuesit,
që përpunuesi do të furnizohet me produkte të mjaftueshme me çmim konkurrues për të
siguruar një fitim të caktuar. Kontratat e tilla janë dëshmi e furnizimit konkurrues.
Blerja/marrja me qira e pajisjeve për ferma. Huadhënia financiare është aktivitet i
specializuar që mund t‘i përshtatet akterëve specifik në bujqësi, por kërkon kompani të
specializuara e jo vetëm huadhënien si shërbim shtesë i ofruar nga bankat komerciale.
Sistemi rregullativ në Kosovë mundëson rregullime të huadhënies.
Linjat e mbitërheqjes (overdraft) të kredive të kapitalit punues për agro-përpunuesit
sezonal dhe tregtarët agro-ushqimor.
Pajisjet për financimin e tregtisë afatshkurtër – qoftë nga sektori financiar qoftë i ofruar
nga klientët dhe furnizuesit. Nëse disa raste, përpunuesi ofron farëra, plehra, shërbime të
makinerisë dhe inpute tjera të nevojshme. Kredia kthehet me ofrimin e produktit për
përpunuesin.
Shpenzimet publike në bujqësi
6.38 Sektori publik, në veçanti përmes shpenzimeve publike dhe të politikave, ka një rol
vendimtar për zhvillimin e sektorit bujqësor të Kosovës. Pavarësisht nga fakti që Plani për
Bujqësi dhe Zhvillim Rural është miratuar, financimi i të gjitha aktiviteteve të propozuara
mbetet i paqartë. Korniza Afatmesme e Shpenzimeve (KAMSH) për 2008-2010 ka ofruar vetëm
një fraksion të vogël të fundeve publike vjetore të nevojshme për bujqësi (Tabela 26). KAMSH
2010-2012 ka adresuar këtë problem pjesërisht: shpenzimet për bujqësi janë rritur për rreth 50%
në vitin 2008 dhe arritën 10 milion euro. Ende, sektori pranon mbështetje më të madhe
financiare në pjesën tjetër të rajonit, që i vë prodhuesit kosovar në disavantazh. Kjo mund të
shpjegohet pjesërisht nga fakti që disa vende të EJL-it janë shumë më afër hyrjes në BE dhe
janë duke ofruar mbështetje më të madhe për këtë sektor në përputhje me politikat bujqësore të
BE-së.
Tabela 26: Ndarja e buxhetit për bujqësi, krahasim rajonal (2007)
111
Buxheti
për bujqësi
(në miliona
euro)
Stafi i
Ministris
ë
Paga
mesatare
mujore
Pjesa e
pagave në
buxhetin e
bujqësisë
(%)
Kostoja
administrative
/stafi
Pjesa e
kostos
administrati
ve për
buxhetin e
bujqësisë
(%)
Kosova 6.4 609 223 25 4,872 46
Mali i Zi 12.6 123 450 5 7,021 7
Serbia 207 964 640 4 35,342 16
Maqedonia 25 430 514 11 7,468 13
Shqipëria 50 1,350 467 15 12,499 34 Burimi: Banka Botërore (2008a).
6.39 Megjithatë, ndarja e burimeve përcakton efektivitetin e shpenzimeve në bujqësi:
nuk ka dëshmi që subvencionet në çmime për produkte ose inpute siç janë plehrat, ujitja
ose pesticidet promovojnë zhvillim afatgjatë. Problemi kryesor me subvencionin e tregut
është se i vënë burokratët dhe politikanët në pozitë të ―përzgjedhjes së fituesve‖. Kjo mund të
çojë në gabime e shtrembërime të kushtueshme në treg si dhe humbje. Në fakt, përkrahja në treg
në formë të subvencioneve mund të vonojë modernizimin e sektorit për shkak se instrumentet e
dizajnuara keq mund të inkurajojnë bujqit jokomercial të mbesin në atë sektor pavarësisht nga
prodhimtaria e tyre.66
Në ekonomitë në trazicion, subvencionet nuk kanë qenë efektive në
përmirësimin e kushteve bujqësore të tregtisë. Politikat e çmimeve bujqësore në treg nuk janë
adekuate për ndjekjen e objektivave zhvillimore ose distribuuese. Këto politika janë
jotransparente; dhe paguhen nga konsumatorët; krijojnë shtrembërime të tregut; dhe shkaktojnë
kosto më të lartë fiskale sesa transferimet tjera. Për më tepër, një pjesë e vogël e prodhuesve
zakonisht merr shumicën e subvencioneve.67
Është shumë më efektive që të dizajnohen
instrumente dhe sisteme të mbështetjes që i mundësojnë fituesve të shfaqen kryesisht përmes
mallrave dhe shërbimeve publike, pagesave të ndara dhe përkrahje në investime (Fan and Rao
2003; Lopez and Galinato 2007). Pavarësisht nga kjo dëshmi, investimi në mallrat publike që
favorizojnë zhvillimin, siç janë shërbimet këshillëdhënëse, janë ende të limituara. Edhe pse
shërbimet janë një investim më i mirë, vetëm 5 deri në 8 % të buxhetit për shërbime ndahet për
hulumtime, ndërsa edhe më pak për shërbime këshillëdhënëse.
6.40 Mbështetja në bujqësi duhet të synojë investimet publike në mallra publike.
Infrastruktura e besueshme dhe efektive në kosto në zonat rurale është parakusht për investime
në agro-përpunim dhe duhet të jetë prioritet për përmirësim, në veçanti në sektorin e energjisë.
Këto investime janë përgjegjësi e Qeverisë kosovare, por mund të bazohen në nevojat e
shprehura dhe kërkesat e sektorit privat. Përveç infrastrukturës së energjisë dhe transportit, këto
investime në mallra publike duhet të përfshijnë infrastrukturën e ujitjes, të komunikimit, objekte
66
Në Bosnje dhe Hercegovinë, p. sh., subvencionet e drejtpërdrejta për një numër të produkteve bujqësore janë
duke u ofruar në entitete dhe kantone dhe janë në rritje që nga viti 2004. Mbështetja e ndërlidhur me prodhim
përbën më shumë se 70% të përkrahjes së Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës për bujqësi, në krahasim me 25%
të Republikës Serbe. Edhe pse nuk ka seri kohore në dispozicion për shpenzime bujqësore në nivele të ulëta të
qeverisë, ka dëshmi që kantonet dhe komunat kanë ngritur shpenzimet për subvencione. Por bujqësia e Bosnjës nuk
ka treguar shenja të mesatares së përmirësuar të konkurrueshmërisë. 67
Bashkimi Evropian ka përllogaritur se në BE15 në vitin 2005, rreth 57% të transferimeve u ndan për vetëm 6% të
prodhuesve, ndërsa në EU25, rreth 80% të transferimeve u ndanë për vetëm 20% të prodhuesve.
112
publike të ruajtjes, tregje me shumicë dhe pajisje për testime laboratorike. Investimet e tilla do
të rritnin opsionet e përkohshme dhe hapësinore në dispozicion ashtu që bujqit të marrin çmime
më të larta. Disa shembuj përfshijnë:
• Investimi në krijimin e tregjeve moderne me shumicë. Mangësi të mëdha në
logjistikën kosovare që ndikojnë negativisht në eksportin hortikulturor është
mirëmbajtja e dobët e rrugëve dhe mungesa e depove dhe objekteve të ftohta për
ruajtje. Tregu me shumicë jo vetëm që mundëson krijimin e një çmimi të vetëm për
një mall, por kryen edhe funksione të ruajtjes dhe deponimit dhe mundëson
zgjerimin ekonomik gjatë transportimit të produkteve. Nëse dizajnohet dhe
menxhohet mirë, tregjet me shumicë mund të kenë rol vital në kanalizimin e
llojllojshmërisë së produkteve për konsumatorë.
• Financimi ose bashkëfinancimi i laboratorëve certifikues për të verifikuar cilësinë e
prodhimit privat të farërave si dhe laboratorë të akredituar për të ndihmuar me
zbatimin dhe verifikimin e standardeve të përmirësuara sanitare dhe fitosanitare,
nëse nuk mund të përdoren pajisjet laboratorike në rajon.
6.41 Nëse Qeveria konsideron ofrimin e përkrahjes së drejtpërdrejt për bujqit dhe
përpunuesit, do të ishte mirë të shikojë drejtimet e politikave të ardhshme të BE-së.
Kosova mund të bëjë rrugë direkte aty ku është orientuar edhe politika bujqësore e BE-së duke
shpenzuar më shumë në zhvillimin rural (Politika e Përbashkët Bujqësore [CAP] Shtylla 2) dhe
t‘i shmanget rritjes së mbështetjes në treg (CAP Shtylla 1). Kjo qasje do t‘i ndihmonte Kosovës
për t‘u përgatitur për qasje në mbështetje financiare të BE-së nën Instrumentin e Para-
Anëtarësimit për Zhvillim Rural (IPARD), i cili do të mund të ofronte miliona euro për sektorin
bujqësor të Kosovës. Të dyja IPARD dhe CAP Shtylla 2 përfshijnë ofrimin e granteve për
investime për të rritur konkurrueshmërinë dhe për të ndihmuar në arritjen e qëllimeve tjera.
Masat për zhvillim rural të parapara në Planin për Bujqësi dhe Zhvillimin Rural janë në
përputhje me IPARD dhe CAP.
6.42 Përfundimisht, Qeveria duhet të ngritë kapacitetin e vet për hartimin e politikave
bujqësore. Është me rëndësi të përforcohen kapacitetet e Ministrisë së Bujqësisë përmes
arsimimit, trajnimit dhe ndihmës teknike ashtu që të zhvillohen politika efektive dhe programe
mbështetëse. Një fushë tjetër prioritare është rritja e kapacitetit të Qeverisë për t‘u marrë me
çështje të tregtisë në kontekstin e CEFTA-së dhe marrëveshjeve tjera tregtare, ashtu që Kosova
të mund të negociojë kushte më të favorshme. Gjithashtu, ndryshimet klimatike janë dhe do të
bëhen çështje më e rëndësishme e politikave. Ministria e Bujqësisë, me ndihmën e donatorëve,
duhet të fillojë me avancimin e njohurive ashtu që të ngritë kapacitetet në këtë fushë. Kosova ka
bërë disa hapa shumë pozitiv në lidhjen me politikën bujqësore, p.sh. në vitin 2004, me
shfuqizimin e tarifave doganore dhe TVSH-së për shumicën e kategorive të inputeve bujqësore
si dhe tatimeve apo ngarkesave tjera në eksport.
F. REKOMANDIMET KRYESORE
6.43 Disa nga rekomandimet për rritjen e konkurrueshmërisë bujqësore të Kosovës
mund të zbatohen relativisht shpejt dhe me një kosto të ulët për financa publike, ndërsa të
tjerat kërkojnë përpjekje më të mëdha dhe disa vite për t’u plotësuar. Prioritizimi i
113
zbatimit të tyre duhet të bazohet në ndikimin potencial, lirinë e zbatimit dhe shkallën
aktuale të mbulimit. Matrica e veprimit në vijim (Tabela 27) ofron një përmbledhje të
rekomandimeve për zhvillimin e tregjeve bujqësore në Kosovë, bashkë me një vlerësim të afatit
për zbatimit dhe shkallës së mbulimit të projekteve ekzistuese ose të planifikuara.
Tabela 27: Matrica me veprime të rekomanduara për zhvillimin e tregjeve bujqësore në Kosovë
Veprimet afatshkurta (1-2 vite)
Aktiviteti Veprimet aktuale dhe të
planifikuara Politikat mbi tokën
Fillo me zbatimin e programit të politikës mbi
tokën siç është paraparë me Strategjinë dhe Planin
e Punës të Agjencisë Kadastrale të Kosovës
Regjistro dhe azhurno të dhënat mbi tokën në bazat
e të dhënave elektronike
Vazhdo dhe zgjero programin për konsolidimin e
tokave të filluar në vitin ‘80, i cili ndihmon
pjesëmarrësit që të shkëmbejnë, blejnë dhe shesin
parcelat e tokës
Qeveria ka miratuar Strategjinë
dhe Planin e Punës
AKK është duke krijuar një
sistem të ri informativ për tokat
me ndihmën e donatorëve
MBPZHR është duke udhëhequr
një projekt, por duhet koordinim
më i mirë me AKK
Mjedisi i biznesit
Ngritja e qasjes në financa rurale
Përfundo privatizimin e NSH-ve bujqësore
Përkrah lidhjen ndërmjet bujqve dhe përpunuesve
përmes krijimit të organizatave të prodhuesve
Zbato një sistem të marrjes së depove
Përmirëso dhe zbato ligjin për kontratat
MBPZHR menaxhon një grant
program në favor të bujqve
Disa asociacione janë themeluar
me mbështetjen e programeve të
financuara nga USAID
Tregjet për inpute
Zhvillo një sistem për testim vendor/rajonal të
specieve të bimëve për të përmirësuar
karakteristikat e tyre prodhuese
Krijo një sistem informativ të tregut (SIT) që
përfshin informatat edhe për inpute
Lanso program trajnimi rreth përdorimit të
përzierjes adekuate të plehrave, pesticideve dhe
menaxhimit të integruar të dëmtuesve dhe për
metodat alternative të menaxhimit të inputeve
Aktivitetet e financuara nga
donatorët janë duke ndihmuar në
krijimin e SIT, por të dhënat janë
ende të cilësisë së dobët
Aktivitetet e financuara nga
donatorët janë duke mbështetur
disa trajnime
Siguria në ushqim
Forcimi i kapacitetit të Agjencisë për Ushqim dhe
Veterinari dhe roli i saj koordinues me palët tjera
me interes dhe agjencitë qeveritare
Zhvillimi i rregullimeve institucionale për shërbime
laboratorike dhe certifikuese me vendet e rajonit
Qeveria ka miratuar një ligj që i
jep kapacitet më të madh
koordinues Agjencisë për
Ushqim dhe Veterinari
Shpenzimet publike
Rritja e kapacitetit të Qeverisë për hartimin e
politikës bujqësore
Ndarja e shpenzimeve publike për mbështetje
bujqësore të orientuar kah shërbimet-investimet
MBPZHR është duke ndarë më
shumë fonde për këtë qëllim
MBPZHR ka filluar me
114
Ofro grante adekuate ose bashkëfinancim për
investimet private me një aspekt publik të mirë, për
shembull objektet për ruajtje të produkteve
bujqësore ose punktet për grumbullimin e
qumështit
menaxhimin e programit të
granteve për bujqit
Veprimet afatmesme (2-5 vite)
Aktiviteti Politika mbi tokat
Zbato programon e politikës mbi tokat siç është paraparë në Strategjinë dhe Planin e Punës së
AKK-së
Mjedisi i biznesit
Krijo ‗one-stop-shops‘ me shërbime këshillëdhënëse dhe administrative të biznesit për bujq në
komunat rurale
Inkurajo investimet e huaja të drejtpërdrejta duke përmirësuar mjedisin e investimeve në Kosovë
(shih rekomandimet në Kapitujt 2 dhe 3)
Siguria në ushqim
Vazhdo me miratimin e sistemit të sigurisë në ushqim në përputhje me atë të BE-së
Zhvillo rregullimet institucionale për shërbimet laboratorike dhe certifikuese me vendet e EJL-it
Puno për integrimin e plotë të standardeve SPS brenda rajonit dhe elimino barrierat jotarifore
Shpenzimet publike
Investo në zgjerimin e shërbimeve këshillëdhënëse për biznes
Përkrah sektorin privat për përmbushjen e kërkesave të sigurisë në ushqim të BE-së dhe
avancimin e gradave, standardeve dhe paketimit
Apliko sistemin informativ bujqësor të BE-së (regjistrimin e fermave dhe Sistemi për
Kontrollim dhe Administrim të Integruar)
Harmonizo programin e mbështetjes bujqësore me objektivat e IPARD
Forco hulumtimet dhe arsimimin e orientuar kah tregu bujqësor dhe organizo program të
shkëmbimit rajonal
Bëjë investime strategjike në infrastrukturën e marketingut publik, siç janë tregjet me shumicë
Investo në laboratorë testues për të përmirësuar standardet
Veprimet afatgjata (5-10 vite)
Ofro siguri në shfrytëzimin e tokës dhe një treg të tokave që funksionon mirë
Harmonizo në tërësi politikën bujqësore të Kosovës me CAP të BE-së
Kompleto reformën e sistemit të hulumtimit dhe arsimimit bujqësor
Përmirëso infrastrukturën rurale në përgjithësi, përfshirë energjinë, komunikimin dhe transportin
115
Aneksi 1: Rezultatet e BEEPS 2009: Firmat janë përgjigjur në barrierat e biznesit (2008)
Burimi: www.enterprisesurveys.org.
Tatimet
Korrupsioni
Shkathtësitë dhe arsimimi i
punëtorëve
Rryma elektrike
Qasje në financa
Krimi, vjedhjet dhe trazira
Administrimi i tatimeve
Telekomunikimi
Përqindja e firmave
Qasja në prona
Transporti
Licencat afariste dhe lejet
Rregulloret e doganave dhe të tregtisë
Rregulloret e punës
Kosovë Evropë dhe Azi Qendrore Evropë Juglindore
Qykatat
116
Aneksi 1: Rezultatet e të bërit biznes 2010: Liria e të bërit biznes në Evropën Lindore dhe Azinë
Qendrore
Burimi: Banka Botërore (2010a), www.doingbusiness.org.
117
Aneksi 3: Shqyrtimi i infrastrukturës së transportit
Rrugët
Kosova me gjasë do të vazhdojë me rritjen e madhe të pronësisë së veturave dhe përdorimin prej 3
përkatësisht 6 për qind.68
Sikur në vendet tjera të Evropës, komunikacioni i veturave të udhëtarëve
pritet të rritet me shkallë shumë më lartë sesa komunikacioni komercial. Për rrjetin kryesor dhe rajonal
rrugor, duke përdorur një set bazë të komunikacionit të vitit 2006 prej një mesatare vjetore të trafikut
vjetor (AADT) të 10,538 përkatësisht 4,44869
me skenarin e një zhvillimi të moderuar70
, AADT deri në
2020 do të jetë rreth 19.500 në rrjetin kryesor rrugor dhe 8.200 në rrjetin rajonal rrugor. Për seksionet ku
pritet që komunikacioni të jetë më i ngarkuar, pikërisht rreth Prishtinës, parashihet që të dy korridoret (6
dhe 7) të kompletohen deri në vitin 2012 dhe do të kenë një rrjedhë prej rreth 25,000 deri në 50,000
vetura në ditë deri më 2022 (COWI 2006).71
Rrjeti rrugor aktualisht shtrihet në rreth 8,000 kilometra, por është i kufizuar në spektër dhe
cilësi. Kosova ka 630 km të rrugëve primare, 1,295 km të rrugëve dytësore dhe rreth 6,571 të rrugëve
lokale. Dendësia e rrjetit rrugor është rreth 0.88 km/km2 që është mbi mesataren rajonale të Ballkanit
Perëndimor prej 0.56 km/km.2 Megjithatë, me një masë tjetër të dendësisë rrugore (kilometra rrugë për
1,000 banorë), Kosova është prapa vendeve tjera të rajonit dhe vendeve tjera me të hyra mesatare të
ulëta. Kosova ka 4 km për 1,000 banorë, në krahasim me 8,6 km për 1,000 banorë në ekonomitë e
tranzicionit. Një studim i kohëve të fundit i Departamentit për Infrastrukturë Rrugore (DIR) ka
konkluduar se 88% të rrugëve primare dhe 74% të rrjetit të rrugëve rajonale janë në gjendje të mirë.
Megjithatë, një studim tjetër ka raportuar se 94% të rrugëve të inspektuara në rrjetit lokal janë në gjendje
të dobët ose shumë të dobët dhe kanë nevojë për rindërtim urgjent. Një studim i kohëve të fundit i bërë
nga Banka Botërore në rajon tregon qartë se ekziston një lidhje ndërmjet rrugëve të mira lokale dhe
zbutjes së varfërisë (Banka Botërore 2008c).
Rrjeti transportues urban është duke treguar shenja të konsiderueshme të tendosjes. Popullata e
Prishtinës është dyfishuar gjatë dekadës së fundit dhe aktualisht përllogaritet ndërmjet 450,000 dhe
600,000 banorë.72
Ka vlerësime për rreth 80,000 vetura të regjistruara në qytet dhe rreth 200,000 vetura
që qarkullojnë brenda kufijve komunal në çdo ditë pune. Ka mungesë të madhe të parkingut në qendër të
qytetit dhe vetëm 15 udhëkryqe në Prishtinë kanë semaforë, të cilët janë duke u modernizuar aktualisht
pasi që nuk punojnë të gjitha. Ato që funksionojnë mbështeten në një sistem që është mbi 30 vjet i vjetër
dhe është dizajnuar në Rusi. Zhvillimi ekonomik në dhe rreth Prishtinës dhe rritja e shoqëruar e numrit të
veturave, është duke shkaktuar tendosur shumë infrastrukturë e transportit urban.
Strategjia dhe Plani i Veprimit për Transportin Multi-Modal e Qeverisë ka vënë para vetes një
agjendë ambicioze të investimeve në planin afatgjatë. Zhvillimi i korridoreve strategjike 6 dhe 7 është
prioritet i lartë i autoriteteve në Kosovë. Kostoja e përllogaritur për korridorin 6 është 834 milion euro,
ndërsa për korridorin 7 1.15 miliardë euro. Një deklaratë e kohëve të fundit e prioriteteve e Qeverisë, ka
theksuar rëndësinë e përmirësimit të rrjetit të transportit dhe integrimin e plotë të tij në rrjetin rajonal
(Kosovë 2008). Zhvillimi i dy rrugëve – të cilat janë rrugët për Observatorin e Transportit të Evropës
68
Sipas Zyrës Ndërlidhëse të Komisioni Evropian në Kosovë (2008d), rritja mesatare gjatë shtatë viteve të fundi
ishte 4 për qind. 69
AADT më i lartë i vërejtur në rrjetin rajonal rrugor është përdorur për shkak të të dhënave të pamjaftueshme në
vitin 2006 70
Përdorimi i shkallës lineare të zhvillimit në vit prej 4.5 për qind për të gjitha veturat. 71
Kalkulimi supozon 80 deri në 2 për qind ndarje ndërmjet veturave të udhëtarëve dhe veturave komerciale me një
njësi pcu ekuivalente prej 1 përkatësisht 2. 72
Vlerësimet rreth popullatës së Prishtinës ndryshojnë varësisht nga burimi.
118
Juglindore (SEETO) në rrjetin bazë të rrugëve73
—janë shumë të rëndësishme për ekonominë e Kosovës
dhe të rëndësisë strategjike për rajonin, pasi që përbëjnë lidhjet kryesore në rrjetin rajonal të transportit
dhe kryeqyteteve të shteteve rajonale, derisa në të njëjtën kohë lidhin qytetet kryesore dhe qendrat
ekonomike brenda Kosovës (MTPT 2008).
Nga dy rrugët, Qeveria e Kosovës ka vendosur për zhvillimin e Korridorit 7, autostrada Vermicë–
Prishtinë–Merdar, si prioritet i menjëhershëm për investim. Kjo rrugë e identifikuar si Korridori 7
në Rrjetin Bazë të Transportit të EJL-it do të lidh Adriatikun me Shqipërinë Veriore, kalon Vërmicën
(kufirin me Shqipërinë), në jugperëndim të Prishtinës dhe lidhet në Merdar me Serbinë dhe Korridorin X
të Rrjetit Trans-Evropian në verilindje. E tërë autostrada brenda Kosovës është rreth 117 km e gjatë dhe
përllogaritjet preliminare e vënë koston e ndërtimit në rreth €750 milion deri në €1 miliardë. Është bërë
dizajnimi për korridorin 7 dhe disa seksione tani më janë përmirësuar (M9 nga Prishtina në Pejë dhe M2
në jug të Prishtinës) dhe ndërtuar (seksioni i parë i Korridorit 7 nga kufiri me Shqipërinë deri në Prizren)
me financim të BKK-së. Qeveria planifikon të investojë 300 milion Euro në rrugë gjatë viteve 2010-
2012 dhe të kërkojë financim shtesë prej 480 milion euro për Korridorin 7 dhe 310 milion euro për
Korridorin 6.74
Në periudhën e njëjtë, nevojat e mirëmbajtjes (të mbledhura dhe aktuale) të rrugëve
rajonale dhe magjistrale kapin shumën prej 115 milion,75
që është shumë më e lartë sesa 41 milionët e
planifikuar për mirëmbajtje për vitet 2010–12.76
Rreth tri të katërtat e rrjetit rrugor janë nën përgjegjësinë e komunave, mirëpo fondet e limituara
i parandalojnë nga përmbushja e përgjegjësive të tyre. Komunat pranojnë një grant të përgjithshëm
nga BKK për të mbuluar një numër të madh të funksioneve. Prioritetet e shumta për këto fonde vijnë nga
të gjitha sektorët, dhe brenda nevojës për infrastrukturë: zgjidhja ndërmjet shpenzimeve kapitale ose
periodike. Në nivel lokal, kjo rezulton me humbjen e mirëmbajtjes ndaj sektorëve tjerë të favorizuar ose
ndaj ndërtimit të ri. Ka pasur probleme edhe me kapacitete në nivel lokal, kryesisht në aspektin e aftësive
teknike dhe planifikim financiar. MTPT ka zbatuar një program të konsiderueshëm të punëve kapitale në
vitin 2008,77
në bashkëfinancim me komunat, për të filluar me përmirësimin e gjendjes së rrjetit të
rrugëve lokale, por ende mbesin çështje substanciale për t‘u rregulluar. Një çështje tjetër janë rrugët
joadekuate të transitit ose rrugët kryesore dhe rajonale që kalojnë përmes komunave. Edhe pse MTPT
ofron fonde për komunat për ndërtimin e ri të këtyre rrugëve, mirëmbajtja e tyre nën ligjin aktual është
teknikisht përgjegjësi e komunave. Kjo është e ndryshme nga praktika brenda Bashkimit Evropian dhe
vendeve tjera të rajonit, ku rrugët transit ndërtohen dhe mirëmbahen nga qeveritë qendrore.
Hekurudhat
Kosova ka 333 km të sistemit hekurudhor me një shirit dhe të paelektrifikuar me gjerësi
standarde të shinave, dhe pavarësisht mirëmbajtjes së kufizuar, është në gjendje të mirë për shkak
të trafikut të limituar. Binarët shtrihen nëpër terrene malore me tunele dhe ura. Në parim, janë dy linja
(veri për në jug) dhe (verilindje për në perëndim). Veri-jug përshkon vendin nga kufiri me Serbinë
(stacioni Leshak) deri në kufirin me IRJ të Maqedonisë (stacioni i Hanit të Elezit) për një total prej 148
km në Korridorin 10 të SEETO-së. Linja verilindje për në perëndim ka tri degë: linjën lindore nga kufiri
73
SEETO ka bërë një konsensus rajonal për të trajtuar problemet dhe për të zhvilluar një rrjet bazë të transportit në
rajon përbërë nga korridoret e rrjetit Trans-Evropian të rajonit dhe rrugëve tjera strategjike duke lidhur kryeqytetet,
qendrat rajonale dhe portet dhe vendkalimet kufitare kryesore.
75
Analiza HDM-4 e rrjetit rrugor të Kosovës ofruar nga MTT në shtator 2009.
77
Ndarja buxhetore për vitin 2008 është 17.2 milion euro.
119
me Serbinë (stacioni Podujevë) deri në Fushë Kosovë, total prej 45 km; linja perëndimore nga Fushë-
Kosova në Pejë, totali prej 81km dhe linja perëndim-jug nga Klina në Prizren me 58 km (Tabela A3.1)
shpejtësia maksimale është 70 km në orë, edhe pse gjeometria e pjesëve të rrjetit do të mundësonte
shpejtësi deri në 160 km në orë, edhe pse investimet në binarë për të arritur atë shpejtësi është e
paarsyeshme nga komunikacioni i paraparë. Rindërtimi ka qenë objektivi kryesor i ndihmës së
donatorëve deri tani, duke u përqendruar në riparimet urgjente të rrjetit kryesor duke lënë çështjen e
mirëmbajtjes të patrajtuar. Sistemi i sinjalizimit është në proces të riparimit.
Tabela A3.1. Lokacioni dhe gjatësia e linjave hekurudhore në Kosovë
Linja Seksioni Gjatësia
(km)
Statusi
Jug Hani i Elezit Fushë
Kosovë
62.8 E hapur për kargo dhe udhëtarë
Veri Fushë
Kosovë Leshak
78.5 Funksionim i kufizuar
a
Perëndim
Fushë
Kosovë Pejë
81.2 E hapur për kargo dhe udhëtarë
Klinë Prizen 58.3 Funksionim i kufizuarb
Lindje
Fushë
Kosovë Bardhosh
14.2 E hapur për kargo
Bardhosh Merdar 38.0 Nuk operon
Totali 333.0 Burimi: Plani i Punës së Hekurudhave të Kosovës dhe Korniza Afat-Mesme e Shpenzimeve 2010-2012
a. Hekurudha e Kosovës nuk lejohet të operojë në veri të Mitrovicës.
b. Në këtë linjë, trenat operojnë në seksionin Klinë-Xërxë.
Edhe pse transporti i mallrave ka filluar të operojë në linjën veriore, transporti në linjën veriore
nga Zveçani deri në kufi me Serbinë është ndalur në vitin 2008. Ky seksion i linjës veriore është
―zaptuar‖ nga Serbët në veri pas deklaratës së pavarësisë në shkurt 2008 dhe si rezultat trenat në pronësi
të Hekurudhave të Kosovës, e cila menaxhon infrastrukturën hekurudhore në Kosovë dhe operon me
shërbimet e bartjes së udhëtarëve dhe mallrave, operojnë vetëm deri në Mitrovicë, por nuk e lidhin
Zveçanin me pjesën veriore të Kosovës.78
Ndërsa, Hekurudhat e Serbisë operojnë me tre trena në ditë
ndërmjet Zveçanit dhe Kralevës dhe një ndërmjet Zveçanit dhe Beogradit.
Pajisjet janë kryesisht të vjetruara dhe në gjendje të rëndë, përveç disa vagonëve dhe
lokomotivave të dhënë si donacion dhe disa përvetësimeve.79
E tërë flota ka 9 lokomotive, 4 sete të
njësive të shumëfishta të naftës (DMU), 13 vagonë të udhëtarëve dhe 18 vagonë të mallrave. Tetë prej
nëntë lokomotivave janë të vjetra nga vitet ‘60 ose më të vjetra – një prej tyre nuk funksionon – por janë
në gjendje të mirë për shkak të mirëmbajtjes së mirë. Disa burime janë duke u zgjeruar tani rreth
mirëmbajtjes dhe investimeve në rrjetit hekurudhor, kryesisht për shkak të pengesave dhe paqartësive
financiare rreth zhvillimit të traktatit rajonal të transportit.80
Megjithatë, hapja e rrjeteve regjionale
strategjike ose zhvillimi i industrive të reja ekstraktuese si dhe nevoja për të lëvizur mallra të mëdha të
78
Në dhjetor 2005, Hekurudhat e Kosovës, të njohura më parë si hekurudhat e UNMIK-ut, u shndërruan në
kompani të re me emrin Hekurudhat e Kosovës, Sh. A. 79
Hekurudha kohëve të fundit ka blerë një lokomotivë dizel G1700 dhe ka pasur njësi të shumëfishta dizel nga Suedia. 80
Në vitin 2008, Hekurudhat e Kosovës plasuan të hyrat neto – të hyrat pa shpenzime operacionale – prej 1.24 milion euro.
120
rënda pritet të çojnë në ngritje të kërkesave për investime si në infrastrukturë hekurudhore ashtu edhe në
pajisje tjera.
Një platformë intermodale logjistike operon në Miradi, 15 km në jugperëndim të Prishtinës. HK
kanë filluar me zhvillimin e terminaleve të kontejnerëve në vitin 2004. Në vitin 2006, 1.105 kontejnerë
kaluan përmes terminalit duke u rritur në 1,188 në vitin 2007, para se të bien në 941 në vitin 2008.
Arsyeja kryesore për rënie të kontejnerëve është greva e gjatë në portin e Selanikut në vitin 2008, që ka
pasur efekt të drejtpërdrejt në një numër të kontejnerëve të transportuar. Shërbimet e terminalit të
kontejnerëve krijuan të hyra të konsiderueshme prej rreth 170,883 milion në 2008; në krahasim me 3.45
milion të gjeneruara nga transporti i mallrave në po atë vit. Përmes këtij terminali të kontejnerëve, HK
ofron transport intermodal, që i mundëson të konkurrojë me sektorin rrugor.
Strategjia dhe Plani i Veprimit Multi Modal i Qeverisë ka një plan ambicioz për investime në
hekurudhë, edhe pse ky është një numër i vogël në krahasim me programin për investime rrugore
(A3.1). Në KAMSH-in aktual, projektet hekurudhore nuk kanë fonde te ndara nga BKK. Objektivi i
dhënë është që të rritet shpejtësia në këtë korridor deri në 160 km në orë, që do të kërkonte, ndërmjet
tjera, elektrifikimin dhe ndërtimin e një shiriti të dytë të hekurudhës në një numër të seksioneve. Vlera
totale e investimit të domosdoshëm vlerësohet të jetë rreth 470 milion euro. Megjithatë, kostoja duhet të
zvogëlohet në mënyrë të konsiderueshme nëse vendoset të rritet shpejtësia deri në 120 km në orë ose më
pak, që do të ruante përbërjen dhe nivelin aktual të komunikacionit të projektuar.
traffic.
Ilustrimi A.3.1 Investimet e planifikuara në infrastrukturë hekurudhore 2009 – 2030
Burimi: Qeveria e Kosovës (2009).
4 : Shirit i vetëm elektrifikim a 160 km/h
5 : Shirit i vetëm 160 km/h
6 : Shirit i vetëm 160 km/h
2 : Shirit i dyfishtë rific a
7 : Shirit i vetëm 160m/h
8 : Shirit i vetëm 160 km/h
Vrbnica
3 : Shirit i Dyfishtë elektrifikim a tion 160 km/h
1 : Shirit i dyfishtë elektrifikim a tion 160 km/h
121
Plani për investime hekurudhore duhet të plotësohet me reforma institucionale në këtë sektor. Ka
pasur progres të konsiderueshëm në kornizën ligjore dhe rregullative të sektorit hekurudhor në vitin
2008. Ligji i ri (qershor 2008) synon ta sjellë më afër legjislacionin nacional me acquis communautaire
të hekurudhave.81
Aplikimi më i rëndësishëm në ligjin e ri ka të bëjë me ndarjen e HK-së në dy organe;
njëri përgjegjës për operimin dhe mirëmbajtjen e infrastrukturës, dhe tjetri përgjegjës për operimin e
trenave. Për zbatimin e këtij seksioni të ligjit, në vitin 2009, Qeveria ka filluar me përgatitjet ligjore për
krijimin e dy kompanive aksionare: Infrastruktura e Hekurudhave të Kosovës, Sh. A. (INFRAKOS) dhe
Operacionet e Transportit Hekurudhor të Kosovës, Sh. A. (TRAINKOS). Megjithatë, Këshilli i
Ministrave ende nuk e ka miratuar ndarjen ligjore. Ligji po ashtu parasheh krijimin e një autoriteti të
pavarur rregullativ të hekurudhave për të rregulluar këtë sektor.
Një numër i reformave institucionale hekurudhore janë të domosdoshme. Aktualisht, çështjet e
ndërlidhura me hekurudha në MTPT trajtohen nga Departamenti për Hekurudha dhe Aviacion Civil.
Reformat kyqe të cikat janë të domosdoshme për sektorin hekurudhor janë, si vijon:
Themelimin e departamentit për hekurudha brenda MTPT, financuar nga buxheti.
Departamenti i ri për hekurudha duhet të hartojë legjislacionin për themelimin dhe
mbikëqyrjen e autoritetit rregullativ të hekurudhave, organit licencues, autoritetit të
sigurisë dhe organit për hetimin e aksidenteve siç është paraparë me acquis
hekurudhore të BE-së.82
Departamenti për hekurudha duhet të hartojë aktin e hekurudhave që duhet miratuar
nga MTPT.
Të ndahen operacionet e menaxhimit dhe financiare dhe infrastruktura e
hekurudhave të Kosovës dhe pastaj të krijohen kompani të veçanta.
81
Acquis communautaire përmban të gjithë legjislacionin përkatës të BE-së (direktivat, rregulloret dhe kështu me
radhë) për këtë sektor. 82
Qeveria ka emëruar konsulentë për të ndihmuar në themelimin e autoriteteve rregullative të hekurudhave dhe
është duke planifikuar t‘i themelojë ato deri në fund të vitit 2010.
122
Aneksi 4: Studimet e rasteve
Bartësi nacional i mallrave – Udhëtimi nga Porti i Bari për në Prishtinë
Bartësi i mallrave importon mallra bujqësore në Prishtinë nga jashtë përmes Portit të Barit në Mal të
Zi, distancë prej 182 km. Me qëllim të importimit, është e domosdoshme marrja e licencës për import
që kushton 24 euro si dhe pagesat jozyrtare shtesë. Nëse mallrat e importuara arrijnë dhe importuesi
ende duhet ët merr licencën, zyrtari kryesor për inspektimin e këtyre mallrave mund të merr licencën
dhe të paguajë 60 euro pa dhënë faturë. Kjo mund të jetë problematike pasi që bartësi i mallrave nuk
mund t‘i dëshmojë klientit këtë shpenzim shtesë. Për Port duhet paguar rreth 200–300 euro për
kontejner dhe i duhet rreth dy ditë për shkarkimin e anijes dhe një ditë për të arritur kontejneri deri në
Pejë përmes kamionit (zakonisht 24 tonë). Pagesa e transitit është hequr dhe nuk pagesa jozyrtare në
Port, por duhet bërë një pagesë ekologjike prej 10 deri 25 euro. Vozitësi i kamionit deklaron në Port se
kargo shkon transit për në Kosovë; vendoset bomba në ngarkesë dhe verifikohet nëse ngarkesa i
plotëson kërkesat për transit të ngarkesave të Malit të Zi. Kosto totale e transportit nga Porti i Barit
deri në Prishtinë është ndërmjet 1,200 dhe 1,300 euro. Gjithashtu është rrugë qarkore pasi që rruga
është malore, ndërsa rruga e drejt dhe e rrafshët do të ishte më e shpejta, mirëpo nuk mund të bëhet
për shkak se duhet kaluar nëpër Serbi. Një pagesë shtesë prej 20 euro duhet bërë për policinë e trafikut
në Mal të Zi. Në kufi të Malit të Zi, zyrtarët verifikojnë dokumentacionin dhe nëse është prishur
bomba, një proces i shpejtë që merr rreth 30 minuta, pastaj kamioni vazhdon rrugën për në kufirin e
Kosovës në Kullë. Në kufi, ka shumë kamionë dhe koha e pritjes është rreth një orë. Në Kullë, policia
dhe doganierët kontrollojnë kamionin dhe dokumentacionin, një procedurë që merr rreth 10 minuta
dhe nëse çdo gjë është në rregull, kamioni lejohet të shkojë rreth 18 km deri në terminalin doganor të
Pejës ku bëhet zhdoganimi. Kostoja për qëndrim në terminal doganor është 41 euro në ditë, edhe në
praktikë duhen rreth 4 deri në 5 orë për zhdoganim.
Kompania për përpunimin e patateve
Kompania kultivon dhe shet patate si dhe prodhon patatina dhe pomfrit. Deri në vitin 2006, Rumania
ishte tregu më i madh, por pas hyrjes së saj në BE, firma nuk kishte mundësi të eksportit për shkak të
mospërmbushjes së standardeve, por pasi që i plotësoi ato standarde në vitin 2008, eksporti rifilloi
prapë. Që nga viti 2008, firma është ballafaquar me faktin që Serbia nuk njeh certifikatat fitosanitare
të lëshuara nga Kosova. Tregjet kryesore të eksportit përfshijnë Shqipërinë, IRJ të Maqedonisë dhe
Malin e Zi. Rreth gjysma e inputeve importohen dhe një sasi e ngjashme e produkteve eksportohen.
Ndër vështirësitë kryesore të hasura nga kompania gjatë eksportimit të patates në Tiranë është cilësia e
dobët e rrugëve nga Prishtina në Tiranë dhe masat e marra nga Tirana për mbrojtjen e prodhuesve
vendor. Çmimi referues për një kg patate është 0.18 euro, ndërsa kosto reale shkon prej 0.07 deri në
0.30 cent, që ngrit TVSH në mënyrë të konsiderueshme të paguar nga kompania. Kompania nuk ka
raportuar për probleme në eksportimin e patatinave në IRJ të Maqedonisë. E vlen të theksohet se në të
dy rastet, çështjet e kalimit të kufirit nuk perceptohen si probleme kryesore mirëpo çështje kyqe janë
infrastruktura rrugore dhe kostot e larta të transportit.
Eksportuesi i verës
Ky rast përqendrohet në një eksportues vere që eksporton rreth 90 për qind të prodhimit, prej tyre 40
për qind në Gjermani. Para vitit 2008, 25 për qind të shitjeve eksportoheshin në Serbi, por pas
deklarimit të pavarësisë kjo është ndalur pasi që Serbia nuk i njeh vulat doganore të Kosovës.
Kompania importon rreth 20 për qind të inputeve, kryesisht tapat dhe shishet nga Italia dhe nga vendet
fqinje të vendeve të CEFTA-së. Ndër problemet e ballafaquara nga eksportuesi i verës janë kostot e
123
rritura të transportit, pasi që vera duhet transportuar përmes Malit të Zi, Bosnjës dhe Hercegovinës dhe
Kroacisë, në vend se të kalohet përmes Serbisë që është duke rritur koston transportimit të një kamioni
me verë prej 2,000 deri në 3,000 euro. Më parë, me vula doganore të UNMIK-ut, kamionët nga
Kosova kishin mundësi të transitit përmes Serbisë. Kostot e transportit janë rritur prej 15 deri në 23
për qind të vlerës së ngarkesës për verërat e cilësisë së mesme, derisa udhëtimi deri në Gjermani është
në dy ditë, nga një ditë sa ishte. Kostot shtesë është vështirë të absorbohen për një markë që ka çmime
të ulëta si pikë kryesore e shitjes. Çështje tjera të përmendura si problematike janë furnizimi i pasigurt
me rrymë elektrike, kërkesa për blerjen dhe përdorimin e gjeneratorëve dhe TVSH-ja e lartë dhe
tarifat tjera. Pavarësisht nga fakti që kompania zakonisht eksporton pothuajse krejt prodhimit, prapë se
prapë duhet të paguaj TVSH dhe tarifa doganore për të gjitha inputet e importuara (shishe dhe tapa).
Kompensimi i TVSH-së është i vështirë pasi që autoritetet tatimore kërkojnë kopje të deklaratës së
importit nga blerësi në BE, që nuk është e lehtë të merret.
124
Aneksi 2: Lista e rekomandimeve e bazuar në auditimin për lehtësimin e transportit dhe tregtisë
Auditimi i thjeshtuar për lehtësimin e transportit dhe tregtisë që është bërë në pjesë e dytë të vitit 2009
propozoi këto masa për përmirësimin e realizimit të përgjithshëm tregtar.
Doganat
Masat afatshkurta
Nxjerrja e Udhëzimit Administrative nga Ministria për Ekonomi dhe Financa. Aktualisht, kemi
vetëm legjislacionin primar për doganat në fuqi i cili është në përputhje me BE. Ka nevojë për
një Udhëzim Administrativ që do të zëvendësonte rregulloret dhe politikat aktuale.
Zhvillimi i një baze të të dhënave të vlerës për të zvogëluar apelet rreth vlerësimit doganor.
Përqindja relativisht e ulët e vlerave të pranuara të transaksionit nga Dogana e Kosovës tregon
për nevojën e madhe për një bazë të të dhënave të tillë. Kjo do të ndihmonte në zvogëlimin e
vonesave në zhdoganim të ndërlidhur me vlerësimin doganor.
Ulja e tarifave doganore për gjeneratorët e importuar të rrymës elektrike, që janë vital për
funksionimin e biznesit në Kosovë.
Aplikimi i një klauzole lehtësuese që mundëson transitin e subjekteve që nuk janë të themeluara
në Kosovë.
Masat afatshkurta
Krijimi i procesit elektronik të zhdoganimit. Posa të vendoset korniza e nevojshme rregullative
për nënshkrim elektronik, Dogana e Kosovës duhet të shqyrtojë kalimin nga kombinimi i
procesit zhdoganues elektronik dhe në letër në një proces të plotë elektronik.
Dogana e Kosovës dhe autoritetet tatimore duhet të përmirësojnë bashkëpunimin për të
përshpejtuar kompensimin e TVSH-së për eksporte.
Aplikimi i konceptit të AEO dhe një sistemi për përpunimi e dokumenteve para-arritjes dhe
para-nisjes.
Përmirësimi i analizës së rrezikut nga dogana për t‘u përqendruar në karrot me rrezik të lartë.
Profile të reja janë të nevojshme për të siguruar uljen e nivelit të inspeksioneve fitosanitare, të
cilat do të zvogëlojnë kohën e kaluar në kufij. Vozitësit e kamionëve duhet të informohen me
shkrim për rezultatin e analizës së rrezikut të automatizuar çdo herë që përpunohet deklarata e
tyre. Kjo është një procedurë e pranuar gjerësisht për të përmirësuar transparencën.
Agjencitë tjera kufitare
Masat afatmesme
Të sigurohet që orari i punës së agjencive të ndryshme doganore të harmonizohet. Kohët e
kalimit të kufirit dhe kostot duhet të zvogëlohen me një kombinim të këtyre masave: AVUK të
125
punojë të shtunën dhe të dielën në PK më të ngarkuara ashtu që orari i punës të jetë i njëjtë me
doganierë dhe të tjerët të përfshirë në operimin e vendkalimeve kufitare me orar 24/7 duke rritur
numrin e orëve të punës dhe bashkëpunimin ndërmjet doganave, agjencive ushqimore dhe
sanitare dhe bankave komerciale. Duke marrë parasysh kostot, kjo mund të aplikohet në Han të
Elezit dhe në Kullë si pilot projekte.
Thjeshtëzimi i rregullave të bartjes së kargos në stacione doganore. Rregullat për bartjen e
kargos në stacione doganore duhet të thjeshtohen për të mundësuar automjeteve më të vogla
transportuese të lëshojnë stacionin doganor para përfundimit të procesit të zhdoganimit.
Rritja e njohjes së certifikatave të cilësisë dhe sanitare të vendeve fqinje.
Masat afatmesme
Zbatimi i strategjisë qeveritare të MIK-ut. Kjo përfshin rritjen e numrit të operacioneve të
përbashkëta; organizimin dhe zbatimin e aksioneve të përbashkëta në bazë të analizave të
rrezikut; dhe trajnimin për ligjet e agjencive kufitare.
Krijimi i stacioneve të përbashkëta kufitare me vendet fqinje. Mund të jetë e dobishme të
iniciohet bashkëpunimi me fqinjët për të identifikuar vendkalimet kufitare në të cilat mund të
zvogëlohet koha e zhdoganimit përmes stacioneve të përbashkëta kufitare.
Avancimi i vazhdueshëm i stacioneve doganore dhe infrastrukturës së kalimit kufitar.
Zhvillimi i vazhdueshëm i kornizës institucionale për të siguruar që akreditimi, certifikimi dhe
standardizimi të zhvillohen dhe aplikohen në mënyrë efektive. Vlerësimet e konformitetit janë të
domosdoshme për të siguruar përputhshmëri me standarde, përfshirë aktivitetet e vlerësimit të
konformitetit të palëve të treta siç janë: testimi, inspektimi dhe certifikimi. Vendosja e
infrastrukturës për certifikim të konformitetit është e shtrenjtë dhe nuk është e qartë nëse Kosova
ka hapësirën fiskale të nevojshme. Në vend të saj, duhet të shqyrtohen mundësitë e shfrytëzimit
të infrastrukturës së vendeve fqinje.
Shërbimet e transportit rrugor
Këto janë rekomandimet kyqe për forcimin e sektorit të kamionëve transportues:
—Përmirësimi i regjistrimit të licencave
—Kërkimi i operatorëve vetanak për t‘u përputhur me standardet operacionale
—Inkurajimi i industrisë për të themeluar një organ për përfaqësimin e industrisë së
transportit rrugor
—Të sigurohet që inspektimet e automjeteve të bëhen në përputhje me ligjin dhe të
vendosen kontrollet rrugore të të gjitha automjeteve në baza të rastit.
126
Aneksi 3: Ngritja e fuqisë punëtore femërore dhe normat ekzistuese sociale e kulturore
Kuptimi tradicional i roleve gjinore brenda familjes dhe shoqërisë kufizon qasjen e femrave në tregun e
punës. Këto shtrihen nga perceptimet sociale që i rrethojnë femrat, siç janë roli i femrave është në shtëpi
dhe punë të caktuara nuk janë adekuate për femra; pranimi social i punës do të kontestohet nga familja e
menjëhershme dhe rrethi shoqëror; miratimi i rreth është vendimtar. Për të mësuar më shumë për këto
norma sociale dhe kulturore, se si ndikojnë në punën e femrave dhe si politikat mund të ndihmojnë në
rritjen e punësimit të femrave duke marrë parasysh këto norma, Banka Botërore ka bërë një studim
cilësor të meshkujve dhe të femrave në vitin 2008.
Edhe pse shumica e femrave në studim nuk kanë punuar asnjëherë, shumica prej tyre dëshirojnë të
punojnë për të fituar pavarësi financiare nga familjet e tyre, por një numër i femrave ka raportuar për
frustrim në përpjekjet e tyre për të kombinuar punën me përgjegjësitë shtëpiake. Shumica e femrave
dëshirojnë të punojnë dhe besojnë se pengesa kryesore e tyre për punësim është niveli i ulët i arsimit. Të
pyetura nëse femrat kanë pasur kohë të mjaftueshme që të kujdesen edhe për shtëpi dhe familje, femrat
shprehën opinione të ndryshme. Disa femra besojnë se kjo nuk duhet të jetë problem, pasi që anëtarët
tjera të familjes femra mund të ndihmojnë. Megjithatë, femrat tjera besojnë se puna mund të ketë ndikim
të konsiderueshëm në familje dhe në mënyrën të cilën janë rritur fëmijët, në veçanti për femrat që
punojnë tetë apo më shumë orë.
Edhe pse shumica e meshkujve kanë shprehur mendime pozitive rreth punës së femrave, në veçanti gjatë
kohëve të vështira, një numër i femrave raportoi refuzimin e ofertave të punës për shkak të perceptimeve
negative për femrat që punojnë. Opinionet ishin të ndara rreth ndikimit të rëndësisë kulturore dhe
normave sociale në formësimin e pozitës së femrës në shoqëri. Edhe pse perceptimet ekzistuese për
punën e femrave është vështirë të ndryshojnë (së paku në planin afatshkurtër), ka hapësirë për politika që
promovojnë punësimin e femrave rreth këtyre perceptimeve (për shembull, puna me femrat tjera dhe
puna nga shtëpia).
Një politikë tjetër mund të jetë e dobishme për promovimin e punësimit të femrave, e ajo është
institucionet për kujdesin e fëmijëve jashtë Prishtinës. Qeveria duhet të merr masa për të inkurajuar
krijimin e qendrave për kujdes fëmijëror. Kjo mund të arrihet përmes promovimit të zhvillimit të
hershëm të fëmijërisë (ZHHF) siç janë arsimi parashkollor dhe kujdes fëmijëror të përballueshëm.
Subvencionin i kujdesit të fëmijëve dhe arsimit parashkollor ka disa përparësi (Shih Kutinë A6.1). Së
pari qasja në arsimin parashkollor, si përgatitje për shkollë paraqet një hap të rëndësishëm për arsimim
cilësor. Dëshmitë ndërkombëtare sugjerojnë që arsimi i hershëm cilësor i fëmijëve dhe kujdesi
ndihmojnë në përgatitjen e fëmijëve për të pasur sukses në shkollë dhe më vonë në jetë. Së dyti,
investimi në arsim të hershëm shpeshherë ka sjellë përfitime ekonomike pasi që ata janë të shoqëruar me
përsëritje më të ulëta dhe braktisje më të ulët gjatë tërë kohës si student. E treta, zhvillimi i një industrie
parashkollore mund të jetë e rëndësishme ekonomikisht sepse mudn të krijojë punë dhe mund t‘i
mundësojë prindërve, në veçanti nënave, hyrjen në tregun e punës.
127
Kutia A6.1. Programet e kujdesit të fëmijëve në Kilë dhe Kolumbi
―Kili rritet me ju‖ (Chile Crece Contigo)
Qeveria e Kilit kanë lansuar një iniciativë të politikës sociale në vitin 2006 për promovimin e përkrahjes
së plotë për fëmijë nga lindja. Përmes tij, djemtë dhe vajzat janë të mbrojtur nga momenti i konceptimit
me shërbimet relevante dhe në kohë që mundësojnë për stimulim të hershëm dhe ofrimin e mundësive
për zhvillimin e tyre gjithëpërfshirës. Sipas politikës, fëmijët në Kilë nga familjet më të varfra kanë të
drejtë të vijojnë qendrat e kujdesit ditore dhe qendrat parashkollore falas. Qëllimi është të sigurohet që të
gjithë fëmijët të kenë qasje në kujdesin shëndetësor primar dhe që të gjitha familjet marrin pajisje për
mbështetje më të mirë për rritjen e fëmijëve të tyre, jo vetëm në aspektin e shëndetësisë dhe ushqimit,
por edhe përkrahje psikologjike. Chile Crece Contigo ofron programe arsimore për të gjithë qytetarët,
përfshirë ndihmën e specializuar në arsim; legjislacionin e forcuar dhe standardet e mbrojtjes për amësi
dhe atësi; dhe shoqërim për të gjitha vajzat dhe djemtë nga kontrolli i parë prenatal deri në hyrjen në
sistemin shkollor përmes përmirësimit të kontrollit prenatal, lindjes së shëndoshë dhe kontrolleve të
përmirësuara mjekësore, në veçanti për dy vitet e para. Programi ofron veprim direkt për të ndihmuar 40
për qind të familjeve më të varfra, ata që fitojnë më pak se 300,000 pesos (rreth 560$) në muaj.
Nënat e komunitetit të Kolumbisë
Në mesin e viteve ‘80, qeveria e Kolumbisë, e alarmuar nga shkallët e larta të vdekjes së foshnjave dhe
ushqimi joadekuat, lansuan këtë program të gjerë për të mbrojtur fëmijët e moshës parashkollore, me
ndihmën e Kombeve të Bashkuara dhe Bankën Zhvillimore Ndër-Amerikane. Qendrat e mirëqenies janë
krijuar të udhëhequra nga vullnetarë, të njohur si ―nënat e komunitetit‖ të cilat kanë organizuar, vet ose
me ndihmën e OJQ-ve, objekte të arsimimit dhe kujdesit për rreth 3,000 fëmijë. Çdo nënë merr rreth 15
fëmijë në shtëpinë e saj dhe të merr ekuivalenten e rreth gjysmës së pagës minimale ligjore (rreth 130$
në muaj) dhe të drejtën për sigurim social dhe pension.
Si rregull, nënat kujdesen për fëmijë ndërmjet orës tetë në mëngjes dhe katër pasdite, nga e hëna deri të
premten. Ato organizojnë ditën e tyre vet, të udhëhequra nga qëllimet arsimore të Institutit të Kolumbisë
për Mirëqenie Familjare, të cilat fokusohen në vetëdijesimin e fëmijëve për vlerat siç janë solidariteti,
miqësia dhe respektimi i dallimeve. Para punësimit, nënat bëjnë një kurs të shkurtë për t‘u përgatitur për
rolin e tyre të ardhshëm dhe bëjnë një test vetë-vlerësues. Nënat, të cilat tani numërojnë 82,000, janë
duke u bërë shumë të rëndësishme dhe janë shumë të kërkuara nga familjet e prekura nga dhuna, e cila
nga janari 1998 ka dëbuar me dhunë 1.1 milion njerëz (42,000 familje) nga shtëpitë e tyre.
Burimi: Pjesëmarrja e Femrave në Fuqinë Punëtore në Turqi: Trendet, Determinatet dhe Korniza e
Politikave (Banka Botërore 2009c).
128
Aneksi 4: Të dhënat nga Studimi i Migrimit dhe ABEF 2009
Anketa e Migrimit është një modul unik i bërë për t‘u përshtatur me të dhënat e ABEF 2009. Anketa e
Migrimit është bërë në prill, maj dhe qershor 2009; 2,024 ekonomi familjare kanë plotësuar anketën e
migrimit, nga 2,536 që kanë marrë pjesë në ABEF. Sipas dizajnit, mostra e ekonomive familjare të
përzgjedhura për ABEF është përfaqësuese e popullatës në nivel të rajonit, e zbërthyer në zona rurale
dhe urbane dhe zonat etnike shqiptare dhe serbe, në total 29 shtresa. Në kohën e analizës, vetëm një
numër i kufizuar i regjistrave ishin në dispozicion nga ABEF, ashtu që përputhja ndërmjet ABEF dhe
Studimit të Migrimit është një nën-mostër e ekonomive familjare në përgjithësi (d.m.th ato ekonomi
familjare për të cilat të dhëna të ABEF ishin në dispozicion). Pra, rezultati i bazuar në mostrën e
përputhur duhet të merret si preliminar dhe konkludimet duhet të nxirren me kujdes të madh. Analiza
duhet të përsëritet pasi të jetë në dispozicion mostra e plotë nga ABEF 2009.
Numri total i migruesve mund të përllogaritet më saktë pas regjistrimit të popullsisë që bëhet në Kosovës
në vitin 2011. Ky raport është i bazuar në përllogaritjet e reja të popullatës nga Anketa e Migrimit 2009,
me një master mostër të azhurnuar. Kjo dallon nga përllogaritjet e bëra nga studimet e mëparshme
analitike, përfshirë ato të përdorura nga Banka Botërore. Regjistrimi i fundit i plotë i popullsisë në
Kosovë është bërë në vitin 1981. Që atëherë, metoda të ndryshme janë përdorur për të vlerësuar
popullatën. Nga viti 2000 deri në 2008, popullata është vlerësuar të jetë 2 milion, dhe studime të
ndryshme janë bazuar në këtë numër. Megjithatë, në vitin 2009, metodologjia e mostrës ka përfshirë një
master mostër të azhurnuar me një kornizë të saktë të mostrimit dhe fushave të numëruara. Ky raport
është i bazuar në këtë mostër të re. Gjithashtu, ky raport supozon se popullata në ABEF 2005/6 (e
llogaritur në 1.6 milion) ishte me gjasë e saktë, dhe ky numër nuk është rregulluar (për shembull nuk
është post-stratifikuar në 2 milion sikur në vlerësimet e kaluara të varfërisë). Prandaj, duhet t‘i kushtohet
kujdes gjatë krahasimit të përllogaritjeve totale të këtij studimi të migrimit dhe studimeve paraprake.
Rreth 25 për qind të migruesve aktual vijnë nga Prishtina (Tabela A7.1). Mbi 35% të ekonomive
familjare në Pejë dhe Prizren kanë migrues; migruesit nga këto dy rajone përfaqësojnë rreth 33% të
migruesve të përgjithshëm. Pjesa e ekonomive familjare që kanë marrëdhënie migruese në Prishtinë
është dyfishuar nga viti 2005 (është rritur nga 14 në 26 për qind të ekonomive familjare).
Tabela A7.1. Numri total i migruesve sipas rajonit të origjinës 2005 dhe 2009
Rajoni 2005 2009 Ndryshimi
Përqindja
e
ndryshimit
Gjakova 28,016 22,397 -5,619 -20
Gjilani 21,017 15,256 -5,761 -27
Mitrovica 33,668 25,548 -8,120 -24
Peja 24,927 26,786 1,859 7
Prizreni 33,812 38,182 4,370 13
Prishtina 25,632 47,614 21,982 86
129
Ferizaj 15,549 20,104 4,555 29
Totali 182,621 195,888 13,267 7
Burimi: ABEF 2005 dhe Anketa e Migrimit 2009.
Tabela A7.2. Pjesa e migruesve në bazë të vendit të rezidencës 2005 dhe 2009
Destinacioni
migrimit 2005 2009 Ndryshimi
Përqindja
e
ndryshimit Dallimi
IRJ
Maqedonisë 7.4 7.4 0.1 1
Zvicra 15.7 21.8 6.1 39
Gjermania 45.0 36.0 -9.0 -20
Britania e
Madhe 7.8 3.0 -4.9 -62
Pjesët tjera
të Evropës 15.2 27.6 12.5 82 ***
Shtetet e
Bashkuara
ose Kanada 6.3 3.4 -3.0 -47
Tjera 2.6 0.8 -1.9 -71
Totali 100 100
Burimi: ABEF 2005 dhe Anketa e Migrimit 2009.
130
Tabela A7.3. Karakteristikat e ekonomive familjare sipas statusit të pranimit të remitancave
Shënim: *** Dallim i konsiderueshëm në 1 për qind, ** 5 për qind, * 10 për qind.
Karakteristikat e ekonomive familjare Pranues të
Remitancave Jopranues të
Remitancave Familja është shqiptare 94% 92% Familja është në zonë rurale 73% 54% *** Numri i anëtarëve të familjes 6.0 6.2 Kryefamiljari mashkull 92.0% 96.0% * Mosha e kryefamiljarit (në vite) 53.7 51.2 * Numri i anëtarëve të familjes në moshë
Ndërmjet 0 dhe 14 vjet 23.0% 25.0% Ndërmjet 15 dhe 65 vjet 68.0% 68.0% Ndërmjet 66 dhe 99 vjet 9.0% 7.0%
Mesatarja e arsimit të anëtarëve (vite) 9.3 9.8 * Arsimimi i kryefamiljarit (në vite) 10.9 11.2 Burimi kryesor i të hyrave është...
Pagat nga sektori publik 20.0% 29.0% ** Pagat nga sektori privat 11.0% 20.0% *** Bujqësia 9.0% 6.0% Puna me mëditje 5.0% 12.0% *** Biznes tjetër familjar 9.0% 12.0% Pensionet 7.0% 9.0% Remitancat nga jashtë 34.0% 0.0% *** Ndihma sociale 2.0% 4.0% *
Nr. i dhomave në përdorim (përfshirë banjën dhe kuzhinën) 4.1 3.7 *** Banimi ka …
Mure nga blloku, tulla ose cementi 98.0% 97.0% Ngrohje qendrore 7.0% 9.0% Krua të ujit brenda 91.0% 93.0% Tualet modern 85.0% 89.0% Rrymë elektrike 99.0% 99.0% Lidhje telefonike 25.0% 30.0% Kuzhinë 85.0% 87.0% Banjë 80.0% 84.0% Dëme të mëdha 1.0% 3.0% *
Tokë Nr. i hektarëve 0.8 0.7 Observimet 208 645 Burimi: Përllogaritjet e stafit në bazë të Anketës së Migrimit 2009 dhe ABEF (6 muaj)
Karakteristikat e ekonomive familjare sipas statusit të pranimit të remitancave
131
Tabela A7.4. Niveli i arsimimit të kryefamiljarit
(për qindje)
Niveli i
arsimimit
Familja që
pranon
remitanca
Familja që
nuk pranon
remitanca
Dalli
mi
Pa arsimim 7 7
Fillor 46 30 ***
Të mesëm 33 47 ***
Të lartë 13 16
Mesatarja (në
vite) 15.3 15.7
Observimet 208 645 853
Burimi: Anketa e Migrimit dhe ABEF 2009 (6 muaj).
Niveli i arsimimit të kryefamiljarit që nuk pranon remitanca duket më i lartë. Edhe pse pjesa e atyre
kryefamiljarëve të cilët kanë nivel më të lartë se arsimi i mesëm është pothuajse i njëjtë, pjesa e të
mesmes së kryer është në mënyrë të konsiderueshme më i lartë për familjet që nuk pranojnë remitanca
(Tabela A7.4).
Tabela A7.5. Dallimi në të ardhurat mujore (në euro) sipas llojit të migruesit
Lloji i migruesit
Shkathtësitë
Larta Mesme Ulëta Totali
(për
qindje)
Migruesit e kthyer 422 398 331 353 9.3
Dallimi ndërmjet migruesve të kthyer dhe
jomigruesve * *** ***
Jomigruesit 309 263 238 263 65.9
Dallimi ndërmjet jomigruesve dhe migruesve
aktual *** *** ***
Migruesit aktual 1,760 1,545 1,672 1,676 24.8
Dallimi ndërmjet migruesve aktual dhe
migruesve të kthyer *** *** ***
Totali 380 484 535 492
Observimet (për qindje) (24.9) (9.9) (65.2) (100)
Burimi: Vlerësimet e stafit duke përdorur Anketa e Migrimit të Bankës Botërore (2009)
132
Tabela A7.6. Pjesa e shpenzimeve në shpenzimet totale Pjesa e shpenzimeve në totalin e shpenzimeve
Lloji i shpenzimevePranues të
remitancave
Jopranues të
remitancave
Konsumi aktual 0,80 0,82 Ushqimi dhe pijet 0,48 0,52 ** Mallrat e konsumuara 0,14 0,13 Mobilimi/pajisjet e EF-ve 0,04 0,04 Transporti dhe komunikimet 0,08 0,07 * Të ndryshme 0,06 0,05Të qëndrueshme 0,00 0,01Investimet në kapitalin njerëzor 0,06 0,05 Shëndetësi 0,04 0,03 Arsim 0,02 0,02Investimet 0,00 0,00 Investimet shtëpiake 0,00 0,00 Investimet e biznesit 0,00 0,00Tjera 0,12 0,11 Sigurimet 0,00 0,00 Tatimet dhe pensionet 0,01 0,02 *** Qiraja 0,00 0,00 * Vetë-Konsumimi (ushqimi) 0,11 0,09Totali 1,00 1,00Burimi: Vlerësimet e stafit në bazë të Studimit të Migrimit dhe ABEF 2009 (6 muaj)
133
Aneksi 8: Analiza e sektorit të bujqësisë
TabelaA8.1: Përllogaritjet e përparësive komparative për produktet e përzgjedhura kosovare
(kostot e burimeve të brendshme)
Produkti Kosto e burimeve të brendshme
Qepë 0.08819
Patate 0.08177
Domate 0.09381
Lakra 0.30889
Molla 0.14015
Speca 0.14064
Kumbulla 0.11397
Rrush 0.32377
Dardha 0.15511 Shënim: sa më i ulët KBB, aq më e ulët kosto e prodhimit dhe aq më e lartë përparësia komparative
ndërkombëtare. Një KBB prej më pak se një për një produkt tregon që një vend duhet të kenë përparësi
komparative në këtë produkt.
Burimi: kalkulimet vetanake
Tabela A8.2: Çmimet e ofruara bujqve kosovare për produkte relative me çmimet
ndërkombëtare (Shkalla nominale e mbrojtjes)
Produkti Shkalla nominale e mbrojtjes
Qepë -46.43
Patate -37.50
Domate -23.08
Lakra 15.38
Molla 37.93
Speca 29.41
Kumbulla -2.44
Rrush -16.67
Dardha 32.08 Burimi: kalkulimet vetanake
Tabela A8.3: Kalkulimet e shkallëve efektive të mbrojtjes për produkte të përzgjedhura
Produkti Shkalla efektive e
mbrojtjes
Qepë -75.218
Patate -70.719
Domate -22.745
Lakra 20.980
Molla 40.401
Speca 35.452
Kumbulla -10.417
Rrush -25.238
Dardha 52.310 Burimi: kalkulimet vetanake
134
Tabela A8.4: Kalkulimi i mesatares së margjinave standarde bruto dhe shkalla e shpenzimit
Produkti Rendimenti (t) Çmimi për njësi( €)
Vlera e
rendimentit
(€)
Own Cons
Të ardhurat Shpenzimet Margjinat
standarde
bruto
Shkalla e
shpenzimit/të
ardhurat
Patate 30,000 0.15 4,500 17.50 4,500 2,935.90 1,564.10 0.65
Domate 30,000 0.30 9,000 7.70 9,000 4,013.60 4,986.40 0.45
Lakër 30,000 0.15 4,500 11.40 4,500 2,343.40 2,156.60 0.52
Misër 4,000 0.30 1,200 2.00 1,200 745.85 454.15 0.62
Grurë dimëror 4,500 0.25 1,125 200.00 1,125 552.72 572.28 0.49
Elb 3,000 0.25 750 - 750 441.50 308.50 0.59
Molla 24,000 0.40 9,600 7.80 9,600 2,753.96 6,846.04 0.29
Vezë 292 0.08 23.36 300.00 23.36 16.07 7.29 0.69
Rrush vere 12,000 0.45 5,400 - 5,400 2,338.96 3,061.04 0.43
Rrush tryeze 12,000 0.45 5,400 5.00 5,400 2,338.96 3,061.04 0.43
Dardha 12,000 0.70 8,400 4.20 8,400 2,363.96 6,036.04 0.28
Speca 20,000 0.44 8,800 13.00 8,800 3,809.60 4,990.40 0.43
Qepë 30,000 0.15 4,500 7.30 4,500 2,810.40 1,689.60 0.62
Fasule 10,000 1.50 15,000 5.20 15,000 2,292.00 12,708 0.15
Fidane pemësh 30,000 1.00 30,000 - 30,000 3,530.00 26,470 0.12
Shalqinj 36,000 0.12 4,320 8.00 4,320 1,655.20 2,664.80 0.38
GH domate 80,000 0.20 16,000 16,000 5,611.00 10,389 0.35
GH fidane perimesh 300,000 0.25 75,000 75,000 5,114.00 69,886 0.07
Kumbulla 20,000 0.40 8,000 2.10 8,000 2,663.96 5,336.04 0.33
GH speca 40,000 0.44 17,600 17,600 3,832.60 13,767.4 0.22
GH tranguj 100,000 0.11 11,000 5.00 11,000 4,955.00 6,045 0.45
Luledielli 2,400 0.25 600 600 444.00 156.00 0.74
Spinaq 16,000 0.20 3,200 1.20 3,200 1,159.40 2,040.60 0.36
Qepë të reja 16,000 0.60 9,600 5.00 9,600 2,384.40 7,215.60 0.25
Hudhër 9,600 1.00 9,600 1.00 9,600 3,726.40 5,873.60 0.39
Karota 20,000 0.50 10,000 2.00 10,000 1,752.00 8,248 0.18
Tranguj 76,000 0.20 15,200 5.00 15,200 2,872.00 12,328 0.19
Dredhëza 15,000 1.00 15,000 3.00 15,000 2,090.10 12,909.9 0.14
Mjaltë 15 5 75 2 75 22.23 52.77 0.2964
Burimi: ESK, 2009, kalkulime vetanake
135
REFERENCAT
Angel-Urdinola, D., and Q. Wodon. 2008. ―Community Driven Development in Nigeria: Does
Consultation Enhance Participation?‖ Mimeo, World Bank, Washington, DC.
Arnold, J. 2008. ―Scoping Mission: Trade Facilitation for Western Balkans.‖ IFC‘s Foreign
Investment Advisory Service.
Azzari, C., and C. Carletto. 2009. ―Modeling Migration Dynamics in Albania: A Hazard Function
Approach.‖ Policy Research Working Paper Series 4945, World Bank, Washington, DC.
Baldwin-Edwards, M. 2002. ―Southern European Labor Markets and Immigration: A Structural and
Functional Analysis.‖ Working Paper 5, Mediterranean Migration Observatory, Athens.
Borkert, M., and W. Bosswick. 2007. ―Migration Policy-Making in Germany—Between National
Reluctance and Local Pragmatism?‖ Working Paper No. 20, IMISCOE.
http://www.imiscoe.org/publications/workingpapers/documents/No20Migrationpolicymakingin
Germany.pdf
Boyden, Jo, and Joanna de Berry, eds. 2005. Children and Youth on the Front line: Ethnography, Armed
Conflict and Displacement, p. 307. New York: Berghahn Books.
Carletto, C., and T. Kilic. 2009. "Moving Up the Ladder? The Impact of Migration Experience on
Occupational Mobility in Albania." Policy Research Working Paper Series 4908, World Bank,
Washington, DC.
Castaldo, A., and B. Reilly. 2007. ―Do Migrant Remittances Affect the Consumption Patterns of
Albanian Households?‖ South-Eastern Europe Journal of Economics 5 (1) 25–54.
De Wulf, Luc, and J. B. Sokol, eds. 2005. Customs Modernization Handbook. Washington, DC: World
Bank.
DfID (Department for International Development). ―The Role of the Diaspora in Opening and Sustaining
Businesses in Kosovo.‖
EBRD (European Bank for Reconstruction and Development), and the World Bank. 2009. Business
Environment and Enterprises Performance Surveys.
http://www.ebrd.com/country/sector/econo/surveys/beeps.htm
EC (European Commission). 2009. ―Kosovo—Fulfilling its European Perspective.‖ Communication
5343, Brussels.
———. 2009. ―Progress Report on Kosovo 2009.‖ Communication 533.
EC, and World Bank. 2006. South East Europe Generation Investment Study 2005. Updated in
October 2006.
136
Ecorys. 2007. Strengthening the Financial Sustainability of the Road Sector in Kosovo.
Prishtina, Kosovo
European Commission Liaison Office to Kosovo. 2008. ―Overview and Action Plan for the
Road Transport Sector Heavy Good Vehicle Report.‖ Operations Section, draft, December.
———. 2008–9. Technical Support to the Ministry of Transport and Communications to
Continue the Development of a Multi-Modal Transport Strategy and Action Plan.
ESI (European Stability Initiative). 2006. ―Cutting the Lifeline—Migration, Families, and the Future of
Kosovo.‖ Berlin and Istanbul. http://www.esiweb.org/pdf/esi_document_id_80.pdf
European Union, Council of. 2003. ―A Secure Europe in a Better World—European Security Strategy.‖
Brussels. http://ue.eu.int/uedocs/cmsUpload/78367.pdf
Fan, S., and N. Rao. 2003. ―Public Spending in Developing Countries: Trends, Determination and
Impact.‖ EPTD Discussion Paper 99. International Food Policy Research Institute, Washington,
D.C.
Forum 2015. 2007. ―Diaspora and Migration Policies, Prishtina, Kosovo.‖ www.forumi2015.org
GTAP (Global Trade Analysis Project) . 2007. Global Migrant Origin Database, updated March 2007.
http://www.migrationdrc.org/research/typesofmigration/global_migrant_origin_database.html
Handjiski, Borko. 2009. ―Investment Matters: The Role and Patterns of Investment in Southeast
Europe.‖ Working Paper No. 159, World Bank, Washington, DC.
Handjiski, Borko, Robert Lucas, Philip Martin, and Selen Sarisoy Guerin. 2010. ―Enhancing Regional
Trade Integration in Southeast Europe.‖ World Bank Working Paper Series No. 185, World
Bank.
Hart, Jason, ed. 2008. Years of Conflict: Adolescence, Political Violence and Displacement, p. 274. New
York: Berghahn Books.
Hergnyan, M., and A. Makaryan. 2007. ―The Role of Diaspora in Generating Foreign Direct Investments
in Armenia.‖ Economy and Values Research Center and Caucasus Research Resource Centers,
Armenia. www.ev.am
IMF (International Monetary Fund ). 2004. ―Kosovo: Gearing Policies toward Growth and
Development.‖
IOM (International Organization for Migration). 2001. ―Deceived Migrants from Tajikistan: A Study of
Trafficking in Women and Children.‖ Dushanbe, Tajikistan.
———.2005. World Migration Report 2005 (Section 3, International Migration Data and Statistics).
Geneva: IOM.
137
KEK. 2005. Financial Recovery Plan. PowerPoint presentation. http://www.ks-
gov.net/eccg/uploads/Presentations%20Rehab%20of%20Kosovo%20A/KEK%20Presentation.p
pt
Klasen, S. 1999. ―Does Gender Inequality Reduce Growth and Development? Evidence from Cross-
Country Regressions.‖ World Bank Policy Research Report Working Paper No. 7, Washington,
DC.
Kosovo, government of. 2008. Statement of Government Policy Priorities. March 12.
La Cava, G., Paula Lytle, Alexandre Kolev, and Carine Clert. 2006. ―Young People in South Eastern
Europe: From Risk to Empowerment.‖ HDNCY Working Paper Series No.4, World Bank,
Washington, DC.
Labor Force Survey (LFS) 2003–8. Statistics Office of Kosovo annual publication. Prishtina, Kosovo
Lopez, R., and G.I. Galinato. 2007 ―Should Governments Stop Subsidies to Private Goods? Evidence
from Rural Latin America.‖ Journal of Public Economics 91: 1071-94.
Mansoor A., and B. Quillin. 2006. ―Migration and Remittances—Eastern Europe and the Former Soviet
Union.‖ World Bank, Washington, DC.
Medium-Term Expenditure Framework (MTEF) of the Government of Kosovo 2010–2012,
pp.48–49.
MTPT (Ministry of Transport and Post-Telecommunications). 2008. ―Submission to the MTEF 2009–
2011.‖ Draft.
Ramasamy, S.2008. ―Agroclimatic Situation in the Balkans.‖ Food and Agriculture Organization, Rome.
Raven, John. 2001. ―Trade and Transport Facilitation: A Toolkit for Audit, Analysis, and Remedial
Action.‖ Discussion Paper No. 427, World Bank, Washington, DC.
Snyder et al. 2005. ―Frost Protection: Fundamentals, Practice, and Economics 2 (10).
SOK (Statistical Office of Kosovo). 2005a. ―Agricultural Household Survey 2005.‖
SOK (Statistical Office of Kosovo), and World Bank. 2009. ―Kosovo Migration, Remittances and Labor
Supply Survey—Basic Information Document.‖ Prishtina, Kosovo.
Stark, O., C. Helmenstein, and A. Prskawetz. 1997. ―A Brain Gain with a Brain Drain.‖ Economics
Letters 55 227–34.
Tyrbedari, Semra. 2009. ―Real effective exchange rate movements in Kosovo.‖ Ministry of Finance and
Economy Semi-Annual Macro Bulletin 2009.
Vathi, Z., and R. Black. 2007. ―Migration and Poverty Reduction in Kosovo.‖ Development Research
Centre on Migration, Globlisation, and Poverty, Falmer, Brighton, UK.
138
World Bank. 2001. Engendering Development: Through Gender Equality in Rights, Resources, and
Voice. New York: Oxford University Press.
———. 2003. ―Gender and Development in the Middle East and North Africa: Women and the Public
Sphere.‖ At: http://www-
wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2006/01/24/000012009_200
60124134816/Rendered/PDF/349630ENGLISH01REV01see0also0281151.pdf]]
———. 2004a. Kosovo’s Business Environment: Constraints to Growth. Washington, DC.
———. 2004b. Kosovo Economic Memorandum. Report No. 28023-KOS, Poverty Reduction and
Economic Management Unit, ECA, Washington, DC.
———. 2004c. ―Reducing the ‗Economic Distance to Market—A Framework for the
Development of the Transport System in South East Europe.‖ Infrastructure and Energy
Division, Working Paper 34888, Washington, DC.
———. 2005. ―Chapter 2: Maximizing the Benefits from Migration and Remittances.‖ In Moldova
Opportunities for Accelerated Growth—A Country Economic Memorandum. Washington, DC:
World Bank.
———. 2006a. Kosovo Poverty Assessment. Washington, DC.
———. 2006b. World Development Report 2007: Development and the Next Generation. Washington,
D.C.
———. 2007. Kosovo Poverty Assessment Update. Report No. 39737-XK, Washington, DC.
———. 2008a. Development a Sustainable Transport System for Kosovo: A Sector Policy Note
for the Donor’s Conference, Brussels July 11 2009. Washington, DC.
———. 2008b. The Growth Report: Strategies for Sustained Growth and Inclusive Development.
Commission on Growth and Development, Washington, DC.
———. 2008c. "Improving the Management of Secondary and Tertiary Roads in the South East
Europe Countries.‖ Sustainable Development Department, Europe and Central Asia
region, Report No. 43979-ECA, Washington, DC.
———. 2008d. ―Managing Migration: Lessons from the Philippines.‖ Migration and Development
Brief 6, Development Prospects Group, Washington, DC.
———. 2008e. ―Protecting Temporary Workers: Migrant Welfare Funds from Developing Countries.‖
Migration and Development Brief 7, Washington, DC.
———. 2008f. Youth in Jeopardy: Being Young, Unemployed and Poor in Kosovo. Report No 43596-
XK, Washington, DC.
139
———. 2009a. ―Background Study on Kosovo Female Labor Note.‖ Mimeo, ECA Human
Development Network, Washington, DC.
———. 2009b. ―BEEPS 2008 Brief Analysis—Kosovo.‖ Washington, DC.
———. 2009c. Female Labor Force Participation in Turkey: Trends, Determinants and Policy
Framework. Report No 48508-TR, Washington, DC.
———. 2009d. Global Investment Promotion Benchmarking 2009. World Bank Group and IFC,
Washington, DC.
———. 2009e. Macedonia Country Economic Memorandum (2009). Washington DC.
———. 2009f. ―Moldova -The Consequences of Several Shocks for Consumption and Poverty.‖
Washington, DC.
———. 2009g. ―Program Document for Kosovo: Public Sector Modernization Project.‖ Washington,
DC.
———. 2009h. ―Program Document for the Sustainable Employment Development Policy Program
(SEDPP) for Kosovo.‖ Concept Note, Washington, DC.
———. 2009i. ―Tajikistan Poverty Assessment.‖ Washington, DC.
———. 2009j. ―Turkey: Equality of Opportunities and Early Childhood Development; A Report on
Life Chances.‖ Washington, DC.
———. 2010a. Doing Business 2010: Reforming through Difficult Times. Washington, DC: Palgrave
MacMillan, IFC, and World Bank.
———. 2010b. ―Turmoil at Twenty—Recession, Recovery, and Reform in Central and Eastern Europe
and Former Soviet Union.‖ ECA, Washington, DC.
http://siteresources.worldbank.org/MACEDONIAEXTN/Resources/t20-fullreport.pdf
World Bank, and IFC (International Finance Corporation). 2009. ―Enterprise Surveys: Kosovo, Republic
of—Country Profile.‖
World Resources Institute. 2003 (Bosnia and Herzegovina) and Statistical Office of Kosovo (2008).
Box 19: The
Focus and
Methodolog
y of the
Country
Economic
Memorand
um
This
Country
Economic
Memorandu
m (CEM) is
the first one
following
the
declaration
of
independenc
e and
transfer of
administrati
on from the
United
Nations
Mission in
Kosovo
(UNMIK) to
the
Government
of Kosovo.
The
previous
CEM was
published in
2004. The
principal
objective of
the CEM is
identify the
main
sources of
growth for
Kosovo‘s
economy in
the medium-
term, to
assess the
key
obstacles to
unlocking
the growth
potential,
and to
provide
policy
recommenda
tions to
remove
these
obstacles.
Box 20:
Public
Administra
tion and the
Business
Environme
nt in
Kosovo
Kosovo still
lacks a
professional
public
administrati
on, which
limits policy
formulation
and
implementat
ion capacity.
Civil
servants
continue to
be employed
on short-
term
contracts, as
during the
temporary
UNMIK
administrati
on. Lack of
clear career
prospects
and low
salaries
constrain the
ability of the
public
administrati
on to attract
and retain
qualified
staff. The
ongoing
civil service
reform may
be expected
to partially
address
these
shortcoming
s by
providing
civil
servants
with
increased
job security
and career
prospects.
However,
overcoming
Box 21:
Focusing
Labor
Market
Policies on
Women
Given the
low
employment
rate of
women,
several
donor-
funded
projects
have
specifically
targeted
women. As
the
government
seeks to
make
ALMP more
focused on
women and
sensitive to
their needs
(including
public
works), the
experience
from two
projects
offer some
guidance on
the way
forward.
The
nongovernm
ental
organization
(NGO)
Woman for
Woman
(WfW)
offers basic
literacy and
numeracy
education,
training in a
number of
fields where
there are
more
opportunitie
s for female
employment
(e.g.
tailoring,
cooking,
childcare
Box 22: The
Governmen
t’s
Employmen
t Strategy
Because of
the
economic
importance
of
generating
more and
better jobs,
the
Government
has recently
developed
an
employment
strategy for
2009–12.
This is the
first such
strategy for
Kosovo and
a great
achievement
for the
Government
. The
strategy
makes use
of the
MILES
policy
framework,
which
identifies
the
following
five
elements as
critical to
job creation:
Macroecono
mic
stability,
Investment
climate,
Labor
market
policies,
institutions,
and
regulations,
Education,
skills, and
training, and
Social
protection
policies that
provide a
Box 23: The
Single
Window
System
A single
window
system is a
trade
facilitation
scheme that
enables
international
(cross-
border)
traders to
submit
regulatory
documents
at a single
location
and/or
single
entity*.
Such
documents
are typically
customs
declarations,
applications
for
import/expo
rt permits,
and other
supporting
documents
such as
certificates
of origin and
trading
invoices.
The main
advantage of
having a
single
window is to
increase
efficiency
through time
and cost
savings for
moving
cargoes
across
borders. In a
traditional
pre-single
window
environment
, traders
normally
have to visit
multiple
Box 24:
Infrastruct
ure
Developme
nt Needs to
be
Accompani
ed by
Institutiona
l
Strengtheni
ng
Implementi
ng the
ambitious
transport
agenda will
require not
only
financial
resources,
but also
improveme
nts in the
institutional
setting. The
institutional
arrangement
for
managing
roads is in
need of
reform.
Within the
Ministry of
Transport
and
Communicat
ions (MTC),
the
maintenance
program is
the
responsibilit
y of the
Department
of Road
Infrastructur
e (DRI),
with the
supervision
of works
undertaken
by an
implementin
g agency,
the
Directorate
of Roads
(DoR). The
DoR
exercises its
Box 25:
Zinkunie -
Dutch
Investment
in Prizren
Zinkunie is
a €2.5
million
foreign
investment
by a Dutch
firm in
Kosovo,
established
jointly with
a local firm.
The
Zinkunie
plant began
operations
in 2008, and
now
employs
about 25
workers. It
processes
semi-
finished zinc
and copper
products
that are
exported to
the
Netherlands
for further
processing.
The
experience
of this
company
confirms
Kosovo‘s
competitive
advantages
as identified
in the
foreign
investor
perceptions
survey. The
main
reasons for
investing in
Kosovo
were the low
labor costs
and the good
quality of
labor,
proximity to
Box 26:
Foreign
Investor
Perception
Survey
The foreign
investor
perception
survey for
Kosovo was
implemente
d by the
Investment
Climate
Advisory
Services
department
of the World
Bank Group,
through its
Invest in the
Western
Balkans
(IWB)
program and
Investment
Generation
Vienna
Office. The
Investment
Generation
Vienna
Office is
assisting the
government
of Kosovo
on devising
a national
FDI strategy
and an
investment
promotion
strategy to
be used by
the
Investment
Promotion
Agency of
Kosovo
(IPAK).
The
objectives of
the survey
were to
gather
information
from
existing
investors,
both in
Kosovo and
Box 27:
Starting a
Business in
FYR
Macedonia
and
Georgia
Georgia and
FYR
Macedonia
have been
the most
successful
reformers
among
transition
countries in
simplifying
business
registration.
In 2006, it
took 21 days
and 14
percent of
annual per
capita
income to
set up a firm
in Georgia.
In FYR
Macedonia,
it costs 11
percent of
annual per
capita
income and
48 days to
set up a
firm. In
addition, the
entrepreneur
would have
to come up
with
substantial
start-up
capital (47
percent of
annual per
capita
income in
Georgia, and
145 percent
in FYR
Macedonia).
By 2009,
both
countries
had
introduced
cheaper
―one-stop-
Box 28:
Kosovo’s
Exports
Are
Blocked
Due to
Lack of
Recognition
An
immediate
concern to
Kosovo is
the fact that
two CEFTA
countries,
Serbia and
Bosnia and
Herzegovina
, refuse to
recognize it.
The lack of
recognition
of Kosovo
Customs
Authority‘s
stamps by
Serbia and
Bosnia and
Herzegovina
has affected
the overall
composition
of its trade,
with the
export share
to CEFTA
down by 8
percentage
points in
2008,
reflecting
the trade
embargo
and the need
to use
indirect
transit
routes to get
goods
through the
blockade.
Meanwhile,
the
government
is unable to
fully
participate
in CEFTA
meetings,
because it
refused to
participate
Box 29:
Promoting
Employmen
t in FYR
Macedonia
FYR
Macedonia
has been
very
successful in
developing
its textile
industry
because of
its relatively
cheap labor
and close
proximity
(and duty-
free access)
to the
European
Union
(Macedonia
CEM 2009).
The
garments
and textiles
sector (now
dominated
by garment
production)
accounts for
40 percent
of
employment
in the
manufacturi
ng sector,
and for one-
fifth of total
exports
(second
behind iron
and steel).
Production
is
concentrated
in the
segments of
cut-and-
make and
cut-make-
and-trim
apparel, in
which raw
materials are
supplied by
the buyer,
processed in
FYR
Box 30: The
Restarting
of
Ferronikeli
The only
sector in
which
production
has been
approaching
pre-1990s
levels is
ferronickel.
Ferronikeli
ore mining
and
metallurgica
l complex
was set up
in 1984 to
produce
ferronickel
for exports.
It produced
and
exported
6,800 tons
of nickel per
year before
1990, but
after the
conflict in
1998 the
company
was idle.
The state-
owned
company,
which in
1998 had
some 2,000
workers,
was
privatized in
2005. The
foreign
owner, a
Greek
company,
invested in
rehabilitatin
g the
production
capacity and
output has
grown to
become one
of the
largest
nickel
smelting and
Merchandise imports Merchandise exports 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2,000 1,800